Content uploaded by Slawomir Kalinowski
Author content
All content in this area was uploaded by Slawomir Kalinowski on Feb 08, 2022
Content may be subject to copyright.
Content uploaded by Slawomir Kalinowski
Author content
All content in this area was uploaded by Slawomir Kalinowski on Sep 23, 2021
Content may be subject to copyright.
SŁAWOMIR KALINOWSKI – doktor habilitowany nauk ekonomicznych,
profesor w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Kie-
rownik Zakładu Ekonomii Wsi. Sekretarz Rady Naukowej IRWiR PAN. Jego
zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki ubóstwa
i poziomu życia na wsi, niepewności dochodów, a także prekaryzacji ludno-
ści wiejskiej. Wiceprezes zarządu Fundacji Badań Wiejsko-Miejskich RURall.
W latach 2009–2015 sekretarz Międzyśrodowiskowej Grupy Badawczej „Mar-
gines Społeczny Poznania”. Ekspert Polskiego Towarzystwa Polityki Spo-
łecznej oraz członek Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Kierownik
projektu w ramach operacji Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich Pogłębione
badanie smart villages w Polsce – wybrane przykłady. Prywatnie instruktor
i choreograf tańca ludowego. Strona domowa: www.skalin.pl.
ŁUKASZ KOMOROWSKI – magister gospodarki przestrzennej w zakresie
planowania strategicznego rozwoju regionalnego i lokalnego na Uniwersy-
tecie Warszawskim, asystent naukowy w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa
Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się przestrzennymi aspektami rozwoju
społeczno-gospodarczego, infrastrukturą techniczną, samorządem tery-
torialnym, usługami publicznymi. Ekspert i szkoleniowiec lokalnych grup
działania z zakresu koncepcji smart villages. Dwukrotny laureat Konkursu
im. Prof. M. Kuleszy na najlepsze prace dyplomowe poświęcone tematyce
samorządowej. Sekretarz zarządu Fundacji Badań Wiejsko-Miejskich RU-
Rall. Członek zespołu badawczego projektu Monitoring rozwoju obszarów
wiejskich (MROW).
ANNA ROSA – doktor nauk ekonomicznych (specjalizacja fi nanse i ban-
kowość), adiunkt w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii
Nauk. Obecnie pełni funkcję zastępcy dyrektora ds. ekonomicznych IRWiR
PAN. W przeszłości pracowała jako adiunkt na Wydziale Nauk Ekonomicz-
nych na Politechnice Koszalińskiej, gdzie pełniła m.in. funkcję prodziekana
ds. studenckich. Realizuje badania naukowe w obszarze fi nansów oraz ban-
kowości ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania banków spół-
dzielczych i ich działalności w zakresie obsługi fi nansowej mieszkańców
obszarów wiejskich. Jej zainteresowania naukowe obejmują również spo-
łeczne aspekty sytuacji na polskiej wsi, a także wybrane aspekty inwestycji
w wyższe wykształcenie. Członkini Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
oraz Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu.
doi: 10.53098/9788389900623
,6%1
FOT. MAREK ZIMAKIEWICZ
FOT. ANNA ROSA
FOT. WOJCIECH ROSA
https://smartwies.pl
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”
Operacja współfi nansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Schematu II Pomocy Technicznej
„Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Instytucja odpowiedzialna za treść: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk
KONCEPCJA
SMART VILLAGES
PRZYKŁADY Z POLSKI
SŁAWOMIR KALINOWSKI ŁUKASZ KOMOROWSKI ANNA ROSA
WARSZAWA 2021
SŁAWOMIR KALINOWSKI, ŁUKASZ KOMOROWSKI, ANNA ROSA
WARSZAWA 2021
Odwiedź portal KSOW:http://ksow.pl
Zostań partnerem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich
Publikacja bezpłatna przygotowana w ramach operacji realizowanej
w ramach Planu Działania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020
Kalinowski, S., Komorowski, Ł., Rosa, A. (2021). Koncepcja sma rt villages. Przykłady z Polski.
Warszawa: Insty tut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Grupa Cogito.
Recenzent: dr hab. inż. Tomasz Wojewodzic, prof. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie
Redakcja i korekta: Ewa Mackiewicz
Projekt okładki: Jakub Jakubowski
Zdjęcia na okładce: Curioso.Photography, rzoze19/Shutterstock.com
Skład: IlustraDorka Dorota Domagała
© Copyright by Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2021
© Copyright by Grupa Cogito Spółka z o.o., Warszawa 2021
© Copyright by Authors 2021
ISBN 978-83-89900-62-3
DOI: 10.53098/9788389900623
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany,
przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń
elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie
może być przechowywany w żadnym systemie informat ycznym bez uprzedniej
pisemnej zgody Wydawcy.
Wydawca:
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa
www.irwirpan.waw.pl
Partner Wydawniczy:
Grupa Cogito Sp. z o.o.
ul. Zagójska 7, lok. 5, 04-160 Warszawa
tel. 22 610 11 64
www.grupacogito.pl
Druk i oprawa:
SPIDRUK
ul. T. Boya-Żeleńskiego 16
35-105 Rzeszów
www.spidruk.pl
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie ............................................................ 7
1. Smart villages– od idei do instrumentu rozwoju wsi ........................ 11
1.1. Idea
smart villages
– zarys teoretyczny ................................. 13
1.2. Przesłanki wdrażania koncepcji
smart villages
........................... 17
1.3. Wdrażanie koncepcji w polityce Unii Europejskiej ......................... 25
1.4. Wyzwania
smart villages
dla poprawy jakości życia ....................... 29
1.5.
Smartcity
a
smart villages
............................................ 32
2. Pogłębione badanie smart villagesw Polsce – koncepcja badań terenowych .... 37
2.1. Organizacjai metodologiabadania terenowego .......................... 39
2.2. Dobór gmin do badania ............................................... 42
2.3. Scenariusze indywidualnych wywiadów pogłębionych .................... 46
2.3.1. Scenariusz IDI – inicjator przedsięwzięcia .......................... 46
2.3.2. Scenariusz IDI – benecjent przedsięwzięcia ....................... 47
2.3.3. Scenariusz IDI – władze lokalne .................................. 47
2.4. Charakterystyka gmin oraz badanych inicjatyw ........................... 48
2.4.1. Gmina Dragacz ................................................. 48
2.4.2. Gmina Jarocin .................................................. 51
2.4.3. Gmina Magnuszew ............................................. 53
2.4.4. Gmina Michałowo .............................................. 55
2.4.5. Gmina Morawica ............................................... 57
2.4.6. Gmina Olsztynek ............................................... 60
2.4.7. Gmina Ryczywół ................................................ 63
2.4.8. Gmina Rzeczenica .............................................. 67
2.4.9. Gmina Staszów ................................................. 69
2.4.10. Gmina Szubin ................................................. 72
3. Pogłębione badania jakościowe smart villages – kontekstowość
inicjatyw i ich wzajemne przenikanie się ................................... 75
3.1. Rozwiązania smart w zakresie infrastrukturyi technologii ................. 77
3.1.1. Deniowanie
smart villages
w kontekście infrastrukturalnym
/technologicznym ............................................... 77
3.1.2. Przesłanki zrealizowanych inicjatyw ............................... 79
3.1.3. Przebieg realizacji inicjatyw ...................................... 80
3.1.4. Efekty realizacji inicjatyw i ich trwałość ............................ 82
3.1.5. Kluczowe zasoby ............................................... 83
3.2. Rozwiązania smart w zakresie społecznym .............................. 86
3.2.1. Deniowanie
smart villages
w kontekście społecznym ............... 86
3.2.2. Przesłanki zrealizowanych inicjatyw ............................... 90
3.2.3. Przebieg realizacji inicjatyw ...................................... 91
3.2.4. Efekty realizacji inicjatyw i ich trwałość ............................ 93
3.2.5. Kluczowe zasoby ............................................... 94
3.3. Rozwiązania smart w zakresach środowiskowym i rolnym ................. 96
3.3.1. Deniowanie
smart villages
w kontekście środowiskowym i rolnym .... 96
3.3.2. Przesłanki zrealizowanych inicjatyw ............................... 98
3.3.3. Przebieg realizacji inicjatyw ...................................... 99
3.3.4. Efekty realizacji inicjatyw i ich trwałość ............................ 101
3.3.5. Kluczowe zasoby ............................................... 103
4. Pogłębione badania jakościowe – smart villages z perspektywy inicjatorów,
benecjentów rozwiązań i władz lokalnych ................................ 105
4.1. Inicjatorzy .......................................................... 109
4.1.1. Rozumienie pojęcia
smart villages
................................. 110
4.1.2. Przesłanki podjęcia inicjatywy .................................... 111
4.1.3. Włączanie społeczności lokalnej i współpraca ...................... 112
4.1.4. Wpływ inicjatywy na otoczenie, w tym na jakość życia
i trwałość rozwiązania ........................................... 113
4.1.5. Przeszkody w realizacji inicjatywy ................................. 114
4.1.6. Pomysły na wsparcie liderów lokalnych ............................ 114
4.2. Benecjenci ......................................................... 116
4.2.1. Rozumienie pojęcia
smart villages
................................. 116
4.2.2. Wpływ inicjatywy na życie mieszkańców i gospodarkę ............... 117
4.2.3. Włączenie w realizację inicjatywy ................................. 118
4.2.4. W jaki sposób samorządy i rządy powinny wspierać tego typu
inicjatywy? .................................................... 119
4.3. Władze lokalne ...................................................... 120
4.3.1. Rozumienie pojęcia
smart villages
................................. 121
4.3.2. Udział samorządu gminnego w realizacji inicjatywy .................. 122
4.3.3. Wpływ inicjatywy na otoczenie, w tym na jakość życia
oraz budżet lokalny ............................................. 123
4.3.4. Stymulowanie aktywności lokalnej, wsparcie liderów ................ 124
5. Zamiast podsumowania .................................................. 127
5.1. Dlaczego warto kreować smart rozwiązania? – wyzwania dla rozwoju
wsi dla przyszłości ................................................... 130
5.2. Rekomendacje dla rozwoju koncepcji
smart villages
w Polsce .............. 132
5.2.1. Rekomendacje dla polityk wiejskich ............................... 133
5.2.2. Rekomendacje dla społeczeństwa i samorządu ..................... 135
5.2.3. Rekomendacje dla nauki i badań .................................. 139
Bibliograa ............................................................... 141
Spis tabel ................................................................ 151
Spis rysunków ............................................................ 152
Spis fotograi ............................................................. 153
Wprowadzenie
Przemiany na obszarach wiejskich oraz szeroko pojęte problemy rozwoju tych rejo-
nów są przedmiotem analiz naukowych i ożywionej od wielu lat debaty publicznej. To-
czące się dyskusje wynikają z reeksji dotyczącej wzrostu efektywności działań polityk
rozwoju obszarów wiejskich oraz poszukiwania nowych podejść do ich programowania
na poziomie lokalnym. Są one również efektem rosnącego poczucia, że konieczna jest
nie tylko efektywniejsza realizacja celów zrównoważonego rozwoju, ale też zmniejsza-
nie dysproporcji w wymiarze społecznym i ekonomicznym pomiędzy wsią a miastem.
Wśród pojawiających się wyzwań w ostatniej dekadzie na pierwszy plan wysuwa się
problem przechodzenia ku społeczeństwu informacyjnemu, jednak należy podkreślić,
że zachodzące zmiany zależą od globalnego rozwoju technologicznego i cyfrowego.
Znaczenie tych przemian na obszarach wiejskich uzmysławia fakt, że zamieszkiwane są
one przez około ¼ społeczeństwa Unii Europejskiej. W Polsce odsetek ten jest znacznie
wyższy i wynosi .Uświadomienie sobie tego pozwala przyjąć, że przystosowanie
się do przeobrażeń nie może być traktowane jako sposobność, ale konieczność, po-
nieważ coraz więcej aktywności realizowanych jest w świecie wirtualnym. Znaczenie
technologii cyfrowo-komunikacyjnych wzmocniła w ostatnich miesiącach pandemia
COVID-, która część działań przeniosła w sferę wirtualną.Wyposażanie mieszkań-
ców wsi w umiejętności cyfrowo-komunikacyjne pozwoli na „zmniejszanie” odległo-
ści, a tym samym zwiększanie dostępności do dóbr i usług, szczególnie publicznych.
W tym kontekście technologie informacyjno-komunikacyjne traktowane są jako szansa
na przezwyciężenie trudności rozwojowych. Ich wykorzystanie jest jednak zależne od
dostępności Internetu na danym obszarze. Jego brak lub słaby zasięg pozbawia wybrany
teren szans na rozwój oparty na smart technologiach czy smart inicjatywach.
W wymiarze lokalnym znaczenia nabierają nie tylko technologie cyfrowe, ale również
działania, które zmierzają do poprawy szeroko pojętych warunków życia mieszkańców
wsi, także w skali mikro. W tych przeobrażeniach szczególną wartość ma człowiek
i jego umiejętności oraz poczucie, że bierne czekanie na nadejście zmian nie ma więk-
szego sensu. W tym też kontekście technologia może być co najwyżej narzędziem,
gdyż głównym czynnikiem poprawy poziomu i jakości życia stają się kompetencje
ludzkie. Dobrze rozpoznane lokalne zasoby ludzkie stanowią podstawę innowacji
społecznych, a w konsekwencji konstytuują wzrost odporności obszarów wiejskich
pozwalając rozwiązać problemy, przed którymi stoją lokalne społeczności. Tak rozu-
miana transformacja ku społeczeństwu informacyjnemu ma istotnie szerszy kontekst
niż technologie cyfrowo-komunikacyjne i obejmuje szereg zagadnień o charakterze
społecznym i rolno-środowiskowym.
Proponowana przez Unię Europejską koncepcja rozwoju obszarów wiejskich zwana
smart villages (SV), kierowana jest przede wszystkim dowsi,które „upadają” z powodu
oddalenia i postępującej depopulacji. Pierwsza i najczęściej powielana denicja inte-
ligentnych wsi pochodzi z r. z dokumentu dotyczącego działań podejmowanych
w Unii Europejskiej na rzecz tej idei. Smartvillagesokreśla się te wsie (społeczności
8
lokalne, regiony), które wykorzystują technologie cyfrowe i innowacje w swoim co-
dziennym życiu, poprawiając w ten sposób jego jakość, polepszając standard usług
publicznych i lepiej wykorzystując zasoby lokalne. Można zatem stwierdzić, że Unia
Europejska proponuje wsparcie rozwoju obszarów peryferyjnych oparte na technolo-
giach cyfrowych i smart innowacjach. Włączając się w dyskusję nad formułowanymi
dopiero założeniami koncepcji, chcieliśmy zastanowić się, czy te obszary mają wa-
runki do rozwoju opartego na smart rozwiązaniach. Wyszliśmy bowiem z założenia,
żesmartvillageszaczyna się tam, gdzie powstaje reeksja nad wykorzystaniem techno-
logii cyfrowych do stworzenia przestrzeni, w której liderom lokalnego rozwoju łatwiej
jest uwzględnić potrzebyi możliwości swoich mieszkańców. Przyjęcie takiego podejścia
pozwala zastanawiać się, jakie elementy są w tym procesie niezbędne. Chcąc udzielić
odpowiedzi, dokonaliśmy identykacji wybranych polskich przykładów oraz wyzwań
i mechanizmów rozwojusmartvillages.
Identykacja przykładów smart villages, a następnie pogłębione badania zreali-
zowanych inicjatyw stanowią ważny etap zmierzający do zrozumienia całościowej
koncepcji.Przesłanką do podjęcia tej tematyki było przekonanie o jej wadze zarówno
w kontekście teoretycznym, jak i aplikacyjnym. Dlatego teżpostanowiliśmy zrealizować
dwa cele – poznawczy i aplikacyjny,szukając odpowiedzi na pytania:
. Jak rozumiane jest pojęciesmartvillages przez różne grupy mieszkańców wsi
(inicjatorów, benecjentów i władze lokalne)?
. Jakie mechanizmy oddziałują nademarginalizacjęobszarów wiejskich?
. W jaki sposób zaprogramować wsparciesmartvillagesw kolejnych latach?
. Jakie są niezbędne zasoby do realizacji smart inicjatyw?
. Jaki jest wpływ rozwiązań inteligentnych na otoczenie?
. Co gwarantuje trwałość rozwiązań?
. Czy koncepcjesmartvillagesi smart city są znaczeniowo pokrewne?
Identykując te problemy, a także opisując rozwiązania już istniejące,chcemy
zrealizować cel aplikacyjny wskazując rozwiązania, które stałyby się swoistym
benchmarkingiemdla innych regionów, powiatów, gmin czy sołectw. Zaznaczając,
że ciągle potrzebne jest poszukiwanie rozwiązań, które mogą stanowić przykład dla
innych wsi, oraz pamiętając o ograniczeniach lokalnych związanych z posiadanymi
zasobami.Cel poznawczy sprowadza się do uzyskania wiedzy o koncepcji smart villages.
Struktura książki jest konsekwencją założeń metodologicznych i wynika z celów
projektu badawczego. Składa się z części teoretyczno-metodologicznej oraz empirycz-
no-opisowej. W rozdziale pierwszym opisano koncepcję smart villages i zaprezentowa-
nojej drogę od idei do instrumentu rozwoju. Przedstawiono przesłanki pokazujące, że
idea ta ma wszelkie cechy koncepcji naukowej, jednocześnie podkreślając jej znaczny
potencjał praktyczny. Scharakteryzowano motywy wdrażania koncepcji wskazując na
pięć czynników, jakie napędzają powstawanie inteligentnych rozwiązań na obszarach
wiejskich: reakcję na wyludnianie i zmiany demograczne, poszukiwanie lokalnych
rozwiązań w sytuacji cięcia wydatków publicznych i centralizacji usług publicznych,
wykorzystanie powiązań między małymi a dużymi miastami, zwiększanie roli obszarów
wiejskich w przechodzeniu na niskoemisyjną gospodarkę w obiegu zamkniętym, wspie-
9
ranie transformacji cyfrowej. Wskazano również na proces marginalizacji obszarów
wiejskich zwany „błędnym kołem upadku wsi”. Opisano, w jaki sposób koncepcja SV
wdrażana jest w polityce Unii Europejskiej, powołując się na wybrane działania i doku-
menty unijne. W rozdziale przedstawiono też wyzwania, jakie stoją przed koncepcją dla
poprawy jakości życia tworząc bardziej odporne struktury społeczne wykorzystujące
dostępne zasoby i narzędzia. Dokonano ponadto porównania koncepcji smart villages
z koncepcją smart city i wskazano podobieństwa oraz różnice między nimi.
W rozdziale drugim zaprezentowano koncepcję badań terenowych. Szczegółowo wy-
jaśniono organizację i metodologię tychże badań, a także omówiono podstawy doboru
zarówno badanej grupy docelowej, jak i gmin biorących udział w badaniu, uzasadniając
celowy wybór dziesięciu gmin. Przedstawiono również scenariusze indywidualnych
wywiadów pogłębionych z podziałem na trzy grupy badawcze, po czym dokonano
charakterystyki gmin oraz inicjatyw, które zostały w nich zrealizowane.
W rozdziale trzecim wskazano na kontekstowość inicjatyw i wzajemne ich prze-
nikanie się. Zwrócono uwagę, że dokonany podział na rozwiązania infrastruktural-
ne i technologiczne, społeczne oraz rolno-środowiskowe jest podziałem umownym.
W każdym przypadku przedstawiono przesłanki zrealizowanych inicjatyw, omówiono
przebieg ich realizacji oraz ich efekty i trwałość. Wskazano również na znaczenie po-
szczególnych grup zasobów podczas realizacji pomysłów. Ważną częścią poszczegól-
nych podrozdziałów była próba zdeniowania kontekstów realizacji inicjatyw smart
villages – technologiczno-infrastrukturalnego, społecznego i rolno-środowiskowego.
W rozdziale czwartym zaprezentowano podobieństwa i różnice w pojmowaniu
pojęcia smart villages w poszczególnych grupach respondentów. Było to szczególnie
istotne z punktu widzenia realizacji celów projektu. Wśród badanych grup wyróżniono
inicjatorów, benecjentów oraz władzę lokalną. Ponadto w rozdziale opisano prze-
słanki podejmowanych inicjatyw w wybranych gminach. Zwrócono uwagę na proces
włączania społeczności lokalnej i przebieg współpracy pomiędzy badanymi grupami.
Pokazano wpływ przedsięwzięć na otoczenie, a także przeszkody w ich realizacji. Waż-
nym zagadnieniem poruszonym w rozdziale było również zaprezentowanie pomysłów
na wsparcie lokalnych liderów.
Ostatni rozdział, który zastępuje tradycyjne podsumowanie, składa się z dwóch
części. W pierwszej części wskazano, dlaczego warto kreować smart rozwiązania.
Procesy depopulacji oraz starzenia się społeczeństwa powodują, że wsie stają przed
nowymi wyzwaniami. I w tym kontekście istotne jest kreowanie nowych inteligentnych
rozwiązań, które zaspokoją potrzeby mieszkańców przy jednoczesnym poszanowaniu
idei zrównoważonego rozwoju. W drugiej części przedstawiono rekomendacje dla
rozwoju koncepcji smart villages w Polsce wypracowane podczas realizacji projektu.
Książka jest rezultatem projektu badawczego realizowanego w ramach Planu Ope-
racyjnego na lata – Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie w zakresie
Jednostki Centralnej Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich pn. „Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – wybrane przykłady”, w ramachPriorytetu . Ułatwianie
transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie ileśnictwie oraz na obszarach wiejskich.
Motywacją do jej napisania był konkurs Moja SMART wieś przeprowadzony w r.
przez Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Konkurs zainspirował
nas również do dalszych pogłębionych badań wybranych inicjatyw.
Publikację kierujemy do osób pochodzących z różnych środowisk, które szukają
informacji na temat idei smart villages – przedstawicieli środowisk samorządu tery-
torialnego, pracowników samorządowych czy liderów lokalnych, którzy są „motorem
napędowym” potraącym rozruszać społeczność lokalną. Książka może być również
przydatna mieszkańcom wsi, bo to od nich zależy, jak będzie się na niej żyło. Tema-
tyka poruszana w książce wpisuje się w aktualnie trwającą dyskusję na temat smart
villages, tym bardziej że w nowym okresie programowania unijnego przewiduje się
środki donansowania dla obszarów wiejskich w ramach programu Smart Villages
do roku . Zależało nam na pokazaniu różnych inicjatyw oraz smart rozwiązań
i spopularyzowaniu wybranych w tym zakresie praktyk. Czytelnik znajdzie w książce
sugestie i pomysły, które może modykować czy udoskonalać, ale przede wszystkim
– dostosowywać do potrzeb własnych i społeczności lokalnej. Liczymy, że będzie to
inspiracja dla osób mających jeszcze wątpliwości, czy w ogóle warto rozpoczynać tego
typu inicjatywy. Jej zaletą jest połączenie rozważań teoretycznych z doświadczeniami
praktycznymi, które nabyliśmy podczas organizowanego konkursu Moja SMART wieś,
a także w czasie trwania badań pogłębionych w wybranych gminach.
W przekonaniu autorówksiążka nie wyczerpuje problematykismartvillages. Jest
formą zaproszenia do dalszego pogłębiania tejże tematyki oraz poszukiwania rozwiązań,
które mogą przyczynić się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich. Jest też
z jednej strony formąbenchmarkingupokazującą przykłady rozwiązań już istniejących,
z drugiej zaś – formą zachęcenia do poszukiwania własnych recept zmierzających do
tworzenia obszarów inteligentnych/kreatywnych. Publikacja stanowi próbę analizy
koncepcjismartvillagesna różnych płaszczyznach i ukazania jej znaczenia we współ-
czesnym cyfrowym świecie. Jej celem jest pokazanie, że rozwiązania nie muszą mieć
charakteru kosztochłonnych inwestycji, ale również – a może przede wszystkim – mi-
krorozwiązań poprawiających sytuację mieszkańców wsi.
Pozycja „Koncepcja smart villages. Przykłady z Polski” jest uzupełnieniem badań
już prowadzonych w Polsce m.in. przez Oskara Wolskiego (), Marcina Wójcika
(), Magdalenę Zwolińską-Ligaj, Danutę Guzal-Dec i Mieczysława Adamowicza
(), Ryszarda Kamińskiego i Leszka Leśniaka (), Andrzeja Hałasiewicza (),
Łukasza Komorowskiego i Monikę Stanny (), Mieczysława Adamowicza (),
a także badań w Unii Europejskiej prowadzonych przez Veronikę Zavratnik i in. (),
Simonę Stojanovą i in. () czy też Evgenię Anastasiou i in. ().
Pragniemy podziękować wszystkim, którzy okazali nam życzliwość w trakcie zbie-
rania informacji i podczas prowadzonych wywiadów, a w szczególności uczestnikom
badań, którzy poświęcili swój czas, inicjatoromposzczególnych smart rozwiązań za
wsparcie i pomoc udzieloną przy badaniach pogłębionych. Słowa podziękowania kie-
rujemy również do prof. UR dr. hab. Tomasza Wojewodzica za recenzję monograi
i cenne uwagi.
1. Smart villages
OD IDEI DO INSTRUMENTU
ROZWOJU WSI
1. Smart villages – od idei do instrumentu
rozwoju wsi
.. Idea smart villages – zarys teoretyczny
Idea smart villages, chociaż ma wszelkie cechy koncepcji naukowej, często opisywana
jest bez jakichkolwiek odniesień do teorii, badań czy publikacji naukowych. Opiera
się na rozwiązaniach praktycznych, co powoduje, że część naukowców uważa, iż bra-
kuje jej ugruntowanych podstaw teoretycznych. Między innymi Bill Slee () podał
w wątpliwość aspekt teoretyczny idei, pisząc, że ewolucja wsparcia rozwoju społecz-
ności lokalnych i generalnie tego, co określa się mianem smart villages, dokonała się
niemal bez odniesienia do teorii. Jednak w ostatnim czasie zauważyć można zwięk-
szone zainteresowanie badaczy koncepcją, co przekłada się na coraz szerszy katalog
publikacji z rozważaniami zarówno teoretycznymi, jak i implikacyjnymi, w których
smart villages stało się jednym ze słów kluczowych. Pozostaje rozstrzygnąć, czy jest to
kwestia naukowa, czy może jeden z praktycznych sposobów poprawy sytuacji społecz-
no-ekonomicznej mieszkańców wsi. A może wcale jedno z drugim się nie wyklucza?
Przyjmując za Kazimierzem Ajdukiewiczem (), że nauka to obszar wiedzy,
który jest zbiorem informacji opartych na wcześniejszych badaniach i proces badaw-
czy prowadzący do uzyskania wiedzy racjonalnej (bazującej na systemie twierdzeń
i hipotez dotyczących człowieka, społeczeństwa czy też zjawisk gospodarczych), można
przyjąć, że dotychczasowe badania nad koncepcją smart villages spełniają te warunki.
Jeśli dodamy, że wynikają one z potrzeby realizacji potrzeb ciekawości świata, postępu
cywilizacyjnego, rozwiązania problemu naukowego czy zgłębienia pewnych zjawisk
zachodzących w społeczeństwie, wówczas można uznać, że zarówno podstawy naukowe,
jak i implikacyjne koncepcji są zrealizowane. O naukowości zagadnień smart villages
świadczy również to, że kumuluje ona wszystkie funkcje wiedzy – opisowo-teoretyczną
(funkcja deskryptywna), eksplanację (zrozumienie związku przyczynowo-skutkowego),
prognozę (predykcja i przewidywanie) oraz pragmatyzm (funkcja praktyczna). Do
tychże elementów poznania naukowego można byłoby dodać jeszcze funkcję diagno-
styczną wykorzystującą badania heurystyczne.
Koncepcja smart villages ciągle jest we wstępnej fazie rozwoju. Systematycznie two-
rzone są jej podstawy teoretyczne. Parafrazując Karla R. Poppera (), można uznać,
że jest to etap powstawania napięcia między wiedzą a niewiedzą, czego potwierdzeniem
jest poszukiwanie chociażby denicji smart villages odpowiadającej specyce obszarów
wiejskich oraz jej faktycznego pola zainteresowań. Badania nad koncepcją prowadzone
są na różnych poziomach terytorialnych obejmujących całe kontynenty (van Gevelt
i in., ; Doloi i in., ), poszczególne kraje (Fennell i in., ; Komorowski, Stan-
ny, ) czy mniejsze jednostki administracyjne (Vaishar, Šťastná, ; Adamowicz,
Zwolińska-Ligaj, ). Podejmowana w nich tematyka jest bardzo zróżnicowana.
14
Prace z Azji, Afryki i Ameryki dotyczą najczęściej systemów energetycznych, klimatu
i zrównoważonego rolnictwa (Adesipo i in., ; Majumdar, ), podczas gdy prace
europejskie podejmują temat głównie w kontekście rewitalizacji lokalnych społeczno-
ści poprzez poprawę usług publicznych i wykorzystanie nowych technologii (ENRD,
a; Visvizi i in., ).
Dotychczasowe prace naukowe wskazują na relatywnie duży „praktyczny” poten-
cjał koncepcji smart villages na wielu płaszczyznach, np. w łagodzeniu negatywnych
skutków depopulacji wsi (Paniagua, ), jako czynnik zrównoważonego rozwoju
obszarów wiejskich (Guzal-Dec, ; Adamowicz, ) czy też instrument aktywizacji
społeczności lokalnych (Nieto, Brosei, ; Anastasiou i in., ). Terry van Gevelt
i John Holmes () oczekują od koncepcji bardzo szerokich efektów społecznych
i gospodarczych. Traktują smart villages jako strategię, która może poprawić jakość
życia i dać młodszym pokoleniom dobre powody do pozostania na wsi, a nie migracji
i poszukiwania swojego miejsca w mieście.
Pojęcie smart villages funkcjonuje dość krótko, jednak zauważalne są zmiany w jego
zakresie. Początkowo było ono używane w odniesieniu do programów pomocowych
w Afryce i Azji. Jako pierwsi wizję smart villages przedstawili w r. van Gevelt
i Holmes (). Odnosiła się ona do tych dwóch kontynentów. Położono w niej nacisk
głównie na zagadnienia dostępu mieszkańców do nowoczesnych źródeł energii, bez-
pieczeństwa żywnościowego, podstawowej edukacji oraz opieki zdrowotnej. Ważnym
momentem dla rozwoju koncepcji smart villages w Unii Europejskiej stało się ogłosze-
nie w r. Deklaracji pt. Lepsze życie na obszarach wiejskich (UE, ) (potocznie
zwanej Deklaracją z Cork .). Dokument był efektem spotkania kilkuset uczestników
Europejskiej Konferencji w sprawie Rozwoju Obszarów Wiejskich w irlandzkim Cork,
w trakcie której wypracowywano kierunki rozwoju obszarów wiejskich i polityki rolnej
UE. W jednym z punktów deklaracji podkreślono, że szczególną uwagę należy zwrócić
na pokonanie przepaści cyfrowej i rozwijanie możliwości, jakie oferuje lepsza jakość
sieci połączeń i cyfryzacja na obszarach wiejskich.
W r. Europejska Sieć na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (European Network
for Rural Development, ENRD) zaproponowała Działania UE na rzecz inteligentnych
wiosek (ENRD, ). W dokumencie przedstawiono proces debaty na temat wsi
przyszłości oraz potrzebę połączenia różnych programów w celu stworzenia strategicz-
nego podejścia do promowania koncepcji smart villages, w tym wsparcia dla wiedzy,
inwestycji i łączności. W opracowaniu zdeniowano wstępnie pojęcie smart villages
rozumiane jako: „Wsie (społeczności lokalne, regiony), które wykorzystują technolo-
gie cyfrowe i innowacje w swoim codziennym życiu, poprawiając w ten sposób jego
jakość, polepszając standard usług publicznych i lepiej wykorzystując zasoby lokalne”.
Denicja smart villages, która – jak się wydaje – zyskała akceptację badaczy i prak-
tyków zajmujących się tym zagadnieniem, trafnie oddaje jego istotę i znajduje po-
twierdzenie w praktyce. Czy jednak wszystkie elementy występujące łącznie w po-
wszechnie przyjętej denicji (technologie cyfrowe i innowacje, jakość życia, usługi
publiczne, zasoby lokalne) są nieodzowne do zaistnienia inicjatyw smart? Na bazie
naszych doświadczeń związanych z przeprowadzonym konkursem Moja SMART wieś
15
realizowane bądź inicjowane przez tych mieszkańców, w miarę możliwości (i zasadno-
ści) wspierane przez nowe technologie. Z kolei smart społeczność to mieszkańcy danej
jednostki terytorialnej (np. gminy, sołectwa, przysiółki), którzy angażują się w sprawy
lokalne, potraą formułować swoje potrzeby, a potem współdecydują i włączają się
oraz badaniem pogłębionym w wybranych dziesięciu gminach wydaje się, że istotą
w tym podejściu są nie wszystkie elementy rozpatrywane łącznie, ale ich odpowiednia
konguracja dopasowana do warunków danej miejscowości. Z przeprowadzonych
badań wynika (szerzej o tym – w kolejnych rozdziałach), że dopuszczalny jest brak
któregoś z elementów – najczęściej takowym są technologie cyfrowe (z reguły nie pełnią
one roli wiodącej, ale wspomagającą, narzędziową w danej inicjatywie). Technologie są
bowiem tak powszechne w naszym życiu, że często ich obecność jest niemal oczywista.
Tak właśnie było w przypadku wielu inicjatyw, które w istotnej części miały charakter
społeczny i nie wykorzystywały innowacji cyfrowych bezpośrednio, a bardziej skupiały
się na zaangażowaniu lokalnych zasobów, odnowieniu usług wiejskich czy poprawie
warunków życia.
W rozwoju koncepcji
smart villages
upatruje się szans na łatwiejsze i wygodniejsze
życie mieszkańców wsi. Podkreśla się przy tym konieczność odpowiedzi na problemy
starzenia się społeczeństwa i zaniku usług publicznych. Bardzo ważnym jej aspek-
tem jest wrażliwość terytorialna, dająca możliwość dostosowania podejmowanych
w jej ramach przedsięwzięć do lokalnych uwarunkowań. Nieodzownymi elementa-
mi koncepcji są: smart inicjatywy, smart społeczność, smart usługi, smart instytucje,
smart infrastruktura (Rysunek ..). Poprzez smart inicjatywy należy rozumieć wszelkie
działania lokalne, których celem jest zaspokojenie konkretnych potrzeb mieszkańców,
Rysune 1.1. Schemat podstawowych elementów smart villages
Źródło: Komorowski, Stanny (2020).
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
Smart
inicjatywy
Smart
infrastruktura
Smart
społeczność
Smart
usługi Smart
instytucje
16
Źródło: Opracowanie własne.
Czy należy realizować inteligentne działania od razu we wszystkich obszarach tema-
tycznych? To może być trudne i zniechęcać do podejmowania jakichkolwiek kroków. Na
w działania w celu ich zaspokojenia. Dla koncepcji smart villages bardzo ważny jest lider
lokalny (np. wójt, sołtys, aktywista), który umie wysłuchać mieszkańców i uwzględnić
ich głos w swoim działaniu. Mówiąc o smart usługach, należy pamiętać, że to nie tylko
usługi publiczne i społeczne, które bazują na nowinkach technologicznych, ale także
te niezbędne dla konkretnego obszaru (tzn. dopasowane do potrzeb). W większości za
ich świadczenie odpowiada samorząd lokalny, ale pożądanym jest, by współpracował
z innymi jednostkami samorządu terytorialnego, sektorem pozarządowym i przedsię-
biorstwami. Z kolei wskazując na smart instytucje, należy pamiętać, że to instytucje
publiczne, np. urząd gminy, placówka szkolna czy ośrodek kultury, które korzystają
z nowoczesnych rozwiązań, jednocześnie udostępniając mieszkańcom tego typu narzę-
dzia. Równie ważna w koncepcji smart villages jest smart infrastruktura jako niezbędna
podbudowa materialna każdej działalności człowieka (Komorowski, Stanny, ).
W przypadku obszarów wiejskich to przede wszystkim infrastruktura transportowa
umożliwiająca mobilność mieszkańców, infrastruktura komunalna mająca duży wpływ
na warunki bytowe ludności wiejskiej oraz infrastruktura teleinformatyczna pozwa-
lająca na szybsze załatwianie wielu spraw, wygodne korzystanie z usług publicznych
oraz komunikowanie się z innymi członkami społeczności lokalnej.
Na podstawie analizy działań podejmowanych na obszarach wiejskich można za-
uważyć, że dotyczą one najczęściej trzech głównych rozwiązań – z zakresu usług pu-
blicznych, zarządzania publicznego oraz przedsiębiorczości (Tabela ..).
Tabela 1.1. Przyładowe obszary tematyczne inteligentnych działań
Dziedzina smart
rozwiązań Usługi publiczne Zarządzanie publiczne Przedsiębiorczość
Obszary interwencji
energetyka e-administracja rolnictwo
precyzyjne
bezpieczeństwo gospodarka odpadami handel online
edukacja zdalna planowanie
przestrzenne turystyka wiejska
transport
publiczny monitoring jakości
środowiska współdzielenie
sprzętów
e-opieka,
e-zdrowie spotkania i konsultacje
online z mieszkańcami inkubatory
wiejskie
17
początku najlepiej wybrać jedno albo kilka mniejszych rozwiązań, które uwzględniając
atuty danego obszaru, zwiększą szansę na odniesienie sukcesu. Ważne, by przy podej-
mowaniu pierwszych kroków dokładnie rozpoznać zarówno potrzeby mieszkańców,
jak i dostępne zasoby. W opinii uczestników badań „ważna jest również odwaga i wizja
poprawy sytuacji w małej ojczyźnie”, na co wskazuje jeden z inicjatorów w Ryczywole.
.. Przesłani wdrażania oncepcji smart villages
Współcześnie obszary wiejskie podlegają dynamicznym zmianom (Zawalińska, ;
Halamska, Stanny, ; Stanny i in., ). Idea smart villages stanowi odpowiedź na
aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich wynikające z zachodzących zmian
demogracznych, w tym głównie starzenia się społeczeństwa i odpływu młodych miesz-
kańców ze wsi, niskiej gęstości zaludnienia, a także coraz mniejszej liczby miejsc pracy,
niewystarczającego i zmniejszającego się zakresu świadczonych usług na tych obszarach
czy braku środków na inwestycje. W tym kontekście mówi się o zagrożeniu tzw. „błęd-
nym kołem upadku wsi” (Rysunek ..), gdzie każdy ze wskazanych elementów może
być zarówno czynnikiem, jak i efektem niekorzystnych zmian zachodzących na wsi.
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
Rysune 1.2. Schemat procesu „błędnego oła upadu wsi”
Źródło: Opracowanie własne na podstawie ENRD (2018a).
Obszary wiejskie muszą kompleksowo poradzić sobie z tymi problemami (jest to
wyzwanie nawet nie na najbliższe lata, ale właściwie miesiące i tygodnie), zważywszy,
że nierzadko łączą się one z koniecznością wykorzystania nowoczesnych technologii
cyfrowych (część osób bez wystarczających kompetencji cyfrowo-technologicznych
może zostać trwale pozbawiona możliwości realizacji potrzeb, co więcej – część może
zostać trwale wykluczona społecznie). Dlatego też określenie przesłanek wdrażania
koncepcji smart villages stanowi punkt wyjścia do kreowania takich rozwiązań, które
z jednej strony poprawiłyby jakość życia na wsi, ale również zapobiegałyby deprywacji
Decyzja o przeprowadzce
do innego miejsca Spadek gęstości
zaludnienia
Wysokie koszty
jednostkowe inwestycji
Niewiele miejsc pracy poza
sektorem publicznym
Spadek
przedsiębiorczości
18
potrzeb przez znaczną część społeczeństwa. Grupa Tematyczna ENRD ds. Inteligent-
nych Wsi wskazuje na pięć czynników napędzających powstawanie inteligentnych
rozwiązań na obszarach wiejskich:
. reakcja na wyludnianie i zmiany demograczne,
. znalezienie lokalnych rozwiązań w sytuacji cięcia wydatków publicznych i cen-
tralizacji usług publicznych,
. wykorzystanie powiązań między małymi a dużymi miastami,
. zwiększenie roli obszarów wiejskich w przechodzeniu na niskoemisyjną gospo-
darkę w obiegu zamkniętym,
. wspieranie transformacji cyfrowej (ENRD, a).
Zachodzące obecnie przemiany demograczne są jedną z kluczowych przesłanek
wymuszających wprowadzanie inteligentnych rozwiązań na wsi i przyczyną kierunku
rozwoju obszarów wiejskich w całej Europie. Przemiany demograczne są powszechne,
tzn. obserwowalne w każdej jednostce terytorialnej, przy czym odznaczają się różnym
kierunkiem oddziaływania oraz natężeniem w zależności od położenia geogracznego
(ESPON, ). Z jednej strony trwająca transformacja demograczna (niska płod-
ność, wysoka śmiertelność, migracja ludności do miast, odpływ lepiej wykształconej
młodzieży do miast) niesie za sobą ogromne ryzyko, ponieważ spadek liczby populacji
tworzącej PKB przy jednoczesnym wzroście liczby tzw. świadczeniobiorców jest wy-
zwaniem ekonomicznym i społecznym dla rządzących. Zmiany zachodzące w liczbie
i strukturze ludności we współczesnym świecie powodują, że racjonalne uwzględnie-
nie tego zjawiska w polityce demograczno-gospodarczej stanowi jedno z wyzwań
w skali gospodarek poszczególnych krajów (Mączyńska, ; Kotowska, Jóźwiak, ).
Z drugiej strony zmiany demograczne mogą wpłynąć pozytywnie na reorganizacje
zachodzące na obszarach wiejskich.
W zależności od kierunków migracji wyróżnia się dwa typy obszarów: ) zmniejsza-
jące zaludnienie, w których w ostatnich kilkunastu latach notowana jest przewaga od-
pływu ludności nad jej napływem; ) zwiększające zaludnienie, w których – odwrotnie
do pierwszych – zauważa się przewagę napływu ludności nad jej odpływem. W każdym
z państw Europy znajdują się strefy napływu (koncentracji) ludności zlokalizowane
z reguły wokół ośrodków miejskich różnego rzędu. Modelowym przykładem takiego
rozkładu ludności jest Francja (ESPON, ). Obszary wiejskie o przeważającym
odpływie ludności znajdują się zwłaszcza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej
i Południowej, w krajach nordyckich oraz na Półwyspie Iberyjskim i pokrywają tereny
peryferyjne (oddalone od aglomeracji) w układach regionalnych.
W Polsce obszary zwiększające zaludnienie oraz te o przeważającym odpływie miesz-
kańców stanowią w przybliżeniu po połowie wszystkich gmin wiejskich i miejsko-
-wiejskich. Rozkład przestrzenny nie jest jednak równomierny – strefy koncentracji
ludności ograniczają się zasadniczo do stref podmiejskich stolic województw, miast
subregionalnych i niektórych o znaczeniu lokalnym (Czarnecki, ). Oprócz tego
w województwach takich jak wielkopolskie, pomorskie, małopolskie – w większości
gmin notuje się wzrost liczby mieszkańców. W wielu województwach (poza obszara-
mi metropolitalnymi) obserwowany jest stały odpływ mieszkańców wsi – proces ten
19
ma największe natężenie w województwach wschodnich i centralnych (mazowiec-
kie, lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie), a także w niemal całym woj. opolskim oraz
w środkowej części woj. zachodniopomorskiego (Rysunek ..).
Rysune 1.3. Zmiana liczby ludności w gminach wiejsich i miejso-wiejsich w Polsce w latach
2005–2019
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.
Zmiany liczby ludności współwystępują ze zmianami w strukturze wiekowej lud-
ności. W związku z tym, że osoby młode migrują częściej niż inne grupy, jak również
kobiety częściej niż mężczyźni (Rosner, ), obszary wyludniające się charakteryzują
się najczęściej niekorzystną strukturą demograczną, z nadreprezentacją osób w wieku
poprodukcyjnym. Analogicznie, najmłodsze demogracznie są obszary koncentracji
ludności (Stanny, Strzelecki, ).
Proces demograczny, który postępuje (w różnych fazach) od wielu lat we wszyst-
kich krajach Europy, to również proces starzenia się ludności (Eurostat, ). Według
danych Eurostatu w kolejnych latach odsetek osób starszych w populacjach krajów Unii
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
20
Europejskiej będzie wzrastać i do r. udział osób powyżej roku życia w ogóle
populacji przekroczy (w r. było to ). Obecnie społeczności najstarsze
demogracznie zamieszkują kraje Europy Zachodniej i Północnej. Polska na tym tle
uznawana może być wciąż za kraj relatywnie młody, choć i w tym aspekcie zidenty-
kować można zróżnicowania wewnątrzregionalne. Największy procentowy udział
osób starszych w społeczeństwie występuje m.in. w woj. podlaskim, świętokrzyskim
i łódzkim. W największym stopniu jest to widoczne wokół granic administracyjnych
tych województw (Rysunek ..). Za najmłodsze uznać można wsie podmiejskie, jak
również większość gmin w woj. pomorskim, wielkopolskim, małopolskim i podkarpac-
kim. Co piąty mieszkaniec wsi to osoba w wieku poprodukcyjnym (w wieku powyżej
lat dla kobiet oraz lat dla mężczyzn), a proces starzenia się mieszkańców wsi
będzie pogłębiał się w kolejnych latach najszybciej na obszarach, które aktualnie mają
najbardziej korzystną strukturę wiekową ludności (Frenkel i in., ).
Rysune 1.4. Odsete osób w wieu poproducyjnym (60 lat dla obiet i 65 lat dla mężczyzn)
w gminach w Polsce w 2019 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.
21
Według prognozy demogracznej na lata – populacja Polski będzie sys-
tematycznie spadać (z , mln w r. do , mln osób w r.), a liczba osób
w wieku lat i więcej może wzrosnąć w Polsce z , mln do , mln (z , do
, całości populacji (GUS, ).
Wyludnianie wsi, ucieczka młodych osób do miast lub na obszary w większym stopniu
zgentrykowane, a w efekcie starzenie się społeczeństwa wiejskiego, uznawane są za ob-
jaw degradacji obszarów wiejskich. Czynniki te stanowią podstawową przesłankę prze-
mawiającą za koniecznością wprowadzania rozwiązań, które zwiększałyby odporność
społeczności wiejskich. Kreowanie smart rozwiązań może zwiększyć żywotność tych ob-
szarów. Bardzo ważnym jest również znalezienie lokalnych rozwiązań, które – szczegól-
nie w przypadku cięcia wydatków publicznych – pozwolą na rozwiązywanie problemów
utrudniających życie na obszarach wiejskich (por. Śpiewak, ). Dotyczy to głównie
takich usług jak opieka zdrowotna, edukacja, handel czy transport publiczny, które
w przypadkucentralizacji usług publicznych sąograniczone na obszarach wiejskich.
Uzmysławia to, że strategicznym celem władz powinno być budowanie i wykorzystywa-
nie istniejących relacji, a także kształtowanie powiązań wsi z małymi miejscowościami
i dużymi miastami. Ważną przesłanką wskazywaną przez ENRD () jest również
zwiększenie roli obszarów wiejskichw przejściu na niskoemisyjną gospodarkę o obiegu
zamkniętym.Gospodarka ta jest pewnym systemem, który zaprojektowany jest tak,
aby się regenerować. Zmiany klimatu następują, a zasoby naturalne są ograniczone
i właśnie one często stanowią podstawę przewagi konkurencyjnej i wpływają na atrak-
cyjność obszarów wiejskich.
Ostatnią z wymienionych przesłanek napędzających powstawanie inteligentnych
obszarów jest wspieranie transformacji cyfrowej na wsi. Należy podkreślić, że obszary
wiejskie uczestniczą w ostatnich latach w procesie globalnego rozwoju technologicz-
nego. Przystosowanie się do tych przemian jest koniecznością, ponieważ coraz więcej
aktywności realizowanych jest w świecie wirtualnym. Obserwowane zmiany, jakie
zaszły w codziennym życiu ludzi od momentu wybuchu pandemii koronawirusa SAR-
S-CoV-, jeszcze mocniej wyostrzyły to wyzwanie. Z założenia technologie informa-
cyjno-komunikacyjne pozwalają na zmniejszanie odległości (w sensie geogracznym),
a tym samym zwiększanie dostępności do dóbr i usług publicznych. W tym kontekście
traktowane są jako szansa w przezwyciężeniu trudności rozwojowych. Ich użyteczność
jest jednak zależna od dostępu do Internetu. Jego brak lub słaba dostępność pozbawia
dany obszar szans na smart rozwój.
Od początku XXI w. na polskiej wsi zachodzą dynamiczne procesy związane naj-
pierw z komputeryzacją i rozwojem telefonii mobilnej, a następnie także z rozwojem
Internetu i zależnych od niego usług. Ogół elementów powiązanych z tymi procesami
nazywa się często smart rozwojem lub inteligentnym rozwojem (Janc i in., ). Po-
zbawienie dostępu do sieci w dobie rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest niemal
równoznaczne z pozbawieniem szans na kreatywny rozwój.
W r. wiejskich gospodarstw domowych w Polsce posiadało dostęp do Inter-
netu, w większości poprzez łącze szerokopasmowe. W mieście odsetek ten był wyższy
o p.p., podczas gdy jeszcze w r. dostęp do Internetu w miastach był dwukrotnie
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
22
wyższy niż na wsiach ( wobec ) (GUS, ) (Rysunek ..). Zatem uprawniony
jest wniosek mówiący o wyrównywaniu zaplecza technologii informacyjno-komuni-
kacyjnych między wsią a miastem. Rozwój infrastruktury internetowej nie jest jednak
równomierny w przestrzeni kraju, a istniejące różnice między- i wewnątrzregionalne
współwystępują ze zróżnicowanym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego
obszarów wiejskich. Im bazowy kapitał rozwojowy danej jednostki terytorialnej jest
wyższy, tym lepsza jest dostępność Internetu na jej terenie i analogicznie – dostępność ta
maleje w jednostkach lokalnych o relatywnie niższym poziomie rozwoju (Komorowski,
Stanny, ). Covid- pokazał, jak ważny jest dostęp do Internetu i jakość infrastruk-
tury cyfrowo-komunikacyjnej w kraju. Niedostateczna jakość łączy internetowych staje
się głównym czynnikiem wykluczenia społecznego – nie tylko utrudnia zaspokojenie
potrzeb edukacyjnych czy też kulturalnych, ale pozbawia możliwości świadczenia pracy
(Kalinowski, Wyduba, ). Co zrobić, by udział gospodarstw domowych z dostępem
do szerokopasmowego Internetu zwiększyć? Już teraz USA i Chiny planują budowę
sieci kilku tysięcy satelitów, aby umożliwić dostęp do Internetu z dowolnego miejsca
na Ziemi (Voelsen, ).
Rysune 1.5. Liczba abonentów telefonii stacjonarnej (lewa oś) oraz odsete wiejsich gospo-
darstw domowych z dostępem do Internetu (prawa oś) w latach 1995–2018 (na wsi w Polsce)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS oraz GUS, 2017; GUS, 2020a.
O tym, że obszary wiejskie nadal wymagają znaczących inwestycji w zakresie infra-
struktury ICT, świadczy m.in. suma środków przeznaczonych na cyfryzację obszarów
wiejskich w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa –. Do lutego
r. podpisano umowy na realizację zadań na kwotę ok. mld zł (Rysunek ..).
Prowadzone inwestycje mają na celu nie tylko podłączenie danego obszaru do Inter-
netu, ale również (lub zwłaszcza) dostęp do dobrej jakości, stabilnego oraz relatyw-
23
nie szybkiego Internetu. Na koniec r. w gminach wiejskich Internet stacjonarny
o przepustowości co najmniej Mb/s był doprowadzony do budynków, w gmi-
nach miejsko-wiejskich – do , a w gminach miejskich – do (UKE, ). Urząd
Komunikacji Elektronicznej przewiduje, że po zakończeniu wydatkowania środków
z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa – wartość przytoczonego wskaź-
nika dla gmin wiejskich ulegnie podwojeniu (tamże).
Rysune 1.6. Liczba wniosów o donansowanie projetów z zaresu powszechnego dostępu
do szybiego Internetu w ramach Programu Operacyjnego Polsa Cyfrowa 2014–2020 w woje-
wództwach (stan na 30.06.2020)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.
Dostęp do dobrej jakości Internetu jest problemem, który często próbują rozwią-
zać społeczności wiejskie w kontaktach z władzą lokalną. Z danych projektu „Mo-
nitoring rozwoju obszarów wiejskich” (Stanny i in., ) wynika, że na dwóch
z trzech zebrań wiejskich i narad z sołtysami poruszany jest temat dostępu do Inter-
netu. Jest on podejmowany tym częściej, im słabsza jest dostępność do Internetu na
danym obszarze. Covid- uzmysłowił problem wykluczenia cyfrowego, zwłaszcza
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
24
że znaczna część aktywności przeniosła się do sieci. W tej sytuacji osoby z terenów
o gorszym dostępie do sieci internetowej narażone zostały na marginalizację i w efekcie
zostały pozbawione szans na realizację części potrzeb.
Posiadanie infrastruktury ICT to jednak nie wszytko. Niezmiernie ważnym jest
podejmowanie działań z zakresu podnoszenia umiejętności i kompetencji cyfrowych
mieszkańców. W Polsce w r. z Internetu regularnie korzystało osób w wieku
– lata, a im starsza grupa wiekowa, tym odsetek ten malał (z Internetu korzystało
–-latków oraz –-latków) (GUS, ). Podobny wniosek płynie
z Diagnozy Społecznej – mieszkańcy wsi rzadziej niż mieszkańcy miast korzystają
z Internetu, jednocześnie częściej niż inne grupy społeczno-zawodowe zaprzestają
korzystania z niego po osiągnięciu wieku emerytalnego (Batorski, ).
Co warte podkreślenia, spośród osób, które nie korzystają na co dzień z Internetu, ok. ⅔
nie widzi potrzeby korzystania z tego medium, nieco ponad połowa stwierdza brak umie-
jętności, a ok. odczuwa ogólną niechęć do tego narzędzia. Bariery techniczne (czyli
zbyt wysokie koszty dostępu czy sprzętu) wskazywał co piąty respondent (Rysunek ..).
A więc nie bariera techniczna, a kompetencyjna czy bariera świadomościowa są aktu-
alnym wyzwaniem smart rozwoju (GUS, ).
Rysune 1.7. Odsete wsazań na powody brau dostępu do Internetu w gospodarstwie domo-
wym w 2019 r. (wieś oraz miasto łącznie)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS 2019.
W świetle powyższych informacji transformacja cyfrowa wydaje się konieczna,
jeśli myślimy o ograniczeniu problemów obszarów wiejskich. Zdaniem van Gevelta
i Holmesa () postęp technologiczny skutecznie zintegrowany z inicjatywami roz-
woju obszarów wiejskich może stworzyć nowe możliwości zwiększenia dochodów
i świadczenia usług, które wpłyną na poprawę jakość życia na wsi. Wprowadzanie udo-
godnień na tych obszarach jest szczególnie ważne dla przyciągania i zatrzymywania tzw.
klasy kreatywnej, która przyczynia się do rozwoju wiejskich społeczności (McGranahan
i in., ). Analizując przesłanki wdrożenia koncepcji smart villages, zawsze należy
pamiętać o specyce danego obszaru wiejskiego i jego przestrzennym usytuowaniu.
Obszary wiejskie są zróżnicowane pod względem odległości, zależności od rynków
zewnętrznych czy też zasobów naturalnych (OECD, ). Uświadamia to, że należy
Niechęć do Internetu
Zbyt wysokie koszty dostępu
Zbyt wysokie koszty sprzętu
Brak umiejętności
Brak potrzeby korzystania
0 10 20 30 40 50 60 70 80%
25
indywidualnie szukać możliwości podejmowania takich inicjatyw, które wykorzy-
stując lokalne zasoby powodują, że dany obszar jest atrakcyjny zarówno dla miesz-
kańców, jak i dla potencjalnych inwestorów.
.. Wdrażanie oncepcji w polityce Unii Europejsiej
Rosnące znaczenie koncepcjismartvillagesw UE spowodowało, że w r. Ko-
misja Europejska uruchomiłaEU Action for SmartVillages. I chociaż w potocznej
percepcji koncepcja kojarzy się głównie zzakresem obowiązkówWspólnejPolity-
kiRolnej, to obejmuje nie tylkoramy działańKomisarza ds. Rolnictwa i Rozwoju
Obszarów Wiejskich, ale równieżKomisarzy ds.Polityki Regionalnej oraz Mobilności
i Transportu.Ocoraz większej popularności inteligentnych wiosek może świadczyć
równieżto, że zainteresowały się nimi – oprócz instytucji unijnych – rządy poszczegól-
nych państw, samorządy terytorialne oraz różni interesariusze na obszarach wiejskich.
Wsparcie wyraziły także: Parlament Europejski, Komitet Regionów, Europejski Komitet
Ekonomiczno-Społeczny(ENRD, ).Znaczenie koncepcji zostało podkreślone
w Deklaracji z Bled w kwietniu r.Deklaracja potwierdza, że wiejska gospodarka
cyfrowa, jeśli jest rozwijana w innowacyjny, zintegrowany iinkluzyjnysposób, ma
potencjał do poprawy jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich, a tym samym
przyczyni się do rozwiązania problemu obecnego wyludniania i migracji zewsi (Eu-
ropean Commission, ).
Deklaracja Parlamentu Wiejskiego z Candás (The European Rural Parlia-
ment Manifesto ) podkreśla konieczność wspierania inteligentnych inicja-
tyw w ramach polityk UE (European Rural Parliament, a, b). Rozwój
w tym kierunku zaleca również Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(Organisation for Economic Cooperation and Development) w zasadach kształto-
wania polityki wiejskiej (OECD, ). Na znaczenie technologii cyfrowych zwra-
cają uwagę również Franc Bogovic i Tibor Szanyi (ENRD, ), którzy w rozwoju
i praktycznym zastosowaniu tej koncepcji upatrują szansy na zapewnienie łatwiejszego
i lepszego życia mieszkańcom wsi, dodając, że jest to konieczna odpowiedź na wyzwa-
nia, jakie stwarza starzenie się społeczeństwa i zanik usług.
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
1 Chronologię rozwoju koncepcji smart villages przedstawili Ana Martinez Juan i James McEldowney
(2021), wskazując następującą ścieżkę:
– 2014 – Programy rozwoju obszarów wiejskich UE (2014–2020).
– 2016 – Deklaracja z Cork 2.0; Program współpracy ESPON 2020.
– 2017 – Działanie UE na rzecz inteligentnych wiosek; ENRD: tematyczna grupa robocza/portal inteligentnych
wsi; Deklaracja z Venhorst; Komunikat w sprawie przyszłości żywności i rolnictwa.
– 2018 – Deklaracja z Bled; Deklaracja z Añory; Wnioski ustawodawcze dotyczące WPR (COM(2018) 392).
– 2019 – Sprawozdanie końcowe: inteligentne wioski ekospołeczne; Deklaracja współpracy na rzecz inteligent-
nej i zrównoważonej przyszłości cyfrowej dla europejskiego rolnictwa i obszarów wiejskich; Rozpoczęcie
projektu „Smart Rural 21” (DG AGRI).
– 2020 – Europejski Zielony Ład: Strategia „od pola do stołu”/Strategia na rzecz różnorodności biologicznej;
Mapa drogowa: Długoterminowa wizja dla obszarów wiejskich; Zalecenia Komisji Europejskiej dla państw
członkowskich dotyczące ich planów strategicznych w zakresie WPR.
26
Należy podkreślić, że ważnym dokumentem wpływającym na smart rozwój obszarów
wiejskich był Program Rozwoju Obszarów Wiejskich –. Zwrócono w nim
uwagę na rozwój obszarów wiejskich uwzględniający współczesne wyzwania środowi-
skowe, gospodarcze i społeczne (Zavratniki in., ). W ramach polityk europejskich
realizowane jest podejście LEADER/RLKS, które określa sposób mobilizowaniai reali-
zowania rozwoju wsi, wykorzystując lokalne pomysły i poszukiwanie nowych sposobów
na osiągnięcie konkurencyjności. Ma na celu wyszukiwanie i testowanie rozwiązań
eksploatujących lokalne zasoby oraz aktywizację lokalnej społeczności. Kluczowe ce-
chy podejścia LEADER to: lokalnestrategie rozwoju dla danego terytorium, oddolne
opracowanie i wdrażanie strategii, lokalne publiczno-prywatne partnerstwa (LGD),
zintegrowane i wielosektorowe działania, innowacja, współpraca, tworzenie powiązań.
Programy projektowane w ramach politykrozwoju wsidotycząco najmniej czterech
priorytetów UE dla obszarów wiejskich, ukierunkowanych na wspieranie, wzmacnianie,
promowanie innowacyjnych i opartych na wiedzy sposobów na rolnictwouspołecznio-
ne, leśnictwo, produkcję żywności, ekosystemy rolnicze i efektywne gospodarowanie
zasobami lub rozwój obszarów wiejskich(Nurzyńska, Drygas, ).
Znaczenie koncepcji smart villages potwierdza fakt, że wlatach – odbyło
się kilkanaście spotkań Grupy Tematycznej ds. Inteligentnych Wsi przy Europejskiej
Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Jednocześnie trwają prace grup powoła-
nych przez ministerstwa ds.rozwoju obszarów wiejskich w poszczególnych państwach
członkowskich nad zaprogramowaniem wsparcia dla smart villages. Prowadzone są
projekty badawczo-rozwojowe oraz pilotaże, np. paneuropejskie „Smart Rural ”,
„SIMRA”, „Pogłębione badanie smart villages w Polsce”.
W r. w Polsce zorganizowano międzynarodowewarsztaty pt. „Inteligentne
Wsie jako skuteczny sposób na kluczowe wyzwania obszarów wiejskich”. Organiza-
torem była Krajowa Sieć Obszarów Wiejskichoraz Forum Aktywizacji Obszarów
Wiejskich. Warsztaty odbyły się w nawiązaniu do konkursu IRWiR PAN Moja SMART
wieś.Podczas warsztatówprzedstawiciele dziewięciu krajów europejskich, Komisji
Europejskiej, Europejskiej Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich (ENRD), sieci ELARD
oraz sieci SmartVillageNetworkprzyjęli siedem rekomendacji strategicznych (Tabela
..).Rekomendacje te mogą stanowić ważny głos w rozwoju inteligentnych wsi. Two-
rzą podstawy wzrostumobilności, rozwoju przedsiębiorczościwiejskiej, korzystania
z możliwościbiogospodarkii gospodarki o obiegu zamkniętym,poprawyjakości edukacji
i usług zdrowotnych lub zapobiegania wykluczeniu społecznemu.
Tabela 1.2.Reomendacje do wdrażaniasmartrozwiązańna obszarach wiejsichw Polsce
Należy opierać się na dotychczasowych formach współpracy, często wieloletniej i bardzo owoc-
nej, związanej np. z odnową wsi czy wdrażaniem podejścia LEADER. Nie należy dopuścić do
tworzenia nowych struktur i zbiurokratyzowania tej koncepcji. To także dotyczy wszelkich innych
kooperacji, np. organizacji pozarządowych, grup producenckich, branży turystycznej, ośrodków
wsparcia ekonomii społecznej.
Budować na doświadczeniach
27
Należy wykorzystać nowe technologie do rozwoju usług doradczych, które docelowo powinny
stać się brokerami innowacji.
Dużym polem rozwoju koncepcji smart villages jest rolnictwo, w którym coraz częściej wykorzy-
stuje się zaawansowane nowe technologie. W połączeniu z pobudzaniem współpracy rolników
daje to szansę na rozwój tej gałęzi gospodarki także tam, gdzie rolnictwo jest rozdrobnione
i wydawałoby się, że schyłkowe.
Żeby wypromować koncepcję smart villages, warto pokazać społecznościom wiejskim poten-
cjalne korzyści z jej implementacji, wykorzystując np. zidentykowane już przykłady smart roz-
wiązań. Co więcej, najaktywniejsze środowiska wiejskie powinny być docenione (np. poprzez
promocję stosowanych u nich rozwiązań).
Nie należy planować podejścia smart villages bez udziału liderów lokalnych samorządów,
NGOs czy innych interesariuszy. Trzeba wykorzystywać istniejące zasoby, np. aktywnych sołty-
sów i innych liderów lokalnych.
Choć smart villages, w przeciwieństwie do smart city, nie oznacza oparcia tylko na nowocze-
snych technologiach, to podstawowy dostęp mieszkańców wsi do sieci internetowej (szybkiej
i stabilnej) jest kluczowy dla rozwoju lokalnego. Ważne są także kompetencje ludzi w tym za-
kresie.
Źródło:Opracowanie własnena podstawiewarsztatówpt. „Inteligentne Wsie jako skuteczny sposób
na kluczowe wyzwania obszarów wiejskich”.
Nie wiadomo, jak dokładnie zaprojektowany będzie instrument smart villages
w kolejnych latach, bowiem w momencie pisania tej książki wciąż trwają prace nad
Planem Strategicznym WPR, który będzie głównym nośnikiem tej koncepcji. Jed-
nak ma on opierać się na pewnych uniwersalnych i ogólnych zasadach wynikających
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
Premiować za aktywność
Smart villages może pomóc małym gospodarstwom rolnym
Włączyć sektor doradczy we wspieranie smart działań
Uwzględniać opóźnienie cyfrowe wsi
Doceniać działania ludzi
Przedsięwzięcia smart villages muszą odpowiadać na potrzeby lokalnych społeczności, nawet
jeśli są one małe. Jednak jeśli konkretny problem lub potrzeba nie ograniczają się wyłącznie do
jednej miejscowości, dobrze jest poszukać wspólnego rozwiązania (np. w ramach współpracy
kilku stowarzyszeń wiejskich czy w porozumieniu z władzami gminy/powiatu).
Zaczynać od jednej wsi, ale budować partnerstwo
28
zarówno z przesłanek dotychczasowego rozwoju koncepcji, jak i zobowiązań krajów
członkowskich w stosunku do Unii Europejskiej (MRiRW, ):
• interwencja ukierunkowana będzie na środowisko, a jednym z wymogów będzie
element cyfryzacji,
• innowacje będą podstawą tworzenia smart wsi, ale ich charakter ma być zależny
od specyki miejsca,
• wsparcie kierowane będzie w skali mikro (nawet do poziomu sołectw),
• implementacja będzie następowała na bazie koncepcji (strategii/planu) dla wsi
(lub innej jednostki terytorialnej), a nansowanie realizacji tej koncepcji możliwe
będzie z różnych źródeł (również spoza WPR),
• dużą rolę we wdrażaniu smart villages odegrają lokalne grupy działania (LGD),
które poprzez zaktualizowane lokalne strategie rozwoju (LSR) będą mogły kreować
zakres i charakter wsparcia.
Ideą instrumentu smart villages w Polsce ma być jego dwufazowość (MRiRW, )
polegająca na tym, że w pierwszej fazie społeczności lokalne będą określały, w jaki
sposób chcą wprowadzać w życie zasady smart villages (tworząc koncepcje obejmujące
jedną miejscowość, ich grupę lub inną jednostkę terytorialną). Tego typu podejście
może nie tylko pozwolić na aplikowanie o środki na realizację zaplanowanych w kon-
cepcji inicjatyw, ale także (a być może przede wszystkim) zgromadzić mieszkańców
objętych planem wokół wspólnego określenia wizji rozwoju, zdiagnozowania sytuacji
społecznej, gospodarczej i środowiskowej, w jakiej się znajdują, jak również urucho-
mienia zasobów lokalnych do realizacji koncepcji (Rysunek ..).
Koncepcja
(strategia)
smart villages
Diagnoza wraz
z identykacją
problemów
Określenie grupy
docelowej Uproszczona anali-
za SWOT
Zasięg terytorialny
koncepcji
Określenie
zasobów
do wdrażania
koncepcji
Planowane inicja-
tywy do wdrożenia
oraz ich efekty
Wizja
smart villages
Rysune 1.8. Sładowe oncepcji (strategii) smartvillages
Źródło: Opracowanie własne.
29
Pojęcie smart villages pojawia się w coraz większej liczbie dokumentów unijnych
i krajowych, co zapowiada, że będzie ważnym instrumentem przyszłej perspektywy
nansowej UE na lata –. Wymaga komentarza fakt, że w Europie zaczynają
rysować się dwie ścieżki realizacji smart inicjatyw. Jedna ze ścieżek została opisa-
na w ramach studiów przypadków w niniejszej publikacji i można rozpatrywać ją
jako „nieocjalną”, na podstawie której projektowane są założenia ścieżki „ocjalnej”,
której główny nurt znajdzie odzwierciedlenie (w mniejszym lub większym stopniu)
w Planach Strategicznych WPR poszczególnych państw członkowskich UE (European
Commission, ). Benecjentem smart rozwiązań będą różne „miejsca” o zróżni-
cowanej charakterystyce społeczno-gospodarczej i geogracznej. Tworzy się szansa
na nowy wymiar place-based policy, czyli „długoterminowej strategii mającej na celu
rozwiązanie problemu niewykorzystanego potencjału i zmniejszenie utrzymującego się
wykluczenia społecznego w określonych miejscach poprzez interwencje zewnętrzne
i wielopoziomowe sprawowanie rządów; promowanie podaży zintegrowanych towa-
rów i usług dostosowanych do kontekstu; oraz wywołanie zmian instytucjonalnych”
(Bachtler, ).
.. Wyzwania smart villages dla poprawy jaości życia
Wdrażanie koncepcjismartvillagesma istotne znaczenie dla poprawy jakości życia
na wsi. Chociaż samo pojęcie jakości życia, ze względu na swój interdyscyplinar-
ny charakter, jest trudne do zdeniowania, to intuicyjne rozumienie tejże kategorii
zauważalne jest w badaniach nad sytuacją społeczno-ekonomiczną ludności wiej-
skiej od dawna (por. Murawska, ; Gotowska, Jakubczak, ;Kud, Woźniak,
; Kalinowski, ; Woźniak, ; Michalska-Żyła, ;Dej, Zajda, ; Kałuża
i in., ; Chmielewska, Zegar, ; Leszczyński, ; Kalinowski, Rosa, ).
Mimo istnienia wielu denicji nie udało się dotąd opracować jednej powszechnie
stosowanej. W rozważaniach nad jakością życia przenikają się podejścia od czysto
subiektywnego do quasi-obiektywnego. W części badań wymiary te wzajemnie się
przenikają, np. denicjaSheiliM.Peace() odnosi się do stopnia zaspokojenia
materialnych i niematerialnych potrzeb jednostek i grup społecznych, określanych
zarówno przez wskaźniki obiektywne, jak i subiektywne. Z kolei Helena Sęk ()
przyjęła, że jakość życia w wymiarze obiektywnym stanowią „warunki życia człowie-
ka, obiektywne atrybuty świata przyrody, przedmiotów i kultury oraz obiektywnie
oceniane atrybuty człowieka związane z poziomem życia i pozycją społeczną”, zaś
w wymiarze subiektywnym „wewnętrzne procesy wartościowania różnych sfer życia
i życia jako całości”. Jednak w badaniach znacznie częściej rozróżnia siędwiekategorie
– subiektywnąjakość życia i obiektywny poziomżycia. Kwerenda literatury pozwala
zauważyć, że poziom życia jest deniowany poprzez odzwierciedlenie rzeczywistości
iaktualnej sytuacji jednostek, zaś jakość życia jest koncepcją wskazującą na zadowo-
lenie z rzeczywistości.
Subiektywne podejście do jakości życia pozwala deniować ją jako zespół odczuć
jednostki zależnych od zmiennych ekonomicznych (dochody, stan posiadania dóbr,
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
30
ceny, formy i jakość podaży), zmiennych interwencyjnych (nawyki, postawy, przewi-
dywania, wzorce społeczne, opinie), cech demogracznych, wykształcenia oraz czasu
(Hodoly, ). I chociaż każdy z tych aspektów ma zarówno subiektywny, jak i obiek-
tywny wymiar, to ich ocena należy przede wszystkim do systemu wartości i odczuć
wynikającego ze stopnia zaspokojenia potrzeb i aspiracji. Można przyjąć, że jakość
życia jest stanem satysfakcji, szczęścia, zadowolenia płynącym z całokształtu egzystencji
(korzystania ze środowiska naturalnego, dobrego stanu zdrowia, pomyślności w życiu,
pozycji społecznej, dobrobytu i konsumpcji), co implikuje subiektywizm rozumienia.
Jan Rutkowski (, ), łącząc powyższe aspekty, określił jakość życia jako zbiór
potrzeb, których zaspokojenie czyni ludzi szczęśliwymi.
W równie szerokiej co Andrzej Hodoly denicji jakości życia, Czesław Bywalec
i Leszek Rudnicki () opisali ją jako „stan satysfakcji, szczęścia, zadowolenia płynący
z całokształtu egzystencji, czyli: korzystania ze środowiska przyrodniczego, dobrego
stanu zdrowia, pomyślności w życiu, pozycji społecznej, dobrobytu oraz konsumpcji”.
W ten sposób rozumiana jakość życia może być utożsamiana z koncepcją zrówno-
ważonego rozwoju (por. Kłodziński, ; Borys, ; Borys, ; Guth, Smę-
dzik-Ambroży, ; Kalinowski, ; Wieliczko i in., ), co wynika z komplek-
sowego łączenia różnych elementów zaspokojenia potrzeb ludności. Na stopień
zaspokojenia materialnych i niematerialnych (określanych również jako duchowych)
potrzeb oraz spełnienia standardów lub realizacji wartości biologicznych, psycho-
logicznych, duchowych, społecznych, politycznych, kulturalnych, ekonomicznych
i ekologicznych jednostek, rodzin i zbiorowości wskazują Barbara Chmielewska
i Józef S. Zegar (), zaś Krzysztof Kud i Marian Woźniak () uszczegóławiają
o najważniejsze czynniki takie jak: sytuacja mieszkaniowa, bezpieczeństwo zatrudnienia,
ochrona zdrowia i życia, możliwość uczenia się i podnoszenia kwalikacji, dostęp do kul-
tury czy też placówek handlowych, stan infrastruktury technicznej, stopień zaspokojenia
indywidualnych potrzeb. Można zatem przyjąć, że wyznacznikami jakości życia są ele-
menty życia społeczno-materialnego uzupełnione o doświadczenia i aspiracje jednostki.
Należy podkreślić, że realizacja koncepcji smart villages nie wymaga równoczesnych
działań we wszystkich wskazanych obszarach. Jednocześnie warto postawić pytanie,
czy każda poprawa jakości życia jest jednoznaczna z tworzeniem warunków stawia-
nych obszarom inteligentnym. Za Boydem Cohenem (), który jakość życia wpisał
jako jeden z sześciu wymiarów, jakie składają się na koncepcję miasta inteligentnego
(por. Sikora-Fernandez, ; Zysińska i in., ), można uznać, że i na obszarach
wiejskich ten komponent jest niezmiernie ważny. Można przyjąć, że celem rozwiązań
smart jest tworzenie optymalnych warunków życia mieszkańców wsi, zapewniając im
dostęp do usług publicznych z zakresu zdrowia, bezpieczeństwa, życia kulturalnego,
sportu i rekreacji. Poprawa jakości świadczonych usług jest szczególnie ważna w sy-
tuacji ich niższej dostępności na wsi w porównaniu z miastem. Stąd też w badaniach
nad smart villages promowane są rozwiązania społeczne poprawiające możliwość
korzystania z tychże usług. Kwestią sporną pozostaje, czy rozwiązania te powinny
mieć wymiar cyfrowy i czy powinny wykorzystywać nowoczesne technologie, w tym
informacyjno-komunikacyjne.
31
Rozważania dotyczące wyzwań smart villages dla poprawy jakości życia i relacji
między tymi kategoriami wymagają odpowiedzi na kilka pytań. Czy należałoby na
koncepcję smart villages patrzeć z perspektywy jednostek, czy całego społeczeństwa?
Czy wieś staje się inteligenta, gdy z owoców jej rozwoju korzystają wszyscy mieszkańcy
wsi, jakaś jej część, a może wystarczy, by była to jednostka? Wydaje się, że bycie smart
wsią wymaga, by z dobrodziejstw rozwoju korzystała znaczna część społeczności lokal-
nej. Zatem w tym rozumieniu warunkiem bycia smart jest tworzenie takich powiązań
i mikrostruktur, które poprzez wspólne działania będą dążyć do tworzenia nowych
wartości w wymiarze lokalnym. Te nowe wartości to również zwiększona aktywność
lokalna, kulturowe i społeczne więzi oraz sieć powiązań i kontaktów.
Wykorzystując koncepcję zaspokajania potrzeb Erika Allardta (), trzeba odpo-
wiedzieć na kolejne pytanie. Który z trzech wymiarów zaspokajania potrzeb (potrzeby
posiadania – to have, uczucia – to love, istnienia – to be) i w jakim zakresie konstytuuje
bycie smart? Jeśli bowiem dla poprawy jakości życia niezbędna jest realizacja po-
trzeb, to należy w pierwszej kolejności zidentykować te, których realizacja przyczyni
się dla dobra ogółu. Czy samo posiadanie przyczynia się do poprawy jakości życia
wszystkich? Jeśli posiadanie będziemy rozumieć szeroko jako zarówno środki eko-
nomiczne, mieszkanie, zatrudnienie, warunki pracy czy też możliwości zaspokajania
potrzeb edukacyjnych, a dodatkowo uznamy, że ważny jest nie sam wymiar ilościowy,
ale również jakościowy, to rodzi się kolejne pytanie. Czy ograniczona możliwość ich
realizacji na wsi przekreśla bycie smart? Jeśli jednak rozszerzy się to pojęcie nie tylko
o posiadanie, ale również o możliwości korzystania, równego dostępu do części dóbr
i zasobów, to wówczas ten wymiar poprawy jakości życia staje się pełniejszy. Również
komponent uczucia należałoby rozwinąć poprzez uzupełnienie go o kontakty ze spo-
łecznością lokalną, relacje lokalne, stosunki międzyludzkie czy też więzi sąsiedzkie,
co de facto determinuje możliwości współpracy dla dobra ogółu, a więc komponent
trzeci – istnienie. Na niego bowiem składa się możliwość doskonalenia, bezpieczeństwo
w wymiarze osobistym, ale też aktywność na różnych polach i jakość spędzania czasu
wolnego, który na wsi jest z reguły ograniczony. W taki sposób rozumiane podejście
Allardta do realizacji potrzeb staje się pełniejsze dla wyjaśniania koncepcji smart villages
i wynikającej z niej poprawy jakości życia.
Ograniczone możliwości nansowe powodują, że trudno mówić o jakichkolwiek
warunkach sine qua non bycia smart villages, a poszukuje się pewnych warunków wy-
starczających. Można przyjąć, że poprawa jakości życia na wsi ma znaczenie w każdym
z obszarów, w którym mieszkańcy go oczekują. Realizacja kompleksowa jest jednak
w wielu przypadkach niemożliwa. Wydaje się więc, że wprowadzanie zmian w mikro-
skali, często na poziomie niewielkich inwestycji niewymagających wielu środków lub
wręcz wymagających wyłącznie pracy własnej (dla ciągle niedoinwestowanych wsi),
może być okazją do realizacji rozwiązań smart i poprawy dobrobytu. Tak jak w miastach
lokalne budżety mogą sobie pozwolić na rozwiązania kapitałochłonne, tak na wsi są
one zwykle poza zasięgiem lokalnych władz.
Jak widać uniwersalne zoperacjonalizowanie koncepcji smart villages i powiązanie
jej z jakością życia jest niezwykle trudne ze względu na różnorodność cech, które
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
32
warunkują zarówno bycie smart, jak i wzrost dobrobytu mieszkańców wsi. Można
uznać, że wiążą się one z takimi rozwiązaniami, które obejmują dobrostan materialny,
społeczny i rolno-środowiskowy w połączeniu z inteligentnymi innowacjami i zwięk-
szoną aktywnością na rzecz lokalnych społeczności. Inteligentne rozwiązania i inno-
wacje, które poprawiają jakość życia, muszą służyć włączeniu społecznemu i tworzeniu
społeczeństwa opartego na wiedzy i jednocześnie aktywizować zasoby, którymi wieś
dysponuje. Według Magdaleny Zwolińskiej-Ligaj i in. () ważne jest, że koncepcja
ta uwarunkowana jest unikalną dla danego terenu wiązką czynników ekonomicznych,
społecznych i przestrzennych, które warunkują różnorodność ścieżek tego procesu.
Nie ma zatem jednego modelu kreatywnego rozwoju regionalnego, a jego charakter
wynika z uwarunkowań lokalnych.
Można przyjąć, że celem rozwiązań smart jest taki rozwój społeczności lokalnych,
który czyni je bardziej zrównoważonymi i odpornymi. Poprawa jakości życia na wsi,
dzięki inteligentnemu rozwojowi, powinna zachęcać młode osoby do pozostania na tych
obszarach, a tym samym ograniczać problem „drenażu mózgów”. Powinna przyczyniać
się również do wzrostu migracji ludności miejskiej na wieś. Nie chodzi tu jednak tylko
o migracje na obszary wokół dużych aglomeracji czy tereny silnie zgentrykowane, ale
również do wsi peryferyjnych, a następnie – dawanie impulsu dla ich rozwoju. W tym
też kontekście koncepcja smart villages ma służyć zapobieganiu depopulacji i starzeniu
się polskiej wsi. Rixt A. Bijker i in. () zauważają, że w potocznym dyskursie wieś
utożsamiana jest najczęściej z poczuciem wiejskiej idylli, pragnieniem ciszy z dala od
miejskiego zgiełku, chęcią życia wolniejszego, zgodnie z naturą. Rzadko kojarzona jest
z rozwiązaniami inteligentnymi, które zmierzają do poprawy jakości życia. Trzeba zatem
podjąć takie działania, które będą wyzwalać aktywne inicjatywy służące poprawie jako-
ści życia na wsi i tworzyć jej obraz jako miejsca dobrego zarówno dla pracy, jak i życia.
Konstatując można uznać, że wyzwaniem dla współczesnej wsi jest taki rozwój, który
koncentruje się na lokalnych potrzebach, poprawia jakość życia poprzez lepszy dostęp
do usług i infrastruktury (społecznej, technicznej i transportowej), a także tworzy
bardziej odporne struktury społeczne przy wykorzystaniu dostępnych i adekwatnych
narzędzi (również komunikacyjno-cyfrowych). Programując ten rozwój, należy ziden-
tykować odpowiednie rozwiązania – rolno-środowiskowe, technologiczne i społeczne,
tak by maksymalnie wykorzystać lokalne zasoby.
.. Smart city a smart villages
Koncepcja smart villages pojawiła się w polityce rozwoju obszarów wiejskich Unii
Europejskiej jako analogia do koncepcji smart city, wobec potrzeby wdrażania założeń
Strategii Europa . Głównymi priorytetami tej strategii był zrównoważony, inteli-
gentny i inkluzyjny rozwój. Smart city w literaturze przedmiotu nazywane jest również
jako cyfrowe miasto, miasto kreatywne, inteligentne miasto, miasto informacyjne,
miasto wiedzy czy też miasto uczące się (Gil-Garcia i in., ).
Po raz pierwszy termin smartcityzostał użyty w latach dziewięćdziesiątych XX w.
Na początku przy wdrażaniu tej koncepcji zwracano uwagę przede wszystkim na inwe-
33
stycje w technologię i infrastrukturę, służące do wykorzystania inteligentnych rozwiązań.
Z powodupresji środowiskowej i takich wyzwań jak postęptechnologiczny czy też gospo-
darka oparta na wiedzy, idea smart city z czasem ewoluowała (por. Rosa, Jakubowska, ).
Pogląd ten podzielali komisarze z KE, których zdaniem zaawansowany postęp społeczny
i środowiskowy powinien rozgrywać się w miastach, ale tylko przy jednoczesnym utrzy-
maniu atrakcyjności ekonomicznej i wzroście gospodarczym opartym na zintegrowanym
podejściu (uwzględniającym wszystkie aspekty wzrostu zrównoważonego) (European
Commission, ). Andrea Caragliu i in. () traktują inteligentne miasto jako miejsce,
w którym inwestycje w kapitał ludzki i społeczny oraz infrastrukturę (tradycyjną, no-
woczesną) są podstawą do zrównoważonego rozwoju gospodarczego i wysokiej jakości
życia, przy jednoczesnym mądrym wykorzystaniu zasobów naturalnych oraz dzięki
partycypacji obywatelskiej. Smart city to miasto dobrze zorganizowane, skomputeryzo-
wane, racjonalne, postępowe, konkurencyjne na arenie międzynarodowej, atrakcyjne,
nowoczesne i przyjazne dla mieszkańców (Fazlagić, ). Działa ono na podstawie
„strategii rozwoju stawiającej na kreatywność, otwartość na innowacje i elastyczność
(…) opiera się na zastosowaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych (…)
z myślą o poprawie standardu życia mieszkańców i zwiększeniu ich udziału w podejmo-
waniu istotnych decyzji”. Wśród determinant inteligentnego rozwoju miasta wymienia
się: innowacyjność poszczególnych czynników, kreatywność, przedsiębiorczość, jakość
ż ycia, jakość kapitału ludzkiego i społecznego (Rogerson, ; Florida, ; Szczech-
-Pietkiewicz, ; Capello, ). Gdy zaczęto używać terminu smart city, na początku
głównie skupiano się wyłącznie na technologii informacyjnej. Taewoo Nam i eresa
A. Pardo () dokonując analizy modeli smart city, stwierdzili, że powtarzają się
zawsze elementy społeczne związane z technologiami służącymi transformacji gospo-
darki, środowiska i społeczności. Patrizia Lombardi i in. () rozszerzyli to podejście
wpisując w model inteligentnego miasta sześć obszarów zapewniających poprawę
jakości życia i trwały rozwój: gospodarkę, mobilność, środowisko naturalne, ludzi,
warunki życia, współzarządzanie (Rysunek ..).
Rysune 1.9. Obszary wdrażania smart city
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Smart cities Ranking of European medium-sized cities
2007.
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
smart city – inteligentne miasto
gospodarka mobilność środowisko ludzie warunki
życia współzarządzanie
34
Analiza koncepcji smart villages pozornie wydaje się być bardzo zbliżona do idei
smart city, przez niektórych wręcz jest nazywana jej „wiejską” wersją. Czy tak jest
w istocie?Niewątpliwie w koncepcji smart villages, która w pewnym aspekcie formuło-
wana jest jako analogia do smart city, podkreśla się, że skutecznie zintegrowany postęp
technologiczny obszarów wiejskich (z podejmowanymi inicjatywami rozwoju) może
poprawić jakość życia na wsi. Należy jednak pamiętać, że społeczności zamieszkujące
obszary wiejskie borykają się z innymi problemami niż mieszkańcy miast, jednocześnie
wykazują niższy poziom dostępu do nowych technologii informacyjnych. To, co odróż-
nia smart villages od smart city to innowacje społeczne, które mogą stać się motorem
zmian na obszarach wiejskich. Postawienie na rozwój kapitału ludzkiego i społecz-
nego w konsekwencji może przyczynić się do skuteczniejszego wdrażania innowacji
technologicznych na tych obszarach (Krievina i in., ; Zwolińska-Ligaj i in., ).
Tabela 1.3. Porównanie głównych cech oncepcji smart city i smart villages
Źródło: Opracowanie własne.
Porównując smart city z koncepcją smart villages można zauważyć, że pewne uwa-
runkowania tych koncepcji są wspólne, np. ochrona środowiska, niektóre zaś odmien-
ne – przede wszystkim zjawiska demograczne (problemy depopulacyjne). Ponadto
koncepcja smart villages, która służy realizacji założeń strategii Europa oraz
Deklaracji Cork ., jest nadal w stadium formułowania, podczas gdy wsparcie poli-
Smart city Smart villages
Zapoczątkowane w latach 90. XX w. W fazie koncepcyjnej od 3–4 lat
Ma stanowić odpowiedź na zmiany technolo-
giczne, innowacje, presję na środowisko Ma być odpowiedzią na problemy demogra-
czne, regres usług publicznych oraz niską
aktywność społeczną
Cel:
wzrost konkurencyjności terytorium, wzrost
efektywności wykorzystania zasobów, poprawa
jakości życia
Cel:
poprawa warunków życia, zatrzymanie miesz-
kańców, cyfryzacja, rozwój kapitału społecz-
nego
Kluczowy czynnik to dostęp do technologii
i kapitału ludzkiego Kluczowy jest kapitał społeczny, lokalne dzie-
dzictwo, promowanie innowacji cyfrowych
i społecznych
Bardzo ważna rola podmiotów prywatnych
i władz miejskich (partnerstwa publiczno-pry-
watne)
Duże znaczenie liderów lokalnych, NGOs i wła-
dzy lokalnej (aktywizacja i koordynacja)
Główne bariery wdrażania: technologiczne, organizacyjne, nansowe, brak świadomości, akcep-
tacji i współudziału mieszkańców
35
tyczne instytucji np. ONZ, UE i OECD umożliwia dynamiczny rozwój koncepcji smart
city od wielu lat.
Różnice pomiędzy koncepcjami wynikają również z nieco odmiennych potrzeb
mieszkańców miast w porównaniu z potrzebami mieszkańców obszarów wiejskich (np.
w zakresie transportu, tempa życia, oczekiwań w stosunku do zaspokojenia potrzeb).
W modelu inteligentnego rozwoju obszarów wiejskich niezmiernie ważny jest lokalny
potencjał wsi i jak najlepsze jego wykorzystanie w budowaniu gospodarki lokalnej. Ten
potencjał dotyczy zarówno kapitału społecznego, jak również kapitału ekonomicz-
nego, środowiskowego czy kulturowego (Bryden, Dawe, ). Wśród branż, które
mogą stanowić bodziec dla rozwoju wsi, wymienia się usługi turystyczne, zdrowotne,
rekreacyjne, produkcję ekologiczną, wytwarzanie tradycyjnej żywności, rękodzieło
czy usługi kulturalne (Naldi i in., ). Mogą one stanowić niszę rynkową, która przy
określonych warunkach lokalnych wpłynie na jakość życia.
Należy podkreślić, że wdrażanie tych koncepcji zarówno w mieście, jak i na wsi na-
potyka na bariery, których waga jest różna. W przypadku smart villages mniej istotne
wydają się bariery technologiczne, organizacyjne i nansowe, a poważniejsze – te
o charakterze mentalnym, czyli brak akceptacji i identykacji z koncepcją rozwoju
inteligentnego, brak świadomości i zainteresowania mieszkańców uczestnictwem.
Czy zatem możemy rozpatrywać smart city i smart villages oddzielnie? Zdaniem
autorów należy uwzględniać je równocześnie, ponieważ istnieje między nimi wiele
powiązań, a zmiany dokonywane w miastach wpływają na obszary wiejskie i odwrotnie.
1.
Smart villages
– od idei do instrumentu rozwoju wsi
POGŁĘBIONE BADANIE
smart villages
W POLSCE KONCEPCJA
BADAŃ TERENOWYCH
2.
2. Pogłębione badanie smart villages
w Polsce – oncepcja badań terenowych
.. Organizacja i metodologia badania terenowego
Rozpoznanie wybranych inicjatyw smart villages wymagało szczegółowego zapro-
jektowania koncepcji badań terenowych. Ich przeprowadzenie składało się z czte-
rech etapów – fazy wstępnej i trzech faz badawczych (Tabela ..). W fazie wstępnej
zidentykowano gminy, w których znajdowały się rozwiązania społeczne w zakresie
infrastruktury oraz rolno-środowiskowe wpisujące się w założenia koncepcji smart
villages. Dobór gmin wynikał z wcześniejszego rozeznania inicjatyw, które zgłoszono
do konkursu Moja SMART wieś przeprowadzonego w r. w Instytucie Rozwoju
Wsi i Rolnictwa PAN, w partnerstwie z Fundacją Wspomagania Wsi, Związkiem Gmin
Wiejskich RP i rmą RURBAN, przy współpracy z Krajową Siecią Obszarów Wiejskich,
a następnie wyborze tych, które zostały laureatami konkursu lub posiadały rozwiązania
wpisujące się w założenia monograi. W fazie I zidentykowano kluczowe kwestie
badawcze oraz przygotowano kwestionariusze IDI dla trzech grup respondentów – ini-
cjatorów, benecjentów oraz władz lokalnych. Uznano, że najlepszą metodą badawczą,
pozwalającą na szczegółową analizę inicjatyw, a następnie ich dobre rozpoznanie oraz
określenie mechanizmów odpowiadających za powodzenie w ich wdrażaniu, będą
badania jakościowe. Chociaż początki tychże badań sięgają czasów Bronisława Mali-
nowskiego, Floriana Znanieckiego czy też Eltona Mayo, to wciąż traktowane są przez
ekonomistów jako komplementarne do badań ilościowych, rzadko stanowią samoistne
badania. Wybór metody jakościowej wynikał z poczucia, że pogłębiona analiza przy-
padków lepiej pozwoli ukazać specykę koncepcji smart villages. Jednocześnie uznano,
że takie badania pozwolą dogłębnie zrozumieć rzeczywistość oraz pokazać odczucia
zarówno pomysłodawców, jak i odbiorców zrealizowanej inicjatywy, a także władz lokal-
nych, które partycypują w bieżących kosztach. Zdecydowano się na badania terenowe,
w których – jak zauważa Karolina Bielenin-Lenczowska () – ważne dla rozpoznania
zachodzących zjawisk są interakcje z rozmówcą i „(…) położenie nacisku na dialog
z nim, a nie traktowanie go jedynie jako źródła informacji, obserwacji i uczestnictwo
w życiu badanej społeczności, a także reeksja nad rolą badacza w tej interakcji (…)”.
1 Bronisław Kasper Malinowski (1884–1942) – wybitny polski antropolog społeczny i ekonomiczny, po-
dróżnik, etnolog, badacz, twórca teorii funkcjonalistycznej. Jego prace badawcze polegały na długotrwałym
przebywaniu ze społecznością, którą opisywał.
2 Florian Znaniecki (1882–1958) – polski lozof i socjolog, twórca metody biogracznej w socjologii. Uwa-
żał, że badacz powinien patrzeć na rzeczywistość oczyma jej uczestników, wykorzystując podejście subiektywne.
3 Elton Mayo (1880–1949) – australijski psycholog i socjolog, badacz warunków pracy. W czasie badań
zauważył, że wydajność pracowników podczas eksperymentu jest wyższa, gdy obserwowani wiedzą, że uczest-
niczą w eksperymencie, spada zaś, gdy badacz jest uczestnikiem, a pozostałe osoby nie wiedzą o prowadzonym
badaniu – Efekt Hawthorne.
40
Badania terenowe przeprowadzono w ramach fazy II wykorzystując techniki badań
jakościowych – IDI (Individual In-depth Interview) oraz obserwację. W fazie III
zaewidencjonowano przeprowadzone wywiady, a następnie je opisano.
Tabela 2.1. Fazy badania
Źródło: Opracowanie własne.
4 Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI) polega na rozmowie osoby prowadzącej wywiad (ankietera/mo-
deratora/badacza) z respondentem (ankietowanym/rozmówcą) (Nicińska, 2000). Taki rodzaj badania jakościo-
wego umożliwił wieloaspektowe podejście do problematyki badawczej, wywiady z różnymi typami responden-
tów oraz odpowiednią do wnioskowania liczbę wywiadów. Pogłębiony wywiad pozwolił uzyskać szczegółowe
informacje nie tylko o samym projekcie, ale przede wszystkim o jego wpływie na lokalną społeczność oraz
atrakcyjność poszczególnych obszarów. Magdalena Nicińska (2000) wskazuje, że „główną zaletą opisywanej
techniki jest możliwie pełne poznanie i zrozumienie postawy konkretnej osoby jako indywidualności. Zada-
niem osoby prowadzącej wywiad jest dotarcie do jej motywów zachowania, zrozumienie poglądów oraz emocji
związanych z badanym tematem. Istotna w osiągnięciu tego celu jest koncentracja osoby prowadzącej wywiad
wyłącznie na doświadczeniach jednej osoby”. Indywidualne wywiady pogłębione były prowadzone jako część
pogłębionych studiów przypadku w wybranych lokalizacjach (in-depth case studies) (por. Noor, 2008) z respon-
dentami zdobywanymi poprzez metodę kuli śnieżnej (snowball sampling) (por. Goodman, 1961).
5 „Obserwacja jako metoda naukowa to proces uważnego i celowego postrzegania, który stanowi część
metod badania naukowego. Jest ona także osobliwym gromadzeniem, a także interpretowaniem zgłębionych
danych w ich naturalnym przebiegu, kiedy pozostają w bezpośrednim polu widzenia i słyszenia dla obserwa-
tora” (Cybulska, 2013). W przypadku niniejszego badania ankieterzy prowadzili obserwację nieuczestniczą-
cą, tj. bez przypisania konkretnej roli w obserwowanej grupie. Pozwoliło to na lepsze zrozumienie procesów
i mechanizmów funkcjonujących w badanej gminie. Ponadto, w jej ramach wykonana została dokumentacja
fotograczna badanego obszaru (inicjatywy).
Etap badań CEL BADANIA TECHNIKA BADAWCZA REZULTAT
FAZA
WSTĘPNA
identykacja inicjatyw smart
villages w Polsce;
wybór 10 gmin do badania
konkurs Moja SMART
wieś;
panel ekspercki
pozyskanie 63 ini-
cjatyw; prezentacja
wyników badania na
stronie IRWiR PAN
FAZA I
identykacja kluczowych kwe-
stii badawczych;
organizacja badań terenowych
analiza danych zastanych
(desk research) przygotowanie kwe-
stionariuszy IDI
FAZA II
realizacja badań terenowych wywiady pogłębione IDI
z inicjatorami, benecjen-
tami i władzami lokalny-
mi; obserwacja
zebranie materiału
badawczego
FAZA III realizacja celu aplikacyjnego
badania analiza treści opracowanie mate-
riału badawczego
412. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
Wybór badań terenowych wynikał z przekonania opartego na wytycznych para-
dygmatu interpretatywnego (Ahrens, ; Dobrołowicz, ), zgodnie z którymi
do zrozumienia pewnych zjawisk niezbędne jest wgłębienie się w ich funkcjonowa-
nie. Stąd też autorzy zdecydowali się – w ramach badań pogłębionych – na dokładne
przyjrzenie się miejscowościom, a także na rozmowy (wywiady bezpośrednie)
z inicjatorami, benecjentami i władzami gmin. Wybór takiej metody pozwolił na
dotarcie do jednostek zróżnicowanych pod względem społeczno-gospodarczym,
w których dotychczas zidentykowano przedsięwzięcia z zakresu smart villages. Wnio-
ski z badania terenowego były dla tych jednostek porównywalne – indywidualne wywia-
dy pogłębione realizowano na podstawie stworzonych przez zespół badawczy autorskich
scenariuszy (zob. Rozdział ..).
W ramach badania zostało przeprowadzonych łącznie indywidualnych wywia-
dów pogłębionych (IDI) w gminach w Polsce, w których zidentykowano rozwią-
zania z zakresu smart villages. W każdej lokalizacji odbyły się dwie wizyty, tak żeby
w jak najdokładniejszy sposób przeprowadzić wszystkie wywiady i dokonać wnikliwej
obserwacji. Dobór próby miał charakter nieprobabilistyczny – celowy (w przypadku
inicjatorów i władz lokalnych) i przypadkowy (w przypadku benecjentów). Arbi-
tralny wybór grupy badawczej był uzasadniony spełnieniem kryterium optymalizacji
uzyskanych informacji pod kątem odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz
określenia wpływu na różne grupy odbiorców.
Grupę docelową w badaniu stanowiły trzy typy respondentów:
. Inicjatorzy – osoby odpowiedzialne za ideę, pozyskiwanie nansowania oraz
realizację konkretnego przedsięwzięcia wpisującego się w założenia smart villages.
Posiadają największą wiedzę na temat całego procesu realizacji smart inicjatyw,
znają potrzeby społeczności lokalnej oraz identykują „wąskie gardła” realizacji
oddolnych inicjatyw. Osoby z tej grupy to m.in. sołtysi, radni, wójtowie/burmi-
strzowie, prezesi organizacji pozarządowych, przedsiębiorcy.
. Benecjenci – odbiorcy zrealizowanej smart inicjatywy, korzystający z niej na co
dzień. Nie znają dokładnego procesu realizacji danego projektu, jednak to osoby
z tej grupy zgłaszają swoje potrzeby władzom lokalnym i inicjatorom. Zakłada się,
że część benecjentów partycypowała w badanym przedsięwzięciu. Do tej grupy
należą m.in. członkowie organizacji wiejskich (np. KGW, OSP), inni mieszkańcy.
. Władze lokalne – odpowiedzialne za wykonywanie zadań własnych, inwestycje
gminne oraz rozdysponowanie funduszu sołeckiego, w niektórych przypadkach
także inicjator rozwiązań z zakresu inteligentnej wsi. W badaniu respondenci
z tej grupy rozumiani są szeroko, tj. zarówno wójtowie/burmistrzowie, radni, ale
też kierownicy w urzędzie gminy, ośrodku pomocy społecznej, ośrodku kultury,
szkołach oraz dyrekcje spółek komunalnych.
Dzięki zróżnicowanemu doborowi grupy funkcja heurystyczna badań została speł-
niona w sposób optymalny.
Warto podkreślić, że badania terenowe były częścią większych badań całościowych,
które wymagały zastosowania różnych metod badawczych, w tym metodę indukcji
42
(obejmującą obserwację i rejestrowanie faktów) oraz metody sondażowe. Wykorzysta-
no takie techniki badawcze jak: opinie ekspertów, badania gabinetowe, indywidualne
wywiady pogłębione, obserwacje zewnętrzne. Spotkania grupy ekspertów pozwoliły
na werykację wyników analiz desk research, zaś indywidualne wywiady pogłębione
umożliwiły doprecyzowanie (skonfrontowanie) wyciągniętych na etapie badań desk
research wniosków oraz rozszerzenie wiedzy na temat inteligentnych rozwiązań. Taki
dobór technik pozwolił na osiągnięcie celu badania. Za Virginią Wilson () można
przyjąć, że triangulacja metod badawczych pozwala uzyskać bogatsze, pełniejsze dane,
a także pomaga w potwierdzeniu wyników badań.
.. Dobór gmin do badania
6 Sondaż diagnostyczny „jest sposobem gromadzenia wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonal-
nych oraz o dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kie-
runkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych,
posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację gene-
ralną, w której badane zjawisko występuje” (Pilch, 1977). Metoda ta pozwala na uzyskanie odpowiedzi na py-
tania dotyczące poglądów badanych, ich opinii, motywów zachowania, oczekiwań, postaw (Muchnicka, 1974).
7 Opracowanie koncepcji badania, zaprojektowanie scenariuszy indywidualnych wywiadów pogłębionych
(IDI), dobór gmin, a następnie umawianie wywiadów wymagało wstępnego zapoznania z charakterystyką da-
nej jednostki. Wykorzystano do tego badania gabinetowe (desk research) dokonane przez zespół badawczy.
Badania polegały na przeglądzie dostępnych publicznie źródeł dotyczących interesującego z punktu widzenia
badania tematu. W przypadku tego badania były to m.in. strony internetowe gmin, fanpage’e i blogi sołectw,
lokalne portale informacyjne, Bank Danych Lokalnych GUS, wyszukiwarka Google Scholar, a także media
społecznościowe.
Źródło: Opracowanie własne.
Rysune 2.1. Rozmieszczenie
inicjatyw zgłoszonych na
I onurs Moja SMART wieś
43
Bazę gmin stanowiła lista zgłoszeń na I edycję konkursu Moja SMART wieś prze-
prowadzonego w r. przez IRWiR PAN w ramach naboru KSOW. W konkursie
wzięli udział przedstawiciele wszystkich województw (Rysunek ..). Najliczniej re-
prezentowane było województwo wielkopolskie ( zgłoszeń) i kujawsko-pomorskie
( zgłoszeń). Najmniej licznie były reprezentowane województwa zachodniopomorskie
i lubelskie (po zgłoszeniu).
Spośród kompletnych zgłoszeń (z gmin) dokonany został dobór celowy (eks-
percki) gmin z województw z uwzględnieniem: zróżnicowania przestrzennego,
struktury społeczno-gospodarczej, liczby ludności, charakteru zidentykowanej smart
inicjatywy (Rysunek ..; Tabela .). W tym przypadku dobór celowy gmin był niezbęd-
ny do zdobycia pogłębionych danych na temat uwarunkowań i mechanizmów podejmo-
wania smart inicjatyw. Dobór respondentów w poszczególnych gminach miał również
charakter celowy. Zastosowanie takiej procedury doboru było niezbędne, gdyż autorów
monograi interesowały poglądy jedynie grup o specycznym prolu – inicjatorów
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
Rysune 2.2. Loalizacje gmin, w tórych zrealizowana była inicjatywa smart villages
Źródło: Opracowanie własne.
44
przedsięwzięć, benecjentów wskazanych rozwiązań oraz władz lokalnych. Według
Andrzeja Rosnera () minimalizowane jest wówczas ryzyko braku odpowiedniej
liczby respondentów spełniających założenia badawcze. Jednocześnie zaletą takiego
doboru jest przede wszystkim to, że respondentoprócz spełnienia kryteriów formal-
nych jest w jakimś stopniu znany badaczom,dzięki czemu łatwiej do niego dotrzeć.
Tabela 2.2. Lista inicjatyw wybranych do badania
Lp. Nazwa smart
inicjatywy
(miejscowość)
Gmina
(wojewódz-
two,
powiat)
Struktura społecz-
no-gospodarcza8/
liczba ludności
(w os.)9
Uzasadnienie wyboru
1.
Nie ciafrotać jeno
robić! Wiejskie
działania – miejskie
inspiracje
(Mniszek)
Dragacz
(kujawsko-
-pomorskie,
świecki)
Dominacja rolnic-
twa wielkoobsza-
rowego
/7216
Wyróżnienie w I konkursie
Moja SMART wieś, kilka od-
dolnych inicjatyw z różnych
dziedzin, m.in. dziedzictwa
kulturowego, edukacji, eko-
logii
2.
Doposażenie infra-
struktury rekreacyj-
no-edukacyjnej nad
stawem wiejskim w
Łuszczanowie (Łusz-
czanów)
Jarocin (wiel-
kopolskie,
jarociński)
Zurbanizowane,
redukcja funkcji
rolniczej
/45 731
III miejsce w I konkursie
Moja SMART wieś, inicjatywa
oddolna łącząca działania
infrastrukturalne, prośrodo-
wiskowe i na rzecz integracji
mieszkańców
3.
Doświadczenia lo-
kalne jako podstawa
programu kulturo-
wego na wsi na przy-
kładzie Stowarzysze-
nia Plecionka
(Magnuszew)
Magnuszew
(mazowiec-
kie,
kozienicki)
Dominacja rolnic-
twa tradycyjnego
/6742
Uczestnik I konkursu Moja
SMART wieś, kilka inicjatyw
oddolnych z zakresu kultury
4.
Nowy model hospi-
cjum na terenach
wiejskich
(Michałowo)
Michałowo
(podlaskie,
białostocki)
Dominacja rolnic-
twa tradycyjnego
/6565
Wyróżnienie w I konkursie
Moja SMART wieś, inicjatywa
społeczna z zakresu ochrony
zdrowia
8 Według typologii rozwoju obszarów wiejskich W: Stanny, M., Rosner, A., Komorowski, Ł. (2018). Moni-
toring rozwoju obszarów wiejskich. Etap III. Struktury społeczno-gospodarcze, ich przestrzenne zróżnicowanie
i dynamika. Warszawa: EFRWP, IRWiR PAN.
9 Według danych Banku Danych Lokalnych GUS za 2019 r.
45
5.
Smart wieś
– Piaseczna Górka
(Piaseczna Górka)
Morawica
(świętokrzy-
skie,
kielecki)
Zurbanizowane,
redukcja funkcji
rolniczej
/16 756
I miejsce w I konkursie Moja
SMART wieś, kilka oddolnych
inicjatyw z różnych dziedzin,
m.in. prośrodowiskowych,
kulturalnych oraz pobudzają-
cych aktywność zyczną
6.
Ostoja Wioska 3.0
(Tomaszyn) Olsztynek
(warmińsko-
-mazurskie,
olsztyński)
Dominacja rolnic-
twa wielkoobsza-
rowego
/13 701
Wyróżnienie w I konkursie
Moja SMART wieś, rolnictwo
ekologiczne, w połączeniu z
innymi działaniami na rzecz
lokalnej społeczności (np.
lokalne targi, biobazary)
7.
Hala widowiskowo-
-sportowa
w Ryczywole. Jak
to Ryczywół stał się
smart
(Ryczywół)
Ryczywół
(wielkopol-
skie,
obornicki)
Wielofunkcyjne,
równowaga sek-
torów
/7293
II miejsce w I konkursie Moja
SMART wieś, inwestycja infra-
strukturalna z zakresu sportu
i rekreacji, wykorzystująca
nowe technologie
8.
Smart Village
– Rzeczenica Rzeczenica
(pomorskie,
człuchowski)
Dominacja rolnic-
twa wielkoobsza-
rowego
/3607
Uczestnik I konkursu Moja
SMART wieś, kilka oddolnych
inicjatyw z różnych dziedzin,
m.in. turystyki i rekreacji,
edukacji
9.
Moja smart wieś
(Wiązownica-Kolo-
nia)
Staszów
(świętokrzy-
skie,
staszowski)
Przewaga funkcji
rolniczej, pośred-
nie
/25 599
Wyróżnienie w I konkursie
Moja SMART wieś, kilka od-
dolnych inicjatyw z różnych
dziedzin, m.in. komunikacji
z mieszkańcami, edukacji,
kultury
10.
Centrum Astrono-
miczno-Kulturalno-
-Dydaktyczne
(Niedźwiady)
Szubin
(kujawsko-
-pomorskie,
nakielski)
Wielofunkcyjne,
równowaga sek-
torów
/24 797
Uczestnik I konkursu Moja
SMART wieś, inwestycja infra-
strukturalna połączona
z edukacyjną
Źródło: Opracowanie własne.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
46
.. Scenariusze indywidualnych wywiadów pogłębionych
Jak już podkreślono, stworzono trzy scenariusze indywidualnych wywiadów pogłę-
bionych (IDI). Specyka każdego z nich wynikała z typu respondentów i informacji,
jakie mogli wnieść do badań. Wszystkie pytania miały charakter otwarty. Celem py-
tań był rekonesans terenowy, a więc maksymalnie szerokie uzyskanie odpowiedzi na
pytania badawcze. Pytania otwarte pozwoliły zrozumieć perspektywę poszczególnych
uczestników wywiadu, umożliwiły również dotarcie do opinii, których autorzy projektu
nie byli świadomi na etapie projektowania badań. Zastosowana forma pytań otwartych
pozwoliła na zadawanie pytań dodatkowych ułatwiających zrozumienie specyki ba-
danych regionów oraz projektów. Niektóre wywiady, za zgodą respondentów, zostały
nagrane. W przypadku braku zgody lub niemożności nagrania wywiadu, sporządzone
zostały notatki.
...Scenariusz IDI – inicjator przedsięwzięcia
. Jak inicjator rozumie pojęcie smart villages (inteligentnych wsi)?
. Co skłoniło go do podjęcia badanej inicjatywy (jaki bodziec)?
. Czy wzorował się na innych inicjatywach? Jeśli tak, to jakich?
. W jaki sposób autor rozwiązania identykował potrzeby społeczności lokalnej?
A może nie identykował? (rozmowy, konsultacje społeczne, obserwacja)
. Jak wyglądał proces tworzenia inicjatywy?
. Jak wyglądała współpraca na rzecz inicjatywy (innowacji)? Kto wziął w niej udział
przy poszczególnych etapach planowania/tworzenia? W jaki sposób stymulowano
zaangażowanie społeczności lokalnej?
. Jakie nowe narzędzia/produkty zostały stworzone? Czy inicjatywa stała się czyn-
nikiem pobudzającym inne lokalne działania?
. W jaki sposób rozwiązanie wpłynęło na otoczenie (wartość dodana dla wsi, gmi-
ny, regionu)? Czy dzięki temu stworzono jakieś współprace, nawiązano nowe
kontakty?
. W jaki sposób koncepcja zmieniła się w trwałe rozwiązanie? Jakie są korzyści
długoterminowe? Czy dzięki stworzonym rozwiązaniom zapobieżono odpływowi
młodych mieszkańców? W jaki sposób inicjatywa może zachęcać do pozostania/
powrotu mieszkańców oraz napływu nowych?
. W jaki sposób wprowadzone rozwiązanie jest wyjątkowe? W jakiej skali można
mówić o tej wyjątkowości? (lokalnej, regionalnej, krajowej, światowej)
. Skąd uzyskano wsparcie na inwestycje? Jak wyglądały starania związane ze wspar-
ciem? Czy łatwo/trudno je uzyskać? Czy ktoś wyspecjalizowany pomagał w uzy-
skaniu wsparcia na inwestycje? (urzędnik, doradca prywatny, członek NGO)
. Z jakimi barierami/przeszkodami spotkali się w trakcie realizacji inwestycji?
W jakim stopniu efekt końcowy był zbieżny z założeniami początkowymi? (środki
nansowe, wkład własny, kompetencje, zaangażowanie ludzi)
47
. Jak wspierać liderów, by kreowali smart villages (inteligentne wsie)? Jak zachęcać
do tworzenia organizacji pozarządowych działających na rzecz miejscowości/
gmin?
. Jaką dobrą radę dałby lider potencjalnym inicjatorom podobnych rozwiązań? Na
co powinni zwrócić uwagę?
... Scenariusz IDI – benecjent przedsięwzięcia
. Jakie inwestycje/inicjatywy były zrealizowane ostatnio w Państwa miejscowości/
gminie?
. Jeśli nie wymienią badanej inicjatywy: Czy słyszeli Państwo o tej inicjatywie
(opisać)?
. W jaki sposób ta inicjatywa wpłynęła na Państwa codzienne życie?
. W jaki sposób inicjatywa pobudza lokalną gospodarkę? Czy dzięki niej pojawiło
się więcej gości/turystów/nowych inwestorów?
. W jaki sposób byliście Państwo włączeni w realizację tej inicjatywy? Czy mieli-
ście Państwo taką możliwość/zaproszenie? Jeśli nie: Czy w przyszłości chcieliby
Państwo być włączeni w podobne inicjatywy?
. W Państwa opinii, w jakim zakresie ta inicjatywa może przyczynić się do pozo-
stania mieszkańców lub powrotu do miejscowości? Czy może zachęcić (zachęca)
nowych mieszkańców?
. W jaki sposób wprowadzone rozwiązanie jest wyjątkowe? W jakiej skali można
mówić o tej wyjątkowości? (lokalnej, regionalnej, krajowej, światowej)
. Czy zetknęliście się Państwo z określeniem inteligentnych wsi (smart villages)?
. Czy uważają Państwo, że wieś (nazwa) aspiruje do miana smart village (wsi
inteligentnej)?
. W jaki sposób samorządy/rządy powinny wspierać inwestycje, które są odpowie-
dzią na potrzeby mieszkańców (np. z zakresu smart villages)?
... Scenariusz IDI – władze lokalne
. Jak respondent rozumie pojęcie inteligentnych wsi?
. Czy w jakiś sposób samorząd gminny uczestniczył w projekcie? (pomysł, nan-
sowanie, realizacja, doradztwo, udzielanie zgód)
. Jeśli tak: Jak wyglądała współpraca na rzecz inicjatywy (innowacji)? Kto wziął
w niej udział przy poszczególnych etapach planowania/tworzenia? W jaki sposób
stymulowano zaangażowanie społeczności lokalnej?
. Jakie nowe narzędzia/produkty zostały stworzone? Czy inicjatywa stała się czyn-
nikiem pobudzającym inne lokalne działania?
. W jaki sposób rozwiązanie wpłynęło na otoczenie? Czy dzięki temu stworzono
jakieś współprace, nawiązano nowe kontakty?
. W jaki sposób innowacja poprawia jakość życia mieszkańców?
. Jaka jest wartość dodana dla wsi/gminy/regionu?
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
48
. W jaki sposób koncepcja zmieniła się w trwałe rozwiązanie? Jakie są korzyści
długoterminowe? Czy dzięki stworzonym rozwiązaniom zapobieżono odpływowi
młodych mieszkańców? W jaki sposób inicjatywa może zachęcać do pozostania/
powrotu mieszkańców oraz napływu nowych?
. W jaki sposób wprowadzone rozwiązanie jest wyjątkowe? W jakiej skali można
mówić o tej wyjątkowości? (lokalnej, regionalnej, krajowej, światowej)
. Czy rozwiązanie generuje dodatkowe koszty/pozwala na oszczędności w budżecie
gminnym? Czy koszty te w jakiś sposób są rekompensowane przez przychody lub
mniejsze koszty utraconych korzyści/koszty alternatywne?
. Jak wspierać liderów, by kreowali smart villages (inteligentne wsie)? Jak zachęcać
do tworzenia organizacji pozarządowych działających na rzecz miejscowości/
gmin?
. Jaką dobrą radę dałby respondent potencjalnym inicjatorom podobnych rozwią-
zań jak u Państwa?
. Czy samorząd widzi potrzebę podjęcia przedsięwzięć z zakresu smart villages?
W jaki sposób samorząd lokalny powinien (i może) wspierać tego typu inicjatywy?
Na ile przepisy prawa/środki nansowe/zasoby kadrowe pozwalają na włączenie
się w inicjatywy oddolne?
.. Charaterystya gmin oraz badanych inicjatyw
... Gmina Dragacz
Gmina Dragacz to gmina wiejska leżąca w północnej części województwa kujaw-
sko-pomorskiego, w powiecie świeckim. Umiejscowiona jest wśród lasów na terenie
Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego i Wschodniego Obszaru Chronionego Kra-
jobrazu Borów Tucholskich, tuż obok autostrady A. Gmina dzieli się na sołectw
(Bratwin, Dolna Grupa, Dragacz, Fletnowo, Górna Grupa, Grupa, Grupa Osiedle,
Michale, Mniszek, Wielki Lubień, Wielkie Stwolno, Wielkie Zajączkowo), obejmujących
łącznie miejscowości. Powierzchnia gminy wynosi , km. Liczba mieszkańców
w r. wynosiła , podczas gdy w r. – , co świadczy o niewielkim spadku
liczby ludności. Średnia gęstość zaludnienia to osób na km.
Inicjatywa powstała w małym sołectwie Mniszek. W r. sołectwo składało się
z dwóch miejscowości o nazwach Nowe Marzy oraz Mniszek; podzielone jest na
części poprzez autostradę i drogę krajową, z licznymi objazdami (niektóre po km
z jednej części do drugiej). W opinii inicjatorek miejscowość traktowana jest jako
peryferia gminne ze względu na małą liczbę ludności ( osób), bez kanalizacji
i wodociągu.
Inicjatorkami podjętych działań na rzecz społeczności lokalnej były pani sołtys Doro-
ta Dembińska oraz Sylwia Dembińska, które chciały – poprzez zastosowanie innowacji
społecznych i nowych rozwiązań – zapewnić mieszkańcom jak najlepszą przestrzeń do
życia, wyrównać poziom życia w stosunku do mieszkańców miasta. Jak uważają autorki
49
inicjatyw, szczególną pomocą w realizacji działań był postęp technologiczny i możliwość wy-
korzystania umiejętności cyfrowych, nowoczesnych technologii w codziennym życiu na wsi.
W działaniach skupiono się na czterech sferach życia wsi:
. społecznej – na edukacji (szkolenia, warsztaty, wyjazdy naukowe), sporcie (orga-
nizacja rozgrywek sportowych), wspólnym spędzaniu czasu i integracji, opiece
nad starszymi i potrzebującymi mieszkańcami wsi,
. kulturowej – na tradycji, zwyczajach, obrzędach, twórczości artystycznej (twór-
czość rękodzielnicza, przedstawienia teatralne, konkursy, występy),
. ekologicznej – na dbałości o naturę, recykling, upcykling,
. gospodarczej – na pracy nad powstaniem wioski tematycznej i świetlicy z bogatą
ofertą warsztatową.
W ramach tych sfer, w ciągu lat (–), w sołectwie zrealizowano pro-
jektów przeprowadzonych bez wsparcia nansowego lub nansowanych ze środków
zewnętrznych. Były to m.in.:
• festyny rodzinno-rekreacyjne,
• przedstawienia teatralne,
• konkursy plastyczne ogólnogminne, np. „ lat Wolności – Czym jest dla mnie
Demokracja?”, „Baśnie i legendy polskie i państw kaukaskich” (wspólnie z Ośrod-
kiem dla Uchodźców w Grupie),
• publikacje, np. „Niezbędnik Gospodyń Wiejskich z Mniszka”, „Kronika Mniszka”,
„Digitalizacja zdjęć zebranych od Mieszkańców”,
• warsztaty przeciwdziałające wykluczeniu cyfrowemu dla pokolenia + i osób
z innego targetu wiekowego, dla których umiejętności obsługi komputera są nie-
zbędne do funkcjonowania w aktualnych realiach – jako Latarnik Polski Cyfrowej
na terenie gminy Dragacz,
• współpraca z Ośrodkiem dla Uchodźców w Grupie w zakresie organizacji spo-
tkań i wydarzeń kulturalnych (przełamywanie stereotypów wobec innych kultur
– z krajów zakaukaskich).
Wszystkie inicjatywy były (i są nadal) skierowane zarówno do dzieci, jak i do do-
rosłych mieszkańców sołectwa. Podejmowane działania aktywizują dorosłych i służą
zainicjowaniu współpracy międzypokoleniowej, np.:
• „Dziadki – dziatkom. Historia, która nas otacza” – na zajęciach edukacyjnych
zaznajamiano z historią miejscowości,
• „Żem je Kociewiak” – w tym: Kulturowy Zaczyn Kociewski Etno Design – wy-
korzystanie folku w sztuce dekoratorskiej i tworzeniu odzieży,
• „Leki z Bożej apteki” – wykonywanie naturalnych kosmetyków; sadzenie, zbieranie
ziół i kwiatów oraz wykonywanie z nich leków, maści, naturalnych kosmetyków
– maceratów,
• „Nasi sąsiedzi, których nie znamy” – organizacja warsztatów, na których młodzi
ludzie uczą się nowych umiejętności od swoich sąsiadów,
• „Nie samą pracą człowiek żyje” – organizacja życia rozrywkowego we wsi (pikniki,
kiermasze, festyn, wystawy, Wiejski Klub Tańca – impreza integracyjna w myśl
ludowych melodii).
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
50
Wśród zewnętrznych źródeł nansowania zrealizowanych inicjatyw można wy-
mienić m.in. środki nansowe pozyskane z: Fundacji Wspomagania Wsi, Urzędu
Marszałkowskiego, programu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, Fundacji BGK.
Znaczącą rolę we wsi spełnia świetlica wiejska, w której odbywają się całoroczne
zajęcia dla dzieci i dorosłych. Prowadzą je bezpłatnie wolontariusze, którzy dzielą
się swoimi umiejętnościami i wiedzą. Dzięki tej działalności odbywają się szkolenia,
warsztaty, wykłady lub wyjazdy naukowe.
Realizowane inicjatywy miały na celu niwelować bariery pomiędzy wsią a miastem
w dostępie do szkoleń, warsztatów, imprez i nowych technologii. Inicjatorki dbały o to,
by mieszkańcy nabywali nowych umiejętności, szkolili się i poznawali swoją wartość,
inspirowali się przykładami i dobrymi praktykami z całej Polski, a także by nabyte
umiejętności mogli wykorzystać w praktyce.
Fotograa 2.3. Położenie
sołectwa Mnisze
Źródło: Dorota Dembińska.
Fotograa 2.1. Zajęcia omputerowe
dla seniorów w Mniszu
Źródło: Dorota Dembińska.
Fotograa 2.2. Zajęcia z wyorzystania folu
w sztuce deoratorsiej i tworzeniu odzieży
w Mniszu
Źródło: Dorota Dembińska.
Fotograa 2.4. Budyne świetlicy wiejsiej w Mniszu
Źródło: Anna Rosa.
51
... Gmina Jarocin
Gmina Jarocin leży w powiecie jarocińskim, w województwie wielkopolskim. Jest
to gmina miejsko-wiejska. Sąsiaduje z gminami: Dobrzyca, Jaraczewo, Kotlin, Koźmin
Wielkopolski, Nowe Miasto nad Wartą, Żerków. Składa się z sołectw. Powierzchnia
gminy wynosi , km. Gmina zamieszkiwana jest przez , tys. mieszkańców.
Średnia gęstość zaludnienia to osób na km. W gminie następują niewielkie spadki
liczby ludności.
Sama inicjatywa zlokalizowana jest we wsi Łuszczanów, która jest wsią sołecką
zamieszkaną przez ok. mieszkańców. Inicjatywa „Doposażenie infrastruktury
rekreacyjno-edukacyjnej nad stawem wiejskim w Łuszczanowie” realizowana była nad
naturalnym zbiornikiem wodnym (staw wiejski – dawny pojnik dla bydła, o pow. ok.
m), znajdującym się w zagłębieniu terenu obok strugi Brodek, w północnym skraju
miejscowości Łuszczanów. Inicjatorami realizacji inwestycji byli sołtys Łuszczanowa
wraz z Radą Sołecką i Grupą Odnowy Wsi – Stowarzyszeniem Na Rzecz Integracji
i Rozwoju Wsi Łuszczanów. Inicjatywę do konkursu zgłosił Łukasz Witczak – członek
rady sołeckiej, który przez miejscowe osoby nazywany jest jednym z dwóch lokalnych
Midasów (ilość inicjatyw i pomysłów zgłaszanych przez tych panów jest tak duża, że
mogłaby wypełnić całą książkę).
Cała inicjatywa wyceniana jest przez autorów na , tys. zł, z tego wkład własny
sołectwa to , tys., środki z budżetu gminy – , tys., fundusz sołecki – tys.,
pozostałe tys. pochodziło z dotacji i konkursów. Przedsięwzięcie było realizowane
w latach –. W ramach inicjatywy pogłębiono, oczyszczono i zarybiono staw,
częściowo zniwelowano teren wokół stawu, zniwelowano i wyrównano drogę dojaz-
dową do stawu, częściowo nasadzono drzewa (wierzby), usunięto drzewo obumarłe,
wykonano skalniak i palenisko oraz wyposażono teren w kilka ławek przy palenisku
i tablicę informacyjną z regulaminem. W drugim etapie wykonano prace związane
z zagospodarowaniem terenu wokół stawu: montaż drewnianej chaty grillowej, instala-
cja automatycznej, bezprzewodowej stacji meteorologicznej (wyposażonej w zestaw so-
larny i modem GPRS) służącej celom edukacyjnym (mierzone parametry: temperatura
i wilgotność powietrza, ciśnienie, opady, prędkość i kierunek wiatru, promieniowa-
nie UV i promieniowanie słoneczne, temperatura wody, temperatura gruntu). Trzeci
etap to dalsze prace związane z zagospodarowaniem terenu wokół stawu: wykonanie
nawierzchni typu pomostowego ze struganych desek drewnianych na legarach (ko-
twionej w stopach fundamentowych betonowych), wykonanie niezależnej toalety
z prefabrykowanym zbiornikiem bezodpływowym na ścieki bytowe, wyposażenie
terenu w elementy małej architektury – ławki i pojemniki na odpady, instalację oświe-
tlenia – lampy hybrydowej zasilanej przez moduły fotowoltaiczne i siłownię wiatro-
wą wyposażoną w oprawę typu LED. W ostatnim etapie wyposażono chatę grillową
w instalację elektryczną, w tym oświetleniową zasilaną przez moduł fotowoltaiczny.
Inicjatywa jest typowym rozwiązaniem poprawiającym jakość życia mieszkańców
wraz ze stworzeniem przestrzeni edukacyjnej i wypoczynkowej. Obszar ten stanowi
bazę dla lokalnej społeczności. Jego zaletą jest szeroki zakres prac, ale również wyko-
rzystanie terenu.
Fotograa 2.4. Budyne świetlicy wiejsiej w Mniszu
Źródło: Anna Rosa.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
52
Fotograa 2.5. Wido na stawe i wiatę wiejsą w Łuszczanowie
Źródło: Łukasz Witczak.
Fotograa 2.6. Wido na stawe w Łuszczanowie
Źródło: Sławomir Kalinowski.
53
... Gmina Magnuszew
Gmina wiejska Magnuszew położona jest w południowej części województwa ma-
zowieckiego, w powiecie kozienickim, nad rzeką Wisłą. Dojazd z Magnuszewa do
Warszawy zajmuje nieco ponad godzinę. W gminie mieszka , tys. osób, a liczba ta
jest względnie stała od lat . XX w. W strukturze społeczno-gospodarczej jednostki
dominuje rolnictwo oraz ogrodnictwo – obszar gminy leży w rejonie grójecko-wa-
reckim, zwanym polskim zagłębiem sadowniczym. Jednostka składa się z sołectw.
Rozpoznane na terenie analizowanej jednostki działania smart mają charakter
ogólnogminny, tzn. są zlokalizowane w różnych miejscowościach (np. w Przewozie
Tarnowskim, Chmielewie) i były kierowane do wszystkich mieszkańców samorządu.
Przedsięwzięcia nansowano najczęściej w ramach grantów ogólnokrajowych, ogła-
szanych przez organizacje pozarządowe. Ich koszt zaczynał się od kilku, a kończył na
Fotograa 2.8. Wido na bezprzewodową
stację meteorologiczną w Łuszczanowie
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.7. Paleniso z ławami przy
wiacie wiejsiej w Łuszczanowie
Źródło: Sławomir Kalinowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
54
kilkudziesięciu tys. zł. Grupę docelową stanowiły przede wszystkim dzieci i młodzież
z terenu gminy. Badaniu poddane zostały następujące inicjatywy:
• warsztaty artystyczne dla młodzieży; w kategorii edukacji i propagowania kultury,
• projekt „Boso przez wieś”, w ramach którego wybudowano boisko do siatkówki
plażowej, opracowano mapę najciekawszych miejsc w gminie oraz zorganizowa-
no szereg warsztatów i wycieczek; w kategorii wzmacniania tożsamości lokalnej
oraz rekreacji,
• wyprodukowanie polsko-czeskiego lmu, poprzedzone warsztatami lmowymi;
w kategorii aktywizacji mieszkańców i propagowania kultury,
• inne inicjatywy, podejmowane zwłaszcza przez Stowarzyszenie Plecionka.
Fotograa 2.9. Mapa najcieawszych
miejsc w gminie Magnuszew wyona-
na przez mieszańców
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.10. Wystawa lomograi (wyonanych
przez mieszańców) w świetlicy w Przewozie
Tarnowsim
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.11. Wystawa lomograi
(wyonanych przez mieszańców)
w świetlicy w Przewozie Tarnowsim
Źródło: Łukasz Komorowski.
55
... Gmina Michałowo
Gmina Michałowo leży w województwie podlaskim, w powiecie białostockim, stano-
wi też granicę z Białorusią. Sąsiaduje z gminami: Gródek, Narew, Narewka, Zabłudów.
Powierzchnia gminy wynosi , km, składa się na nią sołectw i miejscowo-
ści. Przez gminę przebiega rzeka Narew. Do r. była to gmina wiejska, od r.
Michałowo jest gminą miejsko-wiejską. Liczba mieszkańców w r. wynosiła , tys.,
w r. – , tys., zaś w r. – , tys. osób, co świadczy o silnych procesach de-
populacyjnych. Biorąc pod uwagę niekorzystną piramidę wieku, gdzie osoby w wieku
poprodukcyjnym stanowią ,, a na wsi – ,, niezwykle istotnym rozwiązaniem
wydaje się projekt pt. Nowy model hospicjum na terenach wiejskich. Wskaźnik obcią-
żenia demogracznego (ludność w wieku poprodukcyjnym na osób w wieku pro-
dukcyjnym) wynosi ,, zaś wskaźnik obciążenia demogracznego osobami starszymi
wynosi ,. Dodatkowo mieszkańców zamieszkuje obszary wiejskie.
Badanie pogłębione objęło inicjatywę zlokalizowaną w gminie Michałowo, której
odbiorcami są mieszkańcy terenów wiejskich, będący jednocześnie osobami starszymi,
chorymi (także nieuleczalnie, zależnymi od innych, często u kresu życia) oraz ich opie-
kunowie. Inicjatorzy działań to Paweł Grabowski i Anna Borysiewicz wraz z Fundacją
Hospicjum Proroka Eliasza. Dotychczas funkcjonuje model hospicjum domowego,
jednak inicjatorzy realizują też projekt hospicjum stacjonarnego, który będzie miał
również rozwiązania typowe dla smart wsi.
Innowacja jest niezwykle ważną inicjatywą społeczną skierowaną do osób szcze-
gólnie narażonych na wykluczenie, a mianowicie – chorych i starszych. System opieki
Fotograa 2.12. Wyposażenie świetlicy w Przewozie
Tarnowsim
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.13. Logo Stowarzyszenia
Pleciona działającego w gminie
Magnuszew
Źródło: Plecionka (https://www.facebook.
com/Plecionka-879042392176643).
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
56
zdrowotnej jest nieefektywny, często ma za małe możliwości nansowe. Działania
innowacyjne pozwalają zatem na większy dostęp do opieki zdrowotnej. Dodatkowo na
ograniczenia systemu wpływają problemy obszarów wiejskich, gdzie liczba placówek
jest znacznie mniejsza. Jeśli do tego weźmie się pod uwagę fakt, że polska wieś się sta-
rzeje, można dostrzec niezwykle duże znaczenie projektu. Zainicjowany innowacyjny
model hospicjum opiera się na dwóch larach:
) dostosowanie usług hospicyjnych do realnych potrzeb osób chorych na terenach
wiejskich,
) włączenie do zespołu hospicyjnego opiekunek, które mogą wyręczać specjalistów
w opiece nad chorymi oraz zapewniać pomoc wytchnieniową dla opiekunów osób
chorych.
Autorzy projektu zwracają uwagę na to, że w proponowanym przez nich modelu
pomocowym spada o ⅓ całościowy koszt opieki nad pacjentem. Lekarze odwiedzają
chorych w domu przynajmniej raz w miesiącu, zaś pielęgniarka – raz lub dwa razy
w tygodniu. W zależności od wymagań i potrzeb pacjentów dojeżdżają do nich zjo-
terapeuci i psycholodzy. Hospicjum prowadzi wypożyczalnię sprzętu medycznego
i rehabilitacyjnego. Hospicja domowe działają na terenie pięciu gmin i dwóch powiatów
województwa podlaskiego. Autorzy projektu – bez dronów, robotów i najnowocześniej-
szych technologii – budują inteligentną wieś.
Fotograa 2.14. Przyładowa fotograa z hospicjum domowego w gminie Michałowo
Źródło: Piotr Mojsak.
57
... Gmina Morawica
Gmi na miejsko-wiejska Morawica położona jest w powiecie kieleckim, w wojewódz-
twie świętokrzyskim. Graniczy z miastem Kielce od jego południowej strony. Liczba
mieszkańców gminy wyniosła w r. , tys., w tym tys. na terenach wiejskich.
Od r. liczba mieszkańców zwiększyła się o . Gminę przecina droga krajowa
nr , która umożliwia dojazd do Kielc w kwadrans. Ze względu na bliskość stolicy
województwa i jej oddziaływanie, jednostkę tę można określić jako zurbanizowaną,
w której następuje redukcja funkcji rolniczej na rzecz działalności pozarolniczych.
Gmina składa się z sołectw, a największe z nich – Bilcza – liczy ok. , tys. miesz-
kańców, co czyni je dwukrotnie ludniejszym od miasta Morawicy.
Fotogra a 2.15. Pani Nadzieja, pacjenta
hospicjum domowego w gminie Michałowo
Źródło: Archiwum Fundacji Hospicjum Proroka
Eliasza.
Fotogra a 2.16. Pan Miołaj, pacjent ho-
spicjum domowego w gminie Michałowo
Źródło: Archiwum Fundacji Hospicjum
Proroka Eliasza.
Fotogra a 2.17. Hospicjum stacjonarne
w budowie w gminie Michałowo
Źródło: Archiwum Fundacji Hospicjum Proroka
Eliasza.
Fotogra a 2.18. Budyne, w tórym mieści
się atualna siedziba Fundacji Hospicjum
Proroa Eliasza
Źródło: Sławomir Kalinowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
58
Badanie pogłębione objęło inicjatywy zrealizowane w jednym sołectwie – Piasecznej
Górce, zlokalizowanej w północnej części gminy. Miejscowość liczy ok. mieszkań-
ców i jest określana mianem wsi-sypialni, tj. duża część jej mieszkańców w ciągu dnia
przebywa w Kielcach (praca, nauka, rekreacja itp.). W ciągu ostatnich lat liczba
mieszkańców Piasecznej Górki potroiła się, głównie ze względu na napływ osób z Kielc.
Realizowane w gminie przedsięwzięcia (oprócz bezkosztowych z zakresu komu-
nikacji) były nansowane z różnych źródeł, m.in.: Narodowego Funduszu Ochro-
ny Środowiska i Gospodarki Wodnej, grantów, środków przedsiębiorstw. Większość
realizowana była we współpracy wiejskiego stowarzyszenia z innymi podmiotami,
często działającymi w skali regionalnej czy nawet krajowej. W inicjatywę włączani byli
mieszkańcy miejscowości, dzięki czemu utworzyła się pewnego rodzaju solidarność
wokół wspólnego interesu. Projekty te wiązały się z kosztami rzędu kilku czy kilkunastu,
rzadko kilkudziesięciu tys. zł.
Przedmiotem badania były następujące inicjatywy zidentykowane jako wpisujące
się w założenia koncepcji smart villages:
• grupa mieszkańców oraz strona stowarzyszenia wiejskiego na Facebooku; w ka-
tegorii komunikacji z mieszkańcami,
• budowa ogrodu deszczowego oraz montaż lamp solarnych w centrum wsi;
w kategorii działań prośrodowiskowych i energetyki,
• samoobsługowa biblioteka plenerowa w ogólnodostępnym miejscu; w kategorii
propagowania kultury i idei bookcrossingu,
• ścieżka questingowa; w kategorii edukacji oraz wzmacniania tożsamości lokalnej,
• inne inicjatywy podejmowane m.in. przez stowarzyszenie wiejskie „Z Górki”.
Fotograa 2.19. Boiso do streetballu,
piłi nożnej oraz altana z nowoczesnym
oświetleniem LED (Piaseczna óra)
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.20. Ogród deszczowy w miejscu nara-
żonym na podtopienia w centrum Piasecznej óri
Źródło: Łukasz Komorowski.
59
Fotograa 2.21. Bibliotea
plenerowa w zabytowej budce
telefonicznej w Piasecznej
órce
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.22. Tablica informacyjno-eduacyjna na temat
roślin w ogrodzie deszczowym w Piasecznej órce
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.23. Wido na centrum rereacyjne Piasecznej
óri wraz z ogrodem deszczowym
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.25. Paleniso
z ławami w Piasecznej órce
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.24. Czy smart inicja-
tywy mogą zachęcać do osiedla-
nia się?
Źródło: Łukasz Komorowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
60
... Gmina Olsztynek
Gmina miejsko-wiejska Olsztynek zlokalizowana jest w powiecie olsztyńskim,
w województwie warmińsko-mazurskim. Jest przecięta przez drogi ekspresowe S
i S, co sprawia, że dojazd do Olsztyna zajmuje ok. pół godziny. Liczba mieszkańców
gminy wyniosła w r. , tys., w tym , tys. na terenach wiejskich. Od r.
liczba ludności w gminie pozostaje na tym samym poziomie. Samorząd Olsztynka
składa się z sołectw.
Badanym przedsięwzięciem jest działalność Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej
„Ostoja Natury”, nazywanej Ostoją Wioską .. Jej siedziba mieści się we wsi Tomaszyn
(należącej do sołectwa Samagowo). Jest to bardzo mała miejscowość otoczona lasa-
mi, położona na północnym krańcu gminy. Składa się z zaledwie kilku gospodarstw
i domów letniskowych. Tomaszyn jest jedną z europejskich wsi objętych programem
„Smart Rural ”.
Działania podejmowane w ramach spółdzielni wpisują się w szeroko pojęte ramy
koncepcji smart villages, w tym także smart agriculture (inteligentne rolnictwo). Przed-
sięwzięcia opisane poniżej były w większości nansowane ze środków własnych spół-
dzielni i partnerów, choć coraz częściej włączane są fundusze publiczne (np. z PROW).
Inicjatywy to m.in.:
• całoroczna produkcja żywności wysokiej jakości, w tym wykorzystywanie nowo-
czesnych technologii; w kategorii rolnictwa,
• działalność zgodna z ideą waste-free (zero odpadów), systemy nawadniania opar-
te na wodzie deszczowej, pasywna szklarnia, wykorzystanie paneli słonecznych
i turbin wodnych; w kategorii działań prośrodowiskowych i energetyki,
• sprzedaż produktów poprzez krótkie łańcuchy dostaw; w kategorii rozwoju przed-
siębiorczości i aktywizacji mieszkańców,
• działania informacyjne, kulturalne, rozrywkowe prowadzone za pomocą kanałów
internetowych; w kategorii komunikacji.
Fotograa 2.26. Ostoja Natury TV – anał informacyjny, eduacyjny, doumentalny (na YouTube)
Źródło: Zrzut ze strony Ostoja Natury TV na YouTube.
10 https://www.smartrural21.eu/villages/.
61
Fotograa 2.27. Wido na gospodarstwo
RSP „Ostoja Natury” w Tomaszynie
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.28. Eologiczne uprawy w „Ostoi
Natury” w Tomaszynie
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.29. Uprawy w „Ostoi Natury” z wyorzystaniem technologii No-Dig (Tomaszyn)
Źródło: Łukasz Komorowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
62
Fotograa 2.30. Tunel foliowy z zastosowaniem nowych technologii producji
w „Ostoi Natury” w Tomaszynie
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.31. Nawadnianie
roślin za pomocą autorsiego
systemu Ost-Oya w „Ostoi
Natury” w Tomaszynie
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.32. Drogowsaz do Bio Hub Bazaru
otwartego w ażdą niedzielę w Olsztynu
Źródło: Łukasz Komorowski.
63
... Gmina Ryczywół
Gmina wiejska Ryczywół położona jest w powiecie obornickim, w województwie
wielkopolskim. Do r. była częścią województwa pilskiego. Graniczy z gminami: Bu-
dzyń, Czarnków, Oborniki, Połajewo, Rogoźno. Powierzchnia gminy wynosi , km.
Gmina składa się z sołectw. Liczba mieszkańców w r. wyniosła niecałe , tys.,
w r. liczba ta wzrosła o ok. osób, by w r. spaść do , tys. osób. Świadczy
to o niewielkich procesach depopulacyjnych. , ludności to ludność przedpro-
dukcyjna, a , – w wieku poprodukcyjnym. Gmina nie posiada jezior, co pozbawia
ją (w stosunku do otaczających jednostek) szans na przyciągnięcie turystów. Niemal
¼ powierzchni gminy to lasy.
Badania pogłębione objęły inicjatywę hali widowiskowo-sportowej w Ryczywole, ale
również działania powiązane, np. tor rowerowy (pumptrack) i stację naprawy rowerów.
Część mieszkańców zwracało uwagę, że miejscowość stanowi sypialnię dla Poznania
i Wągrowca, chociaż od pierwszej miejscowości dzieli ją odległość ok. km, a młodzi
mieszkańcy uciekają z niej do większych miast. Sama inicjatywa może nie miała być
czynnikiem zachęcającym do pozostawania ludzi młodych w Ryczywole, ale bardziej
pokazywać, „że życie na prowincji może być jakością, a nie wstydem” (wypowiedź jednej
z respondentek). Inicjatorem inwestycji była ówczesna wójt – pani Renata Gembiak-
-Binkiewicz oraz przewodniczący Rady Gminy Michał Bogacz. Ich celem było stwo-
rzenie hali sportowej z prawdziwego zdarzenia, tak by mieszkańcy byli z niej dumni.
Hala widowiskowo-sportowa powstała przy wsparciu Wojewódzkiego Funduszu Ochro-
ny Środowiska (ponad , mln zł preferencyjnej pożyczki) oraz Ministerstwa Sportu
i Turystyki (, mln zł). Hala widowiskowo-sportowa ma wiele ekologicznych i tech-
nologicznych rozwiązań: gruntowy wymiennik ciepła, pełną rekuperację odzyskującą
ciepło ze zużytego powietrza, żaluzje zewnętrzne reagujące samoistnie na poziom
nasłonecznienia, mieszalnik wody użytkowej optymalizujący zużycie energii. Dodat-
kowo hala obudowana jest półmetrową warstwą specjalistycznego, szarego styropianu
zapobiegającego utracie ciepła zimą i nadmiernemu nagrzewaniu latem. Ogrzewana
jest kotłem na biomasę, a do ogrzania m budynku wystarcza tyle peletu, co
na dwa małe domki jednorodzinne. Światło w hali jest tylko LED, a na korytarzach,
w szatniach i w pomieszczeniach sanitarnych włącza się dzięki czujnikom ruchu.
W hali zaprojektowano od strony południa energooszczędne, duże okna, a od półno-
cy – małe.
Z hali sportowej korzystają mieszkańcy bez względu na wiek, a zajęcia są prowadzone
niemal przez cały dzień. Jednocześnie może odbywać się do kilku sekcji, co wynika
z możliwości dzielenia hali na niezależne części. Hala wyposażona jest w reżyserkę
i rozwijaną matę zapobiegającą zniszczeniu podłogi, żeby mogła służyć do innych celów
niż sportowe. Wartością hali jest możliwość aktywizacji dużej grupy mieszkańców,
a także integracji. Hala ma pomieszczenia konferencyjne, gdzie odbywają się różne
spotkania – towarzyskie i ocjalne.
Oprócz hali wybudowano pumptrack dla rowerów i stację ich naprawy. Za ważny
aspekt działań i uznanie, że jest to wieś smart, można przyjąć duże zaangażowanie sto-
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
64
warzyszeń, w tym Czynnik Rodzinni, AleBabki i KGW Pasjonatki. Inicjatorka projektu
uważa, że takich w gminie jest około . W samym Ryczywole jest nieco ponad tys.
mieszkańców, a jak wynika z obserwacji – posiadają oni jedną z najnowocześniejszych
hal widowiskowo-sportowych w Polsce.
Fotograa 2.33. Hala widowisowo-sportowa w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.34. Hala widowisowo-sportowa w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
65
Fotograa 2.35. Hala widowisowo-sportowa w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.36. System reuperacji hali
w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.37. Centrum zarządzania
halą w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
66
Fotograa 2.38. Ryne w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.39. Hala w Ryczywole, miejsce na nagrody za osiągnięcia sportowe
Źródło: Sławomir Kalinowski.
67
... Gmina Rzeczenica
Gmina Rzeczenica położona jest na granicy województwa pomorskiego izachod-
niopomorskiego, a dokładnie usytuowana jest wpołudniowo-zachodniej części woje-
wództwa pomorskiego. Tereny gminy przynależą do powiatu człuchowskiego. Obszar
gminy obejmuje powierzchnię , km. Teren ten charakteryzuje się bardzo dużym
stopniem lesistości (lasy zajmują ponad powierzchni). Na obszarze gminy miesz-
ka osób, a gęstość zaludnienia wynosi niewiele ponad osób na km.W skład
gminy wchodzą miejscowości wobszarze sołectw: Breńsk, Brzezie, Gwieździn,
Międzybórz, Olszanowo, Pieniężnica, Rzeczenica. Największą liczbę mieszkańców po-
siada sołectwo Rzeczenica ( osób, co stanowi ponad ogółu populacji gminy).
Badanie pogłębione objęło inicjatywy realizowane w sołectwie Rzeczenica przez
Bartłomieja Ożańskiego i Ewelinę Ławecką, którzy powołali do życia Fundację Zaką-
tek Sztuki. Projekt rozpoczął się we wrześniu r., niestety ze względu na pandemię
koronawirusaSARS-CoV- nie wszystkie zaplanowane inicjatywy były możliwe do
realizacji.
Autorzy projektu przygotowali ekologiczną „Zaczytaną ławeczkę”, która rozpoczęła
I etap działań. Na ławeczce został umieszczony kod QR (aplikacja, która zostanie
stworzona, umożliwi wypożyczanie książek i sprawdzanie, jakie pozycje są dostępne
w danym sołectwie).
Zaczytane ławeczki stanowią element integracyjny lokalnej społeczności (w każdej
ławeczce znajdują się książki, które można poczytać zarówno na miejscu, jak i zabrać do
domu), a także kulturalny oraz innowacyjny (wykorzystanie aplikacji do wypożyczania
książek, stworzonej specjalnie na potrzeby tego projektu oraz gminy).
Fotograa 2.40. Pumptrac z widoiem
na szołę w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
Fotograa 2.41. Stacja naprawy
rowerów w Ryczywole
Źródło: Sławomir Kalinowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
68
Realizowany jest obecnie kolejny etap działań projektu pt. „Zaczytany LAS”, który ma
polegać na stworzeniu Leśnej Biblioteki w postaci Drzewa Książek (będzie się ono znaj-
dowało na terenie przeznaczonym przez gminę na działania Fundacji Zakątek Sztuki).
Fundacja proponuje również warsztaty z mechatroniki dla uczniów klas od do
szkoły podstawowej. Uczniowie będą pracowali m.in. na układach Arduino Uno,
przygotowując elementy smart villages. Powstałe projekty będą ich samodzielną pra-
cą, tworzoną pod okiem inżyniera elektronika, programisty i magistra wzornictwa
przemysłowego.
Autorzy inicjatywy planują oznakować gminę Rzeczenica nadajnikiem Beacon
w ramach promowania atrakcji turystycznych, tak aby osoby przejeżdżające przez te-
ren gminy (znajduje się ona na trasie do Koszalina i Berlina), miały okazję zobaczyć,
jakie atrakcje są na jej terenie. Fundacja chce oznakować na terenie gminy miejsca
warte zobaczenia, które po przekroczeniu granicy gminy wyświetlą się na stworzonej
specjalnie aplikacji (wraz z mapą dojazdu oraz krótką informacją o danym obiekcie
lub ciekawej usłudze).
Środki niezbędne do realizacji podjętych działań pochodziły zarówno od samych
autorów inicjatywy, jak i z gminy oraz rm.
Benecjentami podjętych działań będą w zależności od etapu i realizacji zadań:
• mieszkańcy gminy Rzeczenica (poszczególnych sołectw) oraz Rzewnicy (terenu
znajdującego się nad jeziorem Szczytno),
• turyści odwiedzający gminę,
• osoby przejeżdżające przez teren gminy zainteresowane poznaniem wsi,
• młodzież (która jest na bieżąco z rozwiązaniami stosowanymi w miastach) jako
twórcy smart rozwiązań i tworzący swoją przestrzeń życiową.
11 https://blog.estimote.com/post/177348177680/estimote-lte-m-beacon.
Fotograa 2.42. „Zaczytana ławecza” w Rzeczenicy
Źródło: Anna Rosa.
69
... Gmina Staszów
Miasto Staszów leży w województwie świętokrzyskim i jest siedzibą gminy miej-
sko-wiejskiej o tej samej nazwie oraz powiatu staszowskiego. Znajduje się tuż przy
styku granic z województwami podkarpackim i małopolskim. Podróż samocho-
dem ze Staszowa do Kielc zajmuje ok. minut. Gminę zamieszkuje , tys. osób,
w tym jej obszar wiejski – tys. W ostatnich latach gmina „skurczyła” się o ok.
– proces odpływu ludności dotyka zwłaszcza miasto Staszów. Pod względem struktury
społeczno-gospodarczej w gminie przeważa funkcja rolnicza, jednak ma charakter
pośredni, tj. w perspektywie najbliższych kilkunastu lat może ulec przekształceniu
w stronę aktywności pozarolniczych. W skład gminy wchodzi sołectw.
Badanie objęło inicjatywy z zakresu smart villages zidentykowane w miejscowości
Wiązownica-Kolonia. Wieś położona jest na wschodnim skraju gminy, w dolinie rzeki
Kacanki. Zamieszkuje ją ok. osób, a liczba ta systematycznie spada (o ponad
osób w ciągu kilkunastu lat). Przedsięwzięcia realizowano przy wykorzystaniu zróżni-
cowanych źródeł nansowania (rzędu kilku czy kilkunastu tys. zł), np. z Ministerstwa
Cyfryzacji, grantów, budżetu sołeckiego, publicznych zbiórek. Włączały się w nie inne
organizacje, także o działaniu regionalnym i krajowym oraz mieszkańcy wsi.
Fotograa 2.43. Leśna bibliotea w postaci drzewa siąże w Rzeczenicy
Źródło: Anna Rosa.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
Inicjatorzy planują – przy współpracy społeczności lokalnej – rozwijać kolejne
innowacje ułatwiające życie na wsi, jednocześnie czyniąc z niej nowoczesne miejsce
z zachowaniem niepowtarzalnego klimatu i uroku, gdzie będzie możliwość znalezienia
stref wolnych „od zasięgu” i bycie „in life”, a nie tylko „online”.
70
Pogłębionej analizie poddano następujące przedsięwzięcia:
• blog informacyjny i konsultacyjny prowadzony przez sołtysa oraz bazę nume-
rów mieszkańców do kontaktu przez SMS i MMS; w kategorii komunikacji
z mieszkańcami,
• zajęcia komputerowe i szkolenia z zakresu obsługi komputera i korzystania
z Internetu; w kategorii edukacji i kompetencji cyfrowych,
• monitoring wizyjny z alarmem w centralnej części wsi; w kategorii bezpieczeństwa,
• stworzenie muralu na zaniedbanym budynku starej mleczarni; w kategorii akty-
wizacji mieszkańców,
• inne inicjatywy podejmowane m.in. przez Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej
„Dolina Kacanki” oraz Fundację PasjoDzielnia.
Fotograa 2.44. Mural sołeci w Wiązownicy-Kolonii zaprojetowany przez mieszańców
(bóbr nawiązuje do położenia miejscowości nad rzeą)
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.45. Scena do różnych
wydarzeń we wsi Wiązownica-Kolonia
(działająca przy Fundacji PasjoDzielnia)
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.46. Kino w stodole na posesji
sołtysa Wiązownicy-Kolonii i jego żony
Źródło: Łukasz Komorowski.
71
Fotograa 2.47. Strefa relasu w stodole w Wiązownicy-Kolonii
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.48. 300-letnia latarnia leśna
przy starej szole w Wiązownicy-Kolonii
– dziedzictwo ulturowe też może stanowić
element smart wsi
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.49. Sala lecyjna w starej szole
w Wiązownicy-Kolonii – miejsce prowadzenia
warsztatów
Źródło: Łukasz Komorowski.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
72
... Gmina Szubin
Gmina Szubin to miejsko-wiejskagminapołożona w północno-wschodniej części
Pałuk, wwojewództwie kujawsko-pomorskim. Tereny gminy przynależą do powiatu
nakielskiego, a ich powierzchnia to , km. Obszar gminy zamieszkuje osób,
a gęstość zaludnienia wynosi osób na km (stan na koniec r.). Gmina składa
się z sołectw. , mieszkańców jest w wieku produkcyjnym, , – w wieku
przedprodukcyjnym, a , – w wieku poprodukcyjnym.
Pogłębione badanie objęło inicjatywę z zakresu smart villages zidentykowaną
w miejscowości Niedźwiady, gdzie utworzono Centrum Astronomiczno-Kultural-
no-Dydaktyczne. Jest to projekt realizowany przez gminę Szubin w latach –
w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskie-
go na lata – (Oś Priorytetowa Rozwój lokalny kierowany przez społeczność).
Całkowity koszt inwestycji to , zł, z czego gmina Szubin uzyskała donan-
sowanie w wysokości , zł.
Dzięki stworzeniu Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktycznego realizowane
będą projekty o charakterze społecznym i gospodarczym. To największe w Polsce ama-
torskie obserwatorium astronomiczne (dzięki dyspozycji największym w kraju telesko-
pem systemu Newtona na montażu paralaktycznym o średnicy mm i ogniskowej
mm) prowadzi Pałucko-Pomorskie Stowarzyszenie Astronomiczno-Ekologiczne
„Grupa Lokalna”.
Projekty ukierunkowane będą przede wszystkim na wsparcie uczniów ze specjalnymi
potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi w ramach zajęć specjalistycznych, dydak-
tyczno-wyrównawczych. Planowane działania o charakterze społecznym to:
Fotograa 2.50. Zacznij zmieniać
świat od swojej miejscowości – motto
mieszańców Wiązownicy-Kolonii
Źródło: Łukasz Komorowski.
Fotograa 2.51. Blog sołtysa wsi Wiązownica-Kolonia
– anał informacyjny dla mieszańców
Źródło: Zrzut ze strony soltyswsi.pl.
73
• projekt Klub Młodzieżowy „Bliżej gwiazd”, w ramach którego planuje się realizację
działań na rzecz dzieci i młodzieży (w tym z rodzin zagrożonych ubóstwem lub
wykluczeniem społecznym) zmierzające do podniesienia poziomu kształcenia,
• projekt „Kluczowe kompetencje drogą do sukcesu”, w ramach którego planuje się
wsparcie uczniów (na poziomie szkoły podstawowej) w procesach edukacyjnych
celem rozwijania kompetencji kluczowych (nauki matematyczno-przyrodnicze);
prowadzenie działań wspierających wybór ścieżki edukacyjnej związanej z na-
ukami ścisłymi.
Autorzy inicjatywy uważają, że realizacja przedsięwzięcia przyczyni się do wzrostu
świadomości mieszkańców i ich aktywizacji do podejmowania działań wpływających
na wzrost przedsiębiorczości lokalnej. Pobudzenie lokalnej przedsiębiorczości nastąpi
między innymi poprzez działania wspierające edukację i podnoszenie świadomości.
Działania rewitalizacyjne przyczynią się do zwiększenia kompetencji i umiejętności
zawodowych mieszkańców oraz utworzenia nowych podmiotów gospodarczych pro-
wadzonych przez osoby zyczne.
Fotograa 2.54. Centrum Astronomiczno-Kul-
turalno-Dydatyczne w Niedźwiadach
Źródło: Anna Rosa.
Fotograa 2.53. Centrum Astronomiczno-Kul-
turalno-Dydatyczne w Niedźwiadach
Źródło: Anna Rosa.
Fotograa 2.52. Centrum Astronomiczno-Kul-
turalno-Dydatyczne w Niedźwiadach
Źródło: Anna Rosa.
2. Pogłębione badanie
smart villages
w Polsce – koncepcja badań terenowych
74
Fotograa 2.55. Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydatyczne w Niedźwiadach
Źródło: Anna Rosa.
Fotograa 2.56. Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydatyczne w Niedźwiadach
Źródło: Anna Rosa.
POGŁĘBIONE BADANIA
JAKOŚCIOWE smart villages
KONTEKSTOWOŚĆ INICJATYW
I ICH WZAJEMNE PRZENIKANIE SIĘ
3.
77
3. Pogłębione badania jaościowe smart
villages – ontestowość inicjatyw i ich
wzajemne przenianie się
.. Rozwiązania smart w zaresie infrastrutury i technologii
... Deniowanie smart villages w kontekście infrastrukturalnym/
technologicznym
Współczesny świat stawia sobie szereg wyzwań. Jednym z nich jest próba odpowiedzi
na pytanie, co zrobić, by współczesne regiony (wsie), a także społeczności je zamiesz-
kujące, stały się bardziej zrównoważone. Aby móc odpowiedzieć, należy wskazać, że
zrównoważenie nierozerwalnie łączy się z Agendą na rzecz rozwoju zrównoważonego
określającą Celów Zrównoważonego Rozwoju oraz związanych z nim za-
dań, których realizacja będzie sprzyjać wyższemu dobrobytowi społecznemu (United
Nations, ). Wyzwania związane z rozwojem technologii, w tym także komuni-
kacyjno-cyfrowych, pojawiają się w niemalże każdym z Celów. W -stronicowym
dokumencie ONZ słowo „technologia” użyte zostało razy, co uzmysławia znaczenie
tychże zmian na świecie.
Rozwój technologiczny silnie powiązany jest z budową stabilnej infrastruktury,
promocją zrównoważonego uprzemysłowienia oraz wsparciem innowacyjności, które
wpisane są w Cel . Chociaż rozwój infrastrukturalny nie jest ściśle podzielony na dwa
spolaryzowane zestawy ram – wiejskie i miejskie (Zavratnik i in., ), to wydaje się,
że obszary wiejskie w większym stopniu zmuszone są do nadrabiania zaległości w tym
zakresie. Prajwala Srivatsa () wskazuje na przykładzie Indii, że te dwa wymiary
muszą rozwijać się równocześnie, uwzględniając wzajemne powiązania i współzależ-
ności. Taka konstatacja jest oczywista, chociaż nietrudno zauważyć, że na wsi w wielu
aspektach ta infrastruktura nie wykracza poza obszar zaspokojenia potrzeb podsta-
wowych – mieszkalnictwa, infrastruktury technicznej (sanitarnej i zaopatrzeniowej),
komunikacji, transportu. Nie dziwi zatem poczucie, że warto zwiększyć nacisk na rozwój
zarówno ilościowy, jak i jakościowy infrastruktury wiejskiej, ponieważ bezpośrednio de-
cyduje ona o możliwościach rozwoju inicjatyw gospodarczych. Jednocześnie jej rozwój
może decydować o modernizacji produkcji rolniczej, rozwoju osadnictwa i ochronie
środowiska przyrodniczego (por. Dolata, Łuczka-Bakuła, ; Berkowska i in., ).
Chociaż Agenda nie dokonuje podziału na infrastrukturę wiejską i miejską, to od-
stępstwem od tej reguły jest szczególne zwrócenie uwagi na infrastrukturę obszarów
wiejskich, związanej z nowoczesnym rolnictwem, rozwojem technologii i banków
zasobów genetycznych roślin oraz inwentarza żywego, w celu zwiększenia zdolności
78
produkcyjnych gospodarstw rolnych (szerzej o komponencie rolnym – w podrozdziale
..). Na te elementy zwrócona jest również uwaga w Programie Rozwoju Obszarów
Wiejskich – (PROW –), w którym jako jeden z priorytetów wy-
znacza się ułatwienie transferu wiedzy i innowacji na obszarach wiejskich. Program
zaprojektowano tak, by sprostać współczesnym wyzwaniom stawianym nowoczesnym
obszarom wiejskim. Na wspieranie, wzmacnianie, promowanie innowacyjnych i opar-
tych na wiedzy rozwiązań, służących rolnictwu lub/i rozwojowi obszarów wiejskich
w ciągu projektowanego okresu, przeznaczono mld euro. Dodatkowo w ramach
programu LEADER stworzono warunki do rozpoznawania lokalnych praktyk opartych
na inteligentnych rozwiązaniach.
W obszarze zainteresowań lokalnych włodarzy na obszarach wiejskich powinny być
jednak nie tylko nowoczesne technologie związane z rolnictwem. Pod uwagę powinny
być brane również rozwiązania sprzyjające rozwojowi lokalnej społeczności. Inwesty-
cje w nowoczesne technologie i infrastrukturę, mimo stosunkowo dużych kosztów,
przynoszą pozytywne efekty. Nie trzeba nikogo przekonywać o użyteczności systemu
monitoringu czy systemu sterowania ruchem drogowym w mieście. Rachunek ekono-
miczny jest zbyteczny, gdy zgromadzone dane wskazują na znaczący spadek liczby prze-
stępstw czy kolizji i wypadków drogowych (por. Ilciów, a). Czy korzyści odnoszą
wyłącznie mieszkańcy miasta? Odpowiedź na to pytanie wydaje się oczywista. Również
w przypadku inwestycji na obszarach wiejskich należałoby zadać pewne pytanie. Na
ile z rozwiązań korzystają nie tylko mieszkańcy wsi, w której znajduje się rozwiązanie
typu smart, ale również mieszkańcy regionu? Pozytywna odpowiedź na pytanie może
w dużym stopniu ułatwić zdobycie środków na inicjatywę, a w dłuższej perspektywie
ułatwić współnansowanie jej działania. Jeśli benecjentem poszczególnych inwestycji
staje się szeroka grupa odbiorców, wówczas sens jej powstania istotnie wzrasta.
Warto podkreślić, że w koncepcji smart villages inwestycje w infrastrukturę oraz
technologię są zasadne, gdy prowadzą do poprawy jakości życia. Jednocześnie należy
zauważyć, że rozwój infrastruktury czy technologii może w konsekwencji sprzyjać
rozwojowi lokalnego biznesu, kapitału ludzkiego, a w efekcie prowadzić do budowania
społeczeństwa obywatelskiego. Poprawa jakości życia, połączona z możliwościami roz-
woju osobistego młodych osób, może znacznie zwiększać szanse na chęć pozostawania
na wsi (por. Matysiak, ; Sroka i in., ).
Kluczowym założeniem koncepcji
smart villages
(analogicznie do koncepcji
smart city
) jest to, że postęp technologiczny, jeśli jest skutecznie zintegrowany
z innymi inicjatywami rozwoju obszarów wiejskich, może stworzyć nowe możliwości
zwiększenia dochodów, świadczenia usług i wzmocnienia potencjału społecznego,
co znacząco poprawia jakość życia na wsi (van Gevelt, Holmes, ). Iwona Cho-
miak-Orsa i Paulina Szurant () wskazały, że inteligentna infrastruktura w mieście
traktowana jest jako rozwiązania zwiększające mobilność procesów miejskich i jest
skupiona na inteligentnych systemach transportu, cyfryzacji administracji publicznej
oraz zaawansowanych technologiach komunikacyjnych. Jednak wydaje się celowym,
by w przypadku obszarów wiejskich te elementy uzupełnić o nowatorskie rozwiązania
techniczno-technologiczne, takie jak rolnictwo precyzyjne, platformy cyfrowe związane
79
z e-kształceniem, e-zdrowiem, e-administracją, gospodarką opartą na biotechnologii,
systemami odzyskiwania ciepła, energią odnawialną, dronami zabezpieczającymi od-
dalone pola przed kradzieżami czy też kontrolującymi straty w uprawach, codzienną
komunikacją wewnątrz społeczności, a także w kontaktach zewnętrznych. Natomiast
w przypadku transportu – o rozwiązania powiązane z ekonomią współdzielenia
(sharing economy) czy nieszablonowymi formami transportu zbiorowego (np. busy
na telefon/SMS).
Wspomniano, że idea smart villages wymaga zastosowania nowoczesnych tech-
nologii. Nie oznacza to jednak, że jest to warunek sine qua non. Często rozwiązania
są zastępowane przez społeczny aspekt innowacji. Równocześnie nie chodzi o to, że
im bardziej innowacyjne rozwiązania są zastosowane, tym bardziej uprawnione jest
określanie wsi jako smart. Celem stosowania technologii jest poprawa warunków
życia mieszkańców, a dobór konkretnych rozwiązań musi być warunkowany troską
o zrównoważony i trwały rozwój miejscowości (Sikora-Fernandez, ; Ilciów, b;
Goryńska-Goldmann, ). Warto przy tym podkreślić, że technologie są narzędziem,
a nie celem samym w sobie. Świadczą o tym inicjatywy opisane w podrozdziale ..
Należy pamiętać, że chociaż implikacje technologii są wykorzystywane w dyskursach
o inteligentnych społecznościach, technologiczne i cyfrowe komponenty transformacji
nie są jedynymi, a tym bardziej nie są najważniejszymi w konkretnych przypadkach.
Do rozwiązań technologicznych i infrastrukturalnych zaliczono następujące
inicjatywy:
• wykorzystującą ekologiczne i energooszczędne rozwiązania halę widowiskowo-
-sportową w Ryczywole,
• chatę grillową ze stacją meteorologiczną w Łuszczanowie (gmina Jarocin),
• autorski system nawadniania upraw oparty na wodzie deszczowej oraz pasywną
szklarnię w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej „Ostoja Natury” w Tomaszynie
(gmina Olsztynek), zaklasykowane jednocześnie do rozwiązań z zakresu rolnic-
twa i środowiska (opisane w podrozdziale ..).
... Przesłanki zrealizowanych inicjatyw
Przesłanki realizacji nowoczesnych rozwiązań technologicznych są różne. Jedną
z nich może być poczucie, że w małej wsi mieszkańcy zasługują na rozwiązania, które
są dostępne w miastach. W Ryczywole jedna z nauczycielek wskazała, że przesłanką
powstania nowoczesnej hali było poczucie, „że życie na prowincji powinno być jako-
ścią, a nie wstydem”. Inicjatorzy wskazali, że początkowo głównymi motywami wyko-
rzystania nowoczesnych technologii w hali były korzystniejsze warunki dla lokalnej
młodzieży i uczniów szkoły, do której przylega hala, jednak w efekcie również poprawa
warunków życia całej społeczności wiejskiej. W przypadku rozwiązań w Łuszczanowie
benecjentami również mieli być uczniowie lokalnej szkoły, którzy mieli wykorzystywać
stację meteorologiczną do rozwoju własnych kompetencji, zaś w przypadku całego
kompleksu rekreacyjno-rozrywkowego – lokalna społeczność. Jak zwracają uwagę
inicjatorzy powstania hali w Ryczywole, chociaż w zamyśle miała ona służyć dzieciom
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
80
z lokalnej szkoły, to w efekcie stała się miejscem rekreacyjno-sportowym zarówno dla
mieszkańców wsi, jak i gminy. Słowa te potwierdzają również napotkani mieszkań-
cy, ale co ważne – także władze lokalne. Z kolei w przypadku działalności Rolniczej
Spółdzielni Produkcyjnej „Ostoja Natury” w Tomaszynie, rozwiązania technologiczne
i zaawansowane systemy upraw były elementami, bez których ekologiczna produkcja
nie mogłaby się odbywać, ale też – akceleratorem rozwoju działalności.
Motywem powstawania różnych smart inicjatyw jest chęć poprawy poziomu życia na
wsi i ten cel zwykle jest realizowany. Jak wskazują mieszkańcy zarówno Łuszczanowa, jak
i Ryczywołu, dzięki powstałym inicjatywom zwiększa się możliwość zagospodarowania
czasu wolnego. Jedna z mieszkanek Ryczywołu wyjaśnia, że „w końcu jest co tutaj robić,
mogę chodzić na zajęcia sportowe, a w moim wieku wcześniej nie było to takie proste”,
dodając, że „na stare lata się usportowiłam”. Inna zaś wskazuje, że nie musi na ćwiczenia
dojeżdżać do Poznania. W Łuszczanowie napotkany mieszkaniec mówi, że „dzieje się
tu tyle, że nie muszę spędzać czasu przed telewizorem”. Wypowiedzi dobitnie pokazują,
że dla tych, którzy zdecydowali się pozostać na wsi, zrealizowane inicjatywy stanowią
ważny czynnik poprawy jakości życia. Jednak poczucie, że inicjatywy powinny również
zachęcać młodzież do pozostawania na wsi lub powrotu po skończonej edukacji, jest
zwykle daremne. Zrealizowane przedsięwzięcia nie stanowią na tyle silnego argumentu,
by osoby kończące studia w większych aglomeracjach miejskich, zechciały wracać do
rodzimych miejscowości na początku swojej kariery zawodowej. Jeden z rozmówców
w Ryczywole wskazał, że dwójka z trzech dzieci wolała pozostać w Poznaniu i tam
rozwijać się zawodowo, ponieważ „w dużych miastach są znacznie większe możliwości
zdobycia dobrej i oczekiwanej pracy”. Odbiegający od tego schematu był proces powsta-
nia „Ostoi Natury” w Tomaszynie zainicjowanej przez osoby dotychczas zamieszkujące
duże miasto. W mieszkaniu na wsi, produkowaniu ekologicznej żywności, budowie idei
spółdzielczości, znalazły nowy sposób na ułożenie życia zawodowego i prywatnego.
Jednak jak konkludują, „nie każdy musi chcieć zagospodarować sobie każdy aspekt
życia w ten sposób”.
... Przebieg realizacji inicjatyw
Realizacja rozwiązań smart wiąże się z wieloma problemami. Z jednej strony są to
problemy z możliwościami snansowania inwestycji, z drugiej strony – z koniecznością
przekonania zarówno lokalnych włodarzy, jak i mieszkańców wsi/gminy, że inicjatywa
jest ważna i potrzebna. Nie inaczej było z halą widowiskowo-sportową w Ryczywole.
W tym przypadku włodarzy nie trzeba było przekonywać, bo jedną z inicjatorek była
ówczesna wójt gminy – Renata Gembiak-Binkiewicz, jednak niektórzy radni i część
mieszkańców byli sceptycznie nastawieni. Pojawiały się głosy, że „hala jest za duża, zbyt
droga, może warto odnowić już istniejącą, położoną tuż obok nowej, zaplanowanej”.
Na inwestycję w Ryczywole uzyskano preferencyjną pożyczkę z Wojewódzkiego
Funduszu Ochrony Środowiska w wysokości , mln zł, co wynikało z zastosowania
rozwiązań ekologicznych. Halę wyposażono w gruntowy wymiennik ciepła, zastoso-
wano pełną rekuperację odzyskującą ciepło ze zużytego powietrza, żaluzje zewnętrzne
81
reagujące samoistnie na poziom nasłonecznienia, mieszalnik wody użytkowej optyma-
lizujący zużycie energii, użyto półtorametrowej warstwy specjalistycznego styropianu
zapobiegającego utracie ciepła zimą i nadmiernemu nagrzewaniu latem, zainstalowano
ogrzewanie biomasą wykorzystujące tyle paletu, co dwa małe domki jednorodzinne,
światło LED. Takich rozwiązań w hali jest wiele, co dobitnie świadczy o rozmachu, ale
również smart wizji całej inwestycji. Pożyczka z WFOŚ nie była jedynym wsparciem.
Z Ministerstwa Sportu i Turystyki otrzymano , mln zł.
Oczywiście nie wszystkie inicjatywy mogą pochwalić się aż tak znacznym wsparciem
z budżetów centralnych lub wojewódzkich. Zwykle wsparcie jest ograniczone i sprowa-
dza się do prywatnych środków mieszkańców (jak chociażby w RSP „Ostoja Natury”
w Tomaszynie czy inicjatywach w Mniszku), środków z budżetu gminy albo ograniczo-
nego funduszu sołeckiego. Niejednokrotnie inicjatorzy poszukiwali kwot wspierających
przedsięwzięcie w konkursach lub dotacjach. Tak też było w przypadku „Doposaże-
nia infrastruktury rekreacyjno-edukacyjnej nad stawem wiejskim w Łuszczanowie”.
Z całości źródeł niemal połowę ( tys. zł) stanowiło wsparcie z rozmaitych konkursów,
tys. zł z funduszu sołeckiego i niemal tys. zł z budżetu gminy. Możliwość testowa-
nia i użytkowania zaawansowanych technologii nie musi wiązać się z wielusettysięczny-
mi nakładami nansowymi na zakup, np. nowego traktora, siewnika, tunelu foliowego.
W RSP „Ostoja Natury” wytworzony został model współpracy na linii spółdzielnia
– biznes, który pozwala na obustronne korzyści – spółdzielnia może użytkować nowo-
czesne maszyny rolnicze czy nowe technologie, a rma, która udostępnia swój sprzęt,
prowadzi testy, udoskonala rozwiązania czy też opracowuje zupełnie nowe, a następnie
wprowadza je na rynek – „dla tych rm to jest bardzo konkretna wiedza […]. Jesteśmy
dla nich gospodarstwem wdrożeniowym, referencyjnym” – wspomina inicjator.
Chociaż w Łuszczanowie zaangażowano mniejsze środki na realizację inicjatywy,
również wiązały się one z wykorzystaniem innowacyjnych rozwiązań technologicznych.
Obok chaty umieszczono nowoczesną stację pomiarów meteorologicznych, która
służy monitorowaniu środowiska oraz działaniom dostosowawczym i prewencyjnym
z zakresu zmian klimatu i zjawisk ekstremalnych (mierzone parametry: temperatura
i wilgotność powietrza, ciśnienie, opady, prędkość i kierunek wiatru, promieniowa-
nie UV i promieniowanie słoneczne, temperatura wody, temperatura gruntu). Stacja
meteorologiczna to bez wątpliwości element nowatorski, oryginalny i indywidualny,
biorąc pod uwagę przestrzenie publiczne obszarów wiejskich. Prowadzone automa-
tycznie pomiary otwierają dostęp do wyników monitoringu środowiska dla wszyst-
kich mieszkańców sołectwa za pomocą łącza internetowego. Z kolei chata grillowa to
element infrastruktury projektowany na zasadzie kontrastu – z tradycyjnych mate-
riałów, umożliwiający wykorzystanie terenu nad stawem przez cały rok niezależnie
od warunków pogodowych. W samej chacie zastosowano rozwiązania innowacyjne
w postaci oświetlenia LED i instalacji elektrycznej, zasilanych modułem fotowoltaicz-
nym. Lampa hybrydowa to niewątpliwie również element nowatorski. Lampa, podobnie
jak inne elementy infrastruktury nad stawem, zasilana jest z odnawialnych źródeł ener-
gii, co poza znaczeniem nansowym, niesie również walor edukacyjny – propagowanie
wykorzystania odnawialnych źródeł energii w różnorodnym zastosowaniu.
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
82
... Efekty realizacji inicjatyw i ich trwałość
Warto zastanowić się nad trwałością realizowanych inicjatyw. Powstaje pytanie:
Która z nich ma na to największe szanse? W przypadku rozwiązań infrastrukturalnych
i technologicznych wskazanie trwałości nie wzbudza wątpliwości, jednak w przypadku
rozwiązań społecznych określenie, który jest trwały, a który krótkookresowy, może być
dość trudne. Wszystko dlatego, że nie istnieje jednolita denicja określająca trwałość
inicjatyw. Można byłoby stwierdzić, że trwałe inicjatywy to te, których efekty są widocz-
ne nie tylko podczas trwania inicjatywy, ale również – po jej zakończeniu. Wskazywanie
okresu, który podawany jest w projektach unijnych, wydaje się jednak niepotrzebne.
Trwałość realizacji projektów uzależniona jest od wielu czynników. Jednym z nich
jest to, czy władzy zależy na jej utrzymaniu. We wszystkich miejscowościach włodarze
zauważają plusy funkcjonowania powstałych rozwiązań technologicznych, jednocześnie
dzieląc się wątpliwościami co do możliwości budżetowych związanych z ich utrzy-
maniem. Wprowadzanie drogich technologii w małych miejscowościach krytykowa-
ne jest również przez część mieszkańców. Największe zagrożenie respondenci widzą
w kosztach utrzymania infrastruktury: „Generalnie minusem wszystkiego, co się buduje
w ramach inicjatyw obywatelskich jest to, że trzeba to utrzymać. Koszty naprawy są
dwa razy większe niż cały budżet sołecki” – można było usłyszeć w jednej z badanych
wsi. Krytyka wynika z ograniczonych możliwości budżetowych, a także obaw przed
przeinwestowaniem. Drogie rozwiązania mogą jednak w perspektywie długoterminowej
mieć charakter kapitałooszczędny. Zainwestowanie w system rekuperacji, jak to miało
miejsce w Ryczywole, pozwala obniżyć koszty ogrzewania (porównywalne z kosztami
ogrzania dwóch domów). Napotkani w miejscowości uczniowie wraz z nauczycielem
zwrócili uwagę, że sens wielu interesujących rozwiązań jest niewielki, ponieważ brakuje
zarządcy, który potrałby je obsłużyć.
W nawiązaniu do Rysunku .. z Rozdziału . nie należy zapominać, że smart in-
frastruktura to nie tylko zaawansowane technologie czy skomplikowane systemy, ale
przede wszystkim dostęp do elementarnych narzędzi, takich jak sieci telefonii komór-
kowej oraz internetowej. W trakcie badań terenowych okazało się paradoksalnie, że
rozwiązania smart zidentykowane zostały w kilku miejscowościach, które ten dostęp
mają znacznie ograniczony: „Przeszkodą jest to, że my nie mamy światłowodu. […]
Tutaj stoi wieża telefoniczna, która jest naszym głównym podłączeniem do świata”. Na
wstępie wspomniane zostało, że nowe technologie wcale nie są nadrzędnym elementem
koncepcji smart villages, jednak w tym przypadku stanowią poważną barierę dla po-
prawy jakości życia, świadczenia usług online, komunikowania się, a więc pozostałych
elementów uznanych za kluczowe w tej koncepcji. Należałoby jednak podkreślić, że
gorsze połączenie internetowe i słabsza sieć cyfrowa stały się też czynnikiem większej
kreatywności w obszarze działań społecznych.
83
... Kluczowe zasoby
Warto zwrócić uwagę na znaczenie optymalizacji dostępnych i nowych zasobów
w kontekście możliwych inwestycji (por. Sikora-Fernandez, ). Ich identykacja
oraz odpowiednie zagospodarowanie stanowią podstawę tworzenia warunków dla
poprawy jakości życia ludności lokalnej, przy jednoczesnym rozwoju gospodarczym
danego regionu (por. Kozera-Kowalska, Kalinowski, ; por. Lorentowicz i in., ;
Pomianek, ). Ricky W. Grin () wyróżnia cztery typy zasobów: ludzkie, nan-
sowe, rzeczowe, informacyjne. Ich odpowiednia kombinacja jest kluczem do rozwoju
wsi i kształtowania smart rozwiązań. Truizmem byłoby stwierdzenie, że tak jak każda
organizacja zrzeszająca ludzi, tak i gmina czy miejscowość posiada określone zasoby.
Jednak bez ich odpowiedniego zidentykowania trudno szukać rozwiązań, w której
dana wieś (miejscowość) mogłaby mieć przewagę komparatywną. W przypadku smart
wsi za każdym z zasobów mogą kryć się określone cechy (Komorowski, ):
• ludzkie – umiejętności, wiedza, zdolności, kompetencje, chęć zaangażowania oraz
predyspozycje wszystkich mieszkańców wsi i osób potencjalnie zaangażowanych
w realizację koncepcji smart villages,
• nansowe – fundusze, które społeczność lokalna wykorzystuje do nansowania
różnych działań; wliczają się do nich np. budżet sołecki, granty, dotacje, wszystkie
inne pozyskane środki zewnętrzne,
• rzeczowe – zasoby materialne, w skład których wchodzą m.in. budynki, pomiesz-
czenia, wszelkiego rodzaju sprzęty możliwe do wykorzystania na cele wiejskie,
• informacyjne – wszystkie użyteczne dane potrzebne do skutecznego podejmo-
wania decyzji, np. grupa mieszkańców na portalu społecznościowym, doradca
z zewnątrz.
W badanych miejscach zostały zidentykowane kluczowe zasoby w każdej z czterech
kategorii, w podziale na podkategorie (Rysunek ..).
Rozmowy z uczestnikami badania pozwalają stwierdzić, że do uruchomienia każ-
dego rodzaju zasobów wymagane są zróżnicowane działania. Najtrudniejsze do uru-
chomienia, a zarazem stanowiące bazę wszelkich działań, są zasoby ludzkie – human
resources. Jednak z każdą kolejną inicjatywą, w którą włączeni byli mieszkańcy oraz inni
interesariusze, ten zasób stawał się coraz bardziej skonsolidowany i trwały. Znacznie
ułatwiało to zarządzanie pozostałymi zasobami – nansowymi (nabywanie specjali-
stycznej wiedzy, doświadczenie), materialnymi (zakup urządzeń, lepsze zarządzanie
infrastrukturą, lepsze zaplecze techniczne dla nowych inicjatyw), informacyjnymi
(coraz szersza grupa odbiorców, akceptacja nowych form komunikacji, większa roz-
poznawalność w regionie).
Znaczenie zasobów ludzkich podkreślali inicjatorzy w Łuszczanowie. Niezwykle
szczegółowo zapisali liczbę godzin zainwestowanych przez poszczególne osoby. Zwrócili
uwagę, że przygotowaniem terenu pod montaż i samym montażem chaty zajmowało się
osób. Liczba roboczogodzin, potrzebnych na wykonanie prac, wyniosła . Przez
roboczogodzin wykonywane były prace z wykorzystywaniem sprzętu do montażu
drewnianej budowli, niwelacji terenu i transportu mas ziemnych. Ponadto w r.
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
84
Rysune 3.1. Zasoby smart wsi
Źródło: Opracowanie własne.
Sołtys, rada
sołecka, NGO,
mieszkańcy
Doradcy,
pracownicy
administracji
gminnej,
władze
lokalne, goście
Konkursy
grantowe,
PROW,
fundusze
rządowe,
crowdfunding
Zebranie
wiejskie,
Facebook, baza
SMS, festyny
Oświetlenie,
instalacje OZE,
urządzenia
rekreacyjne,
altana
Świetlica,
drogi, tereny
publiczne,
światłowody,
melioracja
Fundusz
sołecki, dotacje
samorządowe
Strony
informacyjne,
Facebook,
YouTube
Mieszkańcy Infrastruktura SprzętyInni
interesariusze Budżet
lokalny Komunikacja
wewnątrz
Środki
zewnętrzne Komunikacja
na zewnątrz
LUDZKIE FINANSOWE RZECZOWE INFORMACYJNE
ZASOBY SMART WSI
85
mieszkańcy sołectwa uczestniczyli w realizacji projektu, wykonując prace związane
z przygotowaniem wykopów i fundamentów punktowych, montażem drewnianego
pomostu i drewnianych elementów małej architektury (toalety, ławek, pojemników na
odpady) oraz przygotowaniem wykopu i posadowieniem prefabrykowanego zbiornika
na ścieki bytowe. Przystosowaniem terenu pod montaż i samym montażem zajmowało
się osób. Liczba roboczogodzin, potrzebnych na wykonanie prac, wyniosła .
Dodatkowo przez roboczogodzin wykonywane były prace z wykorzystywaniem
sprzętu. Nieodpłatna praca mieszkańców (wraz z kosztem pracy sprzętu) została osza-
cowana na niemal tys. zł (blisko ¼ całości budżetu). Oczywiście żaden z pracujących
tych środków nie otrzymał, co pokazuje istotę zaangażowania lokalnej społeczności.
Zastanawiać może dość niewielka liczba zaangażowanych osób. Na relatywnie niskie
zaangażowanie mieszkańców zwracają uwagę inicjatorzy innych działań. Jeden z nich
zauważa jednak, że „chociaż do pomocy jest niewiele osób, to zawsze na pewną grupę
można liczyć. Oni stawią się na każdą nawet najdziwniejszą akcję, czy zimno i pada,
czy słońce i lepiej byłoby się poopalać”. Może to świadczyć, że zaangażowanie nawet
niewielkiej grupy jest istotne dla powodzenia przedsięwzięcia.
Mieszkańcy poszczególnych miejscowości wskazują również, że nie są w wystar-
czającym stopniu zaangażowani w działania lokalne. Jeden z mieszkańców Ryczywołu
powiedział, że nie mógł brać udziału w planowaniu inicjatywy, ale dodał, że „ludzie
chcą działać, trzeba nam to umożliwić”.Inna mieszkanka Ryczywołu zwracała uwagę,
że inicjatorzy „zapominają o nas na każdym etapie”, dodając, że „powstanie hali stało
się impulsem do większej aktywności sportowej wielu mieszkańców wsi”. O inicjatywie
w Łuszczanowie nie słyszała mieszkanka pobliskiej miejscowości, jednak namówiona
do jej odwiedzenia, po kilku dniach oddzwoniła twierdząc, iż „żałuje, że nie było jej
dane wziąć w niej udziału, bo to bardzo ciekawa propozycja, a inne wsie powinny się
uczyć, jak robić coś dobrego u siebie”. Jest to jasny sygnał dla innych inicjatorów, by
w większym stopniu angażować mieszkańców. W jaki sposób jednak zwiększyć ich
aktywność? I jak zachęcić do działań? Niewykluczone, że chęć zaangażowania jest tylko
deklaratywna, ale większe zaangażowanie jest gwarancją poprawy jakości życia na wsi,
szukania nowych pomysłów, a przede wszystkim – integracji lokalnej społeczności.
Warto napomknąć, że wśród napotkanych mieszkańców, bez względu na miejscowość,
można było spotkać również takich, którzy nie czuli potrzeby zwiększania własnej
aktywności na rzecz lokalnych inicjatyw, tłumacząc to brakiem czasu albo zrzucając
odpowiedzialność na innych.
Chociaż we wszystkich typach inicjatyw na pierwszy plan wysuwa się czynnik ludzki
(por. Pomianek, Kowalczyk, ; Wojciechowska-Solis, Soroka, ; Kamiński, Le-
śniak, ), to w przypadku kapitałochłonnych, dużych projektów infrastrukturalnych
ważną część zasobów stanowi zgromadzony kapitał nansowy. Od niego uzależniony
jest zakres prac, który może zostać snansowany. Bez wsparcia zewnętrznego, w tym
dotacji od przedsiębiorstw, osób prywatnych, ale również od państwa, ich realizacja
byłaby niemożliwa. Potwierdzają to inicjatorzy omawianych projektów. Jak znaczne
to kwoty wskazuje dr Paweł Grabowski, inicjator powstania dziennego Hospicjum
Proroka Eliasza zapewniającego całodobową opiekę paliatywną nieuleczalnie chorym
u kresu życia. Wskazuje on, że cała inwestycja to minimum mln zł.
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
86
Uzupełnieniem kapitału ludzkiego i nansowego jest kapitał rzeczowy, którym dys-
ponowały zarówno Ryczywół, jak i Łuszczanów. Dobra współpraca z zarządzającymi
terenami, gdzie powstały inicjatywy, pozwoliła na stworzenie projektów bez dodatko-
wego obciążenia nansowego.
.. Rozwiązania smart w zaresie społecznym
... Deniowanie smart villages w kontekście społecznym
Tak jak już wspomniano, chociaż nowoczesne technologie zajmują ważne miejsce
w dyskursach dotyczących smart rozwiązań, stanowią narzędzie do poprawy jakości
życia, a nie cel sam w sobie. Technologie cyfrowe i innowacje społeczne mają wpływ
na życie jednostki, rodziny i całych lokalnych społeczeństw. Wspierają wzrost jakości
życia i poprawiają dostęp do usług publicznych świadczonych dla mieszkańców oraz,
jak uważa Fabrizio Barca (), wpływają na lepsze wykorzystanie zasobów terytorial-
nych. Nie sposób się z tym nie zgodzić, ponieważ smart rozwiązania, wykorzystujące
te technologie, niewątpliwie ułatwiają życie lokalnym społeczeństwom oferując np.
e-usługi, e-zdrowie, transport, e-administrację, turystykę wiejską opartą na inteli-
gentnych rozwiązaniach. By jednak móc korzystać z tych rozwiązań, niezbędne jest
zdobywanie nowych kompetencji i wiedzy przez mieszańców wsi. Pozwoli to sprostać
nowym wyzwaniom stawianym społeczeństwom cyfrowym.
W praktyce okazało się, że aby zapewnić mieszkańcom lepszą przestrzeń do życia,
niekonieczne jest zaangażowanie nowoczesnych technologii. Nadal są wsie, które nie
mają podstawowej infrastruktury (drogi, kanalizacji), niezawodnej sieci elektrycznej,
szkoły czy dostępu do lekarza, albo – co wydawało się wręcz niezbędne – odpowiedniej
jakości połączenia internetowego. W ich przypadku odpowiedzią na wyzwania po-
prawy warunków życia są działania i inicjatywy o charakterze społecznym. Jakie więc
inteligentne usługi są w stanie zapobiec na przykład wykluczeniu komunikacyjnemu?
Specyczne warunki geograczne, posiadane zasoby nansowe, naturalne, ale również
struktura społeczno-kulturowa mają ogromny wpływ na inicjatywy smart, które można
realizować na danym obszarze. Dlatego też nazywanie smart villages w kontekście spo-
łecznym nie jest uniwersalne. Trudności napotykane przez poszczególne społeczności
są różne, podobnie jak problemy, z którymi się mierzą. Koncepcja smart villages nie
proponuje rozwiązań uniwersalnych w zakresie społecznym, a znaczenie smart w tym
kontekście jest szersze i nie obejmuje jedynie technologii cyfrowych.
W rozwiązaniach smart na obszarach wiejskich szczególne znaczenie ma kapitał
społeczny odgrywający kluczową rolę jako kreator (inicjator) zachodzących zmian
w rozwoju wsi. W literaturze przedmiotu można spotkać się z opinią, że nagromadzenie
kapitału społecznego i ludzkiego oraz dobrej infrastruktury wpływa na innowacyjny
charakter gospodarki.
1 Oba pojęcia są obecne w debacie naukowej i społecznej. Określenie „kapitał społeczny” jest używany
przez socjologów i politologów, podczas gdy pojęcie „kapitał ludzki” jest częściej domeną ekonomistów.
87
Kapitał społeczny – w odróżnieniu od kapitału ludzkiego – jest dobrem publicznym,
ma kolektywny charakter i stanowi podstawę społeczeństwa obywatelskiego, które
cechuje samoświadomość jego członków co do potrzeb społeczności oraz dążenie
do ich zaspokajania. Wysoki poziom kapitału społecznego skutkuje podejmowaniem
wspólnych działań na rzecz poprawy warunków życia wspólnoty, natomiast w wymiarze
ekonomicznym przekłada się na łatwiejsze negocjacje, niższe koszty transakcyjne, roz-
przestrzenianie się wiedzy i rozwój instytucji obywatelskich (trzeci sektor) w kontekście
kontroli władz publicznych, a także sprzyja długoterminowym inwestycjom (Fukuyama,
; Fukuyama, ). Można uznać, że inwestycje w umiejętności i kompetencje będą
skutkować wzrostem jakości kapitału ludzkiego na wsi, a w efekcie w długim okresie
– sprzyjać rozwojowi tychże wsi poprzez pojawianie się nowych pomysłów i inicjatyw.
Za Robertem Putnamem i in. () można przyjąć, że podnoszenie jakości kapitału
społecznego sprzyja większej sprawności lokalnych społeczności, ułatwiając koordy-
nację działań. Jednocześnie umożliwia osiągnięcie pewnych celów, których nie można
zrealizować bez jego udziału. Putnam uznał, że „grupa, której członkowie wykazują, że
są godni zaufania i ufają innym, będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porów-
nywalna grupa, w której brak jest zaufania”. Podając przykład rolników wskazuje, że
gdy „rolnikowi inni pomagają ułożyć w stogach siano i gdzie narzędzia są powszechnie
pożyczane, kapitał społeczny pozwala każdemu z farmerów na wykonywanie swojej
pracy z mniejszym nakładem kapitału zycznego w formie narzędzi i wyposażenia”.
Pokazuje to, jak ważna jest pozycja lidera w lokalnym społeczeństwie, który – jeśli ma
zaufanie wśród mieszkańców wsi – może być podstawowym czynnikiem inicjowania
działań (por. Bourdieu, ).
Zdaniem Antoniego Kuklińskiego () kapitał społeczny rozszerza zdolności ko-
lektywnego działania dla osiągnięcia wzajemnych korzyści, stanowi kluczowy element
tworzenia, dyfuzji oraz transformacji wiedzy i jest szczególnie istotny dla rozwoju
regionalnego (ma ważne znaczenie dla innowacyjności i konkurencyjności). Kapitał
ludzki natomiast decyduje o potencjale rozwojowym społeczeństwa i gospodarki oraz
przyczynia się do dobrobytu społecznego (Jakubowska, Rosa, ), co idealnie wpisuje
się w koncepcję smart villages.
„Kapitał ludzki” to pojęcie znane, często używane w debatach publicznych zwłaszcza
przez polityków, którzy chcą podkreślić związek rozwijania i szerzenia nowej wiedzy dla
utrzymywania wysokiego poziomu rozwoju społeczeństwa (Hartog, Maassen van den
Brink, ). Jak podkreśla James Heckman (), laureat Nagrody Nobla w dziedzinie
ekonomii z roku , „nowa ekonomia opiera się na kwalikacjach i umiejętnościach
[…]. Wiemy, że właściwe wykorzystanie nowych technologii wymaga wysokich kwa-
likacji. Owe kwalikacje to ludzki kapitał, przynoszący nieocenione korzyści […].
Im większy ludzki kapitał, tym łatwiej się przystosowywać pracownikom do zmian,
zdobywać nową wiedzę i myśleć twórczo. Nie tylko jednostki mogą czerpać korzyści
z kapitału ludzkiego, ale i całe społeczeństwa”. Również w odniesieniu do lokalnej
społeczności słowa te nie będą truizmem – wyższy poziom kapitału ludzkiego będzie
sprzyjał większej aktywizacji, poszukiwaniu twórczych rozwiązań, a nade wszystko –
kreowaniu działań zmierzających do poprawy warunków życia lokalnej społeczności.
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
88
Warunkiem wysokiej jakości i wartości kapitału ludzkiego jest zdolność jego efek-
tywnego wykorzystania (Michalczyk, Musioł, ; Kotarski, ). Brak praktycznego
zastosowania wiedzy i umiejętności, które posiada dana jednostka, a także bierne posta-
wy i brak zaangażowania w sprawy społeczne, obniżają jego jakość. Szczególnie w dobie
globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy, ogromną rolę w realizowaniu inteligentnych
rozwiązań na wsi w zakresie społecznym mają instytucje, ale przede wszystkim lokalni
liderzy, którzy mogą zaktywizować mieszkańców danej społeczności do podejmowania
działania wpływającego na jakość ich życia. Do takich działań zaliczono:
• innowacyjny projekt hospicjum domowego na wsi (przy współpracy rodziny
i bliskich) działającego na terenie pięciu gmin, a dwóch powiatów województwa
podlaskiego (Narew, Narewka, Michałowo, Gródek, Zabłudów),
• działalność Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktycznego w Niedźwia-
dach – gmina Szubin,
• warsztaty edukacyjne dla dzieci w Rzeczenicy,
• ekologiczna „Zaczytana ławeczka” w Rzeczenicy oraz biblioteka plenerowa
w starej budce telefonicznej w Piasecznej Górce (jako promocja idei bookcrossingu),
• inicjatywy zrealizowane w miejscowości Mniszek – gmina Dragacz (o charakterze
integracyjno-edukacyjnym),
• projekty z zakresu kultury podejmowane w Stowarzyszeniu Plecionka na terenie
gminy Magnuszew (m.in. warsztaty artystyczne dla młodzieży, produkcja lmowa,
inne działania o charakterze kreatywnym),
• stworzenie muralu (z dużym udziałem mieszkańców Wiązownicy-Kolonii) na
zaniedbanym budynku starej mleczarni – gmina Staszów,
• blog informacyjny i konsultacyjny prowadzony przez sołtysa Wiązownicy-Kolonii
oraz baza numerów mieszkańców do kontaktu przez SMS i MMS; inne inicja-
tywy z zakresu komunikacji z mieszkańcami (np. w Piasecznej Górce, w gminie
Morawica, w gminie Mniszek).
Jak podkreśla jeden z inicjatorów realizowanych inicjatyw „wieloobszarowość idei
smart villages daje duże pole do popisu w jej zastosowaniu szczególnie na obszarach
wiejskich”. Wiele wsi wdraża na mniejszą lub większą skalę rozwiązania technologicz-
ne, które z kontekście społecznym związane są często z edukacją i ofertą warsztatową
zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Jako przykład można podać zbudowanie infra-
struktury do obserwacji nieba w Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktycznym
w Niedźwiadach (gmina Szubin). Jest to największe w Polsce amatorskie obserwatorium
astronomiczne, prowadzi je Pałucko-Pomorskie Stowarzyszenie Astronomiczno-Eko-
logiczne „Grupa Lokalna”. Przygotowywane przez Centrum działania nastawione są
przede wszystkim na podniesienie poziomu edukacji, poprzez realizowanie projektów
ukierunkowanych na wsparcie uczniów ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi
i edukacyjnymi w ramach zajęć specjalistycznych czy też dydaktyczno-wyrównawczych.
Lokalna liderka z innej wsi w trakcie rozmowy podkreślała, że zawsze „dbała o to, aby
mieszkańcy nabywali nowych umiejętności, szkolili się i poznawali swoją wartość,
inspirowali się przykładami i dobrymi praktykami z całej Polski, a także by mogli
nabyte umiejętności wykorzystać w praktyce i poprawić jakość swojego życia na wsi”.
89
Jej intencją było podnoszenie kompetencji mieszkańców wsi i choć nie we wszystkich
realizowanych inicjatywach była wykorzystywana nowa technologia, to i tak w opinii
mieszkańców były one smart.
Z kolei w innej gminie w ramach smart rozwiązań w kontekście społecznym przy-
gotowano warsztaty z mechatroniki dla uczniów klas od do szkoły podstawowej
i stworzono ekologiczną „Zaczytaną ławeczkę”, która zdaniem inicjatorów stanowi
element kulturowy i integracyjny lokalnej społeczności. A będzie miała też charakter
innowacyjny, bo w planach jest stworzenie aplikacji do wypożyczania książek (przy-
gotowanej specjalnie na potrzeby tej gminy).
W Polsce są również obszary, w których podejmowane przez mieszkańców działania
– mimo że nie wykorzystują nowych technologii – identykuje się jako działania smart.
Czy jeśli realizowane są inicjatywy na rzecz lokalnych społeczności, które mają na celu
zapewnić mieszkańcom jak najlepszą przestrzeń do życia, ale nie wykorzystują zaawan-
sowanych rozwiązań informatycznych, telekomunikacyjnych, to możemy dalej nazywać
je smart? Analiza pozyskanych w trakcie wywiadów informacji wykazała, że takie ini-
cjatywy najczęściej związane są z ludźmi. Należą do nich np. oferta warsztatowa czy też
świadczenie opieki paliatywnej przeznaczonej dla pacjentów przewlekle oraz nieuleczal-
nie chorych. W opinii autorów niniejszej publikacji szereg rozwiązań społecznych, mimo
braku wykorzystywania technologii cyfrowo-komunikacyjnych czy też niewielkiego
ich zaangażowania, zasługuje na miano smart rozwiązań. Takim smart rozwiązaniem
jest działanie Fundacji Hospicjum Proroka Eliasza. Jest to przedsięwzięcie wyjątkowe
w skali całego kraju. Nie istnieje drugie takowe na obszarach wiejskich. Członko-
wie zespołu medycznego Fundacji pomagają w opiece nad chorym w domu. Lekarz
odwiedza chorego średnio dwa razy w miesiącu, a pielęgniarka – średnio dwa razy
w tygodniu. Fizjoterapeuta, psycholog czy dietetyk odwiedzają pacjentów w zależ-
ności od potrzeb. W opinii inicjatorów: „Szyjemy opiekę na miarę – w razie potrzeb
działa zespół wykwalikowanych i zmotoryzowanych opiekunek, które odwiedzają
podopiecznych, pomagają bliskim sprawującym całodobową opiekę nad chorym,
a w przypadku ich braku – pomagają choremu w pielęgnacji oraz codziennych czyn-
nościach. Czasem jest to po prostu chwila rozmowy z osobą samotną”.
Chociaż w przypadku Hospicjum brakuje rozwiązań o charakterze cyfrowo-komuni-
kacyjnym, to można mówić o innowacjach społecznych. Zastosowana nowa koncepcja
leczenia oraz wsparcia osób umierających i ciężko chorych wyczerpuje denicję Ter-
ry’ego Flewa i in. () czy też Jamesa A. Phillsa i in. (). Zastosowane rozwiązania
problemu społecznego – w tym przypadku bezpośredniego wsparcia osób nieuleczalnie
chorych oraz pośredniego ich rodzin – przyczynia się do zapewnienia trwałej warto-
ści społecznej, z których korzyści czerpie nie tylko sam pacjent, ale również lokalna
społeczność. W przypadku Hospicjum podjęte rozwiązania są wydajniejsze i trwalsze,
a w opinii pracowników – również sprawiedliwsze. Jedna z pielęgniarek stwierdza, że
„taka forma sprawdza się w ”. Dzięki istnieniu Hospicjum „została pokonana barie-
ra komunikacyjna, a pacjenci mają większą dostępność do służby zdrowia”, dodaje inna
respondentka. Innowacyjna jest też skala współpracy z lokalnymi ośrodkami pomocy
społecznej, na co wskazują kierowniczki tychże ośrodków w Narewce i Michałowie.
3. Pogłębione badania jakościowe
smart villages
– kontekstowość inicjatyw…
90
Mieszkańcy jednej z małych wsi podczas badań podkreślali, że „wieś smart to wieś
bardziej świadoma” i że jest w nich „moc i determinacja, by stać się wioską inteligent-
ną, tylko dzięki swoim siłom, umiejętnościom i wiedzy, którą dysponujemy”. Z tego
punktu widzenia inwestowanie w kapitał ludzki wydaje się dobrym rozwiązaniem, które
przyniesie korzyści w przyszłości. Jeden z liderów badanych wsi podkreślił ten aspekt
uważając, że „wieś inteligentna to wieś współpracy”, inna liderka dodała, że „jest to
wieś mądra mądrością tego, co niosą pokolenia”. Z powodu braku zaufania, zamknięcia
się mieszkańców we własnych domach, niskiego zaangażowania w kwestie społeczne
w wielu przypadkach współpraca nie jest prosta do osiągnięcia. Część rozmówców
nigdy wcześniej nie spotkała się z pojęciem smart villages, mimo to niektórzy z nich
intuicyjnie potrali powiedzieć, co według nich może ono oznaczać. Przykładowo,
włodarz jednej z gmin przewiduje, że taka wieś „będzie w pewnym sensie wyjątkowa,
będzie się rozwijać i będzie uczestniczyła w ewolucji elektronicznej i medialnej, będzie
bardziej się promować i wychodzić do ludzi nie tylko bezpośrednio, ale także przez
nośniki elektroniczne”. Warto jednak pamiętać o dopasowaniu kanałów informacji do
danego środowiska, tzn. docierać do mieszkańców (najczęściej starszych) w sposób
tradycyjny, analogowy, co zauważył inicjator z gminy Staszów prowadzący równolegle
kanały informacyjne w Internecie (tzw. blog sołtysa, strona na Facebooku), wysyłkę
informacji SMS, ale także „puszczanie kartki”.
... Przesłanki zrealizowanych inicjatyw
Ze względu na zróżnicowanie problemów, z którymi mierzą się lokalne społeczno-
ści, również przesłanki realizowanych inicjatyw w kontekście społecznym były różne.
Analiza pozyskanych w trakcie wywiadów informacji wykazała, że główną przesłanką
działań było wyrównanie poziomu życia mieszkańców wsi w stosunku do mieszkańców
miast. Ponadto większość inicjatyw była konsekwencją zgłaszanych przez mieszkań-
ców potrzeb. Przed rozpoczęciem przedsięwzięcia następowała analiza posiadanych
zasobów, którymi dysponowała gmina.
Przesłanką powstania Hospicjum Proroka Eliasza była misja (niesienia pomocy oso-
bom u kresu życia) głównego pomysłodawcy – dr. Pawła Grabowskiego. Wyjechał on
z Warszawy na wschód Polski z poczuciem, że warto robić coś dla innych. Początkowo
Fundacja funkcjonowała pod nazwą Fundacja Podlaskie Hospicjum Onkologiczne.
Ówczesną siedzibą była wieś Nowa Wola k. Michałowa. Od samego początku ( r.)
Hospicjum działało społecznie. Jednostka opiekuje się osobami dorosłymi i jak zwraca
uwagę jedna z pielęgniarek: „członkowie naszego zespołu medycznego – lekarze, pielę-
gniarki, zjoterapeuci, psycholog, dietetyk oraz opiekunki wspierają rodziny w opiece
nad chorymi. Edukujemy i służymy radą, tak aby osoby opiekujące się bliskimi na
ostatnim etapie ich życia wiedziały, jak sobie radzić z nową rzeczywistością”. Poczucie,
że system oferujący specjalistyczną opiekę hospicyjno-paliatywną na terenach wiejskich
jest niewydolny, wzmocniło chęć zaangażowania się szerszej grupy osób w projekt.
Z kolei działania podejmowane w Mniszku miały na celu zintegrowanie miesz-
kańców, zaktywizowanie dorosłych i zainicjowanie współpracy międzypokoleniowej.
91
Były skierowane głównie do mieszkańców wsi, aby im pokazać „światełko w tune-
lu”. Inicjatorki podkreślają, że chciały „pokazać świat nie tylko postrzegany poprzez
dziurkę od klucza, ograniczony do wąskiego otoczenia”. W ramach zrealizowanych
działań znalazły się m.in.: warsztaty przeciwdziałające wykluczeniu cyfrowemu dla
pokolenia +, „Dziadki – dziatkom – Historia, która nas otacza”, „Żem je Kociewiak”
– w tym: Kulturowy Zaczyn Kociewski Etno Design – wykorzystanie folku w sztuce
dekoratorskiej i tworzeniu odzieży, „Nasi sąsiedzi, których nie znamy” – organiza-
cja warsztatów, na których młodzi ludzie uczą się nowych umiejętności od swoich
sąsiadów. Podobnie było w przypadku działań kulturalnych w gminie Magnuszew,
przy czym główna grupa odbiorców tamtejszych działań to młodzież. Przedsięwzięcia
w bezpośredni sposób odpowiadają na wyzwania starzejących się wsi i mogą stanowić
pomysł podnoszenia spójności społecznej dla innych gmin.
Z kolei inicjatorzy działań z Rzeczenicy pomysł na rozwój gminy oparli na wyko-
rzystaniu sztuki i nowoczesnych