Content uploaded by Kuitert Wybe
Author content
All content in this area was uploaded by Kuitert Wybe on Jul 04, 2021
Content may be subject to copyright.
60 Winter 2015 | onzeeigen TUIN 61onzeeigenTUIN | Winter 2015
en de bezorger van vruchtbaarheid. De allereerste
vruchten van de oogst werden steeds aan Priapus
geofferd. Armere boeren maakten beeldjes van
Priapus die niet meer voorstelden dan ruw gehouwen
stenen of houten zuilen in de vorm van een fallus.
Deze werden met rode verf bestreken om tot vogel-
verschrikker in tuin of wijngaard te dienen.
Horatius geeft in een van zijn verhandelingen het
bewijs voor de effectiviteit van zo’n Priapusbeeldje.
Van vijgenhout gemaakt stond het opgesteld als
bewaker van een tuin. Op zekere dag liet het houten
ventje twee kwaadwillige toverheksen met een
knetterende scheet zo schrikken dat de dames snel
de tuin ontvluchtten. Erasmus vertelt het verhaal
nog eens in geuren en kleuren in zijn Lof der Zotheid.
Beschermheer van Erasmus was Philips van Bour-
gondië; hij was buitengewoon geïnteresseerd in de
klassieke oudheid. Het verbaast dan ook nauwelijks
dat Philips in de tuin van zijn kasteel te Wijk bij
Duurstede een marmeren Priapusbeeld had staan,
de eerste tuinkabouter in onze streken. Of misschien
ook niet? In Noordwest-Frankrijk kwam er bij opgra-
vingen een spectaculaire Priapuskabouter naar
boven. Een Romeins bronzen Priapusbeeldje, in twee
delen zelfs, maar duidelijk ook een kabouter met een
puntmuts en een ruime cape voor het slechte weer.
Bij Kortrijk, een paar dagreizen verwijderd van
de vindplaats van deze Picardische kabouter, was
er zelfs een tempel met een beeld van Priapus in
de eerste eeuwen van onze jaartelling. Zo meldt
althans de historicus Joan Gramaye in zijn Antiqui-
tates Flandriae, geschreven in het midden van de
zeventiende eeuw. Zo onbekend zijn we in onze
streken dus misschien ook weer niet met beelden
van Priapus. Hoe het zij, Priapus werd meer en meer
een tweedimensionaal thema van schilders en
prentkunstenaars die teruggrepen naar de oudheid.
Tegelijkertijd begonnen kaboutermannetjes de
bossen te bevolken als duistere figuren uit de hel of
onderwereld. Kwaadaardige kobolden leefden in
verlaten mijnen en, inderdaad, de etymologie van het
woord kabouter ligt ergens in de buurt van kobold.
Grappige dwergen In de bovenwereld was er toene-
mende aandacht voor echte dwergen, normale
mensen met een groeistoornis. Aan de hoven
van Europa was het gebruikelijk om dwergen
in dienst te hebben als paljas of als hofnar.
Vaak in kleurige kledij gestoken ter meerdere
vreugde en plezier. Karikaturale prenten van
dwergen werden in de achttiende eeuw tenslotte
in grote aantallen gedrukt en verspreid.
In de achttiende eeuw wordt de interesse voor de
oudheid opnieuw gevoed door opgravingen
Er zit meer achter zo’n puntmutsmannetje
dan men op het eerste gezicht zou denken. En
hoewel alle kabouters onzichtbaar hun werk doen
(maar helaas niet allen even ijverig), zorgen ze wel
allemaal voor vruchtbaarheid en voorspoed. En
dat reeds bij de oude Grieken en Romeinen...!
Priapos was de zoon van de Griekse goden Aphro-
dite en Dionysos. In overspel verwekt, werd hij uit
jaloezie gehandicapt geboren als een dwerg met een
niet in toom te houden monsterlijk groot geslachts-
deel. Omdat hij er zo afzichtelijk uitzag verstootte
zijn moeder hem al snel. Grootgebracht door
herders werd het godeskind de beschermgod van
hun bijenkorven en hun kudden. Schapen, geiten
en de bijen waren immers het vee van de armen.
Bij de Romeinen werd Aphrodite Venus terwijl
Bacchus in de plaats kwam van Dionysos, Priapos
verhuisde mee. Zoon van de godin der liefde
en die van de wijn, een afzichtelijke dwerg…,
als dat maar goed komt, zou je zeggen.
Kabouter Priapus Maar het kwam goed, Priapus werd
in het Romeinse rijk best een populaire godheid.
In het archeologisch museum van Napels bijvoor-
beeld zijn meerdere Priapusbeeldjes te vinden, veel
van terracotta, maar ook hele mooie van brons.
Hij werd afgebeeld met tuingereedschap, manden
om fruit te dragen of vaak ook met een sikkel.
Priapus werd boven alles de bewaker van tuinen
Wybe Kuitert
Op een donkere winterdag kan de tuin zo somber en melancholiek zijn. Kleurloos
misschien. Tenzij u de gelukkige eigenaar bent van een tuinkabouter. In weer en wind
staat hij met zijn rode muts zijn mannetje. Met zijn heldere kleuren helpt hij u de winter
door, en als u nog geen tuinkabouter hebt, dan moet u even de tijd nemen voor deze
bladzijden.
Plaats een tuinkabouter!
Hij werd afgebeeld met
tuingereedschap, manden om
fruit te dragen of vaak ook met
een sikkel
Priapus als dansende kabouter; zijn fallus is de tuit van een olielampje.
1ste eeuw n.Chr., uit een opgraving in Pompeï. Collectie Museo
archeologico nazionale di Napoli, Gabinetto Segreto
FOTO: WIKIMEDIA
FOTO: WIKIMEDIA/WYBE KUITERT
Boven: Kaboutermannetjes als bosbewoners en helpers van de duivel. Boekillustratie door Jan
Luyken in Johannes Scheffer, Waerachtige en aenmerkens-waardige historie van Lapland, 1682
Onder: Romeins Priapus beeldje, 1ste eeuw n.Chr. Collectie Musée Picardie, Amiens
62 Winter 2015 | onzeeigen TUIN 63onzeeigenTUIN | Winter 2015
waarbij ook Priapusbeelden tevoorschijn komen,
zoals in Picardië. En dat alles moet er wel mee te
maken hebben dat er weer fantasievolle beelden en
beeldjes van dwergen verschijnen. Manshoog in de
tuin, maar ook in het klein in terracotta. Walther
Pompe was een productieve beeldhouwer van reli-
gieus werk in hout en porselein. Maar hij schuwde
het publiek niet en werkte in strenge winters
samen met zijn beide zoons op straat in Antwerpen
aan beeldhouwwerken in sneeuw. Verrassend is
zijn serie humoristische beeldjes van dwergen
in steengoed, beetje frivool, net niet erotisch.
In Duitsland brak uiteindelijk de tuindwerg door. Ze
waren nadrukkelijk alleen maar vriendelijk en op
een ongevaarlijke manier grappig, zonder ook maar
de geringste verwijzing naar meer aardse ongema-
nierdheid. De kabouter-kindervriend was geboren
en het werd een massaproduct, made in Germany.
Iedereen wilde na de Tweede Wereldoorlog alles
alleen nog maar vergeten en er kwam een tweede
tuinkaboutergolf op gang, opnieuw in Duitsland,
spoedig ook bij ons. Inderdaad, grappig en vrien-
delijk. Toch heeft de kabouter zo zijn eisen.
Plaats voor een tuinkabouter Het plaatsen van de
tuinkabouter luistert minstens zo nauw als het
snoeien van een roos. Echter, voor zover ik weet
zijn er geen handboeken voor de plaatsing van een
tuinkabouter. Het is ook niet zo eenvoudig omdat
er achter die schijn van vriendelijkheid zoveel
ondeugd en zelfs onderwereldse kwaadaardigheid
kan schuilen. Een verkeerd geplaatste kabouter
komt dan niet goed terecht. Maar laat u zich niet
ontmoedigen, hierbij wat aanwijzingen voor de
beginner. En dames, maakt u zich geen zorgen,
er zijn tegenwoordig ook kaboutervrouwtjes.
Een tuinkabouter heeft een postuur en een
richting. De postuur moet aansluiten bij de
omgeving waarin de kabouter staat. Het gaat
bijvoorbeeld om verhoudingen en kleuren:
een kabouter in een perk met bloemen komt
niet tot zijn recht, maar aan de voet van
een machtige eik nu juist weer wel. In een
wilde bostuin moet men rond de kabouter
beplanting toevoegen die de schaal van
het figuurtje aanpast aan het grootse
geheel van volgroeide bomen. Kleuren
kiest men altijd zo dat het rood van
de muts een duidelijk accent wordt.
Dan heeft een kabouter ook een
richting. Zet u hem met de neus naar de stam van
een boom dan lijkt het of hij straf gekregen heeft.
Nee, een kabouter moet uitkijken. Het aandachtig
bekijken en beluisteren van de omgeving door
een tuinkabouter heet ‘zekeren’. Hij staat liefst
op een wat hogere plek uw tuin te zekeren.
Dan moet u nog denken aan de lichtval. Ópval-
lend licht doet de kleuren erg hard overkomen.
Dat is mooi op een donkere winterdag, maar in
de zomer doet het pijn aan de ogen. De kabouter
van seizoen tot seizoen verplaatsen is natuurlijk
de beste optie. Ziet u daar tegenop of weigert uw
kabouter meerdere malen te verhuizen, dan is van
de zijkant vallend licht het mooiste. De kabouter
staat dus te zekeren op een plaats ten oosten of
ten westen, gezien vanaf de plek waar u staat.
Haal dus een tuinkabouter in huis! Hebt
u er al een? Verf hem/haar dan weer
eens op. De zomer komt er aan. n
Wybe Kuitert is landschapsarchitect, ontwerper, schrijver en
hoogleraar Environmental Studies aan de Seoul National
University in Zuid Korea.
Een kleurig beschilderd
dwergenpaar in Spaans
kostuum. Walther
Pompe, 1765-1770.
Collectie Noord
Brabants Museum,
's Hertogenbosch.
FOTO: NOORDBRABANTS MUSEUM
COLLECTIE: WYBE KUITERT
Boven: Een tuinkabouter praat meer dan dat hij werkt, verzorgt liefdevol de schadelijke
dieren in de tuin of neemt zijn snuiftabak. Uit: Gnomen-Figuren des Gartentechnischen
Geschafts von Ludwig Muller, Erfurt, 1885
Onder: Tuinkabouters in vergadering bijeen. Tekening Wybe Kuitert, 1994
Achter die schijn van
vriendelijkheid kan zoveel
ondeugd en zelfs
onderwereldse
kwaadaardigheid schuilen