KONTAKTI DECE SA RODITELJIMA LIŠENIM SLOBODE

Abstract

Serving a prison sentence is a challenging period, both for the person serving the sentence and for their family members, especially children. Research show that these children are exposed to multiple risks, and one of the risks is the severance of contacts, thus compromising the child’s relationship with their incarcerated parent. The subject of the paper will be the presentation of the importance and challenges in maintaining contacts and relationships between children and their incarcerated parents, as well as some programs and support services. The paper will also present how this issue is regulated in law, policies and practice in Serbia. The paper aims to point out the importance of preserving, improving, and strengthening family relations that have been broken, with an emphasis on the needs and rights of children.

Full text

63
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
KONTAKTI DECE SA RODITELJIMA LIŠENIM
SLOBODE
Bojana Pucarević1, Ljiljana Skrobić
Univerzitet u Nišu, Filozofski fakultet, Departman za Socijalnu politiku
i socijalni rad
Apstrakt: Odsluženje zatvorske kazne predstavlja izazovan period, kako za onog ko
služi kaznu, tako i za članove njegove porodice, a naročito decu. Istraživanja pokazuju
da su ova deca izložena višestrukim rizicima, a jedan od rizika jeste prekid kontakata,
a samim tim i odnosa deteta sa roditeljem koji je lišene slobode. Predmet rada biće
predstavljanje značaja i izazova u održavanju kontakata između dece i njihovih
roditelja lišenih slobode, kao i nekih programa i usluga podrške. U radu će biti dat i
prikaz kako je ovo pitanje normativno, u politikama i praksi uređeno u Srbiji. Cilj ovog
rada je da ukaže na važnost očuvanja, poboljšanja i jačanja porodičnih odnosa koji su
prekinuti, sa naglaskom na potrebe i prava dece.
Ključne reči: kontakti, roditelji lišeni slobode, deca, podrška.
Uvod
Brojni normativni akti uređuju različite segmente krivice, odgovornosti,
određenja i realizovanja izrečene kazne, međutim, kada se govori o osobama koje su
na odsluženju zatvorske kazne, neki aspekti njihovog života koji se čine značajnim
u periodu tokom odsluženja kazne nisu normativno uređeni. Iako se kazna odnosi
na osobu lišenu slobode, moramo imati u vidu da ta osoba na odsluženje zatvorske
kazne dolazi iz određenog okruženja i da će se po odsluženju kazne (najčešće) vratiti
u isto to okruženje. U skladu sa tim ne može da se ne postavi pitanje kako to utiče i
na okruženje, a pre svega na porodicu te osobe.
Dešavanja tokom odsluženja kazne i posledice se reektuju na sve članove
porodice, ali deca lica lišenih slobode predstavljaju posebno vulnerabilnu populaciju.
Iskustvo roditeljskog boravka u zatvoru može imati čitav niz negativnih ishoda za
njihov sveukupni razvoj (Lee et al., 2013). I pored toga što ovaj događaj za decu nije
deo uobičajenog životnog iskustva i što se prepoznaju njegovi nepovoljni ishodi,
ova tematika tek poslednje dve decenije zavređuje pažnju kako istraživača, tako i
1 bojana.pucarevic@lfak.ni.ac.rs
Годишњак за педагогију VI/1 (2021), 63–73
UDK159.922.7:343.261-052-055.52
Pregledni rad
Primljeno: 02.03.2021.
Odobreno za štampu: 28.05.2021.
DOI: https://doi.org/10.46630/gped.1.2021.5

64
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
praktičara. Edi i Rejd su 2003. godine konstatovali da ova tematika nije predmet
interesovanja skoro nijedne od akademskih disciplina koje se na neki način bave
decom poput: razvojne psihologije, pedagogije, sociologije, socijalnog rada,
kriminologije. Ovi autori su istakli da to ima za posledicu da ova deca i njihove
potrebe ostaju svima „nevidljive“ (Eddy & Reid, 2003).
Pitanja koja se odnose na decu čiji su roditelji lišeni slobode su brojna, ali
se održavanje kontakta prepoznaje i izdvaja kao jedno od posebno značajnih.
Narušavanje ovog odnosa tokom odsluženja kazne može imati trajne posledice, a
deca i roditelji mogu ostati bez prilike za reuspostavljanje odnosa nakon odsluženja
kazne.
Predmet rada biće predstavljanje značaja i izazova u održavanju kontakata
između dece i njihovih roditelja lišenih slobode, kao i nekih programa i usluga
podrške. U radu će biti dat i prikaz kako je ovo pitanje normativno, ali i u politikama
i praksi uređeno u Srbiji. Cilj ovog rada je da ukaže na važnost očuvanja, poboljšanja
i jačanja porodičnih odnosa koji su prekinuti, sa naglaskom na potrebe i prava dece.
Mogući izazovi i posledice za članove porodice
Izazovi sa kojima se porodica može susresti prilikom odlaska i tokom boravka
člana porodice u zatvoru su brojni. Odlazak jednog člana, roditelja, u zatvor za porodicu
predstavlja umanjenje prihoda, a porodica biva opterećena i dodatnim troškovima
koji se javljaju u takvoj situaciji, poput pravnih troškova zastupanja roditelja lišenog
slobode, održavanja kontakata sa njim, slanje paketa. Potom, roditelj ili staratelj koji
nastavlja brigu o detetu može biti emocionalno opterećen, neadekvatno prilagođen
na ove okolnosti i u takvom kontekstvu može ne prepoznati ili zanemariti potrebe
deteta (Parke & Clarke-Stewart, 2002). Odsustvo jednog roditelja iz života deteta
znači i manje podrške, ljubavi za dete, kao i osećaja pripadanja i sigurnosti koji ta
osoba može da pruža.
Kada se govori o mogućim posledicama za decu roditelja lišenih slobode, neke
od njih su problemi u ponašnju, zloupotreba droga i alkohola, loša školska postignuća
(Dallaire, 2007; Murray et al., 2009). Istraživanja pokazuju da ova deca mogu
ispoljiti internalizujuće (povlačenje, anksioznost, pa i depresiju) i eksternalizujuće
probleme u ponašanju (autoagresiju, agresiju, do različitih oblika delinkventnog
ponašanja) (Travis et al., 2014; Davis & Shlafer, 2017). Spremnost za školu, kao i
postignuća u procesu formalnog obrazovanja, takođe, mogu biti ograničeni kod ove
dece, a prisutno je i ispoljavanje neposlušnosti ili hiperaktivnosti u školskoj sredini,
problemi u građenju i održavanju odnosa sa vršnjacima (Haskins, 2014). Iako su
rezultati istraživanja oprečni po pitanju ovakvog ishoda, neki autori ističu da se ova
deca mogu pridružiti „zatvorskoj populaciji” kao maloletni učinioci krivičnih dela ili
kao odrasle osobe (Murray et al., 2003).
Pored toga, ova deca mogu biti u riziku od siromaštva, nestabilnosti stanovanja,
stigmatizacije, isključivanja iz zajednice, poremećaja porodičnih odnosa, izmeštanja
iz biološke porodice, prekida kontakata sa roditeljem u zatvoru, ređih kontakata i

65
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
nakon roditeljevog odsluženja kazne (Geller, et al., 2011; Glaze & Maruschak, 2008;
Lopoo & Western 2006; Braman, 2004).
Okolnost lišavanja slobode roditelja predstavlja izazov za održavanje i kvalitet
odnosa roditelja i deteta. Kod dece se može javiti osećaj napuštenosti, tuge, ali
sramote zbog toga što su roditelji učinili, kao i nesigurnosti u odnosu na budući
odnos sa roditeljem. Kako bi izbegli sve ove negativne emocije, oni mogu pokazati
tendenciju ka distanciranju od roditelja (Sharratt, 2014). Prema nalazima nekih
istraživanja, roditelji osećaju smanjeni doprinos u odgajanju deteta, imaju osećaj
nemoći i bespomoćnosti (Sharratt, 2014). Sve ovo može voditi osećaju otuđenosti i
kod deteta i kod roditelja.
Takođe, ove posledice nisu vidljive samo tokom nego i nakon trajanja kazne.
Na primer, povratak roditelja iz zatvora u stari komšiluk može doprineti da bude žrtva
stigmatizacije kome članovi zajednice ne veruju ili ga se plaše. To ujedno može da
utiče na celu njegovu porodicu i može voditi isključenju porodice iz šire zajednice,
kao i iz lokalnih udruženja ili nekih ekomonskih aktivnosti (Srnić i sar., 2016).
Mnogi autori ističu da je važno razumevanje posledica lišavanja slobode
roditelja po porodicu, a naročito po decu kako bi se osmislili adekvatni oblici podrške
da bi deca zadovoljila svoje potrebe, ali i kako bi bila zaštićena njihova prava. Grupa
advokata iz San Franciska, 2003. godine predložila je sadržaj zakona koji bi štitio
prava dece roditelja koji su lišeni slobode, a u kojem se navode sledeća pravila:
1. Imam pravo da budem siguran i informisan u vreme hapšenja mog roditelja, 2.
Imam pravo da me saslušaju kada se donose odluke o meni, 3. Imam pravo da se
razmotri moje mišljenje kada se donose odluke o mom roditelju, 4. Imam pravo da
budem dobro zbrinut kod je moj roditelj odsutan, 5. Imam pravo da razgovaram
sa roditeljem, da ga vidim i dodirnem, 6. Imam pravo da budem podržavan dok je
moj roditelj u zatvoru, 7. Imam pravo da ne budem osuđen, okrivljen ili etiketiran
zbog lišavanja slobode mog roditelja, 8. Imam pravo na doživotnu vezu sa svojim
roditeljem (https://www.sfcipp.org/copy-of-download-the-bill-of-rights).
Ovako denisana prava dece ističu ono što mnogi autori naglašavaju, a to je da
proces lišavanja slobode roditelja nije jedinstven ni „diskretan” čin, već je to proces
koji ima svoje faze. Te faze imaju svoje karakteristike i zbog toga treba obratiti pažnju
na ono što se može smatrati: kratkoročnim efektima hapšenja i odvajanja deteta od
roditelja, potom efekte koje ima nedostupnost roditelja tokom boravka u zatvoru i
efekte (kako pozitivne, tako i negativne) povratka roditelja nakon odsluženja kazne
u porodicu (Joint State Government Commission, 2011).
Kontakti dece sa roditeljima
Ako kontakte dece sa roditeljima posmatramo iz ugla deteta, oni predstavljaju
mogućnost da se preveniraju neki, prethodno navedeni, štetni ishodi po dete do kojih
dolazi usled razdvajanja deteta i roditelja, usled lišavanja slobode roditelja. Takođe,
kontakti su pravo deteta garantovano i međunarodnim i nacionalnim zakonodavstvom.
Prema Konvenciji o pravima deteta, strane ugovornice će poštovati pravo deteta

66
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
odvojenog od jednog ili oba roditelja da redovno održava lične odnose i neposredne
kontakte sa oba roditelja, osim ako je to u suprotnosti sa najboljim interesima
deteta (čl. 9, 3). Međutim, i pored toga, kontakti dece sa roditeljem u zatvoru često
predstavljaju privilegiju roditelja, a ne ostvarivanje potreba i prava deteta. Takođe,
nepostojanje ili prekid kontakata najčešće nisu odraz najboljih interesa deteta.
Kontakti dece sa roditeljima mogu imati različite forme: posete, telefonski
kontakti, pisma. Pisma su najčešći vid kontakata i prepoznaje se više prednosti
ovakvog načina komunikacije, poput niskih troškova ili mogućnosti ponovnog
čitanja (Annie E. Casey Foundation, 2007; Shlafer, et al., 2015). Isti autori navode
i potencijalne teškoće ovog vida komunikacije, poput izostanka neposrednosti
i akutelnosti (neki značajan događaj može biti već „zastareo” kada pismo stigne)
kao i neophodne podrške mlađoj deci u pisanju i čitanju pisama. Telefonski pozivi
nadomešćuju ovaj nedostatak neposrednosti, tj. kontakta u realnom vremenu,
ali njihovi troškovi su najčešće veći u odnosu na troškove slanja pisama (Annie
E. Casey Foundation, 2007). Takođe, često su telefonski kontakti mogući samo
ukoliko roditelj zove dete (suprotno nije dozvoljeno), vreme za realizaciju poziva
nije usklađeno sa dnevnom rutinom neke dece, trajanje poziva je uslovljeno bilo
propisima ustnove ili visinom troškova (Sharratt, 2014).
Lične posete jesu najpoželjniji, ali i najređi vid kontakata. Prema nekim
podacima, više od polovine roditelja koji su lišeni slobode i imaju maloletnu decu nisu
videli svoju decu nijednom (Annie E. Casey Foundation, 2007, Glaze & Maruschak,
2008 prema Shlafer, Booker Loper, and Schillmoeller, 2015). U realizovanju ove
vrste kontakata postoje brojni izazovi i prepreke.
Autori koji su u svojim istraživanjima nastojali da uvide koji su to razlozi
zbog kojih izostaju, pre svega, lični konkatkti dece i roditelja u zatvoru, utvrdili su
da su korekciona politika zatvora i neprikladnost zatvorskih ustanova za boravak
dece dva najčešća razloga koja vode tome. Što se tiče korekcione politike zatvora,
kako se ističe, stručnjaci zaduženi za tretman sa osobama u zatvoru, kao i drugi
službenici u načelu podržavaju i podstiču održavanje porodičnih veza. Međutim,
zatvorske procedure i pravila primat imaju na obezbeđivanju sigurnosti, a to
ponekad može da onemogući ili ometa kontakte. Takođe, zatvorsko okruženje može
biti zastrašujuće i traumatično za decu. Samo okruženje, procedura pretresa, dugo
čekanje, neadekvatne i pretrpane prostorije za posete nisu podsticajno okruženje za
kontakt i građenje ili održavanje odnosa deteta i roditelja (Christian, 2009). Čak i
sama deca, koja su učestvovala u nekim istraživanjima o kontaktima, sobe za posetu
su opisivala kao „hladne” i „mračne”, a bezbednosne mere kao „ponižavajuće” i
„zički grube” (Sharratt, 2014).
Faktor koji doprinosi neodržavanju kontakata bez obzira na njihovu vrstu
jeste odnos roditelja i staratelja, odnosno odrasle osobe koja brine o detetu. Ovaj
faktor se u literaturi često navodi kao jedan od najvažnijih (Flyyn & Saunders, 2015;
Saunders, 2016). Taj odnos denisaće da li će i koliko često dete imati kontakt sa
roditeljem. Ukoliko staratelj (bio to drugi roditelj ili druga bliska osoba) i roditelj
imaju koniktan odnos, staratelj može obeshrabriti dete za ove kontakte, sprečiti
kontakte ili čak sakriti od deteta informaciju gde se roditelj nalazi. Kako Sanders

67
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
zaključuje, ova deca često mogu biti nepodržana, prepuštena sama sebi i „jedina
odgovorna da o kontaktima pregovaraju u okviru nefunkcionalnih porodičnih odnsa”
(Saunders, 2016: 70).
Prema dostupnim podacima, odbijanje kontakta od strane roditelja ili dece kao
razlozi za nepostojanje kontakata su retki (Annie E. Casey Foundation, 2007). Samo
jedan manji broj roditelja nije želeo da viđa svoju decu, a razlozi koje su navodili
za to su: emocionalna uznemirenost zbog poseta, kratko vreme izdržavanja kazne,
sramota da ih deca vide u tom okruženju, želja da deca i drugi članovi porodice
nastave sa svojim životom, pretpostavka štetnog ili negativnog uticaja poseta za
decu. Kako mali broj roditelja, tako i mali broj dece nije želeo da posećuje roditelje,
a dominantni razlozi su bili: osećaj tuge, uslovi posete, opredeljenje za aktivnosti sa
prijateljima pre nego za posete roditeljima u zatvoru, gubitak poverenja u odnosu
na roditelje, prepoznavanje roditelja kao nezainteresovanih (Annie E. Casey
Foundation, 2007).
Iako se u ovom radu ističe važnost održavanja kontakata deteta sa roditeljem
lišenim slobode, treba napomenuti da postoje situacije kada kontakti nisu u najboljem
interesu deteta. U literaturi se kao razlog za takvu procenu najčešće navode iskustva
nasilja prema detetu od strane roditelja. Međutim, ono što je značajno jeste da i
u takvim okolnostima dete može biti zabrinuto za roditelja. Pa tako neki autori
napominju da i ukoliko kontakti nisu u najboljem interesu deteta, dete ima pravo na
informacije o roditelju, ali i podršku u razumevanju zašto takav kontakt nije trenutno
u skladu sa njegovom dobrobiti, kao i podršku u procesu tugovanja (Saunders, 2017).
Kontakti dece sa roditeljima u zatvorima u Srbiji
Porodični zakon RS u čl. 61 navodi pravo deteta na kontakte sa roditeljem sa
kojim ne živi i okolnosti u kojima je ovo pravo ograničeno (Porodični zakon, 2005).
Kada posmatramo normativni okvir koji uređuje prava na kontakte osobe, roditelja
koji je u zatvoru, a koji je preduslov da se ovo pravo deteta ostvari zapažamo da su
propisi delimčno, ali nedovoljno osetljivi na potrebe dece.
U kazneno-popravnim zavodima u Srbiji, osuđenici imaju pravo na telefonske
pozive, na dopisivanje, na prijem paketa, kao i na posete. Primenjuju se dve vrste
poseta i to redovne posete i posete u posebnoj prostoriji. U članu br. 45 Pravilnika o
kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora naznačeno je da se poseta
može realizovati na „pogodnim otvorenim prostorima zatvora”. Redovne posete
traju jedan sat i moguće su dva puta mesečno. U tim prostorijama nalaze se i druga
osuđena lica, službena lica, zički kontakt je sveden na minimum. Ovo je jedan od
razloga zbog kojih su predviđene i posete u posebnim prostorijama u kojoj se nalazi
samo osuđenik sa svojim posetiocima. U njoj mogu da provedu tri sata, jednom
u dva meseca i to sa partnerom, decom ili drugom bliskom osobom. Prostorija se
zaključava i uz zahtev poseta može trajati i kraće. Ono što je posebno važno, jeste
da je bar u ovom noramtivnom aktu prepoznat značaj ovih kontakata, ali donekle
i specične potrebe dece, pa je naznačeno da ova prostorija „mora biti dovoljno

68
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
prostrana, zagrejana, osvetljena, sa potrebnim nameštajem, kupatilom i prilagođena
za boravak dece” (član 48). Kontakti koje zatvorenik realizuje sa porodicom, a koji se
ostvaruje preko telefona, pisama i drugim sredstvima se ne ograničavaju (Pravilnika
o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora, 2014).
Takođe, normativni okvir je „osetljv” u pogledu sprečavanja potencijalne
separacije beba i majki zbog odsluženja zatvorske kazne. Zakon o izvršenju
krivičnih sankcija omogućava odlaganje izvršenja kazne zatvora „ako je osuđena
žena navršila šesti mesec trudnoće ili ima dete mlađe od jedne godine – najduže do
navršene treće godine života deteta“ (čl. 59, 2). Dopunom istog Zakona, od 2015.
godine, članom 119 posebno je naglašeno pravo žene koja se porodi u periodu kada
je na odsluženju da „može zadržati dete do isteka kazne, a najduže do navršene druge
godine života deteta, posle čega roditelji deteta sporazumno odlučuju da li će dete
poveriti na čuvanje ocu, ostalim srodnicima ili drugim licima” (Zakon o izvršenju
krivičnih sankcija, 2015).
Ako pogledamo aktuelne politike i prakse u Srbiji, zapažamo da potrebe ove
dece ostaju nedovoljno vidljive i nedovoljno prepoznate ne samo u sistemu krivičnog
pravosuđa, već i sistema brige o deci. Kao jedan od preduslova za adekvatan odgovor
na potrebe ove dece je sistem evidencije koji će omogućiti saznanja o brojnosti
ove populacije i njihovim karakteristikama. Kako ne postoji ni jedinstvena baza
sa osnovnim demografskim podacima o zatvorenicima u Srbiji, podaci kojima se
raspolaže su uglavnom oni koji su prikupljeni u određenim istraživanjima. Takvo
jedno istraživanje realizovano je 2018. godine od strane Instituta za kriminološka i
sociološka istraživanja i Misija OEBS u Srbiji. Prema ovom istraživanju 44% osobe
lišene slobode su u bračnoj ili vanbračnoj zajednici, dok 43% njih ima decu (najčešće
imaju jedno - 22,2%, dvoje - 13,7%, troje - 4,2% i četvoro dece -1,6% (Stevanović
i sar., 2018).
U Srbiji ne postoje usluge koje su specično namenjene ovoj deci i porodicama.
Izostaje podrška usmerena ka staratelju deteta, ka roditelju koji je u zatvoru, kao i
samom detetu. Okruženja u kom se održavaju posete nisu u potpunosti podržavajuća
i prilagođena potrebama dece.
U nešto povoljnijem položaju, u ovoj oblasti, su deca na porodičnom smeštaju,
jer su hraniteljske porodice u obavezi da se bave ovim važnim delom identiteta i
stalnosti za dete. Ovo pitanje je i normativno uređeno Pravilnikom o hraniteljstvu
i to članom 21 koji ističe da se u procesu utvrđivanja opšte podobnosti hranitelja
procenjuju i njihovi kapaciteti za sticanje i unapređenje znanja i veština, između
ostalog i „očuvanje identiteta deteta kroz podržavanje veza između deteta i njegove
porodice kao i drugih važnih osoba iz njegove prošlosti“. Takođe, hranitelji od
savetnika za hraniteljstvo dobijaju podršku u pripremi dece za kontakte sa roditeljem,
a u posredovanju i organizaciji kontakata značajnu ulogu imaju i voditelji slučaja iz
nadležnih centara za socijalni rad (Pravilnikom o hraniteljstvu, 2008).

69
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
Programi i usluge- primeri dobrih praksi
Prepoznajući potrebe dece, u međunarodnoj praksi razvijeni su programi i
usluge koji imaju za cilj pružanje podrške deci i roditeljima i obezbeđivanje kvaliteta
kontakata. Ovi programi i usluge su raznovrsni i mogu obuhvatati različite vrste
podrške usmerene ka deci i roditeljima koji su u zatvoru. Nekada su deo sistemske
podrške i organizovani su u okviru ustanova, a često ih organizuju nevladine
organizacije u ustanovama ili izvan njih. Iako se, generalno gledano, programi i
usluge percepiraju kao korisni, postoje neke poteškoće u njihovom sprovođenju:
često nisu deo institucionalne podrške i usluga sistema, izazovno je i pitanje
nansiranja, a u skladu sa tim i održivosti.
Edukacije za roditelje koji su lišeni slobode se prepoznaju, bar na
severnoameričkom području, kao najrasprostranjeniji i najpopularniji pristup (Annie
E. Casey Foundation, 2007). Ove edukacije imaju za cilj unapređenje roditeljskih
kompetencija, a fokus im može biti na različitim temama poput razvoja deteta, razvoj
roditeljskih veština, roditeljstva u okolnostima zatvora, reakcija dece na zatvaranje
roditelja. Stečena znanja i veštine tokom odsluženja kazne mogu za roditelje biti
korisni i nakon izlaska iz zatvora.
Posete prilagođena deci (child-friendly visitation) predstavljaju posete koje se
održavaju u deci prilagođenim prostorijama, sigurnom i podržavajućem okruženju
i uključuju otvorenu komunikaciju o kontaktima među decom i svim odraslima
uključenim u posete, adekvatnu pripremu dece i odraslih za kontakte, olakšavanje
komunikacije između poseta (Poehlmann-Tynan, 2015). Priprema za posete i pružanje
podrške deci, roditeljima i članovima porodice i tokom i nakon poseta je sastavni deo
deci prilagođenih poseta. Ovaj vid podrške može obuhvatati i informacije o poseti
na deci prilagođen način. Ove informacije mogu biti napisane ili vizuelno prikazane
na jednostavan način i postavljene na ulazu u zatvor (npr. crteži koji prikazuju mesto
posete) ili u formi video-zapisa, knjiga, letaka (Annie E. Casey Foundation, 2007).
Primer uzrasno prilagođenog programa za decu 3–8 godina su Sezam radionice
(https://sesamestreetincommunities.org/topics/incarceration/). Ovaj program nudi
različite uzrasno prilagođenje multimedijalne alate koji pomažu odraslima koji brinu
o deci da sa decom obrade različite teme povezane sa činjenicom da su im roditelji u
zatvoru, a jedna od tema je i poseta dece roditeljima.
U nekim ustanovama omogućene su i posete koje imaju različite nazive
proširene, produžene, poboljšane posete, a čija je svrha da se pruže roditeljima
dodatne privlegije u vezi sa posetama kako bi izgradili ili održali adekvatne odnose
sa decom i kako bi se smanjili negativni ishodi separacije od roditelja po decu
(Annie E. Casey Foundation, 2007, Sharratt, 2014, Shlafer, et al., 2015). Ove posete
traju duže od uobičajenih, mogu biti celodnevne ili čak obuhvatati noćenje dece.
Noćenje se obično realalizuje u posebnom delu, kao što su prikolice ili kampovi,
a celodnevne posete u posebnim prostorijama prilagođenim deci. Roditelji i deca
učestvuju u različitim struktuiranim i nestrukturiranim aktivnostima, poput pričanja
priča, igara, pripremanja obroka. Pravila o zičkom kontaktu između roditelja i

70
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
njihove dece, takođe, se mogu razlikovati između standardnih i ovih poseta. Dok je
u standardnim posetama kontakt ponekad ograničen u ovim posetama se on podstiče,
pa je dozvoljeno da deca i roditelji imaju kontakt koji uključuje poljupce, grljenje,
držanje za ruke. Ovakve posete imaju za cilj podsticanje i razvoj odnosa roditelj–dete
u neformalnoj interakciji. Međutim, nekada postoje zahtevi koje roditelji moraju da
ispune da bi im se omogućio ovaj vid poseta. Neki od njih podrazumavaju učešće u
edukacijama i savetovanju za roditelje ili izbegavaje kršenja zatvorskih pravila.
Korišćenje prednosti razvoja tehnologije primetno je i u ovoj oblasti. S
obzirom na to da nekada posete izostaju zbog udaljenosti zatvora i mesta u kom
porodica živi, kao i visokih troškova putovanja, video-komunikacija omogućava
da ovaj kontakt ne izostane. U zavisnosti od ustanova, ovaj vid komunikacije (ne)
predstavlja dodatni trošak za zatvorenika. Nekada porodice i deca komuniciraju od
kuće, dok nekada odlaze na određeno mesto gde je u tu svrhu postavljen sistem video
komunikacije. Kao i kod drugih oblika komunikacije, ove video-posete mogu biti
nadgledane i regulisane od strane kazneno popravne ustanove. Prednost ovog vida
komunikacije se vidi u tome što ona omogućava kontakt u „realnom vremenu” i
omogućava zajedničke aktivnosti dece i roditelja poput zajedničkog rađenja domaćih
zadataka (Shlafer et al., 2015). Kao i u drugim vidovima kontakata, roditelji i deca i
u ovim posetama mogu dobiti podršku različitih organizacija (https://afoi.org/video-
visitation ).
Još jedan od primera kako se tehnologija koristi u održavanju kontakata dece i
roditelja jesu programi koji omogućavaju očevima koji su u zatvoru da čitaju i snime
priče koje će njihovoj deci biti poslate i da se na ovaj način povežu sa svojom decom
(https://www.storybookdads.org.uk, https://www.hopehousedc.org/programs/ ).
Kao što je i navedeno na primeru Srbije, i u drugim zemljama postoji mogućnost
zajedničkog smeštaja majki lišenih slobode i njihove dece (odojčadi, odnosno
dece mlađeg uzrasta). Ovi programi omogućavaju majkama da neposredno budu
odgovorne za svakodnevnu brigu o svojoj deci, da uče i vežbaju roditeljske veštine
koje će im pomoći da podstaknu razvoj i dobrobit svoje dece dok su u zatvoru, ali i
kada se vrate u zajednicu (Annie E. Casey Foundation, 2007).
Na primeru pojedinih američkih država se navode programi organizacija
u okviru kojih se deci čiji su roditelji u zatvoru pružaju usluge savetovanja ili
organizuju grupe za podršku ili letnji kampovi namenjeni ovoj deci. Ovi vidovi
aktivnosti omogućavaju deci i mladima koja dele isto iskustvo, duži ili kraći period
odrastanja bez roditelja koji je na odsluženju kazne, da svoja iskustva razmenjuju,
ali i da učestvuju u nekim zajedničkim aktivnostima (Annie E. Casey Foundation,
2007).
Zaključak
Uvidom u literaturu zaključuje se da je interesovanje autora, istraživača, kreatora
politika, kao i praktičara u različitim oblastima za ovu tematiku godinama izostajalo.
Ovaj jaz se donekle ispunio poslednje dve decenije i to pre svega studijama koje

71
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
jasno pokazuju da lišavanje slobode nekog pojedinca koji ima decu, nije dogođaj,
već proces i da taj roditelj jeste u fokusu, ali nije jedini koji se nosi sa posledicama
koje predstoje. Posledice su višestruke za sve značajne osobe iz njegovog okruženja,
ali naročito za članove porodice, a pre svega decu. U većini sistema, ove porodice
i deca su prepušteni sami sebi i svojim kapacitetima da se suoče sa izazovima koji
nastupe u ovim okolnostima. Međutim, postoje modeli podrške, projekti koji su
realizovani ili se ralizuju, kao i primeri dobre prakse koji ukazuju na to da je važno,
tačnije neophodno organizovati različite oblike podrške ovoj populaciji.
U kontekstu ove teme u Srbiji, prepoznaje se izvesna posvećenost ovom
pitanju, ali i potreba za unapređenjem kako u normativnom tako i u okviru politika
i praksi. Iako određene mogućnosti za posete postoje, ostaje pitanje koliko je
njihova učestalost u skladu sa potrebama dece. Potrebno je početi sa razvojem i
implementacijom programa i usluga koje su namenjene deci čiji su roditelji lišeni
slobode i njihovim porodicama. Preduslov za uspostavljanje adekvatnih i kvalitetnih
usluga je uspostavljanje sistema evidencije o ovoj populaciji i sprovođenje istraživanja
kako bi se dobila potupunija slika o aktuelnoj praksi, ali i potrebama. Takođe,
značajno je imati u vidu i da ne moraju sve aktivnosti da iziskuju velika matrijalna
sredstva, već se može krenuti i od postavljanja jednostavnih, deci prilagođenih
informacija o pravilima posete i bezbednosnim procedurama na sajt Uprave za
izvršrenje krivičnopravnih sankcija. Takođe, korišćenje tehnologija je resurs koji je
potrebno aktivirati posebno u periodu aktuelnih okolnosti, pandemije virusa Covid-
19, gde uz sve druge poteškoće u realizovanju poseta, postoji i zdravstveni rizik.
Literatura
Annie E. Casey Foundation (2007). Focus on Children with Incarcerated Parents: An
Overview of the Research Literature. Preuzeto (17.1.2021.) sa https://repositories.
lib.utexas.edu/bitstream/handle/2152/15158/AECasey_Children_IncParents.
pdf?sequence=2
Bill of rights for children of incarcerated parents (2003). https://www.sfcipp.org/copy-of-
download-the-bill-of-rights
Braman, D. (2004). Doing time on the outside: Incarceration and family life in urban
America. Michigan: University of Michigan Press.
Christian, S. (2009). Children of Incarcerated Parents. The Journal of Criminal Law and
Criminology, 101(1), 77–118.
Dallaire, D. H. (2007). Children with incarcerated mothers: Developmental outcomes,
special challenges, and recommendations. Journal of Applied Developmental
Psychology, 28, 15–24. doi:10.1016/j.appdev.2006.10.003
Davis, L., & Shlafer, R. J. (2017). Mental health of adolescents with currently and formerly
incarcerated parents. Journal of adolescence, 54, 120–134. https://doi.org/10.1016/j.
adolescence.2016.10.006

72
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
Eddy, J. M., & Reid, J. B. (2003). The adolescent children of incarcerated parents. In
J. Travis & M. Waul (Eds.), Prisoners once removed: The impact of incarceration
and reentry on children, families, and communities (pp. 233–258). Washington, DC:
Urban Institute
Flynn C. & Saunders V. (2015). Research with Children of Prisoners. In: Bastien S.,
Holmarsdottir H.B. (Eds.), Youth ‘At the Margins’. New Research – New Voices.
Sense Publishers, Rotterdam. https://doi.org/10.1007/978-94-6300-052-9_11
Geller, A., Garnkel, I., & Western, B. (2011). Paternal incarceration and support for
children in fragile families. Demography, 48(1), 25–47. https://doi.org/10.1007/
s13524-010-0009-9
Glaze L, Maruschak L. (2008). Parents in prison and their minor children. Washington,
DC: U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics.
Haskins, A. R. (2014). Unintended consequences: Eects of paternal incarceration on
child school readiness and later special education placement. Sociological Science,
1, 141–158.
Joint State Government Commission (2011). The Eects of Parental Incarceration on
Children: Needs and Responsive Services Report of the Advisory Committee Pursuant
to House Resolution 203 and Senate Resolution 52 of 2009. Preuzeto (3.11.2020.) sa
http://jsg.legis.state.pa.us/resources/documents/ftp/documents/children%20of%20
incarcerated%20parents.pdf
Konvencija o pravima deteta. Preuzeto (2.11.2020.) sa https://www.unicef.org/serbia/
media/3186/le/Konvencija%20o%20pravima%20deteta.pdf;
Lee, R. D., Fang, X., and Luo, F. (2013). The impact of parental incarceration on the
physical and mental health of young adults. Pediatrics, 131(4), 1188–1195. https://
doi.org/10.1542/peds.2012-0627
Lopoo L, Western B. (2006). Incarceration, marriage, and family life. In: Western B,
editor. Punishment and inequality in America. Russell Sage: New York.
Murray, J., Farrington, D. P., Sekol, I. & Olsen, R. F. (2009). Eects of parental
imprisonment on child antisocial behaviour and mental health: a systematic review.
Campbell Systematic Reviews, 5, 1-105. https://doi.org/10.4073/csr.2009.4
Parke, R. D. K. & Clarke-Stewart, A. (2002). Eects of Parental Incarceration on Young
Children. Washington, D.C. U.S. Department of Health and Human Services.
Poehlmann-Tynan, J. (2015). Children’s contact with incarcerated parents:
Summary and recommendations. In J. Poehlmann-Tynan (Ed.), Springer briefs
in psychology. Children’s contact with incarcerated parents: Implications for
policy and intervention (p. 83–92). Springer International Publishing. https://doi.
org/10.1007/978-3-319-16625-4_5.
Pravilnik o hraniteljstvu (2008). Službeni glasnik Republike Srbije, br. 36/2008.
Pravilnik o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora (2014). Službeni
glasnik Republike Srbije, br. 110/2014.
Saunders, V. (2016). Children of prisoners – children’s decision making about contact.
Child & Family Social Work, 22(2), 63-72. https://doi.org/10.1111/cfs.12281

73
Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode
Sharratt, K. (2014). Children’s experiences of contact with imprisoned parents: A comparison
between four European countries. European Journal of Criminology, 11(6), 760–
775. https://doi.org/10.1177/1477370814525936
Shlafer, J. R., Booker Loper, A. & Schillmoeller, L. (2015). Introduction and Literature
Review: Is Parent–Child Contact During Parental Incarceration Benecial? In J.
Poehlmann-Tynan (ed.), Children’s Contact with Incarcerated Parents (pp.1–
22). Springer Briefs in Psychology. DOI 10.1007/978-3-319-16625-4
Srnić, J., Simić, J., Danilović, M. i Vulević, D. (2016). Priručnik za rad sa osuđenim
licima i članovima njihovih porodica. Centar za prevenciju kriminala i postpenalnu
pomoć – NEOSTART.
Stevanović, I., Međedović, J., Petrović, B. i Vujičić, N. (2018). Ekspertsko istraživanje
i analiza povrata u Republici Srbiji. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka
istraživanja.
Travis, J., Western, B., & Redburn, F. S. (2014). Consequences for health and mental
health. In The growth of incarceration in the United States: Exploring causes and
consequences (pp. 202–232). Washington, DC: The National Academies Press.
doi:10.17226/18613
Zakon o izvršenju krivičnih sankcija (2014). Službeni glasnik Republike Srbije, br.
55/2014.
CONTACTS OF CHILDREN WITH
INCARCERATED PARENTS
Bojana Pucarević, Ljiljana Skrobić
University of Niš, Faculty of Philosophy, Department of Social
Policy and Social work
Abstract: Serving a prison sentence is a challenging period, both for the person serving
the sentence and for their family members, especially children. Research show that
these children are exposed to multiple risks, and one of the risks is the severance of
contacts, thus compromising the child’s relationship with their incarcerated parent.
The subject of the paper will be the presentation of the importance and challenges in
maintaining contacts and relationships between children and their incarcerated parents,
as well as some programs and support services. The paper will also present how this
issue is regulated in law, policies and practice in Serbia. The paper aims to point out
the importance of preserving, improving, and strengthening family relations that have
been broken, with an emphasis on the needs and rights of children.
Key words: contacts, parents deprived of liberty, children, support.
Citiranje članka:
Pucarević, B., i Skrobić, Lj. (2021). Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode.
Godišnjak za pedagogiju, 6(1), 63-73