Content uploaded by Burcu Duman
Author content
All content in this area was uploaded by Burcu Duman on May 26, 2023
Content may be subject to copyright.
The Journal of Academic Social Science Studies
Yıl: 14 - Sayı: 85 , s. 15-26, Yaz 2021
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler
Eğitimi Açısından İncelenmesi*
Doç. Dr. Ayşegül Tural
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0003-2009-7543
Bartın Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı, Bartın – TÜRKİYE
Doç. Dr. Gülsün Şahan
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-1215-9727
Bartın Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Bartın – TÜRKİYE
Doç. Dr. Burcu Duman
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-7414-8866
Bartın Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Bartın – TÜRKİYE
Dr. Onur Yılmaz
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-1006-4441
Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ankara – TÜRKİYE
Makale Geçmişi
Öz
Geliş: 10.09.2020
Kabul: 13.05.2021
On-line Yayın: 30.06.2021
Günümüzde eğitim ortamları, birey merkezli olarak şekillenmekte ve
farklı yöntem teknikler ile öğretim kavramı bir sürece yayılmak
istenmektedir. Son yıllarda hız kazanan bilimsel ve teknolojik
ilerlemeler doğrultusunda, öğrenme-öğretme süreçleri de farklı bir
kimlik kazanmaktadır. Özellikle günümüzün eğitim ortamlarında
öğrenen birey merkezli aktif ve dinamik bir süreç vurgulanmaktadır.
Bu temel vurgu neticesinde, öğretmenin rolü ve eğitim-öğretim
süreçlerindeki araç, gereç ve materyallerin etkililiği de tartışılmaktadır.
Öğrenme ortamlarında en temel araçlar denildiğinde, kuşkusuz ki
ülkenin genel eğitim politikası ve felsefesini yansıtan öğretim
programlarına uyumlu ders kitapları da ilk anda akla gelenler
arasında yer almaktadır. Eğitimde yenileşme, gelişme ve kalitenin
üzerinde durulduğu günümüz eğitim anlayışında, yapısal olarak
disiplinler arası bir yaklaşımı olan sosyal bilgiler dersi başta olmak
üzere, tüm derslerde bireyleri etkin kılmak ve bireylerin gelişmişliğini
destekleyecek yeni unsurlar ortaya çıkmıştır. İşte “değer” ve “değerler
eğitimi” kavramları da bu bakımdan önem kazanmıştır. Bu çalışmada,
Sosyal bilgiler 6. Sınıf ders kitabının içinde yer alan metinler üzerinde
durularak, ders kitabının değerler eğitimi açısından incelenmesi
amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda 6. Sınıf sosyal bilgiler ders
kitabı incelenmiş ve ders kitabı içerisinde yer bulan değerlerin sıklık
olarak 181 kez vurgulandığı görülmüştür. Değerler içerisinde en çok
sorumluluk, barış, aile birliğine önem verme vurgulanırken; en az ise
tasarruf değerine rastlanıldığı anlaşılmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Değer
Değerler Eğitimi
Ders Kitabı
Öğretim Programı
Sosyal Bilgiler
Araştırma Makalesi
* Bu çalışma, Bartın Üniversitesi tarafından
“2018-SOS-A-005, Sosyal Bilgiler 6. Sınıf
Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından
İncelenmesi” başlığıyla Bilimsel Araştırma
Projesi olarak desteklenmiştir.
DOI:
http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.46289
Atıf Bilgisi / Reference Information
Tural, A.; Şahan, G.; Duman, B. ve Yılmaz, O. (2021). Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi
Açısından İncelenmesi. Jass Studies-
The Journal of Academic Social Science Studies
,
14(85): 15-26.
The Journal of Academic Social Science Studies
Year: 14 - Number: 85 , p. 15-26, Summer 2021
Examıination of the 6th Grade Textbook in Terms of
Values Education
Assoc. Dr. Ayşegül Tural
Bartin University, Faculty of Education, Department of Social Studies Education, Bartin – TURKEY
Assoc. Dr. Gülsün Şahan
Bartin University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences, Bartin – TURKEY
Assoc. Dr. Burcu Duman
Bartin University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences, Bartin – TURKEY
Dr. Onur Yılmaz
Hacettepe University, Faculty of Literature, Department of German Language and Literature, Ankara – TURKEY
Artcile History
Abstract
Submitted: 10.09.2020
Accepted: 13.05.2021
Published Online: 30.06.2021
Nowadays educational environments are shaped as individual-centered
and it is desired to spread the concept of teaching with different method
and techniques to a process. In line with the scientific and technological
advances that have gained speed in recent years, the learning-teaching
processes are also gaining a different identity. An individual-centered,
active and dynamic process is emphasized, especially in today's
educational environments. As a result of this basic emphasis, the role of
the teacher and the effectiveness of the tools, equipment and materials in
education processes are also discussed. When it comes to the most basic
tools in learning environments, undoubtedly, textbooks that are
compatible with the curriculum reflecting the general education policy
and philosophy of the country are among the first things that come to
mind. In today's understanding of education, where innovation,
development and quality in education are emphasized, new elements
have emerged that will enable individuals to be active in all lessons and
support the development of individuals, especially the social studies
course, which has an interdisciplinary approach structurally. Thus, the
concepts of "value" and "values education" have gained importance in this
respect. In this study, it is aimed to examine the textbook in terms of
values education by focusing on the texts in the Social Studies 6th grade
textbook. For this purpose, the 6th grade social studies textbook was
examined and it was seen that the values included in the textbook were
frequently emphasized 181 times. Among the values, responsibility, peace
and family unity are emphasized; It is understood that the least saving
value is found.
Keywords
Value
Values Education
Textbook
Curriculum
Social Studies
Research Article
DOI:
http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.46289
Ayşegül Tural & Gülsün Şahan & Burcu Duman & Onur Yılmaz
17
GİRİŞ
Değer ve değerler eğitimi hususları son dönemde eğitim ortamları ve tartışma platformlarında
sıkça tartışılmaktadır. Değer kavramı insanlığa has ve tüm insanların özümsemesi gereken,
gelişimlerini destekleyici bir husus olarak ele alındığından, birçok dersin içeriğinde yer alan bir
konudur. Bu açıdan özellikle değerler eğitimine hizmet etme noktasında, eğitim sürecinde toplumun
kültürel değerlerinin aktarılmasının gerekliliğinden hareketle, bireylerin değer kazanımı sürecine aktif
katılımı ve değerleri içselleştirerek toplumsallaşmaları önemli konulardan birisi olmuştur (Sarıcı Bulut,
2012: 217). Değer, kelime anlamı olarak “Bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin
değdiği karşılık, kıymet; üstün nitelik, meziyet, kıymet” anlamına gelmektedir (TDK, 2020). Değer
kavramı gerek bireysel olguları gerekse de sosyal olguları kapsamına almaktadır (Elbir ve Bağcı, 2013:
1322). Devletlerin eğitim politikalarına vatandaşlarına değer kazandırma fikri hâkim olmaktadır
(Ulusoy, 2010: 33). Değerler genel yapı itibariyle, toplumdan topluma farklılık gösterebilen kavramlar
olmakla birlikte, bu durum toplumların eğitim sisteminde değerler eğitimi süreç ve yaklaşımlarının da
farklılıklar içermesine yol açmıştır (Güzel Candan, Ergen, 2014: 136). Bireylere etkin, aktif, iyi bir
vatandaş ve insan olmalarını sağlayabilecek çok yönlü bilgiler, davranış, beceriler ve alışkanlıklar
kazandırmayı hedefleyerek eğitim süreci, değerlerle şekillendirilmiş bir takım etkinliği içermektedir. Bu
bağlamda okullarda yürütülen değer eğitimi sürecinin ana hedeflerinden biri olarak öğrencilerin her
daim daha sağlıklı, daha tutarlı ve dengeli bir kişilik geliştirmelerine destek verebilmektir. Bu
bakımdan bireylerin eğitim alma sürecinde çok yönlü gelişmesi amaçlı süreç planlama önem arz
etmektedir. Bunun yanı sıra bireyin tutum ve davranışlarını biçimlendirmesi sürecinde önemli role
sahip olduğu düşünülen değerler, öğrencinin sağlıklı ve dengeli gelişimine katkı sağlayabilecektir
denilmektedir (MEB, 2018: 9). Bu bakımdan okullarda yürütülen değerler eğitimi için öğretim
programlarının bireyin ve toplumun ihtiyaçları doğrultusunda hazırlanması gerekli görülmektedir
(Kurtdede Fidan, 2009: 3). Etkili bir değerler eğitiminde okul, aile, sosyal çevre, medya araçları gibi
birçok faktör etkili olurken, her bireye hitap edebilecek farklı öğretim yöntem, teknik, proje çalışmaları,
eğitici oyunlar, grup olma bilincini geliştirici etkinliklerin de öğretim sürecinde yer alması gerektiği
üzerinde durulmaktadır (Halstead, 1996: 11). Evde, okulda, çevrede sürekli devam eden değerler
eğitimi süreci ile bireyin kendini, toplumu, hayatı bilimsel ve sistemli şekilde keşfetmesine de yardımcı
olunmaktadır (Chaitanya, 2017; Veugelers ve Vedder, 2003). Değerler eğitimi sürecinde ders
kitaplarının etkililiği ve güncel ihtiyaçlara göre yenilenmesi de kalitenin yansıtılması açısında güncel ve
tartışılan bir konudur. Özellikle değerler eğitim süreci açısından hem öğretmen hem de öğrencilerin
sürekli şekilde etkileşim içerisinde bulunduğu ders kitaplarının görsel ve metinsel açıdan geliştirilmesi,
değerler eğitimi için önemli bir materyal olması, hem eğitim sürecinin kalitesini yükseltecek, hem de
eğitim programında belirlenen değer ve temel amaçlara eğitim-öğretim süreci içerisinde daha rahat
şekilde ulaşılabilmesini sağlayacaktır (Kolaç, 2003: 106). Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda yer alan
ve “kök değerler” olarak ifade edilen değerler şunlardır: “adalet, dürüstlük, dostluk, sevgi, sabır, saygı,
öz denetim, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik”. Bu değerler, programda ele alındıkları hali ile
öğrenme öğretme sürecinde etkili oldukları düşünülerek, süreç odaklı kazandırılırken, bireylerin dâhil
olduğu değer eğitim sürecinde hem kendi başlarına, hem de birbiriyle ilişkili olduğu düşünülen alt
değerler ve kök değerlerle birlikte ele alınarak kazandırılabilecektir söylemiyle ifade edilmektedir
(MEB, 2018: 4). Bu kapsamda öğretim programı içerisinde bulunan ve çalışmanın inceleme konusunu
oluşturan ve Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’na bakıldığında program içerisinde yer bulan
değerler: Aile birliğine önem verme, Adalet, Barış, Bağımsızlık, Bilimsellik, Çalışkanlık, Özgürlük,
Dayanışma, Duyarlılık, Sevgi, Estetik, Eşitlik Dürüstlük, Vatanseverlik, Saygı, Sorumluluk,
Yardımseverlik, Tasarruf şeklinde sıralanmaktadır (MEB, 2018: 9).
Değerler eğitimi açısından Sosyal Bilgiler ders kitaplarını konu alan bazı araştırmalar (Kuş,
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi
18
Merey ve Karatekin, 2013; Akyol, 2015; Kurtdede Fidan, 2013; Kılcan, 2009; Yaşar ve Çengelci, 2012)
bulunmakla birlikte sayıları oldukça sınırlıdır. Bununla birlikte güncel sosyal bilgiler ders programı
temelinde hali hazırda kullanılan 6. Sınıf sosyal bilgiler ders kitabının incelenmesi mevcut durumu
ortaya koyması bakımından önemli ve gerekli görülmüştür. Bu araştırmada 6. Sınıf sosyal bilgiler ders
kitapları değerler eğitimi kapsamında incelenmiş ve değerler eğitimi sürecinde ders kitaplarının yeri,
önemi, rolünü konunun güncelliği ve etkililiği açısından ortaya koymak hedeflenmiştir. Konunun bu
noktadaki güncelliği ve önemi bakımından ders kitaplarının değerler eğitim kapsamında incelenmesi
ve ders kitabı ile program örtüşmesinin görülmesi gerekliliği (Aktan ve Padem, 2013: 45), özgün bir
değer taşıdığı düşünülmektedir. Bu bağlamda değerler eğitimi kapsamında ele alınan ilgili ders
kitabındaki metinler değerler çerçevesinde incelenmiş ve çalışmadan elde edilen bulgu ve sonuçlar
yorumlanmıştır. Araştırma, Türkiye’deki Sosyal Bilgiler 6. Sınıf dersi öğretim süreci boyunca kullanılan
ders kitaplarının değerler eğitimi çerçevesinde çözümlenmesi ile sınırlı tutulmuştur.
YÖNTEM
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitabında değerlerin yer alma durumunun incelendiği bu
araştırmada, çalışma sürecine uyum açısından nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Verilerin
toplanması sürecinde, 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabından doküman olarak yararlanılırken, verilerin
toplanması sürecinde ise doküman inceleme tekniği kullanılmıştır. Toplanan veriler ise doküman
analizi ile çözümlenmiştir. Nitel araştırma süreçlerinde doküman analizinden faydalanarak hazırlanan
betimsel araştırmalarda, öne çıkan temalardan yararlanılarak, araştırma sürecinde durum tespiti
yapılarak çoğunlukla bu teknikten yararlanılmaktadır. Doküman analizine bakıldığında, araştırmaya
konu olan belli başlı olgu ya da olgularla ilgili olarak çeşitli bilgileri içeren dokümanların incelenmesini
ve analiz edilmesi sürecini kapsadığı anlaşılmaktadır. Bu kapsamda araştırmalarda araştırmacı isterse
bir araştırma yöntemi olarak nitel araştırma yöntemlerini kullandığı çalışmalarda ek bilgi sunabilecek
yardımcı bir veri kaynağı şeklinde de kullanılabileceğinden önemli görülmektedir (Yıldırım ve Şimşek,
2008: 188). Doküman analizi ile hazırlanan çalışmalarda, verilerin analizi aşamasında ya da daha
öncesinde verilerin incelemesi yapılırken incelenmekte olan dokümanlar, nitel araştırma süreci için
önemli ve değerli birer bilgi kaynağı şeklinde düşünülmektedir (Patton, 2014: 293). Bu araştırmada
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitabı değerler eğitimi kapsamında incelenmiş olup, bulunan değerler tablo
haline getirilerek yorumlanmıştır. Bu incelemede Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitabında yalnızca
‘metinler’ göz önüne alınmıştır. Ders kitabındaki metinlerde değerlerin ‘doğrudan’ yer alma durumları
geçerli sayılmış, ‘dolaylı’ olarak vurgulamalar ise listeleme kapsamına alınmamıştır. Verilerin analizi
aşamasında, değerlerin metinler içerisinde veriliş durumu göz önüne alınırken, ders kitabındaki ölçme-
değerlendirme kısımları inceleme dışı tutulmuştur. Araştırmanın geçerlik güvenirliği açısından 2 alan
uzmanı ile çalışmaya ilişkin olan tüm ham dokümanlar ve çözümlemeler paylaşılarak uzman görüşleri
alınmıştır. Araştırmacı tarafından geçerlik güvenirliğin arttırılması için verilere ilişkin bir kontrol listesi
oluşturulmuştur. Kontrol listesinde uzmanlar tarafından uygun bulunan maddelere «1», uygun
bulunmayanlara «0» puan verilmesi istenmiştir. Kontrol listesine ek olarak her değer ile ilgili rastgele
olarak seçilmiş olan birer örnek de uzman görüşüne sunulmuştur. Uzmanlar arasındaki görüş birliğinin
teyidi için istatistik programı aracılığı ile korelasyon hesaplaması yapılmıştır. Uzmanların görüşlerinin
korelasyon katsayısı 0.99 bulunmuş olup, böylelikle çalışmanın puanlama güvenirliğinin olduğu tespit
edilmiştir. Ayrıca çalışmanın veri toplama aşamasında elde edilen bulgulara ait olan sayfa
numaralarını içeren liste, araştırmanın iç güvenirliğini arttırmak için ek olarak çalışma sonunda yer
almaktadır.
Ayşegül Tural & Gülsün Şahan & Burcu Duman & Onur Yılmaz
19
BULGU VE YORUMLAR
Araştırmanın bu bölümünde, Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitabında yer alan değerlere ilişkin
elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Değerlere ilişkin bulgular
Araştırmanın bu bölümünde Sosyal Bilgiler ders kitabındaki değerlerin metinlerde yer alış
sıklık durumu incelenmiştir. Araştırma kapsamında elde edilen bulgular Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1. Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Yer Alan Değerler
Değerler f
Sorumluluk 25**
Aile Birliğine Önem Verme 22 **
Barış 22**
Saygı 18
Bilimsellik 16
Özgürlük 15
Adalet 14
Eşitlik 12
Dayanışma 9
Yardımseverlik 6
Sevgi 6
Bağımsızlık 3
Duyarlılık 3
Estetik 3
Çalışkanlık 2
Dürüstlük 2
Vatanseverlik 2
Tasarruf 1*
Toplam 181
Tablo 1 incelendiğinde, 6. Sınıf aşamasında yararlanılan Sosyal bilgiler ders kitabı içerisindeki
tüm metinlerde yapılan incelemeye dayalı olarak, ilgili metinlerde değerlerin 181 kez vurgulandığı
anlaşılmaktadır. Araştırmanın bu bölümünde elde edilen bulgulara bakıldığında değerlerin Sorumluluk
(25), Barış (22), Aile Birliğine Önem Verme (22), Saygı (18), Bilimsellik (16), Özgürlük (15), Adalet (14),
Eşitlik (12), Dayanışma (9), Yardımseverlik (6), Sevgi (6), Bağımsızlık (3), Duyarlılık (3), Estetik (3),
Çalışkanlık (2), Dürüstlük (2), Vatanseverlik (2), Tasarruf (1) şeklinde ders kitabı içerisinde dağılım
gösterdiği dikkat çekmektedir.
“Sorumluluk (25)” değerine ilişkin olarak s. 31’den alınan örnekte:
“Karşılaştığımız sorunları çözerken haklarımız ve sorumluluklarımız doğrultusunda hukuka uygun
hareket etmeliyiz’ ifadesi yer almaktadır.
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi
20
Resim 1. Sorumluluk Değerine İlişkin Örnek (s.31)
“Aile birliğine önem verme (22)” değeri için s.13’te verilen örnekte ise:
‘Sevinçlerimizin ve üzüntülerimizin paylaşıldığı ilk yer olan ailemiz hayatımız boyunca yer alacağımız
gruplar içinde en önemlilerdendir’ denilmektedir.
Resim. 2: Aile birliğine önem verme Değerine İlişkin Örnek (s.13)
“Barış (22)” değerine ilişkin olarak s. 234’te:
‘Türkiye barışa katkı sağlamak için binlerce askeriyle dünyanın dört bir yanında görev yapıyor’ cümlesi
verilmektedir.
Ayşegül Tural & Gülsün Şahan & Burcu Duman & Onur Yılmaz
21
Resim. 3: Barış Değerine İlişkin Örnek (s.234)
“Saygı (18)” değeri ile alakalı olarak s. 82’de: ‘Bu öğretiler aradan yüzyıllar geçmesine rağmen
değerlerini korumakta ve tüm dünya tarafından saygıyla karşılanmaktadır’ cümlesi görülmektedir.
“Bilimsellik (16)” değeri için s. 129’da:
‘Akılcılığın zorunlu sonucu bilimselliktir’ cümlesi dikkat çekmektedir. “Özgürlük (15)” değeri ile
ilgili olarak s. 30’da:
‘Çocukların temel hak ve özgürlüklerini korumak ve kullanmalarını sağlamak için “Birleşmiş Milletler
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme” hazırlanmıştır.’ cümlesi vurgulanmaktadır. “Adalet (14)” değeri hakkında
s. 54’te:
‘Bu sözleşme, ahlak ve adalet ilkeleri açısından oldukça önemlidir.’ cümlesi verilmektedir.
“Eşitlik (12)” değerine ilişkin olarak s. 59’da:
‘…. Eşitlik ve adalete önem verildi.’ cümlesi görülmektedir. “Dayanışma (9)” değeri örnek olarak
s. 13’te:
‘Bu yüzden aile içi roller sevgi, saygı, dayanışma ve yardımseverlik duygularıyla yerine getirilmelidir.’
cümlesi ile ifade edilmektedir. “Yardımseverlik (6)” değerine ilişkin olarak s. 82’de:
‘Bir esnaf birliği olan ahiler yardımseverlikleriyle tanınmışlardır.’ cümlesi ifade edilmektedir. “Sevgi
(6)” değerine ilişkin olarak s. 15’te:
‘Bugün okulda öğrencilerimin iyi birer insan olmaları, sevgi ve saygı ile yetişmeleri için çalışan bir
öğretmenim.’ cümlesi görülmektedir. “Bağımsızlık (3)” değerine dair s. 222’de:
‘Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazanmaları Türk dış politikasına yeni bir boyut
eklemiştir.’ cümlesi bulunmaktadır. “Duyarlılık (3)” değerine ilişkin olarak s. 30’da:
‘Biz çocuklar masum ve duyarlıyız.’ cümlesi görülmektedir. “Estetik (3)” değeri s. 21’deki ilgili
örnekte:
‘Sanat toplumsal estetik anlayışını geliştirir.’ cümlesi ile ifade edilmektedir. Çalışkanlık (2)”
değerine ilişkin olarak s. 22’de:
‘Çok tertipli, azimli ve çalışkandı.’ cümlesi görülmektedir. Dürüstlük (2)” değerine ilişkin s. 63’te:
‘Türkistan’a gelen müslüman tüccarların dürüstlükleri ile örnek oluşturmaları Türklerin İslamiyet’e olan
ilgisini arttırmıştır.’ cümlesi verilmektedir. Vatanseverlik (2)” değerine s. 180’de yer alan örnekte:
‘Zaten küçüklükten beri polis üniformaları çok dikkatimi çekerdi. Ancak polis olmak için vatanseverlik ve
polisliği sevmek….’ cümlesi ile yer bulmaktadır.
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi
22
“Tasarruf” değeri için ise s.176’dan:
‘Nitelikli insanlar tasarruflu kişilerdir. Zamanı, kaynakları ve emeği israf etmezler. Geliştirdikleri
yöntemler, kullandıkları araçlar onların ürünleri ve zamanı daha verimli kullanmalarını sağlar’ ifadesi öne
çıkmaktadır.
Resim. 4: Tasarruf Değerine İlişkin Örnek (s.176)
Araştırmanın bulguları genel olarak incelendiğinde, sorumluluk değerine ilişkin olarak hak ve
özgürlükler kapsamında sorumlu davranmanın önemi ve gerekliliğinin vurgulandığı anlaşılmaktadır.
Aile birliğine önem verme değeri çerçevesinde ailenin ve aile birliğinin devamlılığına dikkat
çekilmektedir. Barış değerine ilişkin olarak barış değerinin dünya barışı kapsamında önemine vurgu
yapılmaktadır. Saygı değeri le ilgili olarak farklı örnekler ile insan saygı, doğaya saygı vb. durumlara
dikkat çekilmektedir. Bilimsellik değeri ile ilgili olarak bilimin teknolojiyle ilişkisine ve bilimsel
düşünmeye vurgu yapıldığı anlaşılmaktadır. Özgürlük değerinde özgür olmanın önemi, adalet
değerinde adalet kavramının toplumlar için yönetimsel anlamda yerine dikkat çekildiğin
anlaşılmaktadır. Eşitlik değeri için bireylerin eşit olmasının değerine değinildiği görülürken, dayanışma
ve yardımlaşmanın toplumları birleştirici gücüne vurgu yapılmış olduğu ifade edilmektedir. Yine ilgili
örneklerden yola çıkılarak sevgi değerinin çok yönlü incelendiği, bağımsızlık kavramının önemi
vurgusu ve duyarlılık değeri için bireysel ve toplumsal olarak olaylara duyarlı olmanın gerekliliği
açıklanmaktadır. Estetik değeri için sanatsal bakış açısı vurgusu öne çıkarken, çalışkanlığın gelişimsel
açıdan gerekliliği, dürüstlüğün önemi ve vatanseverliğin toplumsal gelişim için yerine de dikkat
çekildiği görülmektedir. Sosyal Bilgiler ders kitabında değerlerin yer alış sıklıkları bakımından incelene
bu araştırmada, en çok Sorumluluk (25), Barış (22) ve Aile birliğine önem verme (22); en az ise Tasarruf (1)
değerinin tekrar edildiği görülmekte olup, ilişkili sayfalardan örnek görsellerle desteklenerek
yorumlanmıştır.
Tüm bu ders kitabı içinde Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda yer alan 18 değere toplam 181
kez yer verildiği anlaşılmaktadır. İlk dört değere toplam 87 kez yer verildiği, geri kalan dayanışma,
yardımseverlik, sevgi, bağımsızlık, duyarlılık, estetik, çalışkanlık, dürüstlük, vatanseverlik, tasarruf gibi
değerlere daha az yer verildiği anlaşılmıştır. Her bir değer kendisi içinde önemli olup kitap içerisinde
Ayşegül Tural & Gülsün Şahan & Burcu Duman & Onur Yılmaz
23
eşit oranda yer bulması gerekliliği önemli görülmektedir. Bu farkın incelenen ders kitabının içerik
açısından değerler eğitimine yer vermede eksiklikleri olabileceği durumundan kaynaklandığı akla
gelmektedir. Bu bağlamda ders kitapları incelenirken daha titiz değerlendirmelerin yapılması
gerekmektedir diye düşünülmektedir. Her ne kadar ders kitapları yardımcı kaynak da olsa öğrenciye
programa uygun, programla örtüşen ders kitaplarının verilmesi gerekmektedir. En az yer alan tasarruf
değerinin de en az diğer değerler kadar önemli olduğu, ülkelerin ekonomik gelişimi açısından tasarruf
etmenin öneminin de vurgulanması gerektiği söylenebilir. Bulgular genel olarak değerlendirildiğinde
ise sorumluluk, barış, aile birliğine önem verme, saygı, bilimsellik, özgürlük, adalet, eşitlik değerlerinin
ders kitabında daha fazla yer bulduğu, dayanışma, yardımseverlik, sevgi bağımsızlık, duyarlılık,
estetik, çalışkanlık, dürüstlük, vatanseverlik ve tasarruf değerlerinin daha az yer aldığı anlaşılmaktadır.
Bu bulgular çerçevesinde Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitabının değerler eğitimi kapsamında kullanıldığı
ancak yapılan inceleme sonucunda değerlerin ders kitabında kabul edilebilir ölçüde yer bulmadığı, ders
kitaplarının değerleri kazandırmada önemli kaynaklardan olduğu, ders kitaplarının program
doğrultusunda belirlenen değerlere yeteri kadar yer vermesinin önemli ve gerekli olduğu
söylenebilmektedir.
SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf için hazırlanan ders kitabının değerler eğitimi kapsamında incelendiği bu
araştırmada, çalışmanın genel sonuçlarına bakıldığında ders kitabı ve ilgili öğretim programında yer
alan değerlerin bir kısmı ile uyumlu olduğu, programda yer alan tüm temel değerlere eşit oranda ders
kitabında yer verilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Değerler çerçevesinde yapılan incelemeye göre
Sosyal bilgiler 6. Sınıf ders kitabında değerlerin 181 kez tekrar edildiği görülürken, her bir değerin ise
farklı sıklıkta ders kitabı içerisinde yer bulduğu anlaşılmaktadır. Araştırmada, ders kitabı içerisindeki
metinlerde değerlerden en çok sorumluluk, barış ve aile birliğine önem verme’nin vurgulandığı görülürken;
dayanışma, yardımseverlik, sevgi bağımsızlık, duyarlılık, estetik, çalışkanlık, dürüstlük, vatanseverlik
değerlerinin orta düzeyde vurgulandığı, tasarruf değerinin ise daha az yer aldığı yer aldığı
anlaşılmıştır. Bu sonucu destekleyen bir çalışma olarak Balcı, Yanpar Yelken (2013)’in hazırladıkları
çalışmada öğretmenlerin değerleri ilişkin görüşleri üzerine dikkat çektikleri ve katılımcı öğretmenlerin
Sosyal Bilgiler Öğretim Programları’nda bulunan tüm değerleri genel olarak çok önemli buldukları,
fakat değerler çerçevesinde önem sırasına gore barış, adil olma, dürüstlük, duygu ve düşüncelere saygı
gibi değerler ile hak ve özgürlüklere saygı gibi değerleri önem sırasına göre daha üst sırada tuttukları
ve bu değerlerin de demokratik değerler arasında olduğunu düşündükleri gibi sonuçları ifade
edilmektedir. Bu bakımdan çalışmanın sonuçlarının bu araştırmayı desteklediği düşünülmektedir.
Susar Kırmızı (2014) nın 4. Sınıf Türkçe ders kitabındaki yer alan değerleri incelemiş olduğu çalışması
da aile birliğine önem verme, saygı, dürüstlük gibi değerlere yaptığı vurgu ile bu araştırmanın
sonuçlarına uygunluk göstermektedir. Aktan ve Padem (2013)’in 5. Sınıf sosyal bilgiler ders kitabındaki
değerlere çok yönlü olarak yaklaştığı araştırma da, başta aile birliğine önem verme, barış, dürüstlük,
saygı, sorumluluk gibi değerler olmak üzere, ders kitabı ile programdaki değerlerin örtüştüğünü ortaya
koyması bakımından bu araştırmanın sonuçları açısından önemlidir denilebilmektedir. Bu çalışmadaki
bulguları desteklemeyen Kuş, Merey ve Karatekin (2013)’in 4. ve 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitapları
içinde değerlere yer verilmeyi inceleyerek hazırladıkları araştırmada, sonuçları itibariye ilköğretim 4 ve
5. sınıf kitaplarında yoğun olarak vurgulanan değerlerin sırasıyla duyarlılık, vatanseverlik, sorumluluk,
sevgi ve dayanışma olduğu; Sosyal Bilgiler öğretim programında yer almasına rağmen en az
vurgulanan değerlerin ise temizlik, dürüstlük ve hoşgörü olduğu tespit edilmiştir. Akyol (2015)’un
hazırladığı ve 6.Sınıf Sosyal bilgiler ders kitabında bulunan okuma metinlerindeki çeşitli değerleri
incelediği araştırmasında, incelenen metinler içerisinde en yoğun şekilde adil olma, sorumluluk,
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi
24
bağımsızlık, bilimsellik değerlerinin en az olarak ise aile birliğine önem verme, dürüstlük, kültürel
mirasın korunması, vatanseverlik ve sevgi değerlerinin yer aldığı görülmüştür. Tural (2018)’ın değerler
eğitimi açısından Emile eserini incelediği çalışmasının sonuçlarının bu araştırmayı desteklediği
düşünülmektedir. Öte yandan Kurtdede Fidan (2013)’ın öğretmen görüşlerine yer verdiği
araştırmasında Sosyal Bilgiler dersinde kullanılan ders kitaplarının kültürel özellikler, gelenek ve
görenekler açısından değerler eğitimini kazandırmada yetersiz olduğunu sonucuna ulaşılmıştır. Kılcan
(2009)’ın yapmış olduğu çalışmada da 6. sınıf Sosyal Bilgiler dersinin öğretmenleri, Sosyal Bilgiler 6.
sınıf programında yer almakta olan değerlerin, Sosyal Bilgiler 6. sınıf ders kitabı ile yeterince
örtüşmediği konusunu belirtmişlerdir. Yaşar ve Çengelci (2012)’nin beşinci sınıf düzeyinde
hazırladıkları ve Sosyal Bilgiler dersinin kapsamında değerler eğitimi sürecini etkililik açısından
araştırdıkları çalışmada, öğretmenlerin değerler eğitimi konusunda ilköğretim beşinci sınıf Sosyal
Bilgiler ders kitabının zengin bir kaynak olduğu yönündeki görüşleri ifade edilmiştir. Bununla birlikte
programda yer alan diğer tüm değerlerin de farklı sayılarla, ders kitabında yer aldığı anlaşılmıştır.
Sosyal bilgiler ders kitaplarının, ilgili dersin öğretim programına bağlı şekilde, değerler eğitimine
hizmet etmesi bakımından, hem bireysel olarak hem de grupla işbirliği içinde çalışarak, değerleri
kazandırmayı desteklediği söylenebilir. Yine Tural (2018)’ın Dede Korkut Hikâyelerinde sosyal bilgiler
öğretim programındaki değerler konulu çalışması da sonuçları çerçevesinde bu araştırmanın sonuçları
ile uyumlu görülmektedir. Tural, Şahan, Işık, Özdemir, Uysal ve Yılmaz (2017)’ın ders kitaplarını resim-
metin ilişkisi kapsamında incelediği ve ders kitaplarının etkililiğine vurgu yaptığı çalışmada bu
araştırmanın sonuçları ile uyumlu görülmektedir.
Sonuç olarak:
1. Ders kitapları hazırlanırken değerler eğitimine yönelik metinler ile etkinliklere daha fazla
ve eşit oranda yer verilmesinin, değerlerin kazanımına hizmet etmesi bakımından yararlı olacağı
düşünülmektedir.
2. Ders kitaplarının değerler eğitimine katkısı noktasında, öğrenme sürecinin okul içi ve okul
dışı süreçleri destekleyecek şekilde planlanması ile öğretmen rehberliğinde, öğrenen bireylerin
değerleri hayatlarına katmalarının desteklenmesi önerilebilir.
KAYNAKÇA
Aktan, O., Padem, S. (2013). İlköğretim 5.Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Kullanılan Okuma
Metinlerinde Yer Alan Değerler. Asya Öğretim Dergisi, 1(2), 44-55.
Akyol, Y. (2015). Ortaokul 6.Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Kullanılan Okuma Metinlerinde Yer
Alan Değerler. INESJOURNAL Uluslararası Eğitim Bilimleri Dergisi, 5, 194-207.
Balcı, F, A.,Yanpar Yelken, T.(2013) İlköğretim Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değerler ve Değer
Eğitimi Uygulamaları Konusunda Öğretmen Görüşleri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim
Fakültesi Dergisi (KEFAD), 14 (1), 195-213.
Chaitanya, Mekala (2017). “Value Based Educatıon And Methods, Strategıes, Approaches To Impart It
In Educatıon”. Internatıonal Journal Of Research Culture Socıety 1 (5), 6-10.
Elbir, B. ve Bağcı, C. (2013). Değerler Eğitimi Üzerine Yapılmış Lisansüstü Düzeyindeki Çalışmaların
Değerlendirilmesi. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, 8(1), 1321-1333.
Güzel Candan, D., Ergen, G. (2014). 3. Sınıf Hayat Bilgisi Ders Kitaplarının Temel Evrensel Değerleri
İçermesi Bakımından İncelenmesi. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 134-161.
Halstead, J. Mark (1996). Values And Values Education In Schools. J. Mark Halstead & Monica J. Taylor
(Ed.). Values in education, education in values. First Edition. Falmer Press.
Kılcan, B. (2009). İlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Değerler Öğretimine İlişkin
Ayşegül Tural & Gülsün Şahan & Burcu Duman & Onur Yılmaz
25
Öğretmen Görüşleri (Kırşehir İli Örneği), Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde.
Kolaç, E. (2003). İlköğretim Dördüncü Sınıf Türkçe Ders Kitaplarının Öğretmen Görüşlerine Dayalı
Olarak Değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Xvıı (1), 105-137.
Kurtdede Fidan, Nuray (2009). “Öğretmen Adaylarının Değer Öğretimine İlişkin Görüşleri”. Kuramsal
Eğitimbilim 2 (2), 1-18.
Kurtdede Fidan, N. (2013). Sosyal Bilgiler Dersinde Değerler Eğitimi: Nitel Bir Araştırma. The Journal of
Academic Social Science Studies, 6 (3), 361-388.
Kuş, Z., Merey, Z. ve Karatekin, K. (2013). İlköğretim 4. ve 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Yer
Alan Değerler. Değerler Eğitimi Dergisi, 11 (25), 183-214.
MEB. (2018). İlkokul ve Ortaokul 4, 5, 6 ve 7. Sınıflar Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı,
Http://Mufredat.Meb.Gov.Tr/Programdetay.Aspx?Pıd=155.
MEB. (2018). Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı. Birinci Baskı. Devlet Kitapları.
Patton, M, Q. (2014). Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri (M. Bütün, S. B. Demir, Çeviri Ed.
Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Sarıcı Bulut, S. (2012). Gazi Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Değer Yönelimleri. Uluslararası Türkçe
Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(3), 216-238.
Susar Kırmızı, F. (2014). 4. Sınıf Türkçe Ders Kitabı Metinlerinde Yer Alan Değerler. Değerler Eğitimi
Dergisi, 12 (27), 217-259.
TDK. (2020). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/
Tural, A. (2018). Dede Korkut Hikâyelerinin Sosyal Bilgiler Öğretim Programındaki Değerler Açısından
İncelenmesi, Turkish Studies Educational Sciences, 13(11), 1337-1346.
Tural, A. (2018). Rousseau’nun Emile Adlı Eserinin Sosyal Bilgiler Öğretim Programındaki De-ğerler
Açısından Analizi, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi
number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7600, Number: 66 Spring II 2018, 69-75.
Tural, A., Şahan, G., Işık, A. D., Özdemir, S., Uysal, H., Yılmaz, O. (2017). Türkiye ve Almanya’daki
Hayat Bilgisi Ders Kitaplarının Resim Metin İlişkileri ve Kullanımları Bakımından
Karşılaştırılması. Bartin University Journal of Faculty of Education, 6 (2), 770-782.
Ulusoy, K. (2010). Değer Eğitimi: Davranışçı ve Yapılandırmacı Yaklaşıma Göre Hazırlanan Tarih
Programlarında Değer Aktarımı. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(1), 32-51.
Veugelers, W., Vedder, P. (2003). “Values In Teaching”. Teachers And Teaching. Theory and Proctice, 9 (4):
377-389.
Yaşar, Ş ve Çengelci, T (2012). Sosyal Bilgiler Dersinde Değerler Eğitimine İlişkin Bir Durum Çalışması.
Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (9), 1-23.
Yıldırım, A., Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınevi.
Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabının Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi
26
EK. Değerlere ilişkin bulgulara ulaşılan sayfa numaraları
Sorumluluk: 14a, 14b, 14c, 14d, 14e, 15a, 15b, 15c, 19, 31a, 31b, 33, 35, 134, 174a, 174b, 174c,
174d, 187, 192, 193, 194, 206a, 206b, 206c
Barış: 55, 72a, 72b, 78, 86, 213, 220a, 220b, 220c, 220d, 220e, 220f, 220g,220h, 221a, 221b, 223, 229,
234a, 234b, 234c, 234d
Aile Birliğine Önem Verme: 13a, 13b, 13c, 13d, 14, ,17a, 17b, 17c, 22, 24, 43a, 43b, 43c, 43d, 171,
172, 206, 207a, 207b, 213, 238
Saygı:13, 15a, 15b, 24a, 24b, 31, 82, 188, 198a, 198b, 198c, 198d, 198e, 198f, 201, 202, 206, 207
Bilimsellik: 121, 122a, 122b, 125, 127, 129a, 129b, 132a, 132b, 133, 134, 136a, 136b, 207a, 207b,
222.
Özgürlük: 30, 31a, 31b, 31c, 56, 174a, 174b, 188, 190, 196, 201, 206, 207, 213, 215
Adalet: 17, 43, 54a, 54b, 56, 59a, 59b, 62, 75, 81, 201a, 201b, 213a, 213b
Eşitlik: 43, 56, 59a, 59b, 62, 188, 189, 201a, 201b, 213, 215, 220
Dayanışma: 11, 13, 19, 26a, 26b, 27, 29, 181, 223
Yardımseverlik: 13, 17, 26, 27, 29, 82
Sevgi: 13, 15a, 15b, 17, 142, 148
Bağımsızlık: 203, 220, 222
Duyarlılık: 30, 199, 238
Estetik: 21, 45, 181
Çalışkanlık: 22, 25
Dürüstlük: 15, 63
Vatanseverlik: 180, 181
Tasarruf: 176
