Biyoteknoloji Çağında İnsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Açısından Değerlendirilmesi

Abstract

İnsanın dünyayı anlama ve etrafını keşfetme uğraşı yüzyıllardır devam etmektedir. Bu uğraş insan bedeninin keşfi ile öze yönelirken en büyük yardımcısı da gelişen teknoloji olmaktadır. Bilişim ve teknolojinin hâkim olduğu dünyamızda insanların kendi yarattığı biyoteknolojik sorunlarla başa çıkmaya çalıştığı görülmektedir. Gelişen teknolojinin insan hayatlarından ziyade artık insan bedenine daha fazla etki etmesi ve bu durumun yeterince tartışılmaması söz konusudur. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden literatür taraması kullanılmıştır. Bu makalede insanın teknolojiyi nasıl şekillendirdiğinden çok, teknolojinin insana nasıl şekil vermeye başladığı gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Geçmişteki devrimlerden çok daha hızlı içine sürüklendiğimiz bu biyoteknoloji devriminin olası sonuçlarının, sadece yaşayan kuşağı etkilemekle kalmayıp sonraki tüm nesillerin tamamını da etkileyeceği öngörülmektedir. Araştırmada CRISPR teknolojisi ile insana müdahalenin getireceği genetik ayrımcılık, insan çeşitliliğinin kaybolması, insan haklarının dönüşümü gibi belli etik sorunlar; birey, aile ve toplum açısından ele alınmıştır.

Full text

Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi • ISSN: 2687-4946 •Sayı/Issue:4 • Haziran/June • Yıl/Year: 2021 •
ss/pp. 31-54
Başvuru Tarihi:04.05.2021
Kabul Tarihi:21.05.2021
Araştırma Makalesi
www.dusuncevetoplum.org
BİYOTEKNOLOJİ AINDA İNSAN VE ETİK: CRISPR TEKNOLOJİSİNİN
BİREY, AİLE VE TOPLUM AISINDAN DEERLENDİRİLMESİ*
Elif AKÇAY**
Özhan TINGÖY***
zet
nsanın dünyayı anlama ve etrafını keşfetme uraşı yüzyıllardır devam etmektedir.
Bu uraş insan bedeninin keşfi ile ze ynelirken en büyük yardımcısı da gelişen teknoloji
olmaktadır. Bilişim ve teknolojinin hkim olduu dünyamızda insanların kendi yarattıı
biyoteknolojik sorunlarla başa ıkmaya alıştıı grülmektedir. Gelişen teknolojinin
insan hayatlarından ziyade artık insan bedenine daha fazla etki etmesi ve bu durumun
yeterince tartışılmaması sz konusudur. alışmada nitel araştırma yntemlerinden
literatür taraması kullanılmıştır. Bu makalede insanın teknolojiyi nasıl
şekillendirdiinden ok, teknolojinin insana nasıl şekil vermeye başladıı gzler nüne
serilmeye alışılmıştır. Gemişteki devrimlerden ok daha hızlı içine sürüklendiimiz bu
biyoteknoloji devriminin olası sonularının, sadece yaşayan kuşaı etkilemekle kalmayıp
sonraki tüm nesillerin tamamını da etkileyecei ngrülmektedir. Araştırmada CRISPR
teknolojisi ile insana müdahalenin getirecei genetik ayrımcılık, insan eşitliliinin
kaybolması, insan haklarının dnüşümü gibi belli etik sorunlar; birey, aile ve toplum
aısından ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Biyoteknoloji, CRISPR-Cas9 Teknolojisi, Etik, Biyoetik.
* Bu alışma 2020 yılında Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı
Bilişim Bilim Dalı’nda hazırlanan “Biyoteknolojinin Transhümanizm ve Evrim Balamındaki Yeri: nsan
Genom Projesi ve Etik Tartışmalar” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
** Doktora rencisi, Marmara Üniversitesi, elifakcay@marun.edu.tr, Orcid: 0000-0002-2566-7288
*** Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, otingoy@marmara.edu.tr, Orcid: 0000-0003-0402-5371

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
32
HUMAN AND ETHICS IN THE AGE OF BIOTECHNOLOGY: EVALUATION
OF CRISPR TECHNOLOGY FROM THE PERSPECTIVE OF THE
INDIVIDUAL, FAMILY AND SOCIETY
Abstract
Human struggle to understand the world and explore their surroundings has been
going on for centuries. While this struggle is directed towards the essence with the
discovery of the human body, its biggest help is the developing technology. It is seen that
in our world where information and technology is dominant, people are trying to deal
with the biotechnological problems created by them. It is possible that the developing
technology affects the human body more than the human lives and this situation is not
discussed enough. Literature review, one of the qualitative research methods, was used in
the study. In this article, it is tried to show how technology started to shape people rather
than how people shape technology. It is predicted that the possible consequences of this
biotechnology revolution, which we have been dragged into much faster than the
revolutions of the past, will affect not only the living generation, but also all subsequent
generations. In this study, certain ethical problems such as genetic discrimination, loss of
human diversity, transformation of human rights, which will be brought about by human
intervention with CRISPR technology; It has been handled in terms of individual, family
and society.
Key Words: Biotechnology, CRISPR-Cas9 Technology, Ethics, Bioethics.
Giriş
Bilişim aında modern dünyanın mimarı teknoloji, insanı da yeniden
şekillendirmektedir. nsanla birlikte toplumu, kültürü, tüm norm ve yasaları kkünden
deiştirme kapasitesindeki biyoteknolojiler, insan DNA’sıyla birlikte yaşamın da
kodlarını ve DNA’sını deiştirmektedir. Biyoteknoloji devriminin olası sonuları sadece
yaşayan kuşaı etkilemekle kalmayacak sonraki nesillerin tamamını da etkileyecektir.
Günümüzde ise insan, genleri üzerinden deerlendirilmektedir. Bu balamda bu
alışmada insanın genleri üzerindeki kontrol aracı olan CRISPR teknolojisinin birey, aile
ve toplum aısından etik boyutu ele alınmaktadır. En az nükleer gü kadar neme sahip
biyoteknolojilerin insan deişimi üzerindeki etkisi ise gz ardı edilememektedir. Nükleer
enerji gibi biyoteknolojinin de kaınılmazlıı bu konu üzerinde düşünülmesi gerekliliini
gstermekte ve araştırmanın nemini ortaya koymaktadır.
Gelecek yüzyıl en büyük devrimlerden birinin eşiindedir. stelik bu teknolojik
devrim dijital deil, biyolojik olacak gibi gzükmektedir. Bilim ve teknolojinin bize

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
33
kendimizi deiştirme gücü verdii biyoteknoloji alanında gelişen CRISPR teknolojisiyle
ilerleme kaydedilmektedir. Tartışmalı bir genom düzenleme teknii olan 2020 Nobel
Kimya düllü (The Nobel Prize in Chemistry, 2020) CRISPR-Cas9 teknolojisi bize,
yaşamın temel yapı taşları üzerinde eşine rastlanmamış bir kontrol salamaktadır.
Gelecekte bizi bekleyen problemlere şimdiden ngrülü zümler üretmeye alışmak o
an geldiinde hazırlıksız yakalanmaktan ye olacaktır. Bu alışmanın amacı gelişen
teknolojinin insanın sosyal hayatlarından ziyade artık onun bedenine daha fazla etki
etmesiyle ortaya ıkan durumun tartışılmasıdır. nsanın yeniden yapılandırılması,
toplumun şu an iin geerli olan ve kabul grmüş tüm ilkelerinin yeniden düzenlenmesi
anlamına gelebilecektir. Toplum iin bu kkten deişim ya biyoteknolojinin tüm
ynleriyle insanın iyilii iin kullanılmasına doru evrilecek ya da insanın kendisine
engel olamadıı bilimsel gelişmeleri gemişte olduu gibi ktüye kullanmasıyla
felaketlere yol aabilecektir.
nsan gelecei tasvir ederken ya biyolojiyi ya da teknolojiyi kullanıp sınırlarını
zorlayarak hayal etmiştir. RDNA, CRISPR gibi teknolojiler dijital aın ürünleridir.
Teknoloji ve dijitalleşme bu tür tartışmaları mümkün kılmaktadır ve bu tür tartışmalar
gemiş yüzyıllarda gündeme gelmeyen birok şeyi de beraberinde getirmektedir. Gelecek
zihinlerimizde bilim kurgu edebiyatı ve filmleriyle inşa edilmekten ok yaşanır hale
gelmektedir. aımız, gemişte kurulan hayallerin gerekleştiini sıklıkla grdüümüz
bir a halini almaktadır. Bunu teknoloji salarken biyoteknolojiler de gelecei genetik
düzen üzerine kurmak yolunda ilerlemektedir. Dünyanın ve beraberinde insanın, bu hızlı
dnüşümleri bizi şimdi ve gelecek devrin nasıl olacaını düşünmeye zorlamaktadır.
nsanın kritik bir dnüm noktasında olduu grülmektedir.
Biyoloji, insan ve teknoloji aracılıı ile her şey gibi deişmektedir. Biyoloji canlı
organizmalara odaklanan bilim dalıdır ve yaşam bilimleri olarak da adlandırıldıından
cansız dünyadan ayrılır. inde bulunduumuz bilgi aında biyoloji terimlerini sık sık
duymaktayız. ünkü artık biyoloji bilimindeki şaşırtıcı gelişmeler teknolojinin de
yardımıyla insan doasını şekillendirip müdahale etmeyi mümkün kılmaktadır. Bilimin
teknolojik her ilerlemeden sorumlu olması kadar teknoloji de bilimi geliştirmeye devam
etmektedir. Teknoloji nce insanın en temel ihtiyalarını karşılamak iin mevcutken artık
gereksinimlerden domamaktadır. Teknoloji, yaratıldıktan sonra kendine ihtiya
dourmaktadır.

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
34
Teknolojinin evrimsel sürecinde en büyük pay biyoteknolojilere düşmektedir,
denebilir. Biyoteknoloji sadece insan iin deil tüm canlılar iin kklü deişimler
sunmaktadır. “En basit haliyle biyoteknoloji, biyolojiye dayanan bir teknolojidir-
biyoteknoloji, yaşamımızı ve gezegenimizin salıını iyileştirmeye yardımcı olan
teknolojiler ve ürünler geliştirmek iin hücresel ve biyomoleküler sürelerden yararlanır”
(What is Biotechnology?, 2021). Günümüzün en nemli teknolojileri arasında yer alan
biyoteknoloji yaşamın her alanında etkisini gstermektedir. Naisbitt ve Aburdene,
“Megatrends 2000” adlı kitaplarında biyoteknoloji iin beş ana düşünceye yer
vermektedir:
i. Her ne kadar teknik ve kimi zaman korkutucu bir konu olsa da
biyoteknolojiyi grmezlikten gelemeyiz.
ii. Biyoteknolojiyi ynlendiren de insan düşüncesidir. Ne var ki şu
aşamada bile cini(geni) şişenin iine geri sokmak son derece zor bir
iştir. Cin(gen) artık dışarıdadır.
iii. Olup bitenlerin sorumluluu sırtımıza yüklenmiştir bile.
iv. Teknoloji, doasında ktü deildir. Yansızdır. Belirleyici olan, nasıl
kullanıldııdır. Biyoteknoloji zarardan ok yarar getirecee benziyor,
ne var ki neler olacaını da bilmemiz gerekiyor.
v. Yaşamın kendisini deiştirme sorumluluunu üstleneceksek,
düşünsel aıdan gelişmek zorundayız. Belki de bu sorumluluu
başarıyla yerine getirmek iin gerekten de tedbirli bir biimde ve
aır adımlarla ilerlememiz gerekiyor (Naisbitt ve Aburdene, 1991).
Bugün Naisbitt ve Aburdene’in fikirleri biyoteknolojinin CRISPR teknolojisi ile
girdii yeni yol ayrımında onun grmezlikten gelinemeyeceini kanıtlamış ve düşünsel
yeterlilii tartışmalı olan insanı, byle bir teknoloji karşısında bilinmezlikle baş başa
bırakmıştır. Biyoteknolojiler canlıya ve en nemlisi kendi türümüze bakışı
deiştirmektedir. nsandaki eşsiz ve teklik duygusu teknoloji ile sınanmaktadır. nsan ve
makine arasındaki izgi bulanıklaşırken bir yandan da teknoloji aracılıı ile bedene
ieriden tahrip devam etmektedir. Biyoteknoloji sayesinde biyolojinin direncini kıran
insan, gelecei iin gzlerini gklerden kendi bedenine evirmektedir. Biyoteknoloji,
nsan Genom Projesi’nin ıktılarından en ok yarar salayan bilim olmuştur.
Biyoteknoloji; gen mühendislii ve genom projeleriyle gelecekteki insan yaşamını
deiştirme potansiyeline sahiptir.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
35
Yaşam kodunun sadece okunabilir deil aynı zamanda programlanabilir olduu da
grülmüştür. Bu kod bilim insanları tarafından kırılabilir potansiyeli taşırken teknoloji ve
mühendislik ile de ynlendirmeye aıktır. 21. yüzyıl iin oka tartışılan teknolojilerden
üü nanoteknoloji, süper yapay zekalar ve genetik mühendislii olmaktadır. “Genetik
mühendislii, bir organizmayı veya organizma popülasyonunu deiştirmek iin DNA
veya dier nükleik asit moleküllerinin yapay manipülasyonu, modifikasyonu ve
rekombinasyonudur” (Britannica, 2021).
Bütün canlılar hücrelerinde DNA taşır. Bu sebeple genetik mühendislii türü ne
olursa olsun her canlı üzerinde deişimi mümkün kılar. Genetik mühendislii,
rekombinant DNA teknolojisi kullanılarak bir organizmanın genomunun bilerek yapılan
manipülasyonudur. Bilişim ve teknolojinin hkim olduu dünyamızda, insanların kendi
yarattıı biyoteknolojik sorunlarla başa ıkmaya alıştıı grülmektedir. Genetikteki
ilerlemeler artık kişinin genomunu kolayca düzenlemeye izin vermektedir. Herkesi
ilgilendiren, toplumsal bir sorun olabilme potansiyeli taşıyan genetik mühendislii
aslında bir genin ne olduu bilinmeden ok nce de insan hayatında vardı. zellikle
kalıtımın gizemlerinin zümü Aristoteles’in, “History of Animals” (Hayvanların
Hareketleri zerine) adlı eserine kadar eskiye gtürülebilmektedir. nsan genetiinin
kurucu metni olarak kabul gren bu eserde Aristoteles şyle der:
“Ve topaldan topal, krden kr, deforme anne babadan deforme ocuklar
dünyaya gelir. Genel olarak sylersek, ocuklar sık sık anne babalarındaki
anormal büyümüş dokular veya kalıcı izler gibi doaya aykırı zellikleri alır.
Bu tür zelliklerin ü kuşak boyunca aktarılmış olanları bilinmektedir”
(Aristotle).
Aristoteles’in, kalıtım iin ü kuşak aktarılabildiini yazdıı eserden sonra ise
Mendel ve bezelyeleri, modern genetik biliminin ncüsü olmuştur. Biyolojiye olan ilgiyi
canlandıran genetik mühendislii, genetik yapıları deiştirmek iin bir dizi teknoloji
kullanır. Modern biyoteknolojinin birok biimi DNA teknolojisine dayanır. DNA
teknolojisi, DNA'nın dizilmesi, analizi, kesilmesi ve yapıştırılmasıdır. nsanlar bu
konunun basit olmadıının ise olduka farkındadır. nsanı daha bilinir kılmanın yanında
genetik, bir insan tanımı yapmayı daha da zorlaştırmaktadır. Biyoteknolojiler sayesinde
“nsan genomunu anlama ve manipüle etme kapasitemiz, kafamızdaki ‘insan’
mefhumunu da deiştirecektir” (Mukherjee, 2018, s. 12).

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
36
Nanoteknoloji, biyoteknoloji, bilgi teknolojisi ve bilişsel bilim hızla ilerlemektedir.
NBIC teknolojilerin arasında insan bedeninin yeniden yapılandırılmasıyla genetik
mühendislii yapay bir evrimden bahsedilmesini mümkün kılar. Nükleer teknolojiye
karşı ıkılması gibi biyoteknolojiye karşı da olduka muhalefet sz konusudur.
Fukuyama’da biyoteknolojinin yaratacaı en nemli tehdidi insan doasını
deiştirebilme ve bylelikle bizi posthuman bir tarihsel dneme taşıyabilme olanaının
mevcudiyeti olarak sunmaktadır (Fukuyama, 2003, s. 7-8). Hastalıklara son verme,
bedenleri yeniden programlara ve lümü engelleme potansiyellerine sahip genom
mühendislii, etik endişeleri artırmaktadır.
Hangi genin hangi zellikler ile ilişkili olduunu bulabilmek iin insan genomları
taranmaktadır. Zek gibi zellikler ok sonranın adımları da olsa gen düzenleme
aralarının bunu mümkün kılma ihtimali artık vardır. “Doadaki genetik deişimin şofr
koltuunun boş” (Mukherjee, 2018, s. 433) olması deil, o koltua teknoloji aracılıı ile
bir insanın gemesi korkutucu gelmektedir.
Biyoteknolojideki gelişmeler biyolojik bir devrim olarak adlandırılmaktadır. Artık
genetik mühendisleri gen editleme teknolojileri sayesinde insan genomunun herhangi bir
yerinde son derece hassas deişiklikler yapabilmektedir. Genetik modifikasyon, genlerin
ıkarılması, deiştirilmesi, eklenmesi veya genlerin ekspresyonunun deiştirilmesi iin
DNA rekombinasyon tekniklerinin kullanılmasıdır. R-DNA teknolojisi DNA
moleküllerinin laboratuvar ortamında paralanıp yeniden birleştirilmesini salayan
teknolojidir. R-DNA yaşambilimi bir teknoloji haline getirmiştir (Rajan, 2012, s.18).
Yaşamın kendisini ilgilendiren bu teknolojiler genlerle bir bilye gibi
oynayabilmeye imknı vermektedir. Fakat bu oyun domino etkisi misali olumsuz
sonuları peş peşe getirebilmektedir. Doanın ve doal olanın sonu biyoteknoloji ile
yaklaşmaktadır. Habermas’a gre doup yetişen ile yapılıp edilen arasındaki alışıldık
ayrım biyoteknoloji eliyle ortadan kaldırılacaktır: “Türlerin tesadüf eliyle ynlendirilen
evrimi, gen-teknolojisinin ve buna balı olarak kendi sorumluluumuz iine giren
edimlerin müdahale sahasına dahil olduunda, yaşam dünyasında halen katı bir kategorik
ayrıma sahip olan insan eliyle yapılan ile doal olarak büyüyüp gelişen arasındaki fark
ayrımsızlaşır” (Habermas, 2003, s. 76). nsan doadan oluşturduu oyuncaı olan
teknolojiyle insan türünü doal seilimden kurtarmayı hedeflemektedir.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
37
Bu çalışmada etik, tıp eti󳼦inden farklı olarak yeni biyoteknolojilerin
genler ve henz insan dnyaya gelmeden yapılan ve yapılacak olan
modifikasyonları ifade etmektedir. Tp bebek (in vitro fertilizasyon), do󳼦um
ncesi testler, doktor hasta ilişkileri ve doktorların sahip olması gereken
erdemler, hasta hakları gibi etik sorunlar bu çalışmanın konusunu
oluşturmamaktadır.
1. CRISPR-Cas9 Teknolojisi
CRISPR adı verilen bir teknoloji bize yaşamın temel yapı taşları üzerinde eşine
rastlanmamış bir kontrol salamaktadır. Genetik araştırmalarında devrim niteliinde olan
CRISPR’ın biyoloji ve biyoteknolojiyi ele geirdii sylenebilmektedir. Bilim insanları
CRISPR aında her gün yeni bir organizma üzerinde deneylerini sürdürmektedir. Basit
ve verimli gen düzenleme aracı olan CRISPR, Kümelenmiş Düzenli Aralıklı Kısa
Palindromik Tekrar Dizileri (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic
Repeats) ifadesinin kısaltmasıdır. Genetik mühendislik aracı CRISPR-Cas9 sayesinde bir
canlının tüm DNA’sı düzenlenebilir kılınmıştır. stenmeyen genlerin ıkarılıp
istenilenlerle deiştirme yntemine dayanan CRISPR teknolojisinin yaratılmasına
yardımcı olan Doudna, onu şyle aıklamaktadır:
“CRISPR, ana işlevinden türü tasarım eseri bir moleküler makas olarak
betimlenebilir: Bu işlev, zgül yirmi harflik DNA dizilerine isabetle yanaşıp
ikili sarmalın ift ipliini kesip ayırmaktır. Ancak, bilimcilerin bu teknoloji
sayesinde elde edebilecei gen düzenleme sonuları fevkalade eşitlidir. Bu
sebeple, CRISPR’ı makas olarak deil de svire akısı olarak betimlemek
daha isabetli olacaktır: Tek bir moleküler makinenin eyleminden türeyen bir
dolu işleve sahip bir alet” (Doudna ve Sternberg, 2018, s. 101).
CRISPR-Cas9, bugüne kadarki en etkili gen düzenleme tekniidir. DNA’nın ü
milyar harfinden birini deiştirebilecek CRISPR ile canlıları modifiye bir gelecek
beklemektedir. Bu teknoloji, bazı bakterilerin doal yeteneklerine dayanmaktadır. Gen
terapisinin alt kümesi olarak grebileceimiz CRISPR- Cas9, insan tarafından
geliştirilmiş bir ara olmasa da onu programlamayı başaran insandır. Her organizmada
işe yarayan ve her geni düzenlemeye imkn veren CRISPR farklı organizmalarla alışan
biyologların kullandıı başlıca ara olmuştur. Cas9 ise “CRISPR associated” (CRISPR

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
38
ilişkili nükleaz-9) anlamındaki protein ailesini temsil etmektedir. “Sanki CRISPR, cas
genleriyle birlikte evrimleşmiş” (Doudna ve Sternberg, 2018, s. 69).
Doudna ve ekibi Cas9'un uygun RNA ile herhangi bir organizmanın DNA'sını
DNA'nın belirlenmiş bir kısmında kesebildiini keşfetmiştir. Doudna Cas9’u, kusursuz
bir bakteri silahı, hızla ve inanılmaz isabetle vuran virüs güdümlü bir füze olarak
nitelendirir (Doudna ve Sternberg, 2018, s. 83). Bir bakteri baışıklık sistemini gen
deiştirme teknolojisine dnüştürmeyi başaran Doudna ve arkadaşları, bu keşiften sonra
sırada bekleyen soruyu sormak iin vakit kaybetmemiştir: “Eer bakteriler, zgül virüs
DNA'sı dizilerini kesecek şekilde Cas9’u programlayabiliyorsa, biz aratırmacılar,
tahmin ettiimiz gibi başka DNA dizilerini (virüs DNA'sı olsun ya da olmasın) kesmesi
iin Cas9’u programlayabilir miydik” (Doudna ve Sternberg, 2018, s. 83)?
Douştan gelen genetik zelliklerle kısıtlandıımızın düşünüldüü bir dünya da
CRISPR sisteminin kolaylıı bilim dünyasında hızla yayılmasına sebep olmuştur. Tüm
bilim insanlarının daha kolay kullanımlı ve ucuz olan bu teknolojiye ulaşabiliyor olması
CRISPR’ın gücüne bir de eşitlik katmaktadır. Gezegeni, iinde yaşayan tüm canlılarla
deiştirecei düşünülen bu teknoloji kkten bir dnüşüm sunmaktadır. Darwin evrimi
dinin tekelinden ıkarsa da tamamen insanların eline de bırakmamıştı. nsan artık
CRISPR teknolojisi sayesinde kendi evrimini kontrol etme gücüne sahiptir. Evrim daima
neyi daha iyi yapabilecei ile ilgilenmiştir. Fakat doa iin iyi olan her zaman gülü ya
da büyük olan olmamıştır. Artık kr evrimin bilinli olarak isteklerimizce
ynlendirilebilecei bir teknolojiye sahibiz. Burada evrime müdahale, Walker’ın
deyimiyle “evrimin evrimleşmesi” sz konusudur (Walker vd., 2019, s. 36). Darwin’in
bahsettii doal seleksiyon şimdi yapay seleksiyon olmaktadır. Kontrol edilemez kabul
edilen doal seilim üzerinde müdahale ve denetim aık hale gelmektedir.
CRISPR-Cas9 gibi tam potansiyellerini yavaş yavaş grmeye başladıımız genom
düzenleme araları güncel gelişmeler arasında ok ynlü teknolojiler olarak yer
almaktadır. Hastalıa neden olan genetik hataları düzeltebilmenin yanında CRISPR; yok
olmuş türleri diriltebilme, daha salıklı gıdalar yaratabilme, gezegenin en tehlikelileri
olarak grülen sivrisinekler gibi türleri deiştirme ya da tamamen yok edebilme ve
hastalıa neden olan mikropları ortadan kaldırabilecektir. Doal seilim yerine
mühendislik, tasarım ve teknoloji ile belirlenecek olan evrimsel bir sürecin başındayız.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
39
Seilimin yerini seimler alırken kişi hakları nasıl korunacak ve eşitlik salanacak, bunun
üzerine düşünülmektedir.
2. Gen Dzenlemenin Kalıcı Hale Gelmesi: Somatik ve Germ Hattı Hcre
Dzenlemeleri
CRISPR’ın riskli bir teknoloji olduu her kesimce kabul edilmektedir.
Geleceimizi tanımlayacak başlıca teknolojilerden olan CRISPR-Cas9, aynı zamanda
insan germ hattını modifiye etmek iin de kullanılabilirdir. Gen tedavisi veya terapisi
genetik hastalıkların iyileştirilmesi amacıyla hastaya DNA aktarımı yapılmasıdır. Gen
tedavisi, Kistik fibrozis, Huntington gibi birok genetik rahatsızlık iin umut vadeden bir
tedavi seenei olabilmektedir. Nakil yapılan hücre türleri düşünüldüünde iki tip gen
tedavisi mevcuttur: Gen transferi olarak da bilinen somatik (beden hücresi) gen
terapisinde yapılan uygulamalar kalıtsal deildir. Yani deiştirilen zellik hastanın
ocuklarına gemez, bir sonraki nesle aktarılmaz. Fakat germ-hattı (üreme hücresi) gen
terapisi yumurtalık ya da sperm üzerinde yapıldıından hastanın ocuklarına ve nesilden
nesle aktarılabilirdir.
nsanlarda genetik modifikasyon dier organizmalardan daha tartışmalıdır. “Yirmi
beş yıl nce bile, hibir genetik uzmanı, gen dizilimi, moleküler genetik ve
bilgisayarlardaki atılımların bizi bugün olduumuz yere koyacaını düşünmemişti.
Germline mühendislii hakkındaki asıl soru, teknolojinin uygulanabilir olup olmayacaı
deil, ne zaman ve nasıl yapılacaıdır” (Stock ve Campbell, 2000, s. 5). Germ hattı
mühendislii iin iki grüş ayrılıı sz konusudur, denebilmektedir. lki ne olursa olsun
hastalık nlemenin dışında asla etik olmayacaından kullanılmaması gerektiinden
yanadır. kinci grüş ise bilim insanlarının düzenlemeler, katı ynlendirmeler yahut
geici ertelemelerle bunun kullanılabilecei fakat ancak ileride, faydalarının
dezavantajları nüne gemeye başladıındadır. Aslında germline genetik
modifikasyonunda yapılan şey bireyi deiştirmekten ziyade ne olacaına karar vermektir.
Kusursuz insan yaratma isteinin getirdii bu gen düzenlemesi, gelecekteki insanın
kişisel haklarına müdahaledir. Hayvanlarda oktandır uygulanmasına ramen germline
modifikasyonlarının insan üzerinde douracaı bilimsel, sosyal, güvenlik ve etik nedenler
bilinmediinden resmi olarak uygulanmamaktadır. “reme iin germline düzenlemesinin

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
40
kullanılması 40'tan fazla ülkede yasalar ve Avrupa Konseyi'nin balayıcı uluslararası
antlaşması ile yasaklıdır” (Human germline engineering, 2021). Toplumsal adaletin bu
teknoloji karşısında nasıl salanacaı büyük belirsizlik konusudur. lk başlarda maliyeti
bol olacak bu yntemlerden sadece zenginlerin yararlanabilecei ya da ucuzlayıp herkese
ulaştıında nasıl kullanılacaının nüne geilemeyecei tartışılmaktadır. Hastalıklardan
kurtulmayı, yeni bir süper elit grup yaratma düşüncesi bastırmaktadır. Neyin kabul
edilebilir neyin olmadıını belirlemenin yanında bunları belirleyecekler de büyük nem
arz etmektedir. Neyin hastalık neyin kusur olduuna kim karar verecektir? Hükümetler
mi, doktorlar mı, anne babalar mı yoksa şirketler mi? Bu teknolojilerle kendimizi ne
lüde dnüştüreceimizi ngremesek de bu gücü elimize almaya başladıımız bir
gerektir.
3. CRISPR İkizleri
CRISPR’ın cini, Naisbitt’in ok nce biyoteknolojinin gelişimi ve gen teknolojileri
iin bahsettii şişeden bu sefer ikiz bebekler yoluyla ıkmayı başarmıştır. CRISPR sz
konusu olduunda, belki de en tartışmalı konu, “CRISPR ikizlerinin” douşu olmuştur.
in'de doan CRISPR bebekleri bu konuyu her zamankinden daha acil hale getirmiştir.
“Bilim bunu yapabilir’ ya da ‘bilim şunu yapamaz’ cümleleriyle sık sık karşılaşılır; ama
hi kuşkusuz, bir şeyi yapabilecek veya yapamayacak olan, bilim insanının kendisidir.
[B]ilim insanları da birer insandır” (Mayr, 2008, s. 109). Ve insan yapabilir olduu şeyi
sonunda mutlaka yapmaktadır. 25 Kasım 2018'de He Jiankui
1
, Lulu ve Nana takma adları
ile bilinen genetik olarak düzenlenmiş ilk insan bebeklerinin dünyaya geldiini
duyurmuştur. Anne karnındaki HIV’li bebeklere CRISPR-Cas9 uygulaması yapan He
Jiankui, ilk tasarım bebekleri üretmiştir. Somatik hücrelerle sınırlı olup kalıtsal olmayan
genom düzenleme, ikiz kızlarla birlikte germline düzenlemeler için yeni bir başlangı
olmuştur. Southern Bilim ve Teknoloji niversitesi'nden (Southern University of Science
and Technology) inli araştırmacı Jiankui ve ekibi CRISPR teknolojisini, ikizleri ok az
kişide douştan var olan HIV enfeksiyonuna diren oluşturmak amacıyla CCR5 genini
silmek iin kullandıklarını bir YouTube videosuyla dünyaya duyurdu. Teknoloji eksik ve
1
inli bilim insanı He Jiankui, etik ve bilimsel normları grmezden gelip CRISPR/Cas9 teknolojisini
yasadışı kullandıı gerekesiyle Shenzen’deki bir mahkeme tarafından ü yıl hapis cezasına ve 3 milyon
yuan (430.000 dolar) para cezasına arptırılmıştır. Ayrıca araştırma ekibinde yer alan Zhang Renli adlı
bilim insanı da iki yıl hapse mahkm edilmiş ve 1 milyon yuan (143.000 dolar) para cezasına arptırılmıştır.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
41
riskler kontrol edilemezken genetii deiştirilmiş bebekler üretmek, birok bilim insanı
tarafından kınama ile karşılanmıştır. kizler üzerinde uygulanan işlemlerin ne gibi etkilere
sebep olduu ya da olacaı ikizler büyüdüke ve geliştike ortaya ıkacaktır. Bir gen
birden fazla zellii etkileyebilirken evreye balı gelişecek mutasyonlarla da farklı
sonular gzlenebilir. Belirsizliklerin hkim olduu sürete bilim insanları ikiz
bebeklerden sonra germ hattı düzenleme konusunda küresel bir moratoryumu are olarak
grmektedir (Lander vd., 2019, s.165).
4. Biyoteknoloji zerine Etik Tartışmalar
Teknoloji aracılıı ile genomlarda yapılan istilanın sınırlarının belirlenmesi gibi
birok konu aciliyetini korumaktadır. Biyoteknoloji bütünden ziyade bütünü oluşturan
paralara yüklenen anlamı artırmıştır. Canlı organizmalar üzerindeki genetik deişimlerin
hız kazanması, CRISPR teknolojisi ile insan türünde gerekleştirilen germ hattı
düzenlemesiyle doan tasarım bebekler durumun hassasiyetini gzler nüne sermektedir.
Pek ok dier teknoloji gibi genetik araştırmalar, nasıl kullandıımıza balı olarak bir
umut kaynaı ya da yıkımımızın sebebi olabilir. Biyoteknolojinin tüm iyi yanlarından
ziyade karanlık bir tarafının olduu da kabul edilmelidir. nsanlık tarihine baktıımızda
yıkıcılık, yapıcılıktan daha fazladır. Sonraki nesillere aktarılacak müdahaleler sonuları
geri alınamayacak daha büyük problemlere yol aabilir.
Teknolojik dnüşümler toplumu da doayı da tek tek bireyi de yeniden
şekillendirmektedir. Teknoloji ve dijitalleşmenin mümkün kıldıı bu tür alışmalar
gemişte insanların düşünmek zorunda kalmadıkları birok şeyi düşünmek zorunda
bırakmaktadır. Bilişim toplumunda insanların sorunları da teknolojik temelli
evrimleşmektedir. Teknoloji ne ktü ne iyidir. Her şey onu kullanana balıdır. ünkü
teknoloji deil insan yaptıklarından sorumlu olacak bir canlıdır. “Teknolojinin etii yok.
Bu yüzden, yaşamlarımızın en mahrem yerlerine, biyolojik sürelerimize bu kadar
müdahil olması tartışılmalı” (Leonhard, 2018, s. 14). Teknolojinin etii olmayabilir fakat
insanlık etie muhtatır. Teknoloji etik, kural ve inan tanımasa da her toplum ve onu
oluşturan birey bunlara dayalıdır.
Teknoloji etik iin her zaman bol malzeme ıkaracak bir alan olacaktır. Var olan
yasaların deişime uraması bir yana yeni etik ilkelerinin teknoloji hızına ayak uydurması

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
42
gerekmektedir. Biyoteknoloji konusunda ise biyoetik ilkelerin güncelliini koruması ve
biyoteknolojinin ahlaki boyutu nem arz etmektedir.
5. Canlı Etii: Biyoetik
Biyoetik tüm yaşamı, tüm organizmaların hayatını konu edinmektedir. Biyoetik,
etik kaygıların biyolojik bilimlere uyarlanmasıyla geniş bir alana hitap etmekte ve
biyoteknolojiler biyoetik sayesinde daha kapsamlı ele alınmaktadır. Biyoetik terimi
Hollandalı biyokimyacı Van Rensselaer Potter tarafından, 1971 yılında icad edilmiştir
(Bazıları ise Washington, D.C.'deki Kennedy Enstitüsü üyeleri tarafından kullanıldıını
söylemektedir) (What is Bioethics?). Son zamanlarda artan biyoteknolojik yeniliklerin
insani boyuttaki sonularını anlamamızı salayan biyoetik, yaşamlar üzerindeki etik
kurallar bütünü olarak tanımlanabilmektedir. Biyoetik genellikle insan onuru, adalet,
eşitlik, bütünlük, ortak deerlerin yaratılması, dayanışma, insanın kaderi üzerindeki sz
sahiplii, zgürlük ve zerklie saygı gibi ilkeler (Bioethics Core Curriculum, 2008)
etrafında şekillenmektedir.
Canlı etii anlamını taşıyan biyoetik, canlı bilimleri alanında, insanların tutum ve
davranışlarının iyi veya ktü ynden deerlendirilmesi üzerine yapılan alışmalardır
(Metin, 2010, s. 1). Doumundan itibaren olasılıklarla dolu gelecei bekleyen insan evre
etkisiyle kendini geliştirmeye, karakterini şekillendirmeye aıktır. Genler ok büyük bir
kontrolün sahibi de olsa evrenin insan üzerindeki etkisi de gz ardı edilemezdir. Bu
durumda ilk başta genlere yapılacak müdahale ile kişinin olabilecei şeylerin seenekleri
daraltılacakken aslında evre de etkisiz hale getirilecektir. Sınırlarından arındırılmaya
alışılan insan ilk evrede sınırlandırılmış ve hayatta yapabilecekleri ve olabilecei
netleştirilmiş bir hayata başlayacaktır. Bu durumda buna karar veren kişiler üzerinde bir
yaptırım olup olmayacaı yahut kişinin büyüdüke bunu psikolojik olarak nasıl
karşılayacaı bilinmemektedir. Her halükrda artık insanı tasarımcısından hesap
sorabilecek bir gelecek beklemektedir.
Tüm sorunları teknolojiyle züme kavuşturan insan “Tanrı’yı oynamak” ile
sulanmaktadır. Bunca zaman yaşanan şeylerin sorumluluklarından Tanrı bahanesiyle
sıyrılan insan şimdi teknolojinin getirisinden en ok, sorumlulukları kendi almak zorunda
kalacaı iin korkmaktadır. Bir insanın dier insanları tasarlama ihtimali ürkütücü

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
43
gelmektedir ünkü tesadüfler zgür seimlere dnüştüünde tüm sorumluluk insana ait
olacaktır. Peki bu sorumluluk, devletlerin mi ebeveynlerin mi yoksa bireyin kendisinin
kendi bedeni üstünde istediini yapabilme, tasarlama hakkına mı dnüşecektir, bilinmez.
Kr rastlantıların insanı belli biimlere sokması doal karşılanırken insan aklı tepki
toplamaktadır. ünkü yaygın inan, insandansa doanın ktüye izin vermeyecei
ynündedir. “Tanrı'yı oynamak aslında ateşle oynamak anlamına gelir. Ama biz
lümlüler tehlikeli keşiflerin koruyucu azizi Prometheus'tan beri tam olarak hep bunu
yaptık. Ateşle oynayıp sonuları kabul ediyoruz, ünkü bür türlüsü hep sorumsuz
korkaklık olacaktır” (Dvvorkin, 1999).
nsan kendi istemedii durumlarla karşı karşıya kaldıında Tanrı gibi, doa gibi
sulayacak bir şeyleri hep bulmuştur. Tanrı’yı oynamak fazla abartılı bir ifade de olsa
inananlar iin teknolojinin gücünü belli eden bir deyim gibi akıllara kazınmıştır. Tanrı’yı
oynamanın ahlaken yanlışlıı insanlar arasında yaygın bir savdır. “Frankenstein”
tarafından yaratılan canavarla bir tutulan durum, olası zararlara dikkat ekmek iin
yaygınca kullanılmaktadır. nlü bir korku klasii ve bilim kurgu olan Frankenstein’da
yaratma eylemi aıka bilim insanının eline geer ve insanın Tanrı’ya karşı bir meydan
okuması, onun taklidi şeklinde yorumlanır. Tanrı’nın işine karışmanın, canavarın
irkinlii ve ktülüü ile hi de iyi sonulara sebep olamayacaı gsterilmektedir. Evrim
teorisiyle kibrini bir kenara bırakmak zorunda kalan insan, yarattıı teknolojinin gücü ve
biyoteknolojiyle yapabilecekleri ile bu kibri canlandırmaktadır.
Kavramlar ok ciddi dnüşümlere urarken ilk sıraya kendini deiştirmekle
başlayan “insan” geecek gzükmektedir. nsanın gelecei de insan tanımının ne olacaı
da belirsizliini korumaktadır. Biyo-kültürel bir varlık olarak insanın canlılar
dünyasındaki yerinde net bir tanımı yapılamamaktadır. Sahip oldukları ya da olmadıkları
üzerinden genellemelere varılan tanımlar eşitlilik gstermektedir. “Bir materyalist ve bir
spiritüalist, sodyum klorür kristalini aynı şekilde tanımlar. Oysaki insan üzerinde bir
anlaşmaya varamazlar” (Carrel, 2019, s. 23). Gemişten günümüze uzanan deişim
sürecinde insan günümüzde teknolojikleşen hayvan olmaktadır. nsan olarak kim
olduunuzda genetik, inanılmaz derecede rol oynamakta fakat kim olduunuzu farklı
tecrübeler de şekillendirmektedir. Eer genetik determinizmin savunduu gibi fiziksel ve
davranışsal fenotipleri genler belirliyorsa sz konusu bir genetik deişimde insan kimlii
de deişecektir, denebilir. Fakat genetik determinizm doru olsa bile insan dışarıdan

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
44
müdahale ile kimliinin deişeceini düşündüünde aklına, bu müdahale olmasaydı da
ihtimal dahilindeki mutasyonlarla neleri kaybedip “ne olarak” kaldıı gelebilecektir.
Kontrolsüz bir mekanizmanın varlıı mı yoksa insan etkisi mi türümüz iin daha
tahammül edilebilir olacaktır, grülecektir.
CRISPR gibi teknolojilerle türümüzü şimdiki haline getiren şey olduuna inanılan
genler üzerinde birok deişiklik yapma imknı domuştur. “Genler bireyleri oluşturur,
bireylerin belirli tercihleri ve davranışları vardır, tercihlerin ve davranışların toplamı
kültürü oluşturur, o hlde genler kültürü oluşturur” (Lewontin, 2015, s. 26). CRISPR
teknolojisi ile bu mantıksal yürütme, genlerini deiştirmeye başlayan insan nce kendini,
sonuta kültürü ve her şeyi de deiştirecektir, şeklinde ilerletilebilmektedir.
ngiliz filozof Thomas Hobbes tarafından ortaya atılan "Theseus'un gemisi", felsefe
tarihinin ünlü paradokslarındandır. Buradaki soru geminin deiştirilmedik hibir parası
kalmadıında da hala aynı gemi olup olmadııdır. Genetik mühendislii de insana kendi
parası olan genlerin deişimini sunmaktadır. Bir gün tüm genlerin deiştirilebilir olması
sonunda insanı farklı kılacaktır ünkü bir gemi parasının gemiye grünüş olarak aynılık
vermesi ile bir insanın genlerinin etkileri sonu olarak sadece şeklen kalmayacaktır. Bu
balamda genlerini deiştiren insanın tanımını da beraberinde deiştirecei
sylenebilmektedir.
nsanın neyinin deişmeyecei ya da deişmemesi gerektii ise bir dier etik sorun
olmaktadır. nsan daha ktü hale gelmeden daha iyiye ulaşmayı arzuladıı teknolojiye bel
balamıştır. Bilgisayar teknolojileri insan deişimini hızlandırmakta ve hi olmadıı
kadar kolaylaştırmaktadır. nsanların kendilerine yüklenen eşitsizliklerin birounu
genetik mühendislii ile aşabildii bir dünyada artık bildiimiz insan türünün kalmayacak
olması ironidir. Bu balamda genetik teknolojilere temkinli yaklaşmak gerekmektedir.
Daha iyi iin feda edilenlerin bizi iyi kılıp kılmadıı bilinmemektedir. Stevens’ın dedii
gibi, belki de “Kusurlar bizim cennetimizdir” (Stevens, 1954, s. 193). “nsan olmak”
kavramının urayacaı mutasyonu ve insan türünün nasıl şekilleneceini sınırlandırmak,
günümüz insan türünün elindedir.
6. CRISPR: Birey, Aile ve Toplum Aısından Tartışılması
Erken ve sorumsuzca nitelendirilen CRISPR ikizleri deneylerinden sonra
teknolojinin bilinmeyen güvenlik tehlikesinden ziyade yeni bir tartışma da alevlenmişti:

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
45
nsan germ hattı düzenlemelerinin ahlaki boyutu. Genetik bir hastalıın taşıyıcısı
olduunu bilen insanlar senelerdir uygulanan preimplantasyon genetik tanı seeneine
zaten sahiptir. PGD ile tüpte dllenen embriyodan alınan hücre genetik hastalıklara karşı
test edilip salıklı olanlar kadına transfer edilmektedir. Fakat aynı teknoloji embriyonun
cinsiyet ve gz rengi gibi tespitleri iinde kullanılmaktadır. Bu teknoloji geliştike
genetik raporlar almak da gelişecektir. Gelecekteki kişilerin genomlarını nesilden nesle
aktarılabilecek şekillerde deiştirmek birok uluslararası yasaya ve birok kişinin etik
kurallarına gre yanlıştır. Doaya sz geirmeye başlayan insan kendi bedeninde de
sonuları ciddi de olsa deişimler yapmaktadır. Bu deişim ü aşamada
gerekleşmektedir denilebilir:
i. Dış grünüşü deiştirmek: En basit, en eski ve hızlısıdır. Estetik
operasyonlar, lens kullanımlarıyla gzde yapılan deişiklikler, sa
renginin deiştirilmesi vb. birok fiziksel olayı kapsar.
ii. Transhümanizmin hararetle savunduu, insan bedeni iin daha iyiyi
hedefledii makine insan eklentilerinden oluşan bedenler iin
deişimler: nsan 2.0
iii. Bugün biyoteknolojinin bedene ieriden genlere müdahalesi ile
başlayan deişim: Kalıtımsal deişiklikler.
Genlerimiz üzerinde yaptıımız deişikliklerin sonuları, bedenlerimiz üzerine
yaptıklarımızdan ok daha farklı olacaktır. Dünyanın en büyük bilimsel araştırma
sponsoru olan Ulusal Salık Enstitüleri (NIH), insan embriyolarında CRISPR kullanan
alışmalara fon salamazken kalıtsal olacaından germ hattı düzenlemelerinde de
CRISPR kullanımına karşıdır (Wolinetz ve Collins, 2019). CRISPR aracılııyla genom
düzenleme teknolojisini geliştirme sürecine liderlik eden bilim insanlarından Jennifer
Doudna dahil birok bilim insanı onun, insan üreme hücrelerinde kullanımı iin ok erken
olduunu vurgulamaktadır:
“CRISPR teknolojisini, insanolunun gelecek nesillerinin genomunu kalıcı
olarak deiştirme maksadıyla kullanmaktan sakınmalıyız; en azından üreme
hücrelerini düzenlemenin douracaı meseleler hakkında daha fazla kafa
yorana kadar. [O] sınırı aşmadan nce iki kez düşünmeliyiz. Sonra bir kez daha
düşünmeliyiz” (Doudna ve Sternberg, 2018, s. 167-168).
Biyoteknolojilere korkuyla yaklaşan insanlar temelde “geri getirilemeyecek”
paydasında birleşmektedir. Bu kalıtımsal aktarım germ hattı düzenlemeleriyle
tartışılmaktadır. nsanlık, insan germ hattı genetik modifikasyonu ile ilk kez CRISPR
deneyleri sayesinde karşı karşıya kalmıştır. Genetii deiştirilmiş insanların fantezi

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
46
kitaplarından gündelik yaşama geişi salanmıştır. CRISPR, insan üzerinde genetik
modifikasyonun mümkünlüünü ikiz bebekler ile kanıtlamış, bylelikle genetik
mühendisliin etii, gelecein deil günümüz konusu olmuştur.
Aşaıda sırasıyla; toplumlarda genetik ayrımcılık, gen terapisinde iyileştirme ve
geliştirme kavramları, genetik eşitlilik ve tek tipleşme, hakların genetik müdahale ile
dnüşümü ve dijital etik zorunluluu başlıkları altında etik problemlere deinilmiştir.
Toplumlarda genetik ayrımcılık: Toplumlar kişiler arasında her zaman belli
eşitsizliklerin olduu yer olmuştur. nsanın toplum iinde dini, siyasi, etnik, ekonomik
ayrımlara maruz kaldıı bilinmektedir. imdi genetik zelliklerin hkim olduu bir
ayrımcılıktan sz edilmektedir. Genetik mühendisliinin beraberinde getirecei
problemlerden biri de yeni bir sınıf ve sınıfsal eşitsizlik yaratımı olarak
grülebilmektedir. Batukan’a gre, “Sayborglar gelecein toplumunda ayrı bir toplumsal
sınıf oluşturmaya adaydır. Aynı biimde androidlerin farklı modelleri, insanla
bütünleşmiş olanlar (yarı robot/ yarı insan), robot uzuvlara sahip insanlar (rnein robot
kollara ve bacaklara sahip işiler), genetik olarak yükseltilmiş insanlar ve normal
insanlardan oluşan sınıflar olacaktır” (Batukan, 2017, s. 25).
Kullanılacak genetik bilgiler ve üretilen yeni ifadeler bu sınıfları
belirginleştirecektir. Yeni türler ile eski insanların aynı ortamı paylaşması zamanla
güsüz tarafın gülü ve ideal tarafa dnüşümü ile sonlanabilecektir. Biyoteknolojinin
beraberinde toplumsal bir sınıf yaratması ok yakın bir gelecektir. Zaten var olan birok
toplumsal eşitsizliin bu teknolojilerle daha da aılacaı korkusu hakimdir. “Gen
tedavisinin kusursuz bir şekilde uygulanacak düzeye ulaşması yepyeni sorunları da
beraberinde getirecektir. Gen tedavisi, bu tedaviye gerekten ihtiyacı olan kişilerin yanı
sıra maddi olanakları yerinde olup üstün zellikler kazanmak isteyenlerce de
kullanılmaya alışılacaktır” (Karaay, 2018, s. 288).
nsandan ortaya ıkan, üretiminde insan materyali kullanılan bir canlı iin modifiye
edilirliini yahut edildiini vurgulayacak yeni bir kavram ortaya atmak bile toplumda
yaratacaı ayrımı gzler nüne sermektedir. Genetik mühendislii teknolojilerinin
hastalık tedavisinden, estetik gibi kazan ve heves bazlı bir sektre dnüşmesi tehlikeli
sonular dourabilmektedir.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
47
Gen terapisinde iyileştirme ve geliştirme kavramları: Gen terapisindeki terapi
hastalıkların tedavisi anlamından, “geliştirme” ye kaydıında kavramlar arasındaki bu
bulanıklık ahlaken tartışmaları krükleyen kısım olmaktadır. “Elbette en nemli biyo-etik
soru, insan doasına teşhis amacıyla nüfuz edip, ona tedavi amalı da olsa egemen olmaya
kalkışmakla ilgilidir” (Habermas, 2003, s. 45). yileştirme ve geliştirme arasındaki bu
kırılma noktası, tedavi amacıyla yapılan iyileştirmelerden ziyade zaten salıklı olan
bireylere geliştirme uygulamasını iermektedir.
[]nsan genetiinin gelecei iki temel unsur üzerine inşa edilecekti. Birincisi
"genetik tanı" idi genlerin hastalıkları, seimleri ve yazgıları ngrmede veya
belirlemede kullanılabilecei fikri. kincisiyse "genetik deişiklik" fikriydi-
yani genlerin deiştirilerek hastalıkların, seimlerin ve yazgının
deiştirilebilecei fikri (Mukherjee, 2018, s. 450).
yileştirme ve geliştirme, tedavi ve kendini yükseltme arasındaki sınır
bulanıklaşırken hangi genetik hastalıkların tedavi edilecei, hangilerininse gerekten bir
hastalık olup olmadıı (saırlık, cücelik vb.) tartışılır durumdadır. Kalıtılabilir genetik
modifikasyon eşitlii hie sayarak estetik ameliyat basitliine indirgenemez. Bir insanın
ynelimleriyle başka bir insanın yaşamına yapılacaklar birok hak sorunu doururken
germ hattında aşılacak bir sınır dierini kolaylıkla takip edecektir. “Genetik tedavilerin
menzili hakkında bilgilendirilen anne baba adayları, sahip olmayı düşündükleri
ocuklarda hangi zellikleri ne ıkartıp geliştirmek istediklerine kendi deerlerine
dayanarak karar vereceklerdir” (Habermas, 2003, s. 80). En iyilerine sahip olmak iin gen
kuyruklarına girecek insanlar, modaya uygun zellikler seebilmek iin belli şirketleri
kazanlı konuma getirebilir. Teknolojilerin ilk ıktıklarındaki fiyatları düşünüldüünde
oluşacak pazarda, toplumsal eşitsizlik de artabilir. Ya da tam tersi teknolojinin herkese
ulaşılabilir kılındıında nüne geilemeyecek arzu ve isteklerce eşitlenecek kullanımlar
ve mutasyonlara sebep olabilir.
Genetik eşitlilik ve tek tipleşme: Tıbbi gereklilikleri bulunmayan istekler gz
rengi, sa rengi, cinsiyet gibi tercih edilmeleri ya da onlardan vazgeilmesi genetik
eşitlilii etkileyebilecektir. Genetik teknolojiler insan farklılıklarını aza indirgeyecektir.
Doum ncesi testlerinde bireysel seimlerin nasıl tüm nüfusu etkileyebilecei zaten
grülmüştür. En ok tercih edilenlerin arasında kaybedilen yetiler mutlaka olacaktır. Bu
azalmanın da evre ve hastalıklara karşı etkilerinin ne olacaı bilinemezliini
korumaktadır. Germ hücresi düzenlemeleri nihayetinde insan nüfusunu ve evrimi

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
48
etkileyecektir. Tek tipleşme hem hastalık hem de dış grünüş olarak farklılıkların ortadan
kaldırılması ya da kusur olarak nitelendirilen ama hastalık olmayan cücelik gibi
netleştirilmemiş ya da buna gerek grülmemiş durumlarda insanlar üzerindeki psikolojik
ve fiziksel zarar, eşitsizliin hi grülmemiş seviyelere yükselmesini olası ktü sonular
olarak nitelendirmek mümkündür. Herkes daha iyi olmaya başladıında bu, engelli ve
yetersiz grülen zellik ve kişilere karşı toleransın daha da azalmasına sebep
olabilecektir.
reme eşitlilik demektir. nsan üremesinin gelecei tamamen deişecek
gzükmektedir. imdiden ebeveynler tarafından cinsiyet ve gz renkleri seilebilmekte
ve ü ebeveynli bebekler
2
(nükleer transfer) domaktadır. nsan seri bir üretime tabi
tutulduunda bu tek tiplilii getirecektir. Bu teknolojide deiştirilmiş, üzerinde oynanmış
bir varlıın gelecek ihtimallerini yok etmek sz konusudur. Oysa “[...]belirsizlik,
gelecein varlık koşulunu oluşturur” (Rajan, 2012, s. 261). Biyoteknolojinin kurbanı olan
genler insanın biricikliini kaybetmesine neden olacaktır. ou yenilii zgürlük
bahanesi altına saklarken ebeveynleri tarafından genomları şekillendirilen nesillerin
yaşayabilecekleri de en başından kısıtlanmış olacaktır. Etiin temel sorularından olan
Aristoteles’e kadar uzanan zgür irade fikirleri, genetik mühendislii ile daha tartışılır bir
hale gelecektir. Genetik kodları zgür irade ile diledii gibi deiştirecek insan bu gücü
kimin kontrol edecei, toplumu gelecei nasıl etkileyecei gibi birok güvenlik
endişesine kapı amaktadır. Kendini sürekli yenileyebilecek varlıklı kesimle, genetik
gelişime ulaşamayan yoksul kesim arası uurum aılacaktır. Bu uurum, ekonomik
ayrımı tetikledike blünme de kaınılmaz olacaktır.
Genetik ayrımcılık ve insan eşitliliinin kaybolması bir yana toplum iinde üstün
genleriyle yeni bir elit grubun oluşması da ihtimal dahilindedir. Zaten toplumda avantajlı
konumda olan insanlara genetik mühendislii ile eklenecek artılarla var olan eşitsizlik
iyice genişleyecektir. Buradaki gerek ise toplumdaki eşitsizliin hep olduu ve teknoloji
olmazsa da sadece daha yavaş bir şekilde devam edeceinin kabul edilmesi olacaktır. Sırf
bu sebeple bylesi gülü bir teknolojinin gelişimini engellemek akıllıca olmayacaktır.
Tamamen ücretsiz bir şekilde sunulacak dahi olsa germ hattı deişikliklerini kullanmak
2
Bir kadında kusurlu olan mitokondriyal dna denen para hücrede enerji oluşumu iin kritik nemdedir.
Kadın yumurtasında yer alan mitokondri nesilden nesile aktarılırken lümcül mitokondriyal hastalıa sahip
bebekler oluşabilmektedir. Nükleer transfer, bir kadından mitokondriyi dier kadından DNA’nın geri
kalanını ve erkein DNA’sının alıp birleştirildii bir yntemdir.

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
49
istemeyecek, tercih etmeyecek insanlar hala olacaktır. Bu da kişiler arasında teknoloji
kullanımlı bir adaletsizlikten ziyade kişi tercihli bir sosyal eşitsizlik olacaktır.
Hakların genetik mdahale ile dnşm: nsan haklarına getirilecek
düzenlemeler ok farklı deişimleri kapsayacaktır. “Doma hakkı”, doru türden genlerle
doma hakkı olarak baştan ifade edilebilirdi” (Mukherjee, 2018, s. 278). Yahut rnekler
genetik bozuklukları sememe hakkı ve bu hakkı kimin hangi hakla kendi veya başkası
üzerinde kullanmaya karar verebilecei gibi eşitlendirilebilecektir. nsanların kendi
bedenleri üzerinde hak sahibi olmalarından ok gelecek nesiller üzerinde kalıtımsal
deişikliklerin yapılıp yapılmayacaı tartışmaların hararetli kısmını oluşturmaktadır.
CRISPR ile gz, sa rengi, boy veya zekayı düzenlemek genomu düzenlenen kişi embriyo
olduundan kendi adına verilen kararlarda sz hakkı olmamasını dourmaktadır. Bu
teknolojilerle ailelerin ocuklarına en iyi ortamı sunmaktan onlara en iyi genleri daha en
başta verebilme hakları domaktadır. Peki germ hattı deişikliine sahip olan bir ocuk
büyüdüünde yasalar nünde buna itiraz edebilecek midir?
Domamış ocukların ahlaki durumları üzerine düşündüümüz bir gerektir ünkü
gereksinimden her an ıkıp seri üretim ya da sadece ebeveyn arzusuna dnebilecek bir
teknoloji sz konusudur. Güzellik standartları ve toplumsal tercihler tarafından insan
eliyle şekillendirilen bir nesil beklenmektedir. Zekanın genetiinin bir sır olmaktan
ıktıı noktada bunu ocuklarının ya da kendi üzerinde kullanmak istemeyecek insan
sayısını bir düşünün. “󳼕nsana bir şey eklemek veya çıkarmak, kendine ait kimli󳼦i,
bedeni ve bedene ait şahsi bilgiyi mu󳼦lk bir konuma sokmakta simgesel
sınırları parçalamaktadır” (Bulut, 2019, s. 2315). Germ hattı hücre
düzenlemelerinin kişiler üzerinde yaratacaı potansiyel kimlik buhranları sz konusu
olabilecektir.
Ebeveynler ocukları üzerinde kişisel gelişimleri konusunda günümüzde de
olduka sz hakkına sahiptir. Sporda daha iyi olabilmesi iin sıkı takvimlerle alıştırılan
ocuklar, ek hormon takviyeleri ile yapılan müdahaleler, zel hocalar tutulması gibi
birok durum doal bir hak olarak grülmektedir. “Bu aıdan bakıldıında bir insan
genomunun yapısına müdahale etmek, büyümekte olan bir kişinin evresi üzerinde etkide
bulunmak ve onu deiştirmekten pek farklı deilmiş gibi grünmektedir” (Habermas,

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
50
2003, s. 83). Fakat tüm bunlar genetik müdahaleleri yine de meşru kılmamaktadır. ünkü
sayılan gerekeler iin ocuk ou durumda yle deilmiş gibi gzükse de uygulamamayı
seme hakkına her zaman sahip olacaktır ancak daha anne karnında uradıı genetik
deişim, ret hakkının sıfıra indirilmesi ve ondan sonra gelecek nesilleri de etkileyebilecek
bir dnüşüm arasında ok fark vardır. Kısaca ocukları geliştirmek amacıyla yapılacaklar
bile teknoloji işin iine girdiinde kişisel bir sorun olmaktan ok daha fazlası olagelir.
Dijital etik zorunluluu: nsanların genetik modifikasyonunun etik sonuları ne
yapılması ve ne yapılabilecei düşünülmektedir. CRISPR teknolojisi ve yapabilecekleri
düşünüldüünde yaşamın deeri, insan olmanın nemi ve insan olmanın ne olduu gibi
derin felsefi sorulara bizi ynlendiren biyoteknolojik gelişmelere eski cevaplar yeterli
gelmemektedir. nsan hayatta kalabilmek iin doaya müdahale etmek zorunda
kalmaktadır. Var olan insanın deişimi sz konusuyken eski ilkeler de yeni durumlar iin
güncellenmelidir. Dijital yaşamlar dijital bir etik zorunluluu dourmaktadır. Dijital
aın biyoteknolojileri iin nerilecek yeni teorilere ihtiya vardır. Biyoetik, etik ile
uygulamalı felsefenin bir alanıdır ve sadece akademinin iinde kalmamalıdır. Tüm
geleneksel etikler, dijital etik eşiindedir; ona evrilmek üzeredir. “Temel bir dijital etik
seti tanımlamalıyız; Dijital a’a uyacak türden bir etik: ilerlemenin veya inovasyonun
hızını kesmeyecek kadar aık; fakat insanlıımızı korumaya yetecek kadar gülü”
(Leonhard, 2018, s. 166). lkeler devleti, zel sektrü ve bireyi her ynüyle kapsayıcı
dijital kültür gerekleri gz nünde bulundurularak baştan ortaya konmalıdır.
Sonuç
Kim olduumuzun etkilerinin tartışılmaya devam edecei bir yüzyıl bizi
beklemektedir. Biyoteknolojinin etkisi bilişim teknolojilerinin de yardımıyla insan
bedeninden sonra insan genlerinde de oynamalar mümkün hale gelmektedir. nsan
teknoloji aracılııyla hükümdarlıa soyunmaktadır. Hayal edilmekte olan, türümüzün
kendi dnüşümünü insan eliyle saladıı gelecek, gelmiştir. lk kez bir canlı, kken
problemini zebilecek ve geleceini tasarlamayı üstlenebilecek potansiyeldedir.
Kadercilik ve doanın hakimiyetinin üzerine teknoloji gibi gülü bir donanımla yerleşen
insan kendi seim ve sorunluluklarını üstlenme cesareti gstermektedir.
Biyoteknolojinin hayat kurtarma sylemiyle akılları elemeyecek kadar fazla ve
etkili olumsuz sonuları olduu grülmektedir. Biyoteknoloji, bilinmezliklerle dolu;

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
51
doaya, evrime, güvenlik ve etik sınırlara aykırı davranılan bir alan. nsanın
bilinmeyenden korkması, teknolojiyi cüleştirmesine sebep olmaktadır. CRISPR gibi
biyoteknolojilerin dünyamızı iyileştirme potansiyeli ok yüksektir. Fakat riskleri en aza
indirmeden ve sonular tahmin edilebilir kılınmadan canlılar üzerinde kullanımları teşvik
edilmemektedir.
Biyoteknolojilerin beraberinde getirdii en dikkat ekici ve nemli sorun, insan
germ hattında yapılan oynamalar ile gen havuzunda oluşacak kalıcı deişiklikler olarak
gzükmektedir. Basit bir kumanda tamir edilmek istenirken tamamen bozulabilmektedir.
nsanın ise sahip olduu tüm karmaşası ve hala taşıdıı bilinmezlikleriyle iyileştirilmeye
alışıldıında ne aıdan bozulacaı tahmin edilememektedir. CRISPR'ın insanlarda
kullanımı yeterince güvenli olana kadar araştırmalara devam edilmesi etik dışı olarak
grülmemektedir. ünkü denetimli laboratuvarlarda karşılaşılabileceklerle herkesin
kendi arka bahesinde yapabileceklerini takip etmek arasında fark olacaktır. Güvensiz
ortamlarda kendi güvenliklerini hie sayan deneyler yerine belli şartları yerine getiren ve
denetimde olan kişilerin araştırmalarını sürdürmesi her halükrda girilecek bu yolda bir
b planı işlevi grebilmektedir. Etkisi ve güvenilirlii deneylerle iyice netleştirilip sebep
olacakları iin uluslararası iş birliiyle kurallar belirlense dahi hızla ilerleyen germ hattı
mühendislii uygulamada tereddütleri beraberinde getirmektedir. Her aıdan tüm
biyoetik boyutlarıyla ele alınabilecek tartışma ortamları züm olarak grülebilmektedir.
Uluslararası bir gzetimin kolay olmayacaı bilinse de deney, yasa ve yapılacaklar gibi
belli başlıkları zetleyen uluslararası bir bildiri ise kolaylık salayabilmektedir. Bu
tartışmaların netleşmesinde bilim insanlarına etik uzmanları, iletişimciler, filozoflar,
hasta yakınları ve sıradan vatandaşların da eşlik edebilecei düşünülmektedir.
nsan genetik modifikasyonu artık mümkündür. Biyoteknolojiler geliştike insan
doasına ilişkin sorular artmakta cevapları ise hl belirsiz kalmaktadır. Kesinliin
neredeyse sadece bir türü yok edecek kısma
3
kadar bilindii bu alanda sonrası iin kimse
bir şey syleyememektedir. Belki genleri deiştirmek yeni bir şey deil; fakat artık
korkulan her ihtimalin olması iin gerekli teknolojinin hazır olması ok şeydir. CRISPR,
3
CRISPR tabanlı muazzam bir gü olan bir dier riskli genetik mühendislik teknolojisi ise gen sürücüsüdür.
Nesilden nesile kendini kopyalayabilen bu sistem bir türün deişmesinde zincirleme reaksiyona sebep
olabilir. Ama bir popülasyonda bir türde belirli bir zelliin gelecek nesillere aktarımını salamaktır,
sadece bir organizmayı deil türün tamamını ve dolayısıyla tüm ekosistemi deiştirmekten sz
edilmektedir.

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
52
kendi türümüz dahil hem en büyük umut hem de en büyük tehlike olma potansiyeli
taşımaktadır. Bilimsel sınıflandırmaların deişecei yeni sınıflamanın DNA’larla
yapılabilecei grülmektedir. Normal doumun bir Rus ruleti benzetmesi olarak kalacaı
gelecekte ihtimal ve eşitlilie minimum yer verilecektir. Ebeveynlerin kendi
nceliklerine gre gerekleştirdikleri genetik belirlemeler yoluyla genetik mirasımızı
kabul etmenin ve reddetmenin mümkünlüü tartışılacaktır.
Biyoteknolojinin getirecei insan sonrasının ne zelliklere sahip olacaı
belirlenemese de toplum, her türlü kural, yasa, siyaset ve adalet, güvenlik, zek, birey,
lüm, zgürlük gibi kavramlar kısaca iinde insanın olduu ve evresinde şekillenen her
şeyin temelden deişecei veya ortadan kalkacaı ngrülebilmektedir. Hızla gelişen bu
teknolojiye hukuk başta olmak üzere tüm alanlarında aynı hızla cevap verebilmesi ve onu
şekillendirmesi gerekmektedir. Hukuki olarak alt yapının oluşturulmasının dışında halk
ile etkileşimlere girilmesi, medya ve iletişimin nemini daha da artıracaktır.
Mühendislerin her adımda iinde oldukları teknolojiye zellikle biyoteknoloji gibi insanı
konu edinen bir alanda sosyal bilimciler ve filozoflara da olduka ihtiya vardır.
Biyoteknolojik okuryazarlık artırılmalıdır.
nsanlarda germ hattı mühendislii sz konusu olduunda, genetik hataları
düzeltme ve genetik hastalıkların tamamen ortadan kaldırılmasından ziyade nesiller boyu
sürecek yeni genetik hastalıklar veya genetik kusurlar da yaratılabilecektir. Fakat, tasarım
bebek konusu tamamen muhaliflerin korkutucu distopya hikayelerine gre
şekillendirilmemelidir. Teknolojiye hazır olana kadar fırsat verilmeli, gelişimi
engellenmemelidir.
Biyoteknolojik ilerleme yadsınamaz bir gerekliktir fakat dünyada gelişmekte olan
biyoteknolojinin nasıl ynetilecei, denetlenecek ve kontrol edileceini dair rnek
yoktur. nsan, bilinmeyen bir gelecee bilinmeyen sonuları olan teknolojileri kullanma
arzusuyla ilerlemektedir. Tek doru zümü bulmak biyoteknoloji alanı iin daima zor
bir karar olacaktır fakat topluma karşı şeffaf, hassas ve ayrıntılı politikalara ve yasalara
ihtiya duyulmaktadır. Bu konu dinsel, etik ve bilimsel şeytan ügeni iinden ıkarılması
gereken, acil ama etkili sonulara ihtiya duyan nemli bir konudur. Doayı kontrol
edebilme gücü kimsenin elinde ve tekelinde bırakılamamaktadır. Genom bilgisi tüm
insanlıa aitse bu gücü şekillendirebilmek iin birlik olmak gerekmektedir. Yeni bir

Biyoteknoloji aında nsan ve Etik: CRISPR Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Aısından Deerlendirilmesi
53
teknoloji -sonuları ounlukla ngrülemeyen bir teknoloji- en iyi kullanım alanına gre
deil tüm kullanım alanlarına gre deerlendirilmelidir. Ortaya konanın tesinde ne
olduunu düşünmek, perde arkasını grebilmek adına nemli olacaktır.
KAYNAKA
Batukan, C. (2017). Robo-tizm (1 b.). stanbul: Altıkırkbeş.
Britannica (2021). Genetic engineering. www.britannica.com:
https://www.britannica.com/science/genetic-engineering adresinden alındı.
Bulut, S. (2019, Aralık). Büyük veri aında arasallaştırılan beden ve genetik ayrımcılıı
David Le Breton’ın Bedene Vedası’ndan okumak. Uluslararası Toplum
Araştırmaları Dergisi, 14(20), 2301-2326.
Carrel, A. (2019). nsan denen mehul (1 b.). (Z. Atsız, ev.) stanbul: The Kitap.
Doudna, J. A., ve Sternberg, S. (2018). Yaratılıştaki çatlak (1 b.). (M. Doan, ev.)
stanbul: KY.
Dvvorkin, R. (1999, Eylül 16). www.zeit.del. Mayıs 2020 tarihinde
https://www.zeit.de/1999/38/199938.genetik_.xml adresinden alındı.
Fukuyama, F. (2003). nsan tesi geleceimiz: biyoteknoloji devriminin sonuları. (. A.
Fromm, ev.) Ankara: ODT Yayıncılık.
Habermas, J. (2003). nsan doasının gelecei (1 b.). (K. H. kten, ev.) Everest
Yayınları.
Human germline engineering. (2021, Nisan 26). 2021 tarihinde en.wikipedia.org:
https://en.wikipedia.org/wiki/Human_germline_engineering adresinden alındı.
Lander, E. S., Vd. (2019, Mart 13). Adopt A Moratorium On Heritable Genome Editing.
Nature, 165-168. doi:10.1038/d41586-019-00726-5.
Leonhard, G. (2018). Teknolojiye karşı insanlık. (C. Akkartal, ve . Akkartal, ev.)
stanbul: Siyah Kitap.
Lewontin, R. C. (2015). deoloji olarak biyoloji. (C. Adanur, ev.) stanbul: Kolektif
Kitap.
Mayr, E. (2008). Biyoloji budur (1 b.). (A. Izbırak, ev.) Tübitak Yayınları.
Metin, S. (2010). Biyo-tıp etii ve hukuk. stanbul: 12 Levha Yayınevi.
Mukherjee, S. (2018). Gen (3 b.). (C. Duran, ev.) stanbul: Domingo.
Naisbitt, J., ve Aburdene, P. (1991). Megatrends 2000. (E. Güven, ev.) stanbul: Form
Yayınları.
Rajan, K. S. (2012). Biyokapital. (A. D. Temiz, ev.) stanbul: Metis Yayıncılık.
Stevens, W. (1954). The collected poems of Wallace Stevens. New York: Knopf
Doubleday Publishing Group.
Stock, G., ve Campbell, J. (Dü). (2000). Engineering the human germline. New York:
Oxford University Press.

Elif AKÇAY • Özhan TINGÖY
54
The Nobel Prize in Chemistry 2020. (2020, Ekim 7). 2021 tarihinde www.nobelprize.org:
https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2020/press-release/ adresinden
alındı.
UNESCO (2008). Bioethics Core Curriculum. Section 1: Syllabus Ethics Education
Programme, Sector for Social and Human Sciences, Division of Ethics of Science
and Technology, What is Bioethics.
Walker, A., Walker, K., ve Carruthers, S. (2019). Sper insan (1 b.). (S. Evren, ev.)
stanbul: Siyah Kitap.
What is Bioethics? (Tarih yok). 2021 tarihinde www.practicalbioethics.org:
https://www.practicalbioethics.org/what-is-bioethics adresinden alındı.
What is Biotechnology? (2021). https://www.bio.org/: https://www.bio.org/what-
biotechnology adresinden alındı.
Wolinetz, C. D., ve Collins, F. (2019, Mart 13). nature.com. 2020 tarihinde
https://www.nature.com/articles/d41586-019-00814-6 adresinden alındı.