Chronotype and Childhood Psychiatric Disorders

Abstract

The chronotype, which reflects differences among individuals in daily activity patterns and sleep-wake cycles, is actually linked to being healthy. The most important factor that determines the chronotype is the environmental light-dark cycle. Chronotype is the study of classification as morning or evening types according to the physiological and genetic characteristics of the human. There are many factors that determine chronotypes. Although the evidence shows a negative picture for evening types, it should be emphasized that only eveningness cannot cause depression or other psychiatric disorders alone and additional effects may play a role. Conducting studies on mechanisms underlying the chronotype-psychopathology connection is important for interventions that can help reduce the incidence of psychiatric disorders in evening
types; these interventions may include sleep training, dietary advice, and cognitive-behavioral techniques. The purpose of this review is to provide an overview of psychiatric disorders in children and adolescents and their relationship with the morning and evening types.
Keywords: Chronotype, child and adolescent, psychopathology

Full text

DERLEME / REVIEW
©Telif Hakkı 2021 Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği / Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, Galenos Yayınevi tarafından yayınlanmıştır.
69
Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
Giri
İnsanlarda psikolojik, bilisel ve fizyolojik değikenlerde
gözlenen ve uyku-uyanıklık döngüsü, duygu durum, endokrin
ilevler, bili ve vücut ısısını etkileyen biyolojik ve ritmik
etkinlik “sirkadiyen ritim” olarak adlandırılmaktadır. Sirkadiyen
ritim, anterior hipotalamustaki suprakiyazmatik nükleus (SCN)
ve orta beyindeki pineal bez tarafından düzenlenmektedir.
1
Sirkadiyen ritim bireyler arası değikenlik göstermekte ve
kalıtım, çevre, ya ve cinsiyetten etkilenmektedir.
2
SCN
etkinliği ise bireyin kalıtımsal özelliklerinin yanında endojen
ritimleri etkileyen dı sinyallerle (“zeitgeber”) değimektedir.
1
Zeitgebers olarak adlandırılan dı sinyaller, endojen ritim ile
senkronize edilmektedir.
3
Organizmanın biyolojik döngüsünün
düzenlenmesine yardım eden karanlık ve ıık gibi çevresel
sinyallerin varlığı “zeitgebers” olarak adlandırılmaktadır.
İnsan ve memelilerde en önemli zeitgebers gün ıığıdır.
1
SCN,
retinadaki çubuk, koni ve melanopsin foto reseptörleri ile fotik
yollar aracılığıyla çevresel zaman hakkında girdi almaktadır.
Iık, SCN’nin çevresel senkronizasyonu için güçlü bir etmen
olmasına rağmen, aktivite, egzersiz, gıda alımı ve eksojen
melatonin gibi fotik olmayan uyaranların da memeli sirkadiyen
sisteminin zamanlamasını değitirdiği gösterilmitir.
4
SCN,
çıktı bağlantıları aracılığı ile motor etkinlik, besin ve sıvı
alımı, cinsel etkinlik, vücut ısısı, adrenokortikotropik hormon
(ACTH), prolaktin ve melatonin gibi hormonların salınımını
etkilemektedir.
1
The chronotype, which reflects differences among individuals in daily activity patterns and sleep-wake c ycles, is actually linked to being healthy.
The most important factor that determines the chronotype is the environmental light-dark cycle. Chronotype is the study of classification as
morning or evening types according to the physiological and genetic characteristics of the human. There are many factors that determine
chronotypes. Although the evidence shows a negative picture for evening types, it should be emphasized that only eveningness cannot cause
depression or other psychiatric disorders alone and additional effects may play a role. Conducting studies on mechanisms underlying the
chronotype-psychopathology connection is important for interventions that can help reduce the incidence of psychiatric disorders in evening
types; these interventions may include sleep training, dietary advice, and cognitive-behavioral techniques. The purpose of this review is to
provide an overview of psychiatric disorders in children and adolescents and their relationship with the morning and evening types.
Keywords: Chronotype, child and adolescent, psychopathology
ABSTRACT
Ya zışma Ad re si/Ad dress for Cor res pon den ce: Büşra Balta, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Anabilim Dalı, Bolu, Türkiye
Tel.: +90 507 607 38 89 E-pos ta: baltabusra123@gmail.com ORCID: orcid.org/0000-0002-5798-5811
Geliş Tarihi/Received: 13.10.2020 Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 01.01.2021
Günlük aktivite düzenleri ve uyku-uyanıklık döngülerindeki bireyler arası farklılıkları yansıtan kronotip, aslında sağlıklı olmakla bağlantılıdır.
Kronotipi belirleyen en önemli olay çevresel ıık-karanlık döngüsüdür. Kronotip, insanın fizyolojik ve genetik özelliklerine göre, sabahçıl ya
da akamcıl kronotipler eklinde sınıflandırılarak incelenmesidir. Kronotipleri belirleyen birçok etmen bulunmaktadır. Her ne kadar kanıtlar,
akamcılık için olumsuz bir tablo çizse de yalnızca akamcılığın tek baına depresyona veya diğer psikiyatrik bozukluklara neden olamayacağı
ve psikiyatrik bozuklukların ortaya çıkmasında ek etkilerin rol oynayabileceği olasılığı vurgulanmalıdır. Kronotip-psikopatoloji bağlantısının
altında yatan mekanizmalarla ilgili aratırmaların yapılması, akamcıl kronotipte psikiyatrik bozuklukların görülme sıklığını azaltmaya
yardımcı olabilecek müdahaleler için önemlidir; bu müdahaleler uyku eğitimi, diyet tavsiyesi ve bilisel-davranısal teknikleri içerebilir. Bu
derlemenin amacı, çocuk ve ergenlerde görülen psikiyatrik bozukluklara ve bunların sabahçıl-akamcıl kronotipiyle olan ilikilerine genel bir
bakı sağlamaktır.
Anahtar Kelimeler: Kronotip, çocuk ve ergen, psikopatatoloji
ÖZ
1Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Bolu, Türkiye
2Bilecik Devlet Hastanesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kliniği, Bilecik, Türkiye
3Sağlık Bilimleri Üniversitesi, İstanbul Çam ve Sakura ehir Hastanesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kliniği, İstanbul, Türkiye
Büra Balta1, Güler Göl Özcan2, Mesut Sari3, Yasemin İmrek1, Merve Takan1, Yusuf Öztürk1,
Ali Evren Tufan1
Chronotype and Childhood Psychiatric Disorders
Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları
DOI: 10.4274/tjcamh.galenos.2021.57441

70 Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
2001-2020 yılları arasında “Pubmed”, “Medline”, “Google
Scholar” arama motorlarında, “Chronotype ”, “Psychopathology ”,
“Mental Disorder”, “Child and Adolescent”, “Kronotip”,
“Psikopatoloji”, Ruhsal Bozukluklar”, “Çocuk ve Ergen”
kelimeleri kullanılarak tarama yapıldı. Bu tarama sonrası,
İngilizce ve Türkçe olarak tam metin yazılan 113 makale/
derleme bu derlemeye dahil edilmitir.
Kronotip Tanımı
Bireysel sirkadiyen ritim tercihini etkileyen kiilik özelliği
“kronotip” olarak adlandırılmaktadır. Öz bildirim ölçekleri
ve fizyolojik ölçümler, bireylerin “sabahçıl”, “akamcıl” ve
“ne sabahçıl ne akamcıl (ara tip)” olmak üzere üç kronotipe
ayrılabildiğini göstermitir.
5
Akamcıl tipler; geceleri geç yatar,
sabahları uyanmakta zorlanır ve öğleden sonra uyarılmılık
düzeyleri en yüksektir. Sabahçıl kronotipler, akamları
erken yatıp, sabahları erken ve kolaylıkla kalkan bireylerdir.
Kronobiyoloji çalımalarında; sabahçıl kronotipler “tarla
kuları” (“lark”), akamcıl kronotipler ise “baykular” (“owl”)
olarak adlandırılsa da Türkçe yazında “tarla kuları” yerine çoğu
okur için daha tanıdık olan “tavuklar” teriminin kullanıldığı
görülmektedir.
1,6
Adan ve Natale
7
tarafından 18-30 ya arası
2.135 kii ile yapılan bir çalımada %15,54 sabahçıl, %59,62
ne sabahçıl ne akamcıl (ara tip), %24,54 akamcıl kronotipi
saptanmıtır.
Kronotip Tarihçesi
Kronotip evrimsel geliimiyle ilgili hipotezlerde avcı-toplayıcı
yaam tarzının olduğu dönemde, toplu halde yaam olması
nedeniyle, yaam alanının ve insanların yırtıcı saldırılarından
korunabilmesi için toplu halde uyuma yerine yaam koullarına
uyum sağlayabilmek için doğal nöbetçilerin olumaya baladığı
düünülmektedir. Kronotip değikenliğinin grup halinde
uyuyan canlılarda, her zaman diliminde en az birkaç bireyin
uyanık kalmasını ve gözcülük yapmasını sağlayarak evrimsel
avantaj getirdiği bildirilmektedir. Yalıların ya ilerledikçe
melatonin seviyelerinin azalması ile genellikle doğal nöbetçiler
olarak seçilmesi ve yırtıcıların ilk hedefi haline gelmesinin
neslin devamı açısından kronotipin evrimsel sürecini destekler
nitelikte olduğu düünülmektedir.
8
Kronotip varyasyonu hayvanlar arasında da bulunur.
Örneğin, kularda ve kemirgenlerde türe özgü kronotiplerin
varlığı gösterilmitir, gündüz ortaya çıkan sıçan (bilimsel
adıyla:
Octodon degus
) kronotip açısından insanlara benzer
olarak tanımlanmaktadır.
8
Kronobiyoloji alanındaki ilk önemli gelimeler 1900’lü
yılların ortalarında olmutur. Jürgen Aschoff (1913-1998),
ritim belirleyiciler üzerinde çalımı ve “zeitgeber” terimini
literatüre kazandırmıtır. Franz Halberg (1919) kronobiyoloji
laboratuvarı kurmu ve günlük ritim anlamına gelen “circadian”
terimini kullanmıtır. Gunther Hildebrandt (1924-1999) ise
kronobiyolojinin tıbbi durumlarla ilikisine dair çalımalara
pek çok katkı yapmıtır. Melankolideki uyku bozuklukları
ile belirtilerin uyku-uyanıklık döngüsü ile ilikilerine dikkat
çeken Geiger’in (1606-1671) ve 1764 yılında kı aylarında
ortaya çıkan depresyon belirtilerini tanımlayarak mevsimsel
özellikli depresyona vurgu yapan Medicus’un (1736-1808)
çalımaları psikiyatrik bozukluklardaki biyolojik ritme iaret
eden ilk çalımalar olarak göze çarpmaktadır.
9
Gün içi ileyi
ve performansla ilgili bireysel farklılıklara ilikin deneysel
çalımalar birinci ve ikinci dünya savaı ve gece çalıan bireylerde
gece çalımanın gözle görülür sonuçlarının bildirilmesiyle
balamıtır. 1931 yılında Wuth ilk uyku tiplendirmesini yapmı
olup akamları yorulan, çabuk uykuya dalan, etkin uykuya çabuk
ulaan ve dinlenmi olarak kalkan tip ile akamları uyanık olan,
uykuya dalmakta zorluk çeken, etkin uykuya ancak sabaha doğru
ulaan, daha yorgun uyanan tip olarak iki tip tanımlanmıtır.
8
Kronotipi Etkileyen Faktörler
Kronotip, ya, cinsiyet, kalıtım gibi bireysel faktörlerin yanı
sıra, doğum sırasında karılaılan aydınlık-karanlık döngüsü,
yaanılan yerin enlem ve rakımı ve bireyin aydınlık maruziyeti
gibi çevresel faktörlerden de etkilenebilmektedir.
5
Kalıtım
dıındaki faktörlerle ilgili bulgular bu bölümde aktarılacaktır.
Ya
Bebeklik çağı çocukları (0-2 yalar) ve oyun çağı çocukları (2-6
yalar) arasında sabahçıl kronotipin daha yaygın olabileceği,
orta çocukluk (6-12 yalar) arasında ne sabahçıl ne akamcıl
kronotipin yaygın olduğu, ancak ergenlik dönemine doğru
akamcıl kronotipe geçiin baladığı, bu değiimin de ergenlik
döneminde anlamlı bir ekilde belirginletiği bildirilmitir.
10-13
Kronotip ile ilgili çocuklardaki bu değiiklik en belirgin
olarak 9-10 yalarında meydana gelir ve 16-17 ya arasında
çoğunlukla akamcıl tip lehine stabilize olur.
10
Ergenlerde
bu değiimle birlikte uyku saatleri gecikmekte ve ergenliğin
bitii ile sabahçıl kronotip tekrar artmaktadır.
14
Yala birlikte
kronotipin değiiklikleri, kronotipin yaa bağlı değiikliklerinde
doğrudan veya dolaylı olarak endokrin faktörlerin rol oynadığını
gösterilmektedir. Pek çok hormonun hem konsantrasyonu
hem de zamanlaması yaa bağlıdır. Gençlerde (16-25 ya),
büyüme hormonu günün belirli zamanlarına bağlı olarak
salgılanır ve maksimuma (ve kortizol minimuma) gece
01:00 civarında- yalılardan yaklaık 1 saat sonra- ulaır. Bu
endokrin değiikliklerle birlikte uykunun yapısının da değitiği
düünülmektedir.
15
Dolayısıyla akamcılık döngüsündeki
değiim ergenliğin biyolojik bir göstergesi olabilir.
16
Kız
ergenlerde erkeklere göre akamcıl tip daha erken zirve yapabilir
ve bu fark pubertal geliim, toplumsal ve ailesel etkenler, okul
yılı veya ebeveynlerin uyku zamanını kontrol düzeyi ile ilikili
olabilir.
11,17,18
Ergenlikte yüksek akamcıl kronotip özellikleri
ilevselliği bozabilir.
19,20
Ergenliğin bitii ile sabahçıl kronotipte
görülen artıın sosyoekonomik ve demografik faktörlerin
kontrol edilmesi ile değimediği ve farklı biyolojik ve davranısal
ölçümlerde gözlenebildiği bildirilmektedir.
21
Cinsiyet
Cinsiyet ve kronotip ilikisi üzerine yapılan aratırmaların
bulguları çelikilidir. Geni örneklemler üzerinde öz bildirim
ölçekleri ile yürütülmü olan aratırmalar erkeklerde akamcıl,
kadınlarda ise sabahçıl kronotipin daha yaygın olduğunu

71
Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları
Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
bildirse de bu bulguyu desteklemeyen aratırmalar da
bulunmaktadır.
5,22,23
Adan ve Natale
7
tarafından 18-30 ya arası
2.135 kii ile yapılan bir çalımada sabahçıl kronotip erkeklerde
%13,64, kadınlarda %17,91 oranında, ne sabahçıl ne akamcıl
kronotip erkeklerde %57,54, kadınlarda %61,61 oranında,
akamcıl kronotip ise erkeklerde %28,82, kadınlarda %20,47
oranında bulunmutur.
7
Kadınlarda diürnal varyasyonların erkeklere göre daha erken
gözlenmesi, sabahçıl kronotip sıklığı ve adet döngüsü ile ilikili
olabilir.
24-27
Kalıtımsal Etkenler
Farklı bölgelerde yapılan ikiz ve aile aratırmalarında kronotip
kalıtılabilirliği yaklaık %50,0 olarak bildirilirken, Amazon
yerlileri gibi genetik olarak izole örneklemlerde bu kalıtılabilirlik
%23’e kadar dümektedir.
28,29
Genetik aratırma sonuçları
sirkadiyen döngü oluumuna birden fazla genin düük etkide
bulunabileceğini düündürmektedir.
Günümüze kadar yapılan aratırmalarda kronotip ile CLOCK
geni 3111C aleli, PER3 gen polimorfizmleri, PER1 ve 2 gen
polimorfizmleri, ARNTL2 gen polimor fizmi ilikilendirilmitir.
29
CLOCK ve PER3 polimorfizmi ayrıca depresyon ve anksiyete
düzeyleri ile de ilikili olabilir.
30-32
Jeffrey Hall ve Michael Rosbash
periyot geni
tarafından kodlanan
protein olan PER’nin gece boyunca biriktiğini ve gün içinde
azaldığını kefetmitir. Böylece, PER protein seviyelerinin,
sirkadiyen ritimle ezamanlı olarak 24 saatlik bir döngü boyunca
salındığı fark edilmitir. 1994 yılında Michael Young,normal
bir sirkadiyen ritim için gerekli olan TIM proteinini
kodlayan
zamansız
ikinci bir saat genini kefetmitir. Michael
Young, PER proteininin birikmesini geciktiren DBT proteinini
kodlayan bir baka gen,
çift zamanlı gen tanımlamıtır.
TIM
proteini gün ıığı gelince reseptör aracılığı ile etkisiz hale gelir.
TIM proteininin inhibisyonu ile CLOCK/CYCLE genlerinin DBT
proteinin üretiminin sağlandığı ve DBT proteini aracılığı ile PER
proteinine bağlanıp inhibe olmasını sağladığını kefetmitir.
33
Yaanılan Yerin Enlem ve Rakımı
Ergen ve erikinlerde kronotip coğrafi değikenlerden
(doğu-batı, kuzey-güney yerleimi) ve kentlemi bölgelerde
yaamaktan etkilenebilir.
27,34
Kuzey doğu yerleimle ve kırsal
bölgelerde yaama ile sabahçıl kronotip ilikili olabilir.
35
İnsan
sirkadiyen saatinin ıığa duyarlı olduğu ve lo yapay ıığın bile
bir etkisi olduğu gösterilmitir, bu durum kırsal ya da kentsel
yaamayla ilikilendirilmitir. Çünkü insanlar yaadıkları yere
göre (örneğin, kentsel yaam alanı) gün boyunca daha az güne
ıığına, gün batımından sonra yüksek miktarda ıığa maruz
kalabilirler. Ayrıca, kırsal bölgelerde yaayanlarda olduğu gibi
yalnızca doğal ıığa maruz kalındığında, içsel sirkadiyen saatin
güne zamanına senkronize olduğu, böylece içsel sirkadiyen
saate göre gece balangıcının günbatımında ve gece sonunun
gün doğumundan hemen sonra gerçekletiği bildirilmitir.
Bu durum sirkadiyen saatin doğal ıık ve yapay ıığa göre
değiebileceğini ve kronotipi etkileyebileceğini göstermitir.
Enlemin de kronotipte etkili bir faktör olduğu ve daha sıcak
bölgelerde insanların artan ısıyla baa çıkmak için güne erken
baladığı öne sürülmütür.
35
Doğum Sırasındaki Aydınlık-Karanlık Döngüsü (“Foto
Periyod”)
Doğumları sonbahar-kı aylarına denk gelen bebekler düük
bir aydınlık ve yüksek bir karanlık döngüsüne maruz kaldıkları
için daha çok sabahçıl kronotip göstermektedir. Diğer yandan
ilkbahar ve yaz aylarında doğan bireyler yüksek bir aydınlık
ve düük bir karanlık döngüsüne maruz kalmakta, daha çok
akamcıl tip özellikleri göstermektedir.
36,37
Bu bulgular Asya ülkelerinde yapılmı aratırmalarda
doğrulanmamıtır ve kalıtımsal etkenlere veya biyolojik
karıtırıcılara bağlı olabilir.
38-46
Yaam Biçimi
Akamcıl tipin kapalı alanlarda daha çok zaman geçirme,
düzensiz yaam biçimi, gün içinde daha düük geceleri ise daha
yüksek aydınlık maruziyeti ile ilikili olduğu bildirilmitir.
47,48
Kronotipi etkileyebilen diğer yaam biçimi faktörleri arasında
sosyoekonomik durum, kafein vb. uyarıcıların tüketimi, çalıma
düzeni (gece vardiyası vb.), beslenme sayılabilir.
49
Beslenme ile ilgili olarak, obezite ve kronotip arasındaki
ilikinin mekanizmaları çocuklarda ve ergenlerde tam olarak
anlaılamamıtır, ancak mevcut veriler kronotipe göre uyku
yoksunluğu/kısıtlaması, fiziksel aktivite seviyeleri ve yemek
zamanlaması/alıkanlıklarının bu bağlantıyı açıklayabileceğini
vurgulamaktadır.
50,51
İsizlik, geceleri çalıma ve düük SED
akamcıllık ile ilikilidir.
22
Kronotip özellikleri ile ruh sağlığı ve çeitli ruhsal bozukluklar
arasındaki iliki giderek daha çok ilgi çekmektedir.
52,53
Kronotip ve ruhsal bozukluklar arasındaki iliki farklı
etkenlere bağlı olabilir. Derlemenin bu bölümünde kronotip
ve ruhsal bozukluklar arasındaki ilikilere yönelik önermeler
değerlendirilecektir.
Kronotip ve Ruhsal Bozukluklar Arasındaki İlikilerin Olası
Etkenleri
Kalıtımsal Etkenler
Günümüze kadar yürütülmü olan aratırmalarda çocuk,
ergen ve erikin örneklemlerde akamcıl kronotip ile majör
depresif bozukluk (MDB), bipolar bozukluk (BB), anksiyete
bozuklukları, madde kullanım, uyku ve yeme bozuklukları
ilikilendirilmi, psikotik bozukluklarla kronotip arasında ise
bir iliki saptanamamıtır.
2
Akamcıl kronotip ile depresyon
semptomları depresif bililer, umutsuzluk veya uyku sorunları
aracılığı ile ilikili olabilir.
2,53-60
BB’de akamcıl kronotip depresyona yatkınlık, artmı e tanı
ve tedavi direnci ile ilikilendirilmitir.
2,61
Sirkadian ritim
düzensizlikleri BB için bir endofenotip olabilir.
62-65
Anksiyete bozukluklarında akamcıl kronotip psikosomatik
yakınmalar, obsesif kompulsif ve travma sonrası stres

72 Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
semptomları ile ilikili olabilir.
2,66
Yeme bozuklukları tanısı
alan bireylerle yapılan aratırmalar ise aynı kronotipin bulimik
semptomları ve tıkınırcasına yeme davranıını artırabileceğini
göstermitir.
2
Bu çalımalar hem akamcıl kronotipinde hem de psikiyatrik
sorunlarda ortak genetik faktörlerin pleiotropik etkilerinin sor umlu
olabileceğini düündürmektedir. Aday gen aratırmalarının
sonuçları CLOCK geni 3111C aleli ve PER3 gen polimorfizmleri
ile akamcıl kronotipin, PER1 ve 2 gen polimorfizmleri ile de
sabahçıl kronotipin ilikili olabileceğini düündürmektedir.
29
Duygu durum bozukluklarında mevsimsel olarak gözlenen
sirkadiyen ritim değiiklikleri CLOCK genlerindeki polimorfizm
yükü ile ilikilendirilmitir.
65
CLOCK genlerinin, metabolizmayı
ve beslenmeyi senkronize edebildiği ve PER2 geninin beslenme
beklenti davranıında rol oynadığı gösterilmitir.
67,68
Uyku Bozuklukları
Uyku bozuklukları kronotip ile ruhsal bozukluklar arasındaki
ilikiye aracılık edebilir. Depresyon ve akamcıl tip arasındaki
iliki uyku sorunları aracılığı ile gerçekleebilir. Ancak bu veriyi
desteklemeyen bulgular da bulunmaktadır.
69-72
Sabahçıl kronotip
uyku bozukluğunun aracılık ettiği psikopatoloji geliimine karı
koruyucu bir faktör olabilir.
73
Diğer yandan kronotip, uyku
bozukluklarının tedavi yanıtını da etkileyebilmektedir.
74
Güncel
görü, kronotiple psikopatoloji arasındaki ilikinin tek baına
düük uyku kalitesi ile açıklanamayabileceği yönündedir.
75
Akam kronotipi ve psikopatoloji arasındaki iliki uyku/
sirkadiyen bozuklukları (sirkadiyen kayma, sosyal jet-lag, uyku
azalması, uyku bozulması), paylaılan genetik faktörler ve
nöral psikolojik mekanizmalar (bozulmu ödül yolağı, heyecan
arama, impulsitivite, kognitif yanlılık, bozulmu emosyonel
regülasyon) aracılığıyla olabilir.
52
Erikinler ve ergenlerde akamcıl tip hipersomni, kabuslar,
hipnotik ilaç kullanımı ve gecikmi uyku fazı sendromu sıklığını
artırmaktadır.
23,76-79
Yapay Iığa Maruz Kalma
Sirkadiyen fizyoloji aydınlık-karanlık döngüsüne oldukça
duyarlıdır. Dolayısıyla, akamcıl kronotip ve ruhsal bozukluklar
arasındaki ilikiye yapay aydınlatmaya maruziyet de katkıda
bulunabilir.
80-82
Yapay aydınlatmaya maruziyetin kronotip ve
ruhsal bozukluklar üzerindeki etkileri hakkındaki veriler ise
çelikilidir.
52,83
Melatonin, gün boyunca dolaımdaki seviyelerinin düük kaldığı,
akamları hızla arttığı, geceleri zirveye ulatığı ve sabahları
azaldığı bir günlük paterni olan epifiz bezi tarafından salgılanan
bir hormondur. Dim Light Melatonin Onset (DLMO), yani
karanlıkta melatonin salgılama balangıcı endojen sirkadiyen
ritmin doğru, invaziv olmayan ve güvenilir bir ölçümüdür.
84
Yapay ıığa maruz kalmak hem melatoninin sirkadiyen ritmini
sıfırlamakta hem de melatonin sentezini akut bir ekilde inhibe
etmektedir.
Aydınlatma ölçü birimi olarak “lüks” kullanılmaktadır. Güneli
bir günde açık havada aydınlatma iddeti 100.000 lüks, gölgede
ise 10.000 lüks olmaktadır. Yapılan bir çalımada lo ııkla (<3
lüks) karılatırıldığında, yatmadan önce oda ıığına (<200 lüks)
maruz kalmanın melatonini baskıladığı, bunun da bireylerin
%99’unda melatonin balangıcına ve melatonin süresinin
yaklaık 90 dakika kısalmasına neden olduğu gösterilmitir.
85
Gecikmi DLMO, gecikmi sirkadiyen ritmin göstergesidir. Foto
periyodik görüe göre yaz ve kı aylarındaki gün ıığı per iyodu ile
gece melatonin salınım süresindeki farklılıklar yatkın kiilerde
depresyon atağı gelimesine sebep olmaktadır.
84
Sosyal “jet-lag”
“Sosyal jet-lag” bireyin içsel sirkadiyen döngüsü ile günlük sosyal
zorunlulukları nedeniyle yapması gereken eylemlerin zamanı
arasındaki uyumsuzluk olarak tanımlanmakta ve kronotip
ile ruhsal bozukluklar arasındaki ilikiye aracılık edebileceği
düünülmektedir. Bo günlerdeki uyku orta noktası ile çalıılan
günlerdeki uyku orta noktası arasındaki saat cinsinden mutlak
fark ile hesaplanan sosyal jet-lag süresinin iki saat ve üzerinde
olması depresif semptomlar ve mevsimsel afektif bozukluk
tanısı ile ilikili olabilir.
83,86,87
Sosyal jet-lag i/okul günlerinde
sirkadiyen ritim ile sosyal zorunluluklar arasında ki uyumsuzluk
nedeniyle uyku yoksunluğuna sebep olmaktadır. Uyku
yoksunluğunun artmasıyla birlikte uyku borcu olumaktadır.
Bo günlerde uyku orta noktası ilerletilerek uyku yoksunluğu ve
uyku borcu arasında dengelenme yapıldığı gösterilmitir. Uyku
basıncı teriminin ise uyumamıza yardımcı biyolojik bir tepki
olduğu, kolayca uykuya dalmanın ya da uzun süreli uyumanın
uyku basıncımızla ilgili olduğu gösterilmitir.
88
Nörobiyolojik Etkenler
Kronotip ve ruhsal bozukluklar arasındaki ilikilere yapısal
ve ilevsel nörobiyolojik farklar da aracılık edebilir. Nitekim
depresyon öyküsü olan bireylerden akamcıl kronotip
bildirenlerde olumsuz emosyonel uyaranlara karı artmı
amigdala tepkiselliği ve amigdala ile dorsal anterior singulat
korteks (dACC) arası ilevsel bağlantılarda azalma bildirilmitir.
Dolayısıyla, akamcıl kronotip duygu düzenleme sorunları
aracılığı ile depresyona yol açabilir.
58,79,89-92
Ancak depresif
semptom ve sendromlar ile akamcıl kronotip arasındaki
ilikileri belirginletirmek için ek aratırmalar gerekmektedir.
Akamcıl kronotip ile ruhsal bozukluklar arasındaki ilikileri
açıklayabilmek için öne sürülen olası etkenler ekil 1’de
gösterilmitir.
Kronotip Ölçümü
Kronotip tipik olarak iki yoldan biriyle tanımlanır: bireysel
sirkadiyen tercihi (yani, sabah ya da akam saatlerinin tercihi)
ya da tırmanma evresi (yani, bo günlerde ki uykunun orta
noktası).
52,93
Bireysel tercihlere göre kronotipin belirlenmesi için
likert-tipi öz bildirim ölçekleri yaygın olarak kullanılmaktadır
(örneğin; Sabahçıl-Akamcıl Anketi veya Münih Kronotip Soru
Formu).
10,35,93
Sabahçıl-Akamcıl Anketi: Horne ve Ostberg
94
tarafından
gelitirilen, 19 maddelik, likert-tipi bir öz bildirim ölçeğidir.
Elde edilen toplam puana göre bireyleri “sabahçıl kronotip”

73
Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları
Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
(59- 86 puan), “ara kronotip” (42- 58 puan) veya “akamcıl
kronotip” (16-41 puan) olarak sınıflamaktadır. Türkçe geçerlilik
ve güvenilirlik çalıması Pündük ve ark.
6
tarafından yapılmıtır.
Çocukluk Dönemi Kronotip Anketi: Werner ve ark.
95
tarafından çocukluk çağında kronotipi belirlemek amacıyla
gelitirilmitir. Ölçek gelitirilirken Münih Kronotip anketi ve
Çocuklara Yönelik Günlük Ritim Belirleme Ölçeği maddelerinden
uyarlamalar yapılmıtır.
96
ÇDKA’da okul günleri ve tatil günleri
ayrı olarak değerlendirilmektedir. Ölçeğin on altı maddesi uyku/
uyanıklık ölçütlerini, on madde günlük ritimlerde yapılan sabah-
akam tercihlerini, bir madde ise kronotipi sorgulamaktadır.
Çocuklarda hafta içi biriktirilen uyku ihtiyacı hafta sonları ve
tatil günlerinde telafi edildiğinden ölçekte bu günler için ayrı
maddelerin varlığının ve tatil günlerindeki uyku süresinin
kiinin ortalama uyku ihtiyacını belirlerken hesaplamalara dahil
edilmesinin gerektiği bildirilmitir. Toplam ÇDKA puanlarına
göre çocuklar “sabahçıl kronotip” (≤23 puan), “ara kronotip”
(24-32 puan) veya “akamcıl kronotip” (≥33 puan) olarak
sınıflanmaktadır. Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalıması Dursun
ve ark.
97
tarafından yapılmıtır.
Kronotipler ile ruhsal bozukluklar arasındaki ilikilerle ilgili
daha ayrıntılı bilgiler aağıda verilmitir.
Kronotip ve Duygudurum Bozuklukları Arasındaki İlikiler
Akamcıl kronotip çocuklar ve ergenlerde depresif
belirtilerle, içe yönelim sorunlar ve intihar düünceleri ile
ilikilendirilmitir.
98-100
Bu iliki, uykusuzluktan bağımsız
olabilir.
101
Güncel bir aratırmada, 11- 19 ya çocuklarda akamcıl
kronotip ve geçmite depresif bozukluk tanısı ve yakınmaları
anlamlı bir iliki göstermitir.
102
Diğer bir aratırmada lo ııkta
melatonin salınımı geciken ergenlerde olumsuz duygulanımın
arttığı saptanmıtır.
84
Yazın verileri değerlendirildiğinde, akamcıl kronotipin çocuk
ve ergenlerde hem depresif semptomlar için hem de depresyon
balangıcı için bağımsız bir risk etkeni olabileceği ancak bu
önermeyi destekleyecek ek aratırmalar gerektiği söylenebilir.
2
Ergenlerde ve genç erikinlerde kronotip ve anksiyete
bozuklukları arasındaki ilikiye dair çelikili bulgular
bildirilmitir. Kaygı düzeyi yüksek olan ergenlerde akamcıl
kronotip, düük olanlarda ise sabahçıl kronotip daha sık
görülebilir. Ancak, bu önermeleri desteklemeyen çalımalar da
bulunmaktadır.
52
Kronotip ve Dikkat eksikliği/ Hiperaktivite Bozukluğu
(DEHB) Arasındaki İlikiler
DEHB tanısı alan çocukların yaklaık dörtte üçünde uyku
sorunları bildirilmitir. DEHB tanısı alan çocukların
ebeveynleri ise çocukların %55-%74’ünde uyku sorunları
bildirmektedir.
103
Diğer yandan, hem DEHB tanısı alanlar hem
de sağlıklı çocuklarda bozuk veya yetersiz uykunun gündüzleri
uyanıklık düzeyini, konsantrasyonu, davranıları ve akademik
performansı etkilediği de bilinmektedir. DEHB’de uyku sorunları
üzerine nesnel ölçümlerle elde edilen bulgular çelikili olmasına
rağmen öznel bildirimler uyku sorunlarının yaygın olduğunu
göstermektedir. DEHB’de uyku sorunları, elik eden davranı
sorunları veya kronotipler ile ilikili olabilir.
104
Akamcıl kronotip DEHB’de anksiyete ve depresyon belirtileri,
duygusal ve davranısal sorunlarla ilikili olabilir. Diğer yandan
sabahçıl kronotip, DEHB’de depresif belirtileri, dikkat sorunları
ve suça yönelik davranıları azaltabilir.
104
DEHB ve kronotip
arası ilikileri değerlendiren çalımalarda akamcıl kronotipin
erkeklerde dıa yönelim ve dikkat eksikliği sorunlarını artırdığı
görülmütür.
105
DEHB tanılı çocuklarda gece melatonin
salınımı gecikebilir.
104
DEHB tanılı çocuklarda yatmaya direncin
sirkadiyen ritimlerdeki gecikme ve hiperaktivite ile ilikili
olduğu da öne sürülmütür.
106,107
Kronotip ile Davranı Sorunları ve Saldırganlık Arasındaki
İlikiler
Akamcıl kronotipin dürtüsellik, dıa yönelim sorunları,
saldırganlık ve anti sosyal davranı ile ilikili olabileceği ve
bu ilikinin çocukluk ve ergenlikten itibaren saptanabileceği
bildirilmektedir. Bu ilikiye duygu düzenleme sorunları aracılık
edebilir.
75
Kronotip ve Uyku Bozuklukları Arasındaki İlikiler
Kronotip, geliimsel olarak değikenlik göstermektedir.
52,93,108,109
Ergenlikteki biyolojik değiimler, ebeveyn süpervizyonundaki
azalma ve gençlerin giderek daha çok zamansal taleple karı
karıya kalması bu dönemdeki akamcıl kronotip artıını
açıklayabilir.
109
Akamcıl kronotipin ergenlerde öznel uyku
kalitesini azalttığı, uyku düzenini bozduğu ve gün içinde uyku
haline neden olduğu da bilinmektedir.
11,110
ekil 1. Akamcıl kronotip ile ruhsal bozukluklar arasındaki
ilikileri açıklayabilmek için öne sürülen olası etkenler. Akamcıl
kronotip nöronal/psikolojik düzenekler yoluyla dolaylı olarak ruhsal
hastalıklarla ilikilendirilebilir. Çevresel etkenlerle birlikte akamcıl
kronotip, uyku/sirkadiyen döngü bozukluklarını etkileyebilecek
nöronal/psikolojik düzenekler aracılığıyla psikopatolojiye neden
olabilir. Paylaılan genetik etkenler ayrıca akamcıl kronotipin, ruhsal
bozukluklarla ilikisine aracılık edebilir ve ekilde gösterilen nöronal/
psikolojik düzeneklerin temelini oluturabilir (Taylor ve Hasler
52
,
2018’den uyarlanmıtır).

74 Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
Kronotip ve Yeme Davranıı/Bozuklukları Arasındaki
İlikiler
Sabahçıl kronotip bildiren bireylerin yeme düzenleri üzerinde
daha yüksek kontrol sergiledikleri, beslenmelerinin daha
sağlıklı ve düzenli olduğu bildirilmitir.
111
Akamcıl kronotip
bildiren bireylerde ise kahvaltı ve ara öğünlerin atlanması,
büyük porsiyonlarda ve düük kaliteli besin tüketimi artmı
olabilir.
112,113
Kronotip ile vücut kitle indeksi arasındaki ilikilere
odaklanan çalımaların sonuçları ise çelikilidir.
110,111,114,115
Kronotip ile özgün yeme bozuklukları arasındaki ilikilere dair
veriler kısıtlıdır. Akamcıl kronotip bulimik davranılar ve
duygusal yemek yeme ile ilikili olabilir.
96,116
Yeme bozukluğu
tanılı olgularda akamcıl kronotip artmı olabilir ve sabahçıl
kronotipe kayma remisyonla ilikili olabilir.
69,117
Kronotip ve Bağımlılık Bozuklukları Arasındaki İlikiler
Akamcıl kronotip, gençlerde madde kullanımı için belirgin bir
risk etkeni olabilir.
118,119
Bu etki ödül duyarlığı ve dürtüselliği
artırarak gerçekleebilir.
109,110,118-123
Madde kullanım bozuklukları
ve davranısal bağımlılıklarla ilgili yapılan aratırmalar ise
akamcıl kronotipin alkol ve madde kullanımı, kompulsif
internet kullanımı, kumar bağımlılığı ile ilikili olduğunu
düündürmektedir.
2
Diğer çalımalar akamcıl kronotipin
internet oyun oynama bozukluğu, sorunlu cep telefonu ve sosyal
medya kullanımı ile ilikili olabileceğini düündürmektedir.
124
Kronotip ve Psikotik Bozukluklar Arasındaki İlikiler
Kronotip ile psikotik bozukluklar arasındaki ilikiler u ana
kadar diğer ruhsal bozukluklara kıyasla sınırlı bir ilgi görmütür.
Eldeki veriler u an kronotip ve psikotik semptomlar arasında
bir ilikiyi desteklememektedir.
117,125,126
Sonuçlar
Yazındaki veriler değerlendirildiğinde akamcıl kronotipe sahip
bireylerin diğer kronotiplere göre ruhsal bozukluklar için artmı
risk gösterebileceği söylenebilir. Yazında bildirilen bulgular
Tablo 1’de özetlenmitir.
Gözden geçirilen çalımaların çoğu, aktigrafi ve vücut ısısı
gibi nesnel sirkadiyen ölçümler içerseler bile hem ruhsal
bozukluklar hem de kronotipin belirlenmesi için geriye
dönük değerlendirmeler kullanmılardır. Akamcıl kronotipin
hastalığın seyrini ve yatkınlığını nasıl etkileyebileceğini
belirlemek için daha fazla prospektif çalımaya ihtiyaç
vardır. Akamcıl kronotip ve depresyon arasındaki ilikiler
muhtemelen karmaık ve çift yönlü etkiler içerdiğinden,
nedensellik ve altta yatan mekanizmalar açısından daha fazla
çalımaya ihtiyaç duyulmaktadır. Son zamanlarda yapılan
çalımalar, bilisel-emosyonel süreçlerdeki bozulmaların olası
mekanizmalarından birinin akamcıl kronotip olabileceğini
göstermitir. Yeni çalımalarla bu bulguların daha fazla
Tablo 1. Pskyatrk bozukluklar çn rsk etken olarak kronotple lgl bulgular
Tanı Kronotp Popülasyon Yorumlar
Depresyon (MDB) Akamcıl Çocuklar/gençler
yetikinler
↑ Prevalans
Semptomların erken balangıcı
↑ Mevsimsel duygu durum örüntüsü
↑ Prevalans(mevsimsel afektif bozukluk dahil)
↑ Antidepresan kullanımı
↑ Semptom iddeti (intihar dahil)
↑Kroniklik ve komorbidite
Bipolar Bozukluk Akamcıl
↑ Duygudurum düzenleyici kullanımı
Depresyon için yatkınlık
Mani ile ilgili açık bağlantı yok
Karıık bulgular (iliki yok)
Anksiyete Bozuklukları Akamcıl Gençler yetikinler
Bazı subklinik semptomlar (psikosomatik dahil)
↑ TSSB semptomları
Karıık bulgular (iliki yok)
Psikotik Bozukluk Psikoz ile ilgili açık bağlantı yok
Bağımlılık Bozuklukları Akamcıl Gençler yetikinler
↑ Madde kullanımı (nikotin, alkol, uyuturucu)
↑ Kompülsif internet kullanımı
↑ Madde kullanımı (nikotin, alkol, uyuturucu), kumar
↑ Alkol bağımlılığı
↑ Bağımlılık bozuklukları
Uyku Bozuklukları Akamcıl Gençler yetikinler
↑ DSPS
↑ Hipersomni
↑ Kabuslar
↑ Hipnotik ilaç kullanımı
İnsomnia için karıık bulgular
Yeme Bozuklukları Akamcıl Gençler yetikinler ↑Bulimik, tıkınırcasına yeme davranıları
MDB: Majör Depresf Bozukluk, TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu, DSPS: Geckm Uyku Fazı Sendromu, Kvela ve ark.2, 2018’den uyarlanmıtır.

75
Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları
Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
desteklenmesi gerekmektedir. Akamcıl kronotipin bazı bulimik
ve aırı yeme davranıları sergilediği gösterilmitir, ancak yeme
bozukluklarının kronotip ile ilikisi daha fazla aratırılmalıdır.
Ayrıca çalımaların çoğu, diğer ya gruplarına veya toplum
örneklemlerine/öğrencilere dayanmaktadır. Eldeki veriler
akamcıl kronotipin ruhsal bozukluklarla ilikili olabileceğini
gösterse de kronotip tek baına bu bozukluklara neden
olmayabilir ve ruhsal bozuklukların balangıcı için diğer risk
etkenleri ile etkileim gerekebilir. Kronotip ile ruhsal bozukluklar
arasındaki ilikilerin olası düzeneklerini değerlendiren
aratırmalar önleyici giriimler için önem taıyabilir. Bunlardan
bazıları u ekilde sıralanabilir: özellikle ergenler açısından
sosyal jet-lag ve uyku borcunun değerlendirilmesi ve ona yönelik
müdahalelerin planlanması, kiilerin kronotiplerini belirlenip
sosyal ritmin kronotipe göre ayarlanmasına destek olunması,
okul/i balangıç saatlerinin her iki kronotip için de uygun saatler
olacak ekilde düzenlenmesi, güne ıığı azaldıktan sonra lo
ıık kullanılması, uyku odasının karanlık olmasının sağlanması,
özellikle uyku saatlerinde mavi ıık yayılımına sebep olan
telefon, tablet gibi teknolojik aletlere maruziyetin azaltılması
sayılabilir. Klinisyenlere sirkadiyen ritim tercihlerinin bireylerin
ruhsal bozukluk gelitirme riskini artırabileceğini, bozukluğun
seyri ve tedavi sonuçlarını değitirebileceğini göz önünde
bulundurmaları önerilebilir.
Etik
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu
dıında olan kiiler tarafından değerlendirilmitir
Yazarlık Katkıları
Konsept: B.B., Y.İ., Dizayn: B.B., M.S., M.T., Veri Toplama veya
İleme: M.T., Y.Ö., A.E.T., Analiz veya Yorumlama: M.T., Y.Ö.,
Literatür Arama: G.G.Ö., Y.İ., M.T., Yazan: B.B.
Çıkar Çatıması: Yazarlar tarafından çıkar çatıması
bildirilmemitir.
Finansal Destek:Yazarlar tarafından finansal destek
almadıkları bildirilmitir.
Kaynaklar
1. Kurt C. Kronobiyoloji ve Fiziksel Performans. Türkiye Klin J Sport
Sci. 2010;2:103-8.
2. Kivelä L, Papadopoulos MR, Antypa N. Chronotype and Psychiatric
Disorders. Curr Sleep Med Rep. 2018;4:94-103.
3. Heyde I, Oster H. Differentiating external zeitgeber impact on
peripheral circadian clock resetting. Sci Rep. 2019;9:20114.
4. Burke TM, Markwald RR, Chinoy ED, Snider JA, Bessman SC, Jung
CM, Wright KP Jr. Combination of light and melatonin time cues for
phase advancing the human circadian clock. Sleep. 2013;36:1617-24.
5. Adan A, Archer SN, Hidalgo MP, Di Milia L, Natale V, Randler
C. Circadian typology: a comprehensive review. Chronobiol Int.
2012;29:1153-75.
6. Pündük Z, Gür H, Ercan I. Sabahçil-Akamcil Anketi Türkçe
Uyarlamasinda Güvenilirlik Calimasi [A reliability study of the
Turkish version of the mornings-evenings questionnaire]. Turk
Psikiyatri Derg. 2005;16:40-5.
7. Adan A, Natale V. Gender differences in morningness-eveningness
preference. Chrono Biol Int. 2002;19:709-20.
8. Samson DR, Crittenden AN, Mabulla IA, Mabulla AZP, Nunn CL.
Chronotype variation drives night-time sentinel-like behaviour in
hunter-gatherers. Proc Biol Sci. 2017;284:20170967.
9. Selvi Y, Beiroğlu L, Aydın A. Chronobiology and Mood Disorders.
Current Approaches in Psychiatry. 2011;3:368-86.
10. Randler C, Faßl C, Kalb N. From Lark to Owl: developmental changes
in morningness-eveningness from new-borns to early adulthood. Sci
Rep. 2017;7:45874.
11. Gau SF, Soong WT. The transition of sleep-wake patterns in early
adolescence. Sleep. 2003;26:449-54.
12. Wickersham L. Time-of-Day Preference for Preschool-Aged Children.
Coll Charleston. 2006;5:259-68.
13. Simpkin CT, Jenni OG, Carskadon MA, Wright KP Jr, Akacem LD,
Garlo KG, LeBourgeois MK. Chronotype is assoc iated with the timing
of the circadian clock and sleep in toddlers. J Sleep Res. 2014;23:397-
405.
14. Roenneberg T, Kuehnle T, Pramstaller PP, Ricken J, Havel M, Guth
A, Merrow M. A marker for the end of adolescence. Curr Biol.
2004;14:1038-9.
15. Roenneberg T, Kuehnle T, Juda M, Kantermann T, Allebrandt K,
Gordijn M, Merrow M. Epidemiology of the human circadian clock.
Sleep Med Rev. 2007;11:429-38.
16. Randler C, Bilger S. Associations among sleep, chronotype, parental
monitoring, and pubertal development among German adolescents.
J Psychol. 2009;143:509-20.
17. Randler C, Saliger L . Relationship between morningness-eveningness
and temperament and character dimensions in adolescents. Pers
Individ Dif. 2011;50:148-52.
18. Hagenauer MH, Perryman JI, Lee TM, Carskadon MA. Adolescent
changes in the homeostatic and circadian regulation of sleep. Dev
Neurosci. 2009;31:276-84.
19. Beoluk S, Onder I, Deveci I. Morningness-eveningness preferences
and academic achievement of university students. Chronobiol Int.
2011;28:118-25.
20. Tzischinsky O, Shochat T. Eveningness, sleep patterns, daytime
functioning, and quality of life in Israeli adolescents. Chronobiol Int.
2011;28:338-43.
21. Zimmermann LK. Chronotype and the transition to college life.
Chronobiol Int. 2011;28:904-10.
22. Paine SJ, Gander PH, Travier N. The epidemiology of morningness/
eveningness: influence of age, gender, ethnicity, and socioeconomic
factors in adults (30-49 years). J Biol Rhythms. 2006;21:68-76.
23. Merikanto I, Kronholm E, Peltonen M, Laatikainen T, Lahti T,
Partonen T. Relation of chronotype to sleep complaints in the general
Finnish population. Chronobiol Int. 2012;29:311-7.
24. Adan A, Sánchez-Turet M. Gender differences in diurnal variations
of subjective activation and mood. Chronobiol Int. 2001;18:491-502.
25. Duffy JF, Cain SW, Chang AM, Phillips AJ, Münch MY, Gronfier C,
Wyatt JK, Dijk DJ, Wright KP Jr, Czeisler CA. Sex difference in the
near-24-hour intrinsic period of the human circadian timing system.
Proc Natl Acad Sci U S A. 2011;108 Suppl 3:15602-8.
26. Tonetti L, Fabbri M, Natale V. Sex difference in sleep-time preference
and sleep need: a cross-sectional survey among Italian pre-
adolescents, adolescents, and adults. Chronobiol Int. 2008;25:745-
59.
27. Borisenkov MF, Fradkova LI, Kolomeichuk SN. Factors affecting
chronotype of adolescents in the north according to multiple
regression analysis. Chronobiol Int. 2012;29:1418-9.
28. Landolt H-P, Dijk D-J. Genetics and Genomic Basis of Sleep in
Healthy Humans. Princ Pract Sleep Med. Philadelphia: Elsevier,
2017;25:310–21.

76 Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
29. Kalmbach DA, Schneider LD, Cheung J, Bertrand SJ, Kariharan
T, Pack AI, Gehrman PR. Genetic Basis of Chronotype in Humans:
Insights From Three Landmark GWAS. Sleep. 2017;40:zsw048.
30. Hur YM. Stability of genetic influence on morningness-eveningness:
a cross-sectional examination of South Korean twins from
preadolescence to young adulthood. J Sleep Res. 2007;16:17-23.
31. Toh KL, Jones CR, He Y, Eide EJ, Hinz WA, Virshup DM, Ptácek LJ,
Fu YH. An hPer2 phosphorylation site mutation in familial advanced
sleep phase syndrome. Science. 2001;291:1040-3.
32. Xu Y, Padiath QS, Shapiro RE, Jones CR, Wu SC, Saigoh N, Saigoh
K, Ptácek LJ, Fu YH. Functional consequences of a CKIdelta
mutation causing familial advanced sleep phase syndrome. Nature.
2005;434:640-4.
33. Huang RC. The discoveries of molecular mechanisms for the
circadian rhythm: The 2017 Nobel Prize in Physiology or Medicine.
Biomed J. 2018;41:5-8.
34. Natale V, Di Milia L. Season of birth and morningness: comparison
between the northern and southern hemispheres. Chronobiol Int.
2011;28:727-30.
35. Masal E, Randler C, Beoluk , Önder I, Horzum MB, Vollmer C.
Effects of longitude, latitude and social factors on chronotype in
Turkish students. Pers Individ Dif. 2015;86:73-81.
36. Cavallera GM, Giudici S. Morningness and eveningness personality:
A survey in literature from 1995 up till 2006. Pers Individ Dif.
2008;44:3-21.
37. Borisenkov MF, Kosova AL, Kasyanova ON. Impact of perinatal
photoperiod on the chronotype of 11- to 18-year-olds in northern
European Russia. Chronobiol Int. 2012;29:305-10.
38. Harada T, Kobayashi R, Wada K, Nishihara R, Kondo A, Akimitsu O,
Noji T, Taniwaki N, Nakade M, Krejci M, Takeuchi H. Effect of birth
season on circadian typology appearing in Japanese young children
aged 2 to 12 years disappears in older students aged 18 to 25 years.
Chronobiol Int. 2011;28:638-42.
39. Gaina A, Sekine M, Kanayama H, Takashi Y, Hu L, Sengoku K,
Kagamimori S. Morning-evening preference: sleep pattern spectrum
and lifestyle habits among Japanese junior high school pupils.
Chronobiol Int. 2006;23:607-21.
40. Tonetti L, Fabbri M, Martoni M, Natale V. Season of birth and sleep-
timing preferences in adolescents. Chronobiol Int. 2011;28:536-40.
41. Santos RC, Silva ACPE, José Dos Santos M, Barbosa MR, Coimbra
DG, Gitaí DLG, de Andrade TG. Environmental temperature as
a mediator on the association between photoperiod at birth and
chronotype. Chronobiol Int. 2020;37:1662-8.
42. Didikoglu A, Maharani A, Canal MM, Pendleton N, Payton A.
Interactions between season of birth, chronological age and genetic
polymorphisms in determining later-life chronotype. Mech Ageing
Dev. 2020;188:111253.
43. Björkqvist J, Kuula J, Kuula L, Nurhonen M, Hovi P, Räikkönen K,
Pesonen A, Kajantie E. Chronotype in ver y low birth weight adults - a
sibling study. Chronobiol Int. 2020;37:1023-33.
44. Morales-Muñoz I, Partonen T, Saarenpää-Heikkilä O, Kylliäinen A,
Pölkki P, Porkka-Heiskanen T, Paunio T, Paavonen EJ. The role of
parental circadian preference in the onset of sleep difficulties in early
childhood. Sleep Med. 2019;54:223-30.
45. Martin-Fairey CA, Zhao P, Wan L, Roenneberg T, Fay J, Ma X,
McCarthy R, Jungheim ES, England SK, Herzog ED. Pregnancy
Induces an Earlier Chronotype in Both Mice and Women. J Biol
Rhythms. 2019;34:323-31.
46. Merikanto I, Paavonen EJ, Saarenpää-Heikkilä O, Paunio T, Partonen
T. Eveningness associates with smoking and sleep problems among
pregnant women. Chronobiol Int. 2017;34:650-8.
47. Martin JS, Hébert M, Ledoux E, Gaudreault M, Laberge L.
Relationship of chronotype to sleep, light exposure, and work-related
fatigue in student workers. Chronobiol Int. 2012;29:295-304.
48. Vollmer C, Michel U, Randler C. Outdoor light at night (LAN)
is correlated with eveningness in adolescents. Chronobiol Int.
2012;29:502-8.
49. Stephan FK. The "other" circadian system: food as a Zeitgeber. J Biol
Rhythms. 2002;17:284-92.
50. Arora T, Taheri S. Associations among late chronotype, body mass
index and dietary behaviors in young adolescents. Int J Obes (Lond).
2015;39:39-44.
51. Schaal S, Peter M, Randler C. Morningnesseveningness and
physicalactivity in adolescents. International Journal of Sportand
Exercise Psychology. 2010;8:147-59.
52. Taylor BJ, Hasler BP. Chronotype and Mental Health: Recent
Advances. Curr Psychiatry Rep. 2018;20:59.
53. Eid B, Bou Saleh M, Melki I, Torbey PH, Najem J, Saber M, El Osta
N, Rabbaa Khabbaz L. Evaluation of Chronotype Among Children
and Associations With BMI, Sleep, Anxiety, and Depression. Front
Neurol. 2020;11:416.
54. Selvi Y, Aydin A, Boysan M, Atli A, Agargun MY, Besiroglu L.
Associations between chronotype, sleep quality, suicidality, and
depressive symptoms in patients with major depression and healthy
controls. Chronobiol Int. 2010;27:1813-28.
55. Druiven SJM, Hovenkamp-Hermelink JHM, Knapen SE, Kamphuis
J, Haarman BCM, Penninx BWJH, Antypa N, Meesters Y, Schoevers
RA, Riese H. Stability of chronotype over a 7-year follow-up period
and its association with severity of depressive and anxiety symptoms.
Depress Anxiety. 2020;37:466-74.
56. Haraden DA, Mullin BC, Hankin BL. Internalizing symptoms
and chronotype in youth: A longitudinal assessment of anxiety,
depression and tripartite model. Psychiatry Res. 2019;272:797-805.
57. Üzer A, Yücens B. Chronotype and depressive symptoms in healthy
subjects: the mediating role of hopelessness and subjective sleep
quality. Chronobiol Int. 2020;37:1173-80.
58. Antypa N, Verkuil B, Molendijk M, Schoevers R, Penninx BWJH, Van
Der Does W. Associations between chronotypes and psychological
vulnerability factors of depression. Chronobiol Int. 2017;34:1125-
35.
59. Druiven SJM, Knapen SE, Penninx BWJH, Antypa N, Schoevers
RA, Riese H, Meesters Y. Can chronotype function as predictor of a
persistent course of depressive and anxiety disorder? J Affect Disord.
2019 ;242:159-64.
60. Knapen SE, Druiven SJM, Meesters Y, Riese H. Chronotype not
Associated With Nonremission, but With Current State? Sleep.
2017;40.
61. Romo-Nava F, Blom TJ, Cuellar-Barboza AB, Winham SJ, Colby CL,
Nunez NA, Biernacka JM, Fr ye MA, McElroy SL. Evening chronotype
as a discrete clinical subphenotype in bipolar disorder. J Affect
Disord. 2020;266:556-62.
62. Alloy LB, Ng TH, Titone MK, Boland EM. Circadian Rhythm
Dysregulation in Bipolar Spectrum Disorders. Curr Psychiatry Rep.
2017;19:21.
63. Sebela A, Kolenic M, Farkova E, Novak T, Goetz M. Decreased need
for sleep as an endophenotype of bipolar disorder: an actigraphy
study. Chronobiol Int. 2019;36:1227-39.
64. Brambilla C, Gavinelli C, Delmonte D, Fulgosi MC, Barbini B, Colombo
C, Smeraldi E. Seasonality and sleep: a clinical study on euthymic
mood disorder patients. Depress Res Treat. 2012;2012:978962.
65. Ferrer A, Costas J, Gratacos M, Martínez-Amorós È, Labad J, Soriano-
Mas C, Palao D, Menchón JM, Crespo JM, Urretavizcaya M, Soria V.
Clock gene polygenic risk score and seasonality in major depressive
disorder and bipolar disorder. Genes Brain Behav. 2020;19:e12683.
66. Cox RC, Tuck B, Olatunji BO. The role of eveningness in obsessive-
compulsive symptoms: Cross-sectional and prospective approaches.
J Affect Disord. 2018;235:448-55.

77
Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları
Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
67. van der Veen DR, Minh NL, Gos P, Arneric M, Gerkema MP, Schibler
U. Impact of behavior on central and peripheral circadian clocks
in the common vole Microtus arvalis, a mammal with ultradian
rhythms. Proc Natl Acad Sci U S A. 2006;103:3393-8.
68. Froy O. The relationship between nutrition and circadian rhythms in
mammals. Front Neuroendocrinol. 2007;28:61-71.
69. Natale V, Ballardini D, Schumann R, Mencarelli C, Magelli V.
Morningness-eveningness preference and eating disorders. Pers
Individ Dif. 2008;45:549-53.
70. Mokros Ł, Witusik A, Michalska J, Łężak W, Panek M, Nowakowska-
Domagała K, Antczak A, Pietras T. Sleep quality, chronotype,
temperament and bipolar features as predictors of depressive
symptoms among medical students. Chronobiol Int. 2017;34:708-
20.
71. Togo F, Yoshizaki T, Komatsu T. Association between depressive
symptoms and morningness-eveningness, sleep duration and
rotating shift work in Japanese nurses. Chronobiol Int. 2017;34:349-
59.
72. Kitamura S, Hida A, Watanabe M, Enomoto M, Aritake-Okada S,
Moriguchi Y, Kamei Y, Mishima K. Evening preference is related
to the incidence of depressive states independent of sleep-wake
conditions. Chronobiol Int. 2010;27:1797-812.
73. Lau EY, Hui CH, Lam J, Cheung SF. Sleep and optimism: A longitudinal
study of bidirectional causal relationship and its mediating and
moderating variables in a Chinese student sample. Chronobiol Int.
2017;34:360-72.
74. Bei B, Ong JC, Rajaratnam SM, Manber R. Chronotype and Improved
Sleep Efficiency Independently Predict Depressive Symptom
Reduction after Group Cognitive Behavioral Therapy for Insomnia.
J Clin Sleep Med. 2015;11:1021-7.
75. Schlarb AA, Sopp R, Ambiel D, Grünwald J. Chronotype-related
differences in childhood and adolescent aggression and antisocial
behavior--a review of the literature. Chronobiol Int. 2014;31:1-16.
76. Vernet C, Arnulf I. Idiopathic hypersomnia with and without long
sleep time: a controlled series of 75 patients. Sleep. 2009;32:753-9.
77. Nielsen T. Nightmares associated with the eveningness chronotype.
J Biol Rhythms. 2010;25:53-62.
78. Selvi Y, Aydin A, Gulec M, Boysan M, Besiroglu L, Ozdemir PG, Kılıç
S. Comparison of dream anxiety and subjective sleep quality between
chronotypes. Sleep Biol Rhythms. 2012;10:14-22.
79. Chan JW, Lam SP, Li SX, Yu MW, Chan NY, Zhang J, Wing YK.
Eveningness and insomnia: independent risk factors of nonremission
in major depressive disorder. Sleep. 2014;37:911-7.
80. Min JY, Min KB. Outdoor light at night and the prevalence of
depressive symptoms and suicidal behaviors: A cross-sectional study
in a nationally representative sample of Korean adults. J Affect
Disord. 2018;227:199-205.
81. Obayashi K, Saeki K, Kurumatani N. Bedroom Light Exposure at
Night and the Incidence of Depressive Symptoms: A Longitudinal
Study of the HEIJO-KYO Cohort. Am J Epidemiol. 2018;187:427-34.
82. Borniger JC, Maurya SK, Periasamy M, Nelson RJ. Acute dim light at
night increases body mass, alters metabolism, and shifts core body
temperature circadian rhythms. Chronobiol Int. 2014;31:917-25.
83. Keller LK, Grünewald B, Vetter C, Roenneberg T, Schulte-Körne
G. Not later, but longer: sleep, chronotype and light exposure in
adolescents with remitted depression compared to healthy controls.
Eur Child Adolesc Psychiatry. 2017;26:1233-44.
84. Dolsen MR, Harvey AG. Dim Light Melatonin Onset and Affect in
Adolescents With an Evening Circadian Preference. J Adolesc Health.
2018;62:94-9.
85. Gooley JJ, Chamberlain K, Smith KA, Khalsa SB, Rajaratnam SM, Van
Reen E, Zeitzer JM, Czeisler CA , Lockley SW. Exposure to room light
before bedtime suppresses melatonin onset and shortens melatonin
duration in humans. J Clin Endocrinol Metab. 2011;96:463-72.
86. Levandovski R, Dantas G, Fernandes LC, Caumo W, Torres I,
Roenneberg T, Hidalgo MP, Allebrandt KV. Depression scores
associate with chronotype and social jetlag in a rural population.
Chronobiol Int. 2011;28:771-8.
87. Borisenkov MF, Petrova NB, Timonin VD, Fradkova LI, Kolomeichuk
SN, Kosova AL, Kasyanova ON. Sleep characteristics, chronotype
and winter depression in 10-20-year-olds in northern European
Russia. J Sleep Res. 2015;24:288-95.
88. Jankowski KS. Social jet lag: Sleep-corrected formula. Chronobiol
Int. 2017;34:531-5.
89. Horne CM, Norbury R. Late chronotype is associated with
enhanced amygdala reactivity and reduced fronto-limbic functional
connectivity to fearful versus happy facial expressions. Neuroimage.
2018;171:355-63.
90. Hasler BP, A llen JJ, Sbar ra DA, Bootzin RR, Berner t RA. Morningness-
eveningness and depression: preliminary evidence for the role of the
behavioral activation system and positive affect. Psychiatry Res.
2010;176:166-73.
91. Watts AL, Norbury R. Reduced Effective Emotion Regulation in
Night Owls. J Biol Rhythms. 2017;32:369-75.
92. Van den Berg JF, Kivelä L, Antypa N. Chronotype and depressive
symptoms in students: An investigation of possible mechanisms.
Chronobiol Int. 2018;35:1248-61.
93. Fischer D, Lombardi DA, Marucci-Wellman H, Roenneberg T.
Chronotypes in the US - Influence of age and sex. PLoS One.
2017;12:0178782.
94. Horne JA, Ostberg O. A self-assessment questionnaire to determine
morningness-eveningness in human circadian rhythms. Int J
Chronobiol. 1976;4:97-110.
95. Werner H, Lebourgeois MK, Geiger A, Jenni OG. Assessment of
chronotype in four- to eleven-year-old children: reliability and
validity of the Children's Chronotype Questionnaire (CCTQ).
Chronobiol Int. 2009;26:992-1014.
96. Konttinen H, Kronholm E, Partonen T, Kanerva N, Männistö S,
Haukkala A. Morningness-eveningness, depressive symptoms,
and emotional eating: a population-based study. Chronobiol Int.
2014;31:554-63.
97. Dursun OB, Ogutlu H, Esin IS. Turkish Validation and Adaptation
of Children's Chronotype Questionnaire (CCTQ). Eurasian J Med.
2015;47:56-61.
98. Prat G, Adan A. Relationships among circadian typology,
psychological symptoms, and sensation seeking. Chronobiol Int.
2013;30:942-9.
99. Lester D. Morningness-eveningness, current depression, and past
suicidality. Psychol Rep. 2015;116:331-6.
100. Chiu WH, Yang HJ, Kuo PH. Chronotype preference matters for
depression in youth. Chronobiol Int. 2017;34:933-41.
101. Alvaro PK, Roberts RM, Harris JK. The independent relationships
between insomnia, depression, subtypes of anxiety, and chronotype
during adolescence. Sleep Med. 2014;15:934-41.
102. Haraden DA, Mullin BC, Hankin BL. The relationship between
depression and chronotype: A longitudinal assessment during
childhood and adolescence. Depress Anxiety. 2017;34:967-76.
103. Weiss MD, Salpekar J. Sleep problems in the child with attention-
deficit hyperactivity disorder: defining aetiology and appropriate
treatments. CNS Drugs. 2010;24:811-28.
104. Tarakçioğlu MC, Kadak MT, Gürbüz GA, Poyraz BÇ, Erdoğan F,
Aksoy UM. Evaluation of the Relationship Between Attention Deficit
Hyperactivity Disorder Symptoms and Chronotype. Noro Psikiyatr
Ars. 2018;55:54-8.
105. Bae SM, Park JE, Lee YJ, Cho IH, Kim JH, Koh SH, Kim SJ, Cho SJ.
Gender difference in the association between adult attention deficit
hyperactivity disorder symptoms and morningness–eveningness.
Psychiatry Clin Neurosci. 2010;64:649-51.

78 Balta ve ark. Kronotip ve Çocukluk Çağı Psikiyatrik Bozuklukları Turk J Child Adolesc Ment Health 2021;28(2):69-78
106. Gruber R, Fontil L, Bergmame L, Wiebe ST, Amsel R, Frenette S,
Carrier J. Contributions of circadian tendencies and behavioral
problems to sleep onset problems of children with ADHD. BMC
Psychiatry. 2012;12:212.
107. Yürümez E, Kılıç BG. Relationship Between Sleep Problems and
Quality of Life in Children With ADHD. J Atten Disord. 2016;20:34-
40.
108. R andler C, Faßl C, Kalb N. From Lark to Owl: developmental changes
in morningness-eveningness from new-borns to early adulthood. Sci
Rep. 2017;7:45874.
109. Logan RW, Hasler BP, Forbes EE, Franzen PL, Torregrossa MM,
Huang YH, Buysse DJ, Clark DB, McClung CA. Impact of Sleep and
Circadian Rhythms on Addiction Vulnerability in Adolescents. Biol
Psychiatry. 2018;83:987-96.
110. Giannotti F, Cortesi F, Sebastiani T, Ottaviano S. Circadian
preference, sleep and daytime behaviour in adolescence. J Sleep Res.
2002;11:191-9.
111. Baron KG, Reid KJ, Kern AS, Zee PC. Role of sleep timing in caloric
intake and BMI. Obesity (Silver Spring). 2011;19:1374-81.
112. Mota MC, Waterhouse J, De-Souza DA, Rossato LT, Silva CM,
Araújo MB, Tufik S, de Mello MT, Crispim CA. Association between
chronotype, food intake and physical activity in medical residents.
Chronobiol Int. 2016;33:730-9.
113. Schaal S, Peter M, Randler C. Morningness-eveningness and physical
activity in adolescents. Int J Sport Exerc Psychol. 2010;87:147-59.
114. Suh S, Yang HC, Kim N, Yu JH, Choi S, Yun CH, Shin C. Chronotype
Differences in Health Behaviors and Health-Related Quality of Life:
A Population-Based Study Among Aged and Older Adults. Behav
Sleep Med. 2017;15:361-76.
115. Randler C. Association between morningness-eveningness and
mental and physical health in adolescents. Psychol Health Med.
2011;16:29-38.
116. Kasof J. Eveningness and bulimic behavior. Pers Individ Dif.
2001;31:361–9.
117. Lemoine P, Zawieja P, Ohayon MM. Associations between
morningness/eveningness and psychopathology: an epidemiological
survey in three in-patient psychiatric clinics. J Psychiatr Res.
2013;47:1095-8.
118. Prat G, Adan A. Influence of circadian typolog y on drug consumption,
hazardous alcohol use, and hangover symptoms. Chronobiol Int.
2011;28:248-57.
119. Tavernier R, Munroe M, Willoughby T. Perceived morningness-
eveningness predicts academic adjustment and substance use
across university, but social jetlag is not to blame. Chronobiol Int.
2015;32:1233-45.
120. Taylor DJ, Clay KC, Bramoweth AD, Sethi K, Roane BM. Circadian
phase preference in college students: relationships with psychological
functioning and academics. Chronobiol Int. 2011;28:541-7.
121. Urbán R, Magyaródi T, Rigó A. Morningness-eveningness,
chronotypes and health-impairing behaviors in adolescents.
Chronobiol Int. 2011;28:238-47.
122. Gau SS, Shang CY, Merikangas KR, Chiu YN, Soong WT, Cheng AT.
Association between morningness-eveningness and behavioral/
emotional problems among adolescents. J Biol Rhythms.
2007;22:268-74.
123. Hasler BP, Casement MD, Sitnick SL, Shaw DS, Forbes EE.
Eveningness among late adolescent males predicts neural reactivity
to reward and alcohol dependence 2 years later. Behav Brain Res.
2017;327:112-20.
124. Demirhan E, Randler C, Horzum MB. Is problematic mobile phone
use explained by chronotype and personality? Chronobiol Int.
2016;33:821-31.
125. Fares S, Hermens DF, Naismith SL, White D, Hickie IB, Robillard
R. Clinical correlates of chronotypes in young persons with mental
disorders. Chronobiol Int. 2015;32:1183-91.
126. Zanini MA, Castro J, Cunha GR, Asevedo E, Pan PM, Bittencourt
L, Coelho FM, Tufik S, Gadelha A, Bressan RA, Brietzke E.
Abnormalities in sleep patterns in individuals at risk for psychosis
and bipolar disorder. Schizophr Res. 2015;169:262-7.