Content uploaded by Olga Hucko
Author content
All content in this area was uploaded by Olga Hucko on Aug 18, 2021
Content may be subject to copyright.
Lockdown
prawo i społeczeństwo
Redakcja
Karol Łukomiak
REDAKCJA
KAROL ŁUKOMIAK
RECENZENCI
PROF. DR HAB. HANNA K NYSIAK-SUDYKA
DR INŻ. MICHAŁ KRUSZYŃSKI
DR MAGDALENA WASIELEWSKA
KOREKTA I SKŁAD
DIANA ŁUKOMIAK
KAROL ŁUKOMIAK
I PROJEKT OKŁADKI
KAROL ŁUKOMIAK
© COPYRIGHT BY AUTHORS & ARCHAEGRAPH
ISBN: 978-83-66709-77-5
Wersja elektroniczna dostępna na stronie internetowej wydawcy:
www.archaegraph.pl
oraz w Repozytorium Cyfrowym Biblioteki Narodowej
i profilach autorów w internetowych serwisach naukowych
ArchaeGraph
Wydawnictwo Naukowe
Łódź 2021
Spis Treści
Wstęp 7
Aneta Matusik
Prawo (kontr)a pandemia 11
Paulina Prawdzik
Lockdown jako przyczyna pandemii przemocy domowej 33
Roksana Turek
Prawo do rzetelnego procesu karnego w dobie pandemii 51
Anna Rojek
Zmiany legislacyjne w artykule 190a § 1 kodeksu karnego
w kontekście rozwoju stalkingu oraz pandemii koronawirusa 61
Aneta Piekut
Aspekty prawne prowadzenia e-rozpraw
w sprawach cywilnych i karnych 75
Adam Bródka
Praktyka postępowania administracyjnego w dobie pandemii 95
Szymon A. Gasz, Marek Piotr Kaczmarczyk
Polecenie z art. 11 specustawy o koronawirusie –
prawne formy działania administracji,
a działanie Prezesa Rady Ministrów bez podstawy prawnej
w kontekście organizacji wyborów prezydenckich w 2020 r. 117
Aleksandra Bartnicka
Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych
w czasie pandemii COVID-19 137
Aneta Piekut
Praca zdalna w administracji publicznej 163
Patrycja Kulak
Znaki towarowe i ich ochrona. Perspektywa pandemii Covid-19 187
Karolina Nawłatyna
Dozwolony użytek chronionych utworów w nauczaniu zdalnym
na podstawie art. 27 Ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych 217
Magdalena Masłowska
Badanie skuteczności zdalnego coachingu w dobie pandemii 241
Paulina Gajosowa
Lockdown a edukacja zdalna w Polsce: trudności i szanse 251
Emilia Witkowska-Grabias
Zmiany w przepisach dotyczących
szkolnictwa wyższego i nauki w obliczu COVID-19 263
Artur Orzeł
Zmiany dotyczące obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
wynikającej z przepisów tarczy antykryzysowej 281
Anna Leśniewska, Michał Pfanhauser
Wyrok dla przedsiębiorczości - problem odpowiedzialności
Skarbu Państwa względem przedsiębiorców pokrzywdzonych
przez lockdown 291
Paulina Kozioł
Praca zdalna podczas pandemii Covid-19 –
efekt przejściowy czy nowa rzeczywistość? 319
Michał Rzepka
Rejestracja osoby bezrobotnej
w urzędzie pracy w dobie lockdown’u 329
Magda Karkowska Olga Hucko-Biernat
Reprezentacje społeczne pandemii COVID-19.
Strategie pacjentów POZ wobec zagrożenia chorobą 345
Adam Jankowiak
Wpływ teorii spiskowych na postawy społeczne
w okresie pandemii wirusa SARS COV-2 365
Anna Pełczyńska
Lockdown as a path to reunion with (your own true) nature
through loneliness filled with self-exploration 387
345
Magda Karkowska
Uniwersytet Łódzki
Olga Hucko-Biernat
Szkoła Doktorska Nauk Społecznych UŁ
Reprezentacje społeczne pandemii
COVID-19. Strategie pacjentów
POZ wobec zagrożenia chorobą
Wstęp
Pandemia COVID-19 znacząco wpływa na życie ludzi na całym świecie.
Oprócz zmian organizacyjnych, politycznych, ekonomicznych, mamy do czy-
nienia z szeregiem zmian społecznych, dotyczących życia rodzinnego, szkol-
nego, zmian w środowisku pracy, jak i zmian w zakresie spędzania wolnego
czasu. Izolacja wraz z zastosowaniem reżimu sanitarnego w postaci dystansu
społecznego i dezynfekcji, jest jedyną formą zapobiegania rozprzestrzenianiu
się wirusa na świecie. To sprawdzona metoda walki z epidemią.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie strategii radzenia sobie
z zagrożeniem i chorobą wywołaną wirusem Sars-CoV-2 u pacjentów z nie-
wielkiej miejscowości w zachodniej Polsce, zamieszkałej przez 2757 osób. Ob-
serwacje prowadzimy z punktu widzenia gabinetu lekarza rodzinnego. Bada-
my dynamikę społecznego postrzegania zagrożenia w celu zrozumienia postaw
pacjentów i sytuacji lekarza. Poszukujemy też odpowiedzi na pytania: z jakimi
zadaniami mierzy się lekarz rodzinny w czasie pandemii? Jak pacjenci rozu-
mieją zagrożenie związane z epidemią? Jakie reprezentacje społeczne dotyczące
zagrożenia COVID-19 możemy dostrzec w rozmowach pacjentów z lekarzem?
Informacje, jakie zawarte są w odpowiedziach na tak sformułowa-
ne pytania, składają się na obraz choroby w świadomości osób badanych,
346
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
czyli pacjentów i lekarzy, zajmujących się diagnozowaniem i terapią COVID-19
w lecznictwie otwartym.
Reprezentacje społeczne –
wiedza - schematy poznawcze
Od marca 2020 roku funkcjonujemy w stanie zagrożenia epidemiolo-
gicznego i stanie epidemii1. Świat społeczny znacząco zmienił się pod wpły-
wem nakazów, zakazów, obostrzeń z nich wynikających. Znacząco zwiększyła
się potrzeba rozumienia zdarzeń, wyjaśnienia skąd, dlaczego i jak to się sta-
ło, że dotarł do nas śmiercionośny wirus. Dzięki informacjom rozpowszech-
nianym przez użytkowników mediów społecznościowych z całego świata,
telewizję, prasę, radio, ludzie zaczęli zbierać wiedzę na temat koronawiru-
sa Sars-CoV-2 i dzielić się nią z bliskimi. W wyniku tych działań powstało
wiele nienaukowych teorii, jak również strategii radzenia sobie z kryzysem
i z chorobą. Pojawiły się liczne teorie spiskowe, na których niebezpieczeń-
stwo zwróciła uwagę już w lutym 2020 roku Światowa Organizacja Zdrowia
(WHO)2. Teorie te są bardzo popularne w Polsce, ponieważ dotyczą oko-
ło 43-56% użytkowników Internetu, którzy uwierzyli w przynajmniej jedną
z nich (Duplaga, 2020). Błędne informacje, dezinformacje oraz tworzone
na ich podstawie teorie spiskowe, nie pomagają lekarzom w walce z chorobą
i niesieniu pomocy potrzebującym.
Dezorganizują także strategię profilaktyki i radzenia sobie z zachorowa-
niem w razie jego wystąpienia u samego pacjenta. Przejawia się to w niera-
cjonalnych przekonaniach o bezsensowności używania maseczek, unikania
dużych skupisk ludzi, ograniczania kontaktów społecznych, poddawania się
testom wykrywającym zakażenie i izolacji, a także przyjęcia dopiero wprowa-
dzanej do obiegu leczniczego szczepionki.3
Życie społeczne opiera się na działaniach zbiorowych, których składowymi
są poczynania jednostek, „jest rozpięte między tym, co jednostkowe i indywi-
dualne, a tym, co zbiorowe i grupowe” (Hausner, 2013). Ludzie w różny spo-
sób zdobywają wiedzę, która uzupełniona zbiorem idei, wartości, przekonań,
1 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz. U. z 2020 r. poz. 433) oraz
rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii (Dz. U. z 2020 r. poz.441).
2 https://izp.wnz.cm.uj.edu.pl/pl/blog/infodemia-covid-19/ dostęp dnia: 24.11.2020 r.
3 Na podstawie analizy wypowiedzi internautów zebranych na forach dyskusyjnych gazeta.pl
w okresie wrzesień-grudzień 2020.
347
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
uogólniona i rozpowszechniona w określonej społeczności, może stać się re-
prezentacją społeczną. Dzieje się tak, ponieważ mamy potrzebę rozumienia
świata i zdarzeń wraz z ich przyczynami i skutkami. Potrzebę tę realizujemy
poprzez kontakt i wzajemne informowanie się, zadawanie pytań, wspólne po-
szukiwanie odpowiedzi. Zdobywamy wiedzę, która pomaga nam zrozumieć
nową sytuację. Poprzez takie poszukiwanie znaczeń, budujemy wspólnotę ro-
zumienia, odnosimy to, co „nowe”, do tego, co już było - ustalamy punkty od-
niesień, negocjujemy znaczenia. Zbieramy i tworzymy w ten sposób wiedzę ge-
nerowaną przez zdrowy rozsądek, będącą podstawą reprezentacji społecznych.
W teorii Serge’a Moscoviciego (za: Zbróg, 2017), reprezentacje łączą społecz-
ność, ukierunkowują i orientują jej działanie, tworzone są w celu ułatwienia
życia i organizacji podejmowanych aktywności.
Reprezentacje społeczne rozumiemy jako przyswojoną wiedzę społecz-
ną, na którą składają się przekonania, stereotypy, idee, mające wymiar nor-
matywny i wartościujący. Nie mają one charakteru spójnego i często nie są
logicznymi wzorcami myślowymi, przez co możemy je odróżnić od schematów
poznawczych. Reprezentacje są ramą odniesienia dla rozumienia otaczającego
nas świata, jak i projektowania naszych zachowań. Są one również nośnikami
pamięci (Zbróg, Zbróg, 2016).
Inni badacze definiują reprezentacje społeczne jako zestawy postaw wo-
bec zjawisk społecznych - szczególnie nowych, dotąd niespotykanych, czy nie-
zbyt powszechnych, jakie pojawiają się w społecznej sferze. Kiedy stykamy się
z czymś nowym, nieznanym, potencjalnie nam zagrażającym dotychczasowa
wiedza jest przetwarzana w drodze komunikacji interpersonalnej i medial-
nej. Dzięki komunikacji wyłaniające się reprezentacje społeczne są powielane
i ewoluują w stabilne formy społecznej świadomości (Mayor et al., 2013).
W procesach wspomnianej ewolucji szczególną rolę odgrywają: obiekty-
wizacja i ugruntowanie. Obiektywizacja polega na upraszczaniu nowych infor-
macji poprzez wybór tych elementów, które dają się skonkretyzować, nazwać
i umieścić w publicznym dyskursie, który podobnie jak samo obiektywizo-
wane zagadnienie ewoluuje. Ugruntowywanie z kolei to próba integrowania
nowych informacji z już istniejącą wiedzą czy systemem wyjaśnień, ukształ-
towanych przekonań po to, by przybliżyć, oswoić to, co nieznane. Procesy te
pełnią nie tylko funkcje eksplikacyjne, ale też służą redukcji lęku i pomagają
chronić integralność społecznych systemów światopoglądowych.
348
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
Nowość i potencjalne zagrożenia jakie powodują, czynią EID4 idealnymi
obiektami do śledzenia zarówno procesu wyłaniania, jak i rozpowszechniania
reprezentacji społecznych związanych z chorobami.
Podstawą reprezentacji społecznej jest wiedza, którą trudno kontrolo-
wać. Wiedza zdobywana w codziennym życiu jest płynna (Davenport, Prusak,
1998), może posiadać wielu właścicieli, jest ukierunkowana przez doświad-
czenia, uzupełniona użytecznymi, często również fachowymi informacjami.
To wiedza, którą trudno skodyfikować, ponieważ zależy od kontekstu, kon-
kretnej sytuacji, w której znajdują się nadawcy komunikatów.
W czasie epidemii jest tym trudniej zapanować nad chorobą, im wię-
cej sprzecznych, niedoprecyzowanych, niesprawdzonych, często błędnych
informacji wpływa na sposób myślenia o zjawisku i tworzone reprezentacje
społeczne. „Nasze postępowanie bardziej zależy od tego, jak swój świat rozu-
miemy niż od tego, jaki ów świat w istocie jest” (Wojciszke, 2009), jeśli więc
rozumiemy dyskurs towarzyszący rozprzestrzenianiu się koronawirusa jako
zastosowaną przez rząd taktykę ograniczenia naszej wolności, nie będziemy
stosować się do zaleceń, które mogłyby przyczynić się do wyhamowania roz-
woju choroby. Jeśli więc następuje przeniesienie osi problemu na relacje rząd
– obywatele, oddalamy problem choroby. Należy podkreślić, że w kontekście
epidemii mówimy o reprezentacjach powiązanych ze sferą potoczności, a nie
dyskursem naukowym. Problem trywializowania choroby, czy jej wikłania
w odległe kwestie ideologiczne (tzw. „plandemia”) nie jest nowy. Przy każdej
epidemii, jaka miała miejsce na świecie w XX i XXI wieku, ludzie mieli inne
zdanie na temat epidemii, niż eksperci i naukowcy badający problem (Mac-
Kenzie, 2020).
Inną niż reprezentacje społeczne próbą wyjaśnienia i oswojenia zagad-
nień związanych z chorobą są schematy poznawcze.
Rolę schematów poznawczych w tworzeniu wiedzy o świecie społecz-
nym podkreśla m.in. Bogdan Wojciszke. Schemat zawiera wiedzę uogólnioną,
epizodyczną, wyabstrahowaną z doświadczeń. Stanowi organizację poprzed-
nich doświadczeń powiązanych z konkretnymi zdarzeniami, osobami czy
obiektami. Warto przywołać w tym momencie zasadę, że „im lepiej wykształ-
cony jest jakiś schemat, tym bardziej jego zawartość jest wyabstrahowana
z wiedzy o konkretnych egzemplarzach” (Wojciszke, 2019:59), co oznacza,
że w przypadku wprowadzenia stanu epidemii i braku wykształconego
4 EID - emerging infectious diseases - to zbiorcza nazwa pojawiających się w ostatnich dziesię-
cioleciach infekcyjnych schorzeń wywołanych mikroorganizmami pandemicznymi, takich jak
świńska grypa, borelioza, gorączka zachodniego Nilu, ebola, czy SARS i SARS-COV-2.
349
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
schematu poznawczego, pozwalającego na szybkie zrozumienie sytuacji i pod-
jęcie działań, zbieramy wiadomości o pojedynczych egzemplarzach i tworzy-
my swój prototyp myślenia i postrzegania choroby, który nam odpowiada
w danym momencie. Pojawiają się różne prototypy. Często są one wynikiem
uśrednienia wiedzy o napotkanych do tej pory egzemplarzach.
Zarówno schematy poznawcze, jak i reprezentacje opierają się na posia-
danej wiedzy. Schematy opierają się jednak na doświadczeniach własnych lub
bliskich nam osób, reprezentacje natomiast powstają w wyniku szerszej inte-
rakcji komunikacyjnej, a ich nośnikiem jest język. To właśnie przez językowe
uwarunkowanie reprezentacji, często dochodzi do błędów w przetwarzaniu
informacji. Posługując się skrótami myślowymi, heurystykami, często popeł-
niamy błędy poznawcze, mające wpływ na powstające reprezentacje i ich re-
alizacje. W obu przypadkach kluczową rolę w rozwijaniu zarówno schematów
poznawczych, jak i reprezentacji pełni język. Musimy pamiętać o funkcjach,
wśród których wymienia się nie tylko porozumiewanie i ekspresję emocji, ale
też łączenie „tu i teraz” z „wtedy” oraz sprawczość.
Porozumiewając się z innymi, przekazujemy im pewne informacje – na
przykład o ilości odnotowanych przypadków zachorowań czy poszukiwaniach
leku, nadziejach związanych z opracowaniem szczepionki na COVID-19, czy
czynnikach potencjalnie ochraniających przed zachorowaniem. Dzielimy się
nie tylko wiedzą czy pozyskanymi informacjami, ale też emocjami: zaniepo-
kojeniem, strachem, nadzieją, porównujemy bieżące informacje z przypomi-
nanymi na łamach prasy opisami pandemii grypy zwanej hiszpanką, która
opanowała wszystkie kontynenty niemal równo 100 lat temu. Język jest spraw-
czy – utrwala pewne przekonania, eliminuje inne, powoduje, że rozmawiając
o chorobie, my sami, nasze przekonania, sposób myślenia oraz postawy wobec
omawianych elementów świata społecznego, ulegają ugruntowaniu, modyfi-
kacji lub odrzuceniu. Nierzadko dopiero w wyniku odbytej z kimś dyskusji
uświadamiamy sobie, jaki jest nasz stosunek do omawianych zagadnień, udaje
nam się pewne do tej pory jedynie skonceptualizowane kwestie zwerbalizować,
uczynić stałym elementem naszej reprezentacji danego zjawiska.
Autorzy większości teorii psychologicznych skłaniają się ku przekonaniu,
że na postawę składają się trzy elementy (Mika 1981:116, Nowak 1973:29):
poznawcze (wiedza, ciekawość, brak wiary), emocjonalne (radość, złość, strach,
obawa; niektóre są zabarwione poznawczo to znaczy nie potrafimy do końca
powiedzieć czy coś rozgrywa się jedynie na poziomie emocji, czy ulega to już
konceptualizacji i próbujemy to wyrazić) i behawioralne (poszukiwanie infor-
macji, poddanie się testowi, telefonowanie do lekarza, słuchanie/nie słuchanie
350
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
porad, zażywanie leków, eksperymentowanie z parafarmaceutykami lub leka-
mi niezaordynowanymi etc.).
Jest kwestią nie podlegającą dyskusji, że wśród reakcji emocjonalnych
wobec choroby przeważa strach, poczucie zagrożenia, które może zarówno
prowadzić do poszukiwania nowych znaczeń, odkrywania na nowo sensu po-
dejmowanych działań, ale może też być przyczyną destabilizacji. Stan lęku
pojawia się wraz z przeświadczeniem o naszej bezradności, kiedy nie posiada-
my wystarczającej wiedzy o tym, jak uniknąć niebezpieczeństwa (Wilkinson,
2008). Lęk możemy postrzegać nie tylko jako problem związany z defektem
osobowości, indywidualnym postrzeganiem rzeczywistości, ale również jako
funkcję, czy też rezultat napięć społecznych lub kulturowych. Ian Wilkinson
opisuje kategorię lęku jako kulturowej formy symbolicznej reprezentacji sta-
nu umysłu i emocji, przez którą jesteśmy przekonani o istnieniu zagrożenia
-niezależnie od rzeczywistości. Zagraża nam niezdefiniowany byt, którego za-
kładnikami się stajemy i który objawia się w postaci dręczącej nas niepewno-
ści. Tu też możemy dopatrywać się różnic między strachem, a lękiem. Strach
odnosi się zawsze do czegoś, jednostki zdają sobie sprawę, czego chcą uniknąć.
Pandemia COVID-19 wywołała u ludzi z różnych państw, a nawet konty-
nentów lęk, ponieważ nie wskazywano jednoznacznie, jak objawia się choroba,
w którym momencie zagraża naszemu życiu (jesteś chory to zostań w domu),
istniało wiele jej obrazów. Pojawiały się głosy o bezobjawowym przejściu
COVID, o objawach grypopodobnych, silnym bólu mięśni i głowy, a przy
tym podawano statystyki zgonów i zakażeń5. Wilkinson wskazuje, że „pożyw-
ką dla lęku są niezdefiniowane elementy tego, czego się obawiamy” (Tamże,
s.861).
Antoni Kępiński w autorskiej generalizacji przyczyn lęku, pojawiającego
się w najróżniejszych postaciach, wskazuje, że lęk jest zawsze lękiem przed
śmiercią (Kępiński, 2001). Zwraca on uwagę na pozytywny jego wpływ na
działania człowieka i zagrożenie, jakie stanowi, „(…) w małych dawkach lęk
działa mobilizująco na procesy integracyjne ustroju, ale w dawce zbyt du-
żej na pewno działa on dezintegrująco” (Tamże, s.26). Wirus opisywany jest
jako śmiercionośne zagrożenie. Komunikaty napływające z mediów zwięk-
szają poczucie głębokiej dezorientacji. Wiedza, która „skapywała” w dół od
5 Generalizacja dotyczy komunikatów podawanych w mediach, można ją również odnieść
do braku jasnego stanowiska polskiego rządu i przedstawiania różnych sposobów rozumienia
zagrożenia, warto prześledzić treści medialne pojawiające się w dobie pandemii COVID-19,
np. Karkowska, M. (2020). Medialne konstrukcje tożsamości w dobie pandemii – implikacje
rozwojowe i edukacyjne. Podstawy Edukacji. Dyskusje wokół kultury popularnej jako edukacyjnej
przestrzeni, 13, 87–103.
351
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
naukowców do laików (Bauman, 2012), dostarczała wystarczającej ilości in-
formacji, pozwalających wybierać mniej niebezpieczne szlaki, wystrzegać się
ryzykownych zachowań. Jednak wiedza ta negowała nasze poczucie wolności,
sprawczości, możliwości działania i zdobywania postawionych sobie celów.
Nie mogliśmy sprywatyzować ryzyka (Tamże, s.313), musieliśmy się zacho-
wywać tak jak wszyscy, uzbroić w cierpliwość i czekać na niewiadome. Stawką
w tej sytuacji było nasze życie i zdrowie.
Do tej pory w rozwiniętych społeczeństwach rozpowszechnione było
przekonanie, że zapanowaliśmy nad naturą. Dzięki rozumowi, możemy pa-
nować nad światem i go sobie podporządkowywać. Wewnętrzna siła pozwala
nam decydować o własnym, jednostkowym losie. Przekonanie to znajduje od-
zwierciedlenie w podejściu większości ludzi do kwestii ekologii, problemów
klimatycznych i praktycznej realizacji postulatów na rzecz ochrony środowiska.
W pierwszych informacjach pojawiających się w mediach o wirusie z Chin,
mówiono o wirusie wyprodukowanym w laboratorium, to człowiek był od-
powiedzialny za pojawienie się nowej choroby. Poszukiwania winnego trwają,
jednak natura jest najrzadziej wskazywanym źródłem, tak jakby ona sama nie
mogła wytoczyć przeciwko ludziom takiej broni.
W momencie oficjalnego potwierdzenia szybkiego rozprzestrzeniania się
wirusa Sars-CoV-2, zamrożenia gospodarczego, wprowadzenia pierwszych
obostrzeń, nasza przyszłość nie miała żadnego, konkretnego obrazu, stała się
niepewnością. Nasza egzystencja została sparaliżowana niemożnością podjęcia
praktycznych działań, a im mniej możemy polegać na sprawdzonych schema-
tach, zbiorach reguł racjonalnego postępowania, tym więcej mamy trudności
z rozpoznaniem w jaki sposób żyć, co czynić. Lęk w tym przypadku może
działać dezintegracyjnie. Widać to w przypadku pacjentów praktyki lekarza
rodzinnego z małego miasteczka, w którym były prowadzone badania.
Pola semantyczne
pojęcia epidemia/choroba COVID-19
Do badania reprezentacji społecznych COVID-19 zastosowano jedną
z wersji metody analizy pól semantycznych. Stosowana ona bywa do analizy
narracji, dokumentów osobistych, choć z powodzeniem można ją również za-
stosować w odniesieniu do materiałów wizualnych; znajduje także zastosowanie
w obrębie metodologii teorii ugruntowanej (z uwagi na decydujące w analizie
pól semantycznych czynniki, jakimi są gramatyka oraz redukcja).
352
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
Jak zauważa Jacek Leoński (Leoński, 1990)
pole semantyczne jest wynikiem interpretacji rzeczywistości przez
jednostkę, która decyduje, co zostaje zachowane w jej świadomości.
Właśnie w polu semantycznym uwidaczniają się procesy zdobywania
wiedzy podręcznej, procesy typifikacji rzeczywistości, systemy istotno-
ści, a także przekładalność perspektyw (negocjacje).
Jakie zatem efekty przynosi zastosowanie metody analizy pola seman-
tycznego? Możemy dzięki niej dowiedzieć się, co jest tożsame ze słowem
kluczowym (ekwiwalenty), co stanowi przeciwieństwo, bądź zaprzeczenie sło-
wa kluczowego (opozycje), w jakich kontekstach występuje słowo kluczowe
np. jak jest rekonstruowane w danym dyskursie (asocjacje), jak słowo klu-
czowe jest oceniane biorąc pod uwagę przypisywane mu cechy (określenia/
atrybuty); w przypadku podmiotu, którym jest konkretna osoba, możemy
ustalić czy jest raczej obiektem podlegającym zewnętrznym działaniom/wpły-
wom (działania na), czy też agentem (agensem) podejmującym działania (dzia-
łania przez). Należy pamiętać, że jest to metoda, która wykorzystuje narzędzia
o charakterze socjolingwistycznym, które umożliwiają wgląd w strukturę
danego tekstu na poziomie konceptualnym i praktycznym — z jednej strony
narzędzie wykorzystuje rozbudowany zespół pojęć teoretycznych, z drugiej
jednak strony dostarcza uogólnionego schematu, który może okazać się uży-
teczny nie tylko w przypadku analiz rozbudowanych tekstów (np. transkry-
bowanych wywiadów), ale również względem ich szczegółowych aspektów
(np. częstotliwości występowania czasowników modalnych, co pomaga
m.in. w zlokalizowaniu subiektywności w analizowanym materiale). Na eta-
pie dokonywania końcowej interpretacji materiału empirycznego metoda ta
pozwala (o ile taki cel wyznaczy sobie i poweźmie badacz) na równorzędne
przedstawienie wyników analizy ilościowej i jakościowej6
Zatem przedmiotem badań staje się pole leksykalne określonego wyra-
zu (słowa kluczowego „zakotwiczonego” w przedmiocie badań), zaś celem
— wykazanie zależności między strukturą pola leksykalnego a siatkami rela-
cji słowa-klucza (dążymy do ustalenia: jakie jest pozasłownikowe znaczenie
słowa kluczowego? jak kształtuje się jego pole semantyczne?). Procedura ta
6 Metoda analizy pól semantycznych wykazuje wiele zbieżności z tzw. Analizą Zdaniową Dys-
kursu (APD) — metodą autorstwa Rodolphe Ghilione oraz Benjamina Matalona (zob. Ghi-
lione i in. 1985) — szczególnie uwydatniają się związki z psycholingwistyką, socjologią wiedzy
i językoznawstwem (za: Czajkowska A., Autoreflexive turn. U podstaw biograficznie zorien-
towanego pisarstwa naukowego, w: Kafar M., Kacperczyk A., (red.), Etnograficzne zbliżenia
i oddalenia. O autoetnografii w Polsce, s. 265-289, Łódź 2020.
353
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
polega na odnalezieniu w analizowanym materiale wyrazów i zwrotów, które
będą pełniły określone funkcje (czyli tworzyły siatkę relacji) względem wyrazu
wyjściowego (słowa kluczowego). Wskazanie słowa kluczowego może nastąpić
a priori - na podstawie sformułowanego uprzednio pytania badawczego lub
a posteriori - na podstawie zgromadzonych danych empirycznych, z których
zostaje ono wyodrębnione (co może przekładać się na zmodyfikowanie pytania
badawczego).
W siatce relacji możemy wyróżnić następujące formy:
1. Określenia/atrybuty - odpowiadają one syntagmie, czyli grupie wy-
razów powiązanych związkiem składniowym; należą do nich m.in. zdania
względne, przymiotniki, przydawki, epitety syntagmy nominalnej (np. Pre-
zydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypo-
spolitej Polskiej), orzeczniki syntagmy czasownikowej (np. bieganie jest ostat-
nio modne); wskazują na istotę słowa kluczowego — jakie posiada ono cechy.
2. Asocjacje - czyli skojarzenia, które odpowiadają związkom konteksto-
wym i sferom znaczeń, wskazują na to, z czym słowo kluczowe jest kojarzone,
z czym jest związane, na co wskazuje kontekst jego użycia (w tej kategorii czę-
sto występują metafory, nazwy własne, toposy)7.
3. Opozycje - odpowiadają przeciwieństwom słowa kluczowego; Robin
wskazuje na opozycje formalne (oparte na przedrostkach anty-, in-, nie-), pary
antonimiczne (np. twardy/miękki), pary umotywowane morfologicznie (np.
ład/bezład), konstelacje wokół tego samego wyrazu (np. lud/burżuazja, lud/
szlachta, lud/kapitaliści), opozycje paralelne (np. klasy bogate/klasy biedne)
oraz opozycje, których antonimiczność tworzy się dzięki kontekstowi i związ-
kom logiczno-gramatycznym (Leoński, 1990: 253–254).
4. Działania podejmowane przez podmiot (słowo kluczowe) - na czym
polega jego aktywność, jakie wywołuje skutki (Kłosiński 1994: 152), (np. Pre-
zydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji).
5. Działania względem podmiotu/działania na podmiot (słowo kluczo-
we) - jakie działania są nań skierowane przez inne siły, osoby trzecie (Kłosiński
1994: 152; Robin 1980: 255), (np. Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany
przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowa-
niu tajnym).
7 Jako przykład rozbudowanej kategorii asocjacyjnej można przywołać „miejsca pamięci” rozu-
miane jako konstrukt, który wprowadził do dyskursu naukowego francuski historyk Pierre Nora
(zob. Czajkowska 2016: 24–44). Czajkowska A., Miejsce i pamięć. W poszukiwaniu przesłanek
badań biograficznych, Teraźniejszość — Człowiek — Edukacja, t. 76/2016, s. 23–44.
354
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
6. Ekwiwalenty - czyli elementy utożsamiane (nie są nimi synonimy),
które odpowiadają „substytutom semantycznym”, co oznacza, że w określo-
nych kontekstach mogą występować zamiennie (np. wyzwolenie mas, wyzwo-
lenie proletariatu, wyzwolenie klasy robotniczej) (Robin 1980: 254)8.
Rozmowy pacjentów z lekarzem
– analiza zebranego materiału
Sprawdziłyśmy, jak pandemia COVID-19 oddziałuje na zachowanie
pacjentów zapisanych do praktyki lekarza rodzinnego w małym miasteczku
położonym w zachodniej części Polski. W gminie miejsko-wiejskiej w woje-
wództwie lubuskim mieszka 5358 osób, w samym miasteczku 2757. Znajdują
się tu dwie placówki POZ. Miejscowość ta pełni funkcję lokalnego centrum,
organizuje przestrzeń i oddziałuje na jakość życia nie tylko mieszkańców mia-
sta, ale również okolicznej ludności. To rodzaj miejscowości, w której wszyscy
się znają i wiedzą, jakie relacje łączą poszczególnych członków społeczności.
Materiał badawczy stanowią transkrypcje rozmów telefonicznych pacjentów
z lekarzem, dotyczące COVID-199. Zebrałyśmy również w drodze wywiadu
informacje i uwagi o pracy praktyki od asystenta medycznego i lekarza prowa-
dzącego przychodnię.
Zobrazujmy w postaci tabeli pole semantyczne określenia epidemia
(lekarz pracujący w POZ w opisywanym miasteczku poproszony został
o przedstawienie swoich skojarzeń, myśli i czynności podejmowanych w swo-
jej praktyce w bieżącej sytuacji).
Tabela 1. Pole semantyczne pojęcia „epidemia” składające się na reprezentację spo-
łeczną pojęcia epidemia/choroba COVID-19 badanego lekarza10
Określenie Asocjacje Opozycje Działania podmiotu
Epidemia Zagrożenie
Wyzwanie
Wizyta u pacjenta/
wizyta pacjenta w
poradni vs tele-
porada/rozmowa
telefoniczna
Ocena ryzyka/zagrożenia
Zachowanie spokoju
Tonowanie lęku/niepokoju
pacjenta
8 Podaję za: Czajkowska A., Autoreflexive turn. U podstaw biograficznie zorientowanego
pisarstwa naukowego, [w:] Kafar M., Kacperczyk A., (red.), Etnograficzne zbliżenia i oddalenia.
O autoetnografii w Polsce, s.265-289, Łódź 2020.
9 Serdecznie dziękujemy paniom Bogusławie i Annie Hucko za zebranie materiału badawcze-
go i merytoryczną pomoc z dziedziny ochrony zdrowia i zarządzania POZ.
10 Zrezygnowałyśmy z ostatniego elementu pod nazwą ekwiwalenty ze względu na fakt,
że wiedza profesjonalna, szczególnie w zakresie nauk ścisłych, a taką jest medycyna, w zasadzie
wyklucza posługiwanie się nimi. Lekarz powinien dla dobra pacjentów nazywać rzeczy konkret-
nie, jednoznacznie i nie stosować zamienników semantycznych.
355
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
Ratowanie życia
Ochrona zdrowia
Pomoc
Zapobieganie
zakażeniu
Autoprofilatyka
Intuicja vs wiedza
Chaos, natłok zadań
vs organizacja pracy
Sugestie, próby per-
swazji vs wskazania
dotyczące właściwe-
go działania pacjenta
Modyfikowanie stanowiska
pacjentów wobec badań
diagnostycznych
Przyjmowanie stanowczej,
decyzyjnej postawy w celu
ochrony życia i zdrowia
pacjenta
Pomoc członkom rodziny
pacjenta
Stawianie czoła trudnym emo-
cjom (śmierć członka rodziny
pacjenta)
Udzielanie wsparcia psycholo-
gicznego pacjentom
Zalecenia medyczne
i higieniczne w przebiegu
choroby i profilaktyce zacho-
rowania
Przewidywanie sposobu reali-
zacji zaleceń przez pacjenta
Edukacja zdrowotna pacjen-
tów
Samodzielne zdobywanie
wiedzy na temat przebiegu
i leczenia COVID-19
Analiza materiałów/zaleceń
rządowych
Doświadczanie trudności
technicznych (dojazd do
pacjenta, założenie, zdjęcie
i utylizacja kombinezonu
z zachowaniem procedur
dezynfekcji)
Sporządzanie dokumentacji
dotyczącej COVID-19, rapor-
towanie organom nadzoru-
jącym
Źródło: badania własne.
356
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
Tabela 2. Pole semantyczne pojęcia „epidemia” składające się na reprezentację spo-
łeczną pojęcia epidemia/choroba COVID-19 badanych pacjentów POZ w małym
miasteczku
Określenia Asocjacje Opozycje Działania
podmiotu
Ekwiwalenty
Epidemia Strach
Niepewność
Dezorientacja
Silne emocje
Przezorność
Decyzyjność
Troska o innych
domowników
Brak
świadomości
zagrożenia
Brak wiedzy
na temat kompe-
tencji i zakresu
działań podmio-
tów medycznych
(SANEPID,
LEKARZ,
POGOTOWIE)
Dywagacje/
ustalenie faktów
Koncentracja na
własnych odczu-
ciach/koncentra-
cja na działaniu
Konsekwencja
w działaniu/
niestabilność
podejmowanych
działań
Okazywanie stra-
chu/ukrywanie
obaw, niepokoju
Decyzja o
nieopuszczaniu
domu/prośby o
skrócenie izolacji
skierowane do
lekarza
szuka pomocy,
opisuje objawy,
zaprzecza możli-
wości zakażenia
COVID-19,
podejmuje odpo-
wiedzialność za
kogoś,
nie poddaje się,
wierzy w pozy-
tywny rozwój
wypadków,
słucha zaleceń
lekarza,
próbuje prze-
łamać własną
niemoc,
dąży do likwida-
cji objawów nie
interesując się
diagnozą,
odczuwa obawy
o zdrowie do-
mowników,
myli profilaktykę
z leczeniem,
infekcja
kowid
„to”
zaraza
ta choroba
zakażenie
wirusem
przeziębienie
357
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
prosi o receptę
na konkretny
lek niestosowany
w lecznictwie
otwartym
(profilaktycz-
nie)11 ,
przyjmuje różne
leki zalecane
i niezalecane
przez lekarza,
prosi o zwolnie-
nie z pracy,
zadaje pytania na
temat choroby,
emocjonalnie
dziękuje leka-
rzowi za opiekę
i wsparcie w
chorobie,
zadaje pytania na
temat choroby,
emocjonalnie
dziękuje lekarzo-
wi za opiekę
i wsparcie
w chorobie
i
Źródło: badania własne 11
Wymienione w tabeli elementy, składające się na pola semantyczne poję-
cia epidemia/choroba COVID-19, opisują zarówno emocjonalne, poznawcze
komponenty postaw wobec zagrożenia chorobą (asocjacje, opozycje, ekwi-
walenty), jak i komponenty behawioralne (działania podmiotu i wobec pod-
miotu). Wydaje się jednak, że o postawie można mówić w pewnym dystansie
czasowym, gdy problem niejako ugruntował się w świadomości osób, których
on dotyczy. Tymczasem dynamika sytuacji powoduje, że o oswojeniu się
11 Lek w fazie eksperymentów klinicznych stosowany tylko w szpitalach, w ciężkich przypad-
kach. Pacjent chciał go stosować profilaktycznie - pokazuje to skalę dezorientacji, a zarazem
odczuwanego lęku.
358
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
z sytuacją nie może być mowy - trudno zatem budować stabilne, będące pod-
stawą schematu poznawczego nastawienie wobec niej. Dlatego też zdecydo-
wałyśmy, że trafniejszą próbą uchwycenia charakterystyki zachowań będą nie
tylko dopoiero kształtujące się postawy, ale i bardziej sytuacyjne- strategie.
Najpierw jednak poświęćmy nieco miejsca reprezentacjom opisującym sposo-
by w jakie uobecnia się epidemia COVID -19 w świadomości lekarza i jego
pacjentów.
W świadomości lekarza POZ epidemia COVID-19 generuje sporo
dodatkowych obowiązków, takich jak: pilnowanie przestrzegania procedur,
zaopatrzenie przychodni w niezbędne środki ochrony osobistej, samodzielne
zdobywanie wiedzy na temat przebiegu i leczenia COVID-19, analiza ma-
teriałów/zaleceń rządowych, opanowanie trudności technicznych (dojazd do
pacjenta, założenie, zdjęcie i utylizacja kombinezonu z zachowaniem procedur
dezynfekcji), sporządzanie dokumentacji dotyczącej COVID-19 i raportowa-
nie organom nadzorującym ilości zachorowań. Jednak podstawowe zadanie,
jakim jest ochrona zdrowia i życia pacjentów, nie ulega zmianie, wiąże się
natomiast z pewnymi utrudnieniami. Pojawia się także konieczność pomocy
rodzinie pacjenta, a także konfrontacja z trudnymi emocjami (śmierć), nie są
one jednak w pracy lekarza niczym niezwykłym. Każdy pracujący w prakty-
ce medyk stara się zastąpić emocje reakcjami opartymi na fachowej wiedzy.
Zachowanie spokoju pomaga w ocenie ryzyka, zagrożenia i jak najszybszym
podjęciu stosownych działań. Lekarz poza ochroną zdrowia pacjentów musi
również stosować profilaktykę wobec samego siebie, co bywa wobec natłoku
zadań i zwiększonej liczby obowiązków utrudnione.
Zdecydowanie bardziej zróżnicowany jest obraz reprezentacji społecz-
nych epidemii/choroby COVID-19 u pacjentów. W sferze emocjonalnej
opisywanej za pomocą asocjacji, badani odczuwali głównie lęk, a także nie-
pewność. Lęk ten bywał wypierany prowadząc do redukcji kontaktu z leka-
rzem, ograniczenia działań bądź ich modyfikacji- niektórzy pacjenci nie in-
teresowali się diagnozą, chcieli tylko usunąć objawy i dolegliwości, jakie się
u nich pojawiły, inni – domagali się wystawienia recepty na lek dopuszczony
do eksperymentalnego stosowania, tylko w lecznictwie zamkniętym. Jeszcze
inni negowali możliwość zakażenia wirusem Sars-CoV-2.
Części pacjentów towarzyszyła złość i zniecierpliwienie wywołane dez-
orientującymi wskazaniami różnych podmiotów medycznych. Nierzadko
wskazania te były jednym z elementów zerwanego łańcucha informacji –
badani nie wiedzieli kto nakłada kwarantannę i decyduje o jej zakończe-
niu, nie zostali poinformowani o automatycznym wystawieniu zwolnienia
359
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
lekarskiego osobie znajdującej się na kwarantannie (w izolacji), ani o tym jak
dotrzeć na test nie będąc zmotoryzowanym, kiedy w domu znajduje się już
osoba (domownik) z pozytywnym wynikiem testu na COVID-19.
Do opisywanej dezorientacji przyczyniają się:
• rozbieżności w przekazach medialnych, zmieniające się szybko infor-
macje i doniesienia na temat choroby,
• chaos informacyjny w instytucjach nadzorujących,
• luki w przepisach prawnych.
Ich skutkom tylko w pewnym stopniu zapobiegać mogą rozmowy z leka-
rzem, z konieczności ograniczone do kwestii podstawowych oraz dzielenie się
swoimi doświadczeniami z tymi, którzy już wyzdrowieli.
Tylko jeden z badanych poczuł się szczęśliwy, gdy objawy choroby zaczę-
ły się cofać -ekspresyjnie dziękował wówczas lekarzowi za pomoc i wsparcie
w chorobie.
W sferze behawioralnej (działania podmiotu i wobec podmiotu) więk-
szość badanych zachowywała się standardowo, jak w każdym kontakcie z leka-
rzem: szukali pomocy, opisywali objawy, zadawali pytania na temat choroby,
słuchali (bądź nie) zaleceń.
Niektórzy przejmowali odpowiedzialność za inne, dorosłe osoby (dzieci,
męża). Wyrażane przez badanych prośby o wystawienie recept na niektóre leki
(antybiotyki, amantadyna) czy umieszczenie starszej osoby w szpitalu wskazują
na mylenie profilaktyki z leczeniem. Jednak wśród badanych była grupa pa-
cjentów, którzy starali się mimo wszystko nie poddawać i wierzyć w pozytywny
rozwój wydarzeń.
Podsumowując, zarówno reprezentacje, jak i schematy poznawcze, po-
dobnie jak w innych przypadkach pozwalają nam gromadzić i systematyzo-
wać wiedzę na temat zagrożenia i przebiegu COVID-19, uruchamiając reflek-
sję o tym, czego nie powinniśmy robić, jakich sytuacji społecznych unikać
i w jaki sposób zachowywać się w przypadku zachorowania, aby zmaksymali-
zować szanse na wyleczenie i szybką rekonwalescencję.
Poza wyłonieniem reprezentacji społecznych epidemii/choroby CO-
VID-19 analiza rozmów lekarza z pacjentami, jak i obserwacja pacjentów po-
zwala nam wyróżnić cztery obrane strategie radzenia sobie z kryzysem wywo-
łanym przez COVID-19.
Różnią się one między sobą poziomem intencjonalności (sprawstwa) pa-
cjentów, czyli tego na ile czują się oni odpowiedzialni za profilaktykę i zaan-
gażowani w proces odzyskiwania zdrowia, a także poziomem podmiotowości –
360
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
a więc przekonania o osobistym uwikłaniu w kwestie związane z epidemią12.
Innymi czynnikami różnicującymi są rodzaj używanej do uzasadniania stano-
wiska wiedzy (fachowa, zdroworozsądkowa, stereotypy, teorie spiskowe).
Oto one:
1. To nie ja - nie wierzę, nie dotyczy mnie to (ile można), nic na ten
temat nie wiem, nie muszę wiedzieć. Przykładowe wypowiedzi ilustrują-
ce tę strategię: „od marca normalnie funkcjonuję i nic mi nie jest”, „jakby
ta epidemia była taka groźna, to już by nie było zdrowych”, „ale ja się nie
spotykam z nieznajomymi”, „przecież te maseczki nic nie dają, oni dobrze
wiedzą, że to tylko tak na pokaz, żeby było… że oni coś robią”, „nie mogę
się zamknąć w domu”, „ja mam dobre geny i nigdy na nic nie choruję”. Cha-
rakterystyczne jest tutaj mało racjonalne przekonanie badanych, że choć
z różnych przyczyn, choroba ich nie dotknie. Podważają oni sens profilaktyki,
angażują też do analizy zaistniałej sytuacji wątpliwą wersję rachunku prawdo-
podobieństwa. Obserwujemy niski poziom podmiotowości, działania są wy-
biórcze lub nie wykazują rzeczywistego związku z profilaktyką zachorowania.
O sprawstwie trudno wnioskować, skoro badani uważają, że zachorowanie im
nie grozi;
2. To mogę być ja – mogę zachorować, to ma prawo się wydarzyć, jak
się wydarzy, trzeba będzie działać, trzeba się chronić, żeby przeżyć. W tej
strategii możemy wyróżnić cierpliwe przyjmowanie status quo i zniecierpli-
wienie powodujące rozdrażnienie. Przykładowe wypowiedzi ilustrujące tę
strategię: „noszę maseczkę i rękawiczki, i często myję ręce, ale nie przestanę
oddychać”, „nie wiem czy się zaszczepię, jak szczepionka będzie ruska to na
pewno nie”, „witaminy może nie pomogą, ale i nie zaszkodzą”, „kupiliśmy
wczoraj z mężem ten… pulsometr, jak się zachoruje można sprawdzić czy jest
dosyć tlenu w płucach”13, „chodzę po mieszkaniu w płaszczu przy otwartych
oknach - tak mi lepiej oddychać”, „za dużo gadania na ten temat, nie ma dnia
bez COVID”, „szczepionka będzie wybawieniem, a na co dzień trzeba po pro-
stu uważać”. Powyższe wypowiedzi wskazują, że wiedza badanych jest niepeł-
na, częściowo zdroworozsądkowa, częściowo oparta na stereotypach. Mają oni
jednak wysoki poziom podmiotowości i sprawstwa - czują się odpowiedzialni
za profilaktykę, jak i za monitorowanie efektów leczenia. W tej strategii cho-
roba jest problemem tyleż lekarza, co pacjenta;
12 Zarówno intencjonalność, jak i podmiotowość były cechami wynikającymi z wypowiedzi,
nie podlegały pomiarowi z zastosowaniem skali.
13 Wypowiedź w oryginalnym brzmieniu.
361
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
3. To może być każdy – niech się dzieje, co ma się dziać, może mnie to
dotyczyć, ale i tak nie będę się tym przejmować. Przykładowe wypowiedzi:
„tyle już było epidemii i świat się nie skończył… może co jakiś czas musi być
redukcja”, „najszybciej zachorują ci, co panikują, ze stresu choćby”, „taki Ko-
walski to nawet nie wie do jakiego szpitala pojedzie i czy w swoim mieście”,
„wszyscy mamy owsiki i kowid też wszyscy będziemy mieli, jeden wcześniej,
drugi później”, „muszę załatwić sprawy jutro, życie nie poczeka”. Wiedza tej
grupy badanych ma charakter zdroworozsądkowy, odnosi się do minionych
wydarzeń czy prawidłowości psychologicznych (stres obniża odporność). Ob-
serwowana jest tu przeciętna podmiotowość - zdaniem badanych choroba jak
najbardziej ich dotyczy, a rozważanej możliwości zachorowania towarzyszy
pewien fatalizm - wypadki biegną swoim torem i nie mamy na nie wpływu -
należy przyjąć postawę stoicką. Poziom sprawstwa można zatem określić jako
niski.
4. To będę ja – zachoruję, umrę z przerażenia, będę cierpieć, nie mogę
nic zrobić, nie mogę funkcjonować. Przykładowe wypowiedzi: „taki strach to
jest, co będzie dalej”, „boję się, trzy dni temu umarł sąsiad… chyba nie można
wychodzić na korytarz bo te zarazki to są dalej w powietrzu (…)”, „ja mam
różne choroby, jak się zarażę to już z tego nie wyjdę”, „nie wychodzę z domu,
zakupy syn mi zostawia na klatce…nie… nie jest chory, no, ale mówili żeby
uważać”, „najgorzej to jest wieczorem taka cisza, wszędzie cisza”, „boję się, że
się nie obudzę rano”, „jak człowiek umrze to go nawet nie znajdą …może parę
dni”. Przedstawiane stanowiska badanych odnoszą się nie tyle do ich wiedzy,
ale raczej do obserwacji i odczuwanych emocji - lęku, niepokoju i obaw zarów-
no z perspektywy teraźniejszej, jak i o rozwój przyszłych wydarzeń. Taki lęk
ma charakter paraliżujący – utrudnia normalne funkcjonowanie, ponadto nie
jest brany pod uwagę fakt, że co prawda nieopuszczanie domu i niewidywanie
nikogo pozwolą uniknąć zachorowania, ale i naruszą odporność i kondycję
fizyczną, mogą także negatywnie odbić się na więziach społecznych. Widoczny
jest pesymizm pacjentów, towarzyszy mu wysoki poziom podmiotowości, ale
niski sprawstwa.
Wydaje się, że chroniące i bardziej efektywne w radzeniu sobie z zagro-
żeniem są takie strategie, w których zarówno poziom sprawstwa, jak i pod-
miotowości, jest wysoki. Przykładem takiej strategii jest strategia druga pod
nazwą „to mogę być ja”. Najgorzej radzą sobie z zagrożeniem pacjenci, których
działania i poglądy wpisują się w strategię czwartą i pierwszą.
Reasumując, reprezentacje pojęcia epidemia/choroba COVID-19 wska-
zują na wysoki stopień mobilizacji lekarza w zaistniałej sytuacji. Konieczność
362
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
szybkiego podejmowania decyzji, trzymania ręki na pulsie wobec ewoluują-
cej sytuacji i wprowadzanych przez MZ regulacji wraz z koniecznością psy-
chologicznego wspierania pacjentów, stanowią duże wyzwanie, ale nie są
w praktyce medycznej czymś niezwykłym.
W przypadku pacjentów najczęściej wymienianym czy wynikającym
z wypowiedzi elementem reprezentacji jest lęk, poczucie zagrożenia i dezo-
rientacja. Ich poziom zależy od tego, jakiej wiedzy poszukują badani i jakim
typem uzasadnień posługują się w swoim działaniu, czy jest to wiedza fachowa,
zdroworozsądkowa czy stereotypowa - niekiedy z elementami teorii spisko-
wych. Im niżej w dół tej skali tym większa dezorientacja i poczucie zagrożenia.
Lęk, jak pisał Antoni Kępiński, może mobilizować, ale jeśli staje się głównym
predykatorem działania lub jego zaniechania – dezorganizuje psychikę i życie
osoby, która go odczuwa.
Wyłonione w drodze zastosowania analizy pól semantycznych elementy
reprezentacji: asocjacje, opozycje, ekwiwalenty i działania pozwoliły na zbu-
dowanie charakterystyki wypowiedzi i zachowań pacjentów w sytuacji epi-
demii. Na ich podstawie skonstruowałyśmy uproszczoną typologię strategii
radzenia sobie przez pacjentów z zagrożeniem związanym z epidemią. Kry-
terium różnicującym wspomniane strategie są, poza typem użytkowanej do
budowania uzasadnień wiedzy, poziom sprawstwa (intencjonalności) i pod-
miotowości badanych.
Bibliografia
Benveniste E., 1966 Problèmes de linquistique générale, Paris.
Czajkowska A., 2016 Miejsce i pamięć. W poszukiwaniu przesłanek badań bio-
graficznych, [w:] Teraźniejszość — Człowiek — Edukacja, t. 76/2016.
2020 Autoreflexive turn. U podstaw biograficznie zorientowanego pisarstwa na-
ukowego, [w:] Etnograficzne zbliżenia i oddalenia. O autoetnografii w Polsce,
red. Kafar M., Kacperczyk A., Łódź.
Davenport T., Prusak L., 1998 Working Knowledge: How Organizations Man-
age What ey Know, Boston.
Duplaga M., 2020 e Determinants of Conspiracy Beliefs Related to the
COVID-19 Pandemic in a Nationally Representative Sample of Internet Users.
[w:] Public Health 17(21).
363
REPREZENTACJE SPOŁECZNE PANDEMII COVID-19 ...
Ghilione R. et. al., 1985 Les dires analyses. L’analyse propositionnelle du discours,
Paris.
Hausner J., 2012 Społeczne czynniki ludzkiego działania, Zarządzanie Publicz-
ne 2-3, s.8-18.
Karkowska M, 2020 Medialne konstrukcje tożsamości w dobie pandemii – impli-
kacje rozwojowe i edukacyjne, [w:] Podstawy Edukacji. Dyskusje wokół kultury
popularnej jako edukacyjnej przestrzeni 13/2020, s.87–103.
Kłosiński M., 1994 Semantyczna analiza pojęć „bezrobocie” i „bezrobotny”
(„bezrobotni”) w wypowiedziach prasowych, [w:] Kultura i Społeczeństwo t. 38,
s.151–156.
Leoński J., 1990 Zastosowanie analizy pól semantycznych w badaniach świa-
domości społecznej prowadzonych metodą autobiograficzną, [w:] Metoda bio-
graficzna w socjologii, red. Włodarek J., Ziółkowski M., Warszawa - Poznań,
s.91–96.
MacKenzie, D., 2020 COVID-19. Pandemia, która nie powinna była się zda-
rzyć, i jak nie dopuścić do następnej, Poznań.
Mayor E. et al., 2013 Dynamic social representations of the 2009 H1N1 pan-
demic: Shifting patterns of sense-making and blame, [w:] Public Understanding
of Science 22(8)/2013, s.1011–1024.
Mika S., 1981 Psychologia społeczna, Warszawa.
Nowak S., 1973 Teorie postaw, Warszawa.
Robin R., 1985 Badanie pól semantycznych. Doświadczenia Ośrodka Leksyko-
logii Politycznej w Saint-Cloud, [w:] Język i społeczeństwo, red. Głowiński M.,
Warszawa.
Wojciszke B., 2009 Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa.
Zbróg P., Zbróg Z., 2016 Reprezentacje społeczne jako nośniki pamięci zbioro-
wej, [w:] Horyzonty Wychowania 15(36)/2016, s.11-27.
Zbróg Z., 2017 Teoria reprezentacji społecznych w interdyscyplinarnych bada-
niach nad dyskursem edukacyjnym – potencjał zbiorowego pisania biografii, [w:]
Kultura – Społeczeństwo – Edukacja 12(2).
364
MAGDA KARKOWSKA, OLGA HUCKO-BIERNAT
Netografia
Raport Rzecznika Praw Pacjenta: https://www.gov.pl/attachment/94b4e6ee-7cf
0-4e47-932c-22a90b26d06az dostęp 08.01.2021.
Duplaga M., Infodemia COVID-19: https://izp.wnz.cm.uj.edu.pl/pl/blog/info
demia-covid-19/ dostęp 08.01.2021.
