HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN KAVRAMSAL GELİŞİMİ

Abstract

Hukuk devleti ilkesinin bir gereği olarak hukuki güvenlik, hukukun uygulanmasındaki belirsizlik veya ani değişim riskini ortadan kaldırmaya yönelik bir garanti veya koruma olarak tanımlanabilir. Hukuki güvenlik ilkesinin doğru tanımlanması, ilkenin içeriğinin doğru belirlenmesi açısından önemlidir. Bu bağlamda, geçmişten günümüze ulusal ve uluslararası hukukta hukuki güvenliğin kavramsal gelişiminin analiz edilmesi faydalı olacaktır. Son zamanlarda, özellikle Avrupa Adalet Divanı kararlarında sıkça yer verilmeye başlanan hukuki güvenlik ilkesi, hukuki güvenlik kavramını gündemde tutmaktadır. Uluslararası hukukun yansıması olarak ulusal hukukta da yer verilmeye başlanan hukuki güvenlik kavramı günden güne yargısal içtihatlarla şekillenerek hukuk sistemlerinde yerini almaktadır. Hukuki güvenliğin oldukça geniş bir kullanım alanı olmakla birlikte, kavramsal boyuĴa yeknesaklığın sağlanması önem arz etmektedir.

Full text

133
Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi - Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021 - s. 133-160
Geliş Tarihi: 21.03.2021 - Kabul Tarihi: 21.06.2021 Araştırma Makalesi
HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN KAVRAMSAL GELİŞİMİ
(Conceptual Development of the Legal Security Principle)
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ1
ÖZ
Hukuk devleti ilkesinin bir gereği olarak hukuki güvenlik, hukukun
uygulanmasındaki belirsizlik veya ani değişim riskini ortadan
kaldırmaya yönelik bir garanti veya koruma olarak tanımlanabilir.
Hukuki güvenlik ilkesinin doğru tanımlanması, ilkenin içeriğinin doğru
belirlenmesi açısından önemlidir. Bu bağlamda, geçmişten günümüze
ulusal ve uluslararası hukukta hukuki güvenliğin kavramsal gelişiminin
analiz edilmesi faydalı olacaktır.
Son zamanlarda, özellikle Avrupa Adalet Divanı kararlarında sıkça yer
verilmeye başlanan hukuki güvenlik ilkesi, hukuki güvenlik kavramını
gündemde tutmaktadır. Uluslararası hukukun yansıması olarak
ulusal hukukta da yer verilmeye başlanan hukuki güvenlik kavramı
günden güne yargısal içtihatlarla şekillenerek hukuk sistemlerinde
yerini almaktadır. Hukuki güvenliğin oldukça geniş bir kullanım alanı
olmakla birlikte, kavramsal boyu a yeknesaklığın sağlanması önem arz
etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Hukuki güvenlik, hukuk devleti, hukuki
belirlilik, hukuki istikrar, hukuki öngörülebilirlik.
ABSTRACT
As a requirement of the rule of law, legal security can be defi ned
as a guarantee or protection to eliminate the risk of uncertainty or
sudden change in the application of law. The correct defi nition of the
legal security principle is important for the correct determination of the
content of the principle. In this context, it will be useful to analyze the
conceptual development of legal security in national and international
law from past to present.
1 Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi, İdare Hukuku Ana Bilim Dalı,
mehpare.captug@deu.edu.tr, ORCID: 0000-0002-1377-2742

134
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
The principle of legal security, which has been frequently included in
the decisions of the European Court of Justice recently, keeps the concept
of legal security on the agenda. The concept of legal security, which has
begun to be included in national law as a refl ection of international law,
takes its place in legal systems day by day by being shaped by judicial
jurisprudence. Although legal security has a wide range of use, it is
important to ensure uniformity in the conceptual dimension.
Keywords: Legal security, rule of law, legal certainty, legal stability,
legal predictability.
GİRİŞ
Hukuk devleti, en temel tanımıyla temel hak ve özgürlükleri tanıyan
ve bu hak ve özgürlükler için güvence sistemi oluşturan ve böylece
bireylerin hukuki güvenliğini sağlamayı taahhüt eden devle ir. Bu
anlamda, hukuk devleti ilkesi, bütün hukuki ilke ve kavramların
dayandırılabileceği oldukça kapsamlı bir içeriğe sahipken, hukuki
güvenlik kavramı bu içeriğin somutlaştırılması bakımından önemli
bir yere sahiptir. Şüphesiz, hukuki kavramlar içleri dolduruldukça
somutlaşmakta ve böylelikle uygulanabilirlikleri artmaktadır. Bu
sebeple, hukuki güvenlik ilkesini hukuk devleti ilkesinin bir adım ilerisi
olarak nitelendirmek yanlış olmayacaktır.
Yakın tarihte, çalışma kapsamında inceleneceği üzere ulusal ve
uluslararası hukukta daha sık yer verilmeye başlanmış olan hukuki
güvenlik kavramı, gerek çeşitli yargı içtihatları ile gerekse doktrinde
yapılan çalışmalar ile çerçevesi çizilmeye çalışılan bir kavram olmuştur. Bu
kapsamda ilkenin dayanağı, alt unsurları ve gerekleri ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Gerçekten de gerek bireylerin devletle olan ilişkileri gerekse
ekonomik hayatın gereği olarak özel hukuk sözleşmeleri bağlamında
hukuki güvenlik kavramı günden güne önem kazanmaktadır.
Çalışmamız kapsamında, hukuki güvenlik gibi geniş kapsamlı
bir konunun sadece kavramsal boyutla sınırlı bir değerlendirmesi
yapılacaktır. Bu anlamda, karşılaştırmalı hukuk verilerinden istifade
edilerek kavramın ortaya çıkışı, farklı ülkelerdeki ifade ediliş şekli ve
kavramsal çerçevenin doğru çizilmesi konularına yer verilecektir.
I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Yargı kararları ve doktrinde “hukuki güvenlik” kavramının
kullanımına baktığımızda, çoğu kez bir ifade birliği olmadığı
görülmektedir. Genellikle hukuki güvenlik kavramı ile aynı anlama

135
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
gelecek şekilde “hukuk güvenliği” kavramı ya da hukuki güvenlik
kavramını tam olarak karşılamayan, daha dar anlamlara gelebilecek
ifadeler kullanılmaktadır.
Anayasa Mahkemesi kararlarında hukuki güvenlik kavramı, bazen
“hukuki güvenlik”2, bazen “hukuksal güvenlik”3 ve çoğunlukla “hukuk
güvenliği”4 olarak kullanılmıştır. Doktrinde ise bazı yazarlar “hukuki
güvenlik” kavramını tercih ederken5 bazı yazarlar “hukuk güvenliği”
kavramını tercih etmektedir6. Bazı yazarlar ise “hukuki güvenlik” ve
“hukuk güvenliği” kavramını bir arada kullanmaktadır7. Bu farklılığın
temelinde Almanca çalışmalarda, ilke için kullanılan “rechtssicherheit”
kavramının dilimize “hukuk güvenliği” olarak çevrilmesi yatmaktadır8.
Almanca’daki “rechtssicherheit” kavramı dilimizde karşılılığını bu
şekilde bulsa da, Fransızca ve İngilizce metinlerde ve kararlarda
kullanılan “la sécurité juridique”, “legal certainty/ legal security”
kavramlarının tam karşılığı, güvenlik kelimesini hukukilik sıfatıyla
vurgulayan “hukuki güvenlik” kavramıdır.
Hukuki güvenlik kavramı İngilizce konuşulan ülkelerde genellikle
“legal certainty” kavramı ile ifade edilmektedir. Ancak çok sık
2 AYM, E.2005/85, K.2009/15, T.29.01.2009, RG.03.04.2009/27189; AYM, E.2001/36, K.2003/3,
T.16.01.2003, RG.21.11.2003/25296.
3 AYM, E.2008/7, K.2011/80, T.18.05.2011, RG.19.09.2013/28770; AYM, E.2004/68,
K.2005/104, T.23.12.2005, RG.21.09.2006/26296; AYM, E.1996/56, KÇ1997/58, T.24.06.1997,
RG.13.01.2005/25699.
4 AYM, E.2005/38, K.2008/53, T.7.2.2008, RG.8.4.2008/26841; AYM, E.2008/19, K.2010/17,
T.28.01.2010, RG.28.04.2010/27565; AYM, E.2009/34, K.2010/72, T.20.05.2010,
RG.30.12.2010/27801; AYM, E.2010/7, K.2011/172, T.22.12.2011, RG.14.02.2012/28204;
AYM, E.2011/53, K.2012/27, T.22.02.2012, RG.06.07.2012/28345; AYM, E.2012/18,
K.2013/80, T.18.06.2013, RG.28.12.2013/28865; AYM, E.2013/72, K.2013/126, T.31.10.2013,
RG.24.01.2014/28892.
5 GÖZLER Kemal, İdare Hukuku, Cilt I, Ekin Yayınevi, İkinci Bası, Bursa, 2009, s. 126, (“İdare
Hukuku”); AKYILMAZ Bahtiyar/ SEZGİNER Murat/ KAYA Cemil, Türk İdare Hukuku,
Savaş Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2020, s. 108 vd.; ATAY Ender Ethem, İdare Hukuku,
Turhan Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 2009, s. 121; SANCAKDAR Oğuz/ÖNÜT Lale Burcu/ US
DOĞAN Eser/ KASAPOĞLU TURHAN Mine/ SEYHAN Serkan, İdare Hukuku Teorik
Çalışma Kitabı, Seçkin Yayıncılık, 9. Baskı, Ankara, 2020, s. 65.
6 ERKUT Celal, Hukuka Uygunluk Bloku (İdare Hukukunda Hukukun Genel Prensipleri
Teorisi), Kavram Yayınları, İstanbul, 1996, s. 74-79; KARAHANOĞULLARI Onur, İdarenin
Hukukla Kavranması: Yasallık ve İdari İşlemler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011, ss. 584-585.
7 TAN Turgut, Ekonomik Kamu Hukuku Dersleri, Turhan Kitabevi, Ankara, 2010, s. 53; GİŞİ
Selçuk, Haklı Beklentilerin Korunması İlkesi, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2017, ss.
93-95.
8 KATOĞLU Tuğrul, “Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Bakımından Hukuki Güvenlik
İlkesi”, Kamu Hukukçuları Platformu, Hukuk Güvenliği, 8-9 Kasım 2013, Ankara, (Haz. Ece
Göztepe), Türkiye Barolar Birliği Yayınları:277, s. 145.

136
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
karşılaşılmamakla birlikte, hukuki güvenliği ifade etmek üzere “legal
security”9 kavramı da kullanılabilmektedir10. “Certainty” kelimesinin
Türkçe karşılığı “kesinlik” veya “belirlilik” olduğu için “legal certainty”
kavramını dilimize “hukuki kesinlik” ya da “hukuki belirlilik” olarak
çeviren ve bu şekilde kullanan yazarlar da vardır11. Ancak hukuki
belirlilik kavramı, hukuki güvenlik kavramının gereklerinden yalnızca
biri olup hukuki güvenlik kavramını tam olarak karşılamamaktadır.
Ayrıca Avrupa Birliği idare hukukunda “legal certainty” kavramının,
Alman hukukundaki “rechtssicherheit”, Fransız hukukundaki “la
sécurité juridique” kavramlarını karşılayacak şekilde kullanımı,
bu kavramın hukuki kesinlik ya da hukuki belirlilik anlamında
kullanılmadığını göstermektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
kararlarının Fransızca ve İngilizce resmi metinlerinde de “la sécurité
juridique” ve “legal certainty” kavramlarının aynı anlama gelecek
şekilde birbiri yerine kullanıldığı görülmektedir12. Amerika’da ise
hukukunun muğlak, belirsiz ve güvensiz olduğunu ifade etmek için
sıklıkla “legal indeterminacy” kavramı kullanılmaktadır. “Legal
certainty” kavramı yerine ise, “legal indeterminacy” kavramının karşıtı
olan “legal determinacy” kavramı kullanılmaktadır13.
9 Legal security kavramının, devletin hukuk vasıtasıyla kişilerin mal ve canlarına zarar vermesi
veya haklarını ihlal etmesi olarak kullanıldığı da görülmektedir. Ancak kavramın bu şekilde
olumsuz anlam yüklenerek kullanılması doğru bir kullanım değildir. Aynı yazar, legal
certainty kavramını ise, hukuki istikrar ve belirlilik çerçevesinde değerlendirerek hukuki
güvenlik kavramını kapsayacak şekilde kullanmıştır. FRÄNDBERG Ake, From Rechtsstaat
to Universal Law-State: An Essay in Philosophical Jurisprudence, Springer, 2014, ss. 123-
124, 143.
10 MacCormick, “legal certainty” ve “legal security” kavramlarını ayrı kavramlar olarak
değerlendirmiştir. MacCORMICK Neil, “Rhetoric and the Rule of Law”, Recrafting the Rule
of Law: the Limits of Legal Order, (Ed. D. Dyzenhaus), Hart Publishing, Oxford, 1999, s. 163.
11 OĞURLU Yücel, İdare Hukukunda Kazanılmış Haklara Saygı ve Haklı Beklentiler Sorunu,
Seçkin Yayınevi, Ankara, 2003, s. 41; ÇAĞLAR Selda, Hukuk Devletinin Hukuki Belirlilik
İlkesi Üzerinden Değerlendirilmesi, Beta Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 181.
12 AİHM, Jecius/Litvanya kararının İngilizce resmi metninin 56. ve 62. paragrafl arında “legal
certainty” kavramını kullanırken, aynı kararın Fransızca resmi metninde aynı anlama gelmek
üzere “la sécurité juridique” kavramını kullanmıştır. (Jėčıus V. Lithuania, no. 34578/97,
31.07.2000, hudoc.echr.coe.int, E.T. 23.10.2020)
13 MAXEINER James R., “Legal Indeterminancy Made in America: U.S. Legal Methods and
the Rule of Law”, Valparaiso University Law Review, C. 41, S. 2, Winter 2007, s. 524-525,
(Legal Indeterminancy”); Aynı yazar “legal indeterminacy” kavramının Avrupa’daki “legal
certainty” kavramının karşıtı olduğunu ileri sürmektedir. Bkz. MAXEINER James R., “Legal
Certainty: A European Alternative to American Legal İndeterminacy?”, Tulane Journal of
International and Comparative Law, C. 15, S. 2, Y.2007, s. 601, (”Legal Certainty”).

137
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
II. HUKUKİ GÜVENLİK KAVRAMININ HUKUKUN GENEL
İLKESİ OLARAK KULLANILMASI SÜRECİ
Hukukun genel ilkeleri, genel olarak, uygar ülkelerde kabul edilen
hukukun bilinen prensipleri olarak tanımlanmaktadır14. Vedel ve
Delvolvé, hukukun genel ilkelerinin esasında yargı organları dışında,
toplumu oluşturan bireylerin “toplumsal konsensüsü” sonucunda
oluştuğunu, yargı organlarınınsa toplumsal uzlaşma sonucu oluşan
hukukun genel ilkelerini somutlaştırma vazifesi gördüğünü, yargı
makamlarının hukukun genel ilkelerini ihdas etme değil ve fakat tespit
etme misyonu üstlendiğini ifade etmiştir15 . Günümüzde hukukun genel
ilkelerinin, uluslararası ve ulusal yargı kararlarında dayanak olarak
kabul edildiği ve her geçen gün hukukun genel ilkeleri kavramının
içerisine yenilerinin eklendiği görülmektedir16. Fransız doktrininde,
hukukun genel ilkeleri anayasal ya da anayasa üstü değerde kabul
edilmese de, normlar hiyerarşisinde kendilerinden alt basamaklardaki
işlemler üzerinde etkili oldukları kabul edilmektedir. Bununla birlikte
Conseil d’État, hukukun genel ilkelerinin yürütmeyi bağlayan ilkeler
olduğunu sıklıkla ifade etmektedir17.
Anayasa Mahkemesi kararlarında, hukukun genel ilkelerinin,
Anayasa kurallarının ve taraf olunan uluslararası sözleşmelerin
ölçü norm18 olarak kullanıldığı görülmektedir. Anayasa Mahkemesi
kurulduğu ilk zamanlardan bu yana, kanun koyucunun, yasama
tasarrufunda bulunurken sınırsız bir yetkiye sahip olmadığını, genel
hukuk esasları ve özellikle Anayasa’nın ilkeleri ile bağlı olduğunu19,
ha a kanunlarımızın, Anayasa’nın açık hükümlerinden önce hukukun,
bilinen ve bütün uygar ülkelerde kabul edilen ilkelere uygun olması
gerektiğini20 kararlarında ifade etmiştir. Örneğin bir kararında Mahkeme,
hukuk devletini tanımlarken, yasa koyucunun da bozamayacağı evrensel
14 KABOĞLU İbrahim Ö., “Hukukun Genel İlkeleri ve Anayasa Yargısı (Özgürlükler Hukuku
Açısından Bir Yaklaşım)”, Anayasa Yargısı Dergisi, C.8, S. 2, Aralık 1997, s. 311, (“Hukukun
Genel İlkeleri”); ERKUT, s. 19.
15 VEDEL George / DELVOLVÉ Pierre, Droit Administratif, Puf, 10 éme edition, 1988, s. 393.
16 OĞURLU, ss. 35, 36.
17 LATOURNEIRE Roger, Conseil d’État’nın Yargılama Yöntemleri Üzerine Bir Deneme,
(Çeviren: Yıldızhan YAYLA), İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, İstanbul, 1982,
ss. 46,52.
18 Yargı organının, yargısal denetim yaparken, belirli ilke, kriter veya üst normlara
uygunluk bakımından bir değerlendirme yaparken kullandığı ölçütler “ölçü norm” olarak
nitelendirilmektedir. ÖZBUDUN Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayıncılık, Ankara,
2012, s. 411.
19 AYM, E.1963/138, K.1964/71, T.11.12.1964, RG.02.04.1965/11969.
20 AYM, E.1963/166, K.1964/76, T.22.12.1964, RG.28.04.1965/11985.

138
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
hukuk ilkeleri olduğunu şu şekilde ifade etmiştir:“Hukuk devleti, insan
haklarına dayanan, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, eylem ve
işlemleri hukuka uygun olan, her alanda adaletli bir hukuk düzeni kurup bunu
geliştirerek sürdüren, Anayasa’ya aykırı durum ve tutumlardan kaçınan, hukuku
tüm devlet organlarına egemen kılan, Anayasa ve hukukun üstün kurallarıyla
kendini bağlı sayan, yargı denetimine açık, yasaların üstünde yasakoyucunun
da bozamayacağı temel hukuk ilkeleri ve Anayasa’nın bulunduğu bilincinde olan
devle ir. Bu bağlamda, hukuk devletinde yasakoyucu, yasaların yalnız Anayasa’ya
değil, evrensel hukuk ilkelerine de uygun olmasını sağlamakla yükümlüdür.”21
Hukukun genel ilkelerinin uluslararası hukuktaki pozitif dayanağı
olarak kabul edilen Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün22 38.
maddesinde hukukun kaynakları arasında “uygar uluslarca tanınmış
genel hukuk ilkeleri” de sayılmıştır. Hukuki güvenlik ilkesi ise bu
kapsamda Avrupa Birliği hukukunun genel ilkeleri arasına Avrupa
Adalet Divanı kararları ile girmiş23 ve anlamı, kapsamı ve koşulları Divan
içtihatları ile belirlenerek zamanla gelişme göstermiştir.
Hukuk devleti, laiklik, eşitlik gibi bazı ilkeler, Anayasa’da ifade
edilerek pozitif dayanağa sahip olduğu için Anayasa Mahkemesi
kararlarında ölçü norm olarak kullanılabilmektedir. Hukuki güvenlik
ilkesi ise, Anayasa’da yer almamakla birlikte hukuk devleti ilkesinin bir
gereği olarak ve Anayasa’daki diğer kurallarla birlikte, ilke-ölçü norm
olarak kullanılmaktadır24. Mahkeme birçok kararında hukuki güvenlik
ilkesini, hukukun genel ilkeleri arasında şu şekilde göstermiştir:
“Evrensel hukuk ilkeleri ya da hukukun genel ilkeleri denildiğinde, hakkın
kötüye kullanılması, iyi niyet, sözleşmeye bağlılık, ayrımcılık yapılmaması,
ölçülülük, kazanılmış haklara saygı, haklı beklentilerin korunması, yasaların
geriye yürümezliği, hukuk güvenliği, adalet, eşitlik, kanunilik, belirlilik ve
öngörülebilirlik gibi evrensel düzeyde kabul gören hukukun üstün kuralları
anlaşılmaktadır.”25
21 AYM, E.2003/31, K.2003/87, T.08.10.2003, RG.24.02.2004/25383.
22 Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün tam metni için bkz. h ps://www.icj-cij.org/en/statute,
E.T. 21.04.2020.
23 Divan, Kühne & Hei NV kararında, “hukuki güvenlik ilkesinin Birlik hukukunun genel
ilkelerinden birisi olduğunu” ifade etmiştir. Kühne & Hei NV v Produktschap voor Pluimvee
en Eieren, C-453/00, T.13.01.2004, (curia.europa.eu).
24 Gözler’e göre, Anayasa Mahkemesi sadece Anayasa metninde yer alan ilkeleri ölçü
norm olarak kullanabilir. Hukukun genel ilkeleri ve uluslararası sözleşmeler, Anayasa
Mahkemesince ölçü norm olarak kullanılamaz. GÖZLER Kemal, “Türk Anayasa Yargısında
Anayasallık Bloğu Kavramına İhtiyaç Var mıdır?”, AÜSBFD, S. 3, C. 55, Y. 2000, ss. 86-88,
(“Anayasallık Bloğu”).
25 AYM, E.2012/33, K.2012/174, T.8.11.2012, RG.21.09.2013/28772.

139
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
III. HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN TANIMI
Hukuki güvenliğin sağlanması, ancak “hukuki güvenlik”
kavramının önceden tanımlanabilir olması ile mümkün olabilir.
Bununla birlikte, hukuki güvenlik tam olarak tanımlanması zor bir
kavramdır. Kavramı anlamak tanımlamaktan çok daha kolaydır.
Hukuki güvenlik basitçe, hukuki durumlarda güvenlik, istikrarlılık ve
süreklilik olarak düşünülebilir. Daha genel olarak, hukuki güvenlik,
hukukun uygulanmasındaki belirsizlik veya ani değişim riskini ortadan
kaldırmaya yönelik bir garanti veya koruma olarak tanımlanabilir26.
Avrupa Birliği İdare Hukukuna ilişkin olarak yapılan çalışmalarda,
hukuki güvenlik ilkesi, kamusal yetki ve ayrıcalıkların hukuk tarafından
sınırlanması, hukuk süjelerinin kamusal yetki ve ayrıcalıkların
keyfi kullanımına karşı yine hukuk tarafından korunması olarak
tanımlanmaktadır27. Avrupa Birliği İdare Hukukunda hukuki güvenlik
ilkesinin kapsamı Alman ve Fransız28 hukukundan etkilenerek, bu iki
hukuk sisteminin hukuk devleti ilkesine yaklaşımının ortak noktası
olarak, devletin temel hukuki değerlere saygı göstermesi29 ve saygı
gösterildiğine duyulan güven olarak değerlendirilmiştir.
Hukuki güvenlik ilkesinin doğru tanımlanması, ilkenin içeriğinin
doğru belirlenmesi açısından önemlidir. Ancak hukuki güvenlik ilkesi,
diğer ilkelerle kıyaslandığında kapsamının oldukça geniş olması
nedeniyle, tam bir tanımının yapılmasının kolay olmadığını belirtmek
gerekir. Avrupa Birliği İdare Hukuku bakımından bunun başlıca nedeni
olarak Avrupa Adalet Divanı’nın bu kavramı hem maddi hukuk hem de
usul hukuku meselelerinde kullanması gösterilmektedir30.
Pek çok yazar hukuki güvenlik ilkesi için bir tanım vermekten
ziyade ilkenin gereklerinin neler olduğu ya da işlevinin ne olduğunu
26 KDHIR Moncef, “Vers la fi n de la sécurité juridique en droit français ?”, La Revue
Administrative, Y. 46, S. 276, s. 538.
27 CRAIG Paul, EU Administrative Law, Oxford University Press, Oxford, 2006, s. 607 vd.;
SCHWARZE Jürgen, European Administrative Law, Revised 1st Edition, Sweet and
Maxwell, 2006, s. 867 vd.
28 Her ne kadar Avrupa Birliği hukukunun Fransız “hukuk devleti” anlayışından etkilendiği
belirtilse de, hukuki güvenlik kavramına Fransız Danıştayı tarafından sadece Birlik
hukukunu ilgilendiren uyuşmazlıklar dolayısıyla atıf yapıldığı ve bu sebeple eleştirildiği
belirtilmelidir. PACTEU Bernard, “La sécurité juridique, un principe qui nous manque?”,
AJDA, juin 1995, n° spécial du cinquantenaire, s. 151.
29 LAUGHLIN Martin, Foundation of Public Law, Oxford University Press, Oxford, 2010, s. 324.
30 TRIDIMAS Takis, General Principles of EU Law, Second Edition, Oxford University Press,
Oxford, 2009, s. 243.

140
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
belirtmekle yetinmiştir. Örneğin, Maxeiner’a göre31 hukuki güvenlik,
hukukun muhataplarına yol göstererek, hayatlarını daha az belirsizlik
içinde planlamalarını sağlar ve onları kamu gücünün keyfi kullanımından
korur.
Paunio’ya göre, hukuki güvenlik ilkesi, fi ilen gerçekleşmesi imkân
dâhilinde olmayan ideal hukuk düzenini hedefl ediğinden ancak teorik
düzeyde bir tanım yapılabilir. Yazar, ancak öngörülebilir usulle ve
rasyonel açıdan kabul edilebilir, şeff af, hukuki değerlere dayanan
bir hukuk düzeninin hukuki güvenliğin sağlandığı bir hukuk düzeni
olabileceğini ifade ederek, hukuki güvenliğin sağlandığı bir hukuk
düzeninin nasıl olması gerektiğini ortaya koymuştur32.
Hukuki güvenlik, hukuki statülerin sürekli sorgulanmasını engeller ki
bu, tüm hukuk sistemlerinin temel kaidesidir33. Totksyi, hukuki güvenlik
ilkesini, kural koyma ve bu kuralların uygulanma sürecinde, bireysel
hukuki statülerin devamını ve istikrarını sağlamak maksadıyla hukuk
sisteminin işlev ve örgütlenmesinde bulunması gereken nitelikler olarak
ifade etmiştir34.
Hukuki güvenlik ilkesinin somut bir tanımının yapılmamasının
ve ha a somut bir tanım yapılmaktan kaçınılmasının sebebi, hukuki
güvenlik ilkesinin kapsamının geniş olması ve bu kapsamı yapılacak
sınırlı bir tanımlama ile daraltmaktan kaçınma eğilimidir35.Türk hukuk
doktrininde de ilkenin tam bir tanımlaması yapılmamış, daha çok
ilkenin gereklerinin neler olduğu belirtilmekle yetinilmiştir36. Örneğin;
Gözler, bireylerin kendini hukuki güvenlik içinde hissetmeleri için, bir
hukuk devletinde bireylerin kendilerine uygulanacak hukuk kurallarının
neler olduğunu önceden bilme ve kendi davranışlarını onlara göre
31 MAXEINER James R, “Some Realism About Legal Certainty in the Globalization of the
Rule of Law”, The Rule of Law in Comparative Perspective, (Ed. Mortimer Sellers/ Tadeusz
Tomaszewski), Springer, 2010, s. 30, (“Some Realizm”).
32 PAUNIO Elina, “Beyond Predictability-Refl ections on Legal Certainty and the Discourse
Theory of Law in the EU Legal Order”, German Law Journal, Vol.10, No.11, 2009, ss. 1492-
1493.
33 Hukuki güvenlik, liberal düşüncede, özellikle korunması gereken en önemli özgürlük
tezahürlerinden biri olarak görülür. KDHIR, dn. 2.
34 TOTSKYI Bronislav, “Legal Certainty as a Basic Principle of Land Law of Ukraine”,
Jurispudance, C. 21, S. 1, Y.2014, s. 207.
35 AYHAN Taha, “Avrupa Topluluğu Mahkemesi Kararları Işığında AB İdare Hukuku’nda
Genel Düzenleyici İşlemlerde Hukuk Güvenliği İlkesi”, Amme İdaresi Dergisi, C. 43, S. 3,
Eylül 2010, s. 179.
36 AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, s. 109’da hukuki güvenlik ilkesinin gereklerini maddeler
halinde saymıştır. İlkenin gereklerine detaylı bir şekilde yeri geldikçe değinilecek olup bu
başlık altında yer verilmeyecektir.

141
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
ayarlayabilme imkânına sahip olması gerektiğini belirtmiştir37.
Kaboğlu’na göre, hukuki güvenliğin sağlanabilmesi için hukuk kuralları,
muhatapları için açık, belirli ve kararlı bir çerçevede oluşturulmalı;
yani muhataplarına emin olma bakımından güvenlik (inanç) ögelerini
sağlamalı ve eylemlerinin sonuçlarını öngörme olanağı vermelidir38.
Anayasa Mahkemesi 1990’lı yıllardan itibaren kararlarında hukuki
güvenlik ilkesine yer vermekle birlikte ilk kez 2003 yılında vermiş olduğu
bir kararda ilkenin tanımını yapmıştır. Söz konusu kararda şu ifadelere
yer vermiştir: “Hukuk devleti, siyasal iktidarı hukukla sınırlayarak ve devlet
etkinliklerinin düzenli sürdürülebilmesi için gerekli olan hukuksal alt yapıyı
oluşturarak aynı zamanda istikrara da hizmet eder. Bu istikrarın özü hukuki
güvenlik ve öngörülebilirliktir. Hukuki güvenlik ve öngörülebilirlik sağlanabilmesi
ise, kuralların genel, soyut, açık ve anlaşılabilir olmalarına bağlıdır.”39
Anayasa Mahkemesi kararlarında hukuki güvenlik ilkesini genellikle
şu şekilde tanımlamıştır: “Hukuk güvenliği, temel hak ve güvencelerinde
korunan ortak değerdir. Hukuk devleti hukuk normlarının öngörülebilir
olmasını, bireylerin tüm işlem ve eylemlerinde devlete güven duyabilmesini,
devletin de yasal düzenlemelerinde bu güven duygusunu zedeleyici
yöntemlerden kaçınmasını gerektirir.”40
Hukuki güvenlik ilkesi, hukuk kurallarının belirli, istikrarlı ve
öngörülebilir olması, bireylerin bu kuralların kendilerine uygulanması
sırasında idarece gerçekleştirilen tüm işlem ve eylemlerde devlete
güven duymaları ve bu güvenin hukuk tarafından korunması olarak
tanımlanabilir.
IV. HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ
A. Geniş Anlamda Hukuki Güvenlik İlkesinin Tarihsel Gelişimi
Hukukun ilk işlevi aslında modern insanın güvenliğini sağlamaktır.
Bu açıdan hukuki güvenlik olmadan hukukun varlığından söz
edilemez41. Bu sebeple geniş anlamda hukuki güvenliğin başlangıcı,
37 GÖZLER, İdare Hukuku, s. 126.
38 KABOĞLU İbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri, Legal Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 26,
(“Anayasa Hukuku”).
39 AYM, E.2003/30, K.2003/38, T.29.04.2003, RG.09.07.2003/25163.
40 AYM, E.2006/64, K.2006/54, T.04.05.2006, RG. 05.10.2006/26310; Benzer tanımlamalar
için bkz. AYM, E.2004/3, K.2008/47, T.31.1.2008, RG.20.03.2008/26822; AYM, E.2013/72,
K.2013/126, T.31.10.2013, RG.24.01.2014/28892; AYM, E.2013/67, K.2013/164, T.26.12.2013,
RG. 27.05.2014/28954; AYM, E.2013/52, K.2013/160, T.26.12.2013, RG.09.05.2014/28995; AYM,
E.2013/110, K.2014/8, T.16.01.2014, RG.09.05.2014/28995.
41 KDHIR, s. 538.

142
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
hukukun başlangıcına kadar götürülebilir. Geniş anlamda hukuki
güvenlik ilkesi, bir konunun ilkel toplumlarda dahi olsa kural halinde
düzenlenmesi, yani “bir alanın kuralla önceden düzenlenmesini”
ifade eder42. Hukuk devleti ilkesinin henüz hukukun bir niteliği olarak
değerlendirilmediği dönemlerde dahi, hukukun bilinebilirliği ve
erişilebilirliği, hukuk düzenlerinin temel değeri olarak kabul edilmiştir43.
Ancak belirtmek gerekir ki, hukuki güvenlik ilkesinin tarihi, daha ziyade
hukuk devleti idealinin tarihine paralel olarak gelişim göstermiştir.
Bu kapsamda hukuki güvenlik ilkesinin geçmişini Roma Hukuku
dönemine kadar götüren yazarların44 yanı sıra, modern dönemdeki
hukuki güvenlik gibi rasyonellik ve öngörülebilirlik temeline
dayanmasa da, hukuki güvenliğin tarihini hukuk kurallarının yapımı
ve uygulanması bağlamında Antik Çağ’ın Atina yönetimine kadar
dayandıran yazarlar45 da vardır.
Ağırlıklı olarak Roma hukukundan esinlenen kodifi kasyon
hareketlerinin tüm dünyada hızla yayılmasının ardında yatan neden,
hukukun herkesçe bilinebilirliğinin sağlanmasıdır. Kanunların ilgili
bireylere rehberlik edebilme işlevini yerine getirebilmesi ve böylelikle
hukuki güvenliğin sağlanabilmesi bakımından kodifi kasyon, bilinen
en eski yöntemdir. Kodifi kasyon hareketi, asıl etkisini 19. yüzyılda
göstermiştir. Kıta Avrupası ülkelerinde özel hukuk alanında oldukça
yaygın bir coğrafyada uygulanan kodifi kasyon hareketi böylece hukuki
öngörülebilirliğin önemli bir güvencesi haline gelmiştir. Sömürgeleşme
ile birlikte ise, Latin Amerika, Asya ve Afrika’daki kolonilerde de etkili
hale gelmiştir. Anglo-Amerikan hukuk sistemleri ise uzun bir süre
kodifi kasyon hareketine uzak durmuştur46.
Hukuki güvenlik ilkesinin ortaya çıkışı çeşitli gerekçelerle farklı
zaman dilimlerine dayandırılabilir. Ancak çalışmamız kapsamında,
42 KÖKÜSARI İsmail, Anayasa Hukukunda Hukuki Güvenlik İlkesi, Adalet Yayınevi,
Ankara, 2015, s. 44.
43 ZABUNOĞLU Yahya Kâzım, “Thomas Hobbes-Hayatı, Eserleri ve Hukuki Fikirleri”
AÜHFD, C. 16, S. 1-4, Y. 1959, s. 280.
44 Totskyi, “legal certainty” ilkesinin “res juridicata”dan geldiğini ileri sürmüştür. TOTSKYI,
s.206; Bir başka yazar, hukuki güvenlik (legal certainty)ve adalet (equity) kavramları
arasındaki çatışmanın, Roma Hukuku döneminde “ius strictum” ve ius equum” kavramları
ile ifade edildiğini ileri sürmüştür. NEUHAUS Paul Heinrich, “Legal Certainty Versus Equity
in the Confl ict of Laws”, Law and Contemporary Problems, S. 4, C. 28, Y. 1963, s. 795.
45 TOTSKYI, s. 205.
46 BERKOWITZ Daniel/ PISTOR Katarina/ RICHARD Jean-Francois, “Economic Development,
Legality, and the Transplant Eff ect”, William Davidson Working Paper, Number 410,
September 2001, s. 1-6.

143
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
moderniteden sonra, hukuk devleti ilkesinin gelişimine paralel olarak
ortaya çıkan dar anlamda hukuki güvenlik ilkesi inceleme konusu
yapılacaktır.
B. Dar Anlamda Hukuki Güvenlik İlkesinin Tarihsel Gelişimi
Dar anlamda hukuki güvenlik, özellikle bireyler için toplumsal
yaşamda öngörülebilirliği sağlamaya yönelik olarak, kuralların,
idari uygulamanın ve mahkeme kararlarının belirlilik, istikrar ve
öngörülebilirlik gibi temel şartları sağlamasıdır. Dar anlamda hukuki
güvenlik kavramının ortaya çıkışı çok eski bir tarihe dayanmamaktadır.
Aydınlanma dönemi ve devamında modernitenin başlarında, hukuk
anlayışının temelinde, temel olarak hukukun kesinliğini ileri süren
teoriler olan, rasyonalizm ve pozitivizm olmuştur. Bu bağlamda, dar
anlamda hukuki güvenliğin başlangıcı olarak aydınlanma dönemi ve
klasik modernite olarak gösterilebilir47.
1. Avrupa’da Hukuki Güvenlik İlkesinin Gelişimi
Hukuki güvenlik ilkesinin terimsel olarak ilk defa, Avrupa’da 19.
yüzyılın başları veya ortalarında ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Farklı
görüşler olmakla birlikte, ilkenin Alman hukukunda “rechtssicherheit”
olarak 19. yüzyılda kullanıldığı ileri sürülmektedir48.
Hukuki güvenlik kavramı, Kıta Avrupası hukuk sisteminin temel bir
karakteristiğidir. 20. yüzyılın başlarında Kıta Avrupası hukuk sisteminde
altın çağını yaşayan hukuki güvenlik düşüncesi, açık ve belirli
kurallara dayalı hukuk sistemi aracılığıyla hukuki ilişkileri güvenceye
kavuşturmayı hedefl emiştir49. 21. yüzyılda ise, hukuki güvenlik kavramı,
Avrupa ortak hukukunda hukuk devletinin bir unsuru olarak kabul
edilmiş, Avrupa Adalet Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
içtihatlarında zamanla gelişen bir ilke haline gelmiştir50.
İlkenin yargı kararlarında yer almaya başlama sürecine bakıldığında,
ilk defa51 1950’li yıllardan itibaren Alman Yüksek İdare Mahkemesi ve
47 KÖKÜSARI, ss. 21, 44-45. Ayrıca hukuki güvenlik ilkesinin felsefi k temellerini oluşturan
teoriler açısından detaylı bilgi için bkz. KÖKÜSARI, ss. 49-65.
48 KÖKÜSARI, s. 45.
49 NEUHAUS, s. 795.
50 MAXEINER, Some Realism, s. 31.
51 Erdoğan Bülbül, ilkenin ilk defa Avrupa Topluluğu Adalet Divanı kararlarında ortaya
çıktığını ileri sürmüştür. BÜLBÜL Erdoğan, İdari İşlemin Yürürlükten Kaldırılması, Beta
Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 41.

144
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
Alman Anayasa Mahkemesi tarafından kullanıldığı görülmektedir52.
Fransız Anayasa Konseyi ilk defa 1984 yılında vergi kanununun geçmişe
yürümemesi ile ilgili olarak verdiği bir kararda, hukuki güvenlik (la
sécurité juridique) kavramını kullanmıştır53. Fransız Danıştayı ise, diğer
ülkelere nazaran daha geç bir tarihte, 2006 yılında verdiği bir kararda
hukuki güvenlik ilkesi kavramını kullanmıştır54.
Hukuki güvenlik ilkesi Avrupa Birliği hukukunun genel ilkeleri
arasına Avrupa Adalet Divanı kararları ile girmiş55 ve anlamı, kapsamı ve
koşulları Divan içtihatları ile belirlenerek zamanla gelişme göstermiştir.
Divan, ilk kez 1962 tarihli Bosch v Van Rijn kararında hukuki
güvenlik ilkesine gönderme yapmıştır56. Divan bu kararında, hukuki
güvenlik ilkesinin, hukukun üstünlüğü ilkesinin temel ilkelerinden
biri olup Antlaşmanın uygulanmasında dikkate alınması gerektiğine
hükmetmiştir. Divan 1976 tarihinde verdiği CNTA(SA) kararında ise,
hukuki güvenlik ilkesinin “hukukun üstün ilkeleri” arasında yer aldığını
belirtmiştir57. Divan’ın hukuki güvenlik ilkesinin Topluluk hukukunun
genel ilkelerinden birisi olduğunu belir iği ilk kararı ise 1983 yılında
vermiş olduğu Deutsche Milchkontor kararıdır58.
Avrupa Adalet Divanı’nın hukuki güvenliğe ilişkin kararlarına
bakıldığında, sorunların genellikle Avrupa Birliği’nin halen tutarlı ve
52 RAITIO Juha, The Principle of Legal Certainty in EC Law, Kluwer Academic Publisher,
2003, s. 215.
53 Conseil Constitutionnel, 29.12.1984 tarih ve 84-184 DC sayılı karar (h p://www.conseil-
constitutionnel.fr/conseil- decembre-1984.8137.html, E.T. 22.01.2020).
54 Her ne kadar bu tarihe kadar Fransız Danıştayı kararlarında yer verilmese de, 1991 yılında
hazırlanan bir raporda terim olarak hukuki güvenlik ilkesine yer verilmiştir. CHEVALLIER
Jacques, Hukuk Devleti, (Çev. Ertuğrul Cenk Gürcan), İmaj Yayınevi, Ankara, 2010, s. 101.
55 Divan, Kühne & Hei NV kararında, “hukuki güvenlik ilkesinin Birlik hukukunun genel
ilkelerinden birisi olduğunu” ifade etmiştir. Kühne & Hei NV v Produktschap voor Pluimvee
en Eieren, C-453/00, T.13.01.2004, (curia.europa.eu).
56 Bosch v Van Rijn, C-13/61, T.06.04.1962, (curia.europa.eu). Divan’ın bu kararı geçmişe
yürümezlik ilkesine ilişkin olup, Avrupa Kömür Çelik Topluluğu’nu kuran Antlaşmanın bazı
maddelerinin üye devletlerde uygulanmasına ilişkin Tüzüğün yürürlüğe girmesinden önce
akdedilen sözleşmelerin geçerliliğine ilişkin oluşan tereddüdün giderilmesine yöneliktir.
57 CNTA (SA) v Commission of the European Communities, C-74/74, T.15.06.1976, (curia.
europa.eu). Divan bu kararında, “kamu yararının üstünlüğünün söz konusu olmadığı hallerde,
Komisyonun 189/72 sayılı Tüzük’e geçiş dönemine ilişkin hükümler koymamasının hukukun üstün
ilkelerinden biri olan hukuki güvenlik ve haklı beklentilerin korunması ilkesini ihlal e iği” ifadelerine
yer vermiştir.
58 Deutsche Milchkontor GmbH and others v Federal Republic of Germany, C-205/82,
T.21.09.1983, (curia.europa.eu). Divan bu kararında, “hukuki güvenlik ve haklı beklentilerin
korunması ilkesinin Birlik hukukunun genel ilkelerinden birisi olduğunu belir ikten
sonra, üye devletlerin de ulusal düzenlemelerinin bu ilkelerle uyum içinde yorumlanması
gerektiğini ifade etmiştir.

145
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
kapsamlı yazılı idari usul kuralları olmamasından kaynaklanmakta
olduğu ve çoğunlukla Divan’a yapılan başvuranların aleyhe sonuçlandığı
görülmektedir. Hukuki güvenlik ilkesi, 1980’li yıllardan itibaren
doktrinin de ilgi alanına girerek, Avrupalı hukukçular tarafından yoğun
olarak incelenmeye başlanmıştır. Ancak henüz Avrupa Birliği düzeyinde
herhangi bir mevzuat hükmünde yer almamaktadır59.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 1990’lı yılların sonlarına doğru
hukuki güvenlik ilkesine kararlarında yer vermeye başlamıştır60.
Mahkeme hukuki güvenlik ilkesini daha çok adil yargılanma hakkı
çerçevesinde kullanmaktadır61. Ancak kimi kararlarında bu ilkeyi,
Sözleşme’nin diğer maddeleri kapsamında da değerlendirebilmektedir.
Örneğin, 2013 yılında vermiş olduğu mülkiyet hakkına ilişkin, Fabris v
France kararında62, her ne kadar hukuki güvenlik Sözleşme ile garanti
altına alınan haklardan olmasa da, yeni kanunun mevcut durumlara
uygulanmasında hukuki güvenlik ilkesine ve öngörülebilirlik şartına
uyulması gerektiğine hükmetmiştir.
2. Amerika’da Hukuki Güvenlik İlkesinin Gelişimi
Amerika hukuk sisteminde hukuki güvenlik kavramının
dilsel karşılığı ve içeriği, Avrupa hukuk sisteminden farklı olarak
kullanılmaktadır. Amerika hukuk sisteminde “legal certainty” kavramı
yerine “legal determinacy” kavramı kullanılmaktadır. Amerikan
hukukçuları tarafından bu kavrama başvurulacağı zaman, genellikle
olumsuz ekle “legal indeterminacy” şeklinde kullanımı tercih
edilmektedir. Şüphesiz bu kavramsal farklılık bilinçli bir tercihin
sonucudur. Bu tercihin gerisinde Avrupa ve Amerika sistemlerinin
hukuki güvenlik kavramına yükledikleri anlam farklılığı yatmaktadır.
Avrupa’da kullanılan “legal certainty” kavramı, Amerika’da kullanılan
“legal indeterminacy” kavramına göre daha geniş kapsamlıdır. “Legal
certainty” kavramının iki işlevi vardır: Bunlardan ilki, bireylerin
hukuka uygun davranabilmeleri için rehberlik etmektir. İkincisi ise,
yasa yapma (yasama) yetkisi ile hukuku uygulama (yürütme ve yargı)
yetkisini kontrol altına alarak, bireyleri devletin keyfi faaliyetlerine
59 DALKILIÇ Elvin Evrim, Avrupa ve Türk İdare Hukukunda Hukuki Güvenlik ve Meşru
Beklentilerin Korunması, Turhan Kitabevi, Ankara, 2016, ss. 1, 8, 11, 43.
60 ECHR, Case of Pérez De Rada Cavanilles v Spain, Application No.116/1997/900/1112,
T.28.10.1998, (hudoc.echr.coe.int).
61 ECHR, Case of Brumărescu v Romania, Application No.28342/95, T.28.10.1999; ECHR, Case
of Tarbuk v Croatia, Application No.31360/10, T.29.04.2013, (hudoc.echr.coe.int).
62 ECHR, Case of Fabris v France, Application No.16574/08, T.07.02.2013, (hudoc.echr.coe.int).

146
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
karşı korumaktır. “Legal indeterminacy” ise bu iki işlevden sadece
ikincisini ifade eder. Yani hukukun uygulanması ve uygulama ile ortaya
çıkabilecek sonuçların önceden belirlenebilmesiyle ilişkili bir anlama
sahiptir63.
20. yüzyılın ikinci yarısında Amerika’da “yeni hukuk devleti” modeli
olarak ileri sürülen yaklaşıma göre, hukuk devleti ideali, evrensel
kuralların tek biçimde, aynı tarzda uygulanmasıdır. Dünya Bankası
ile birlikte, gelişmekte olan ülkelere bu yönde hukuk reformu desteği
yapılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri ve Dünya Bankası’nın üzerinde
uzlaştığı bu modelde, hukuku uygulayan hukukçular, profesyonel ve
rasyonel olmalı, hukuk devleti politik kurum ve yapıların etkilerinden
uzak olmalı ve hukukun özerkliğine saygı duyulmalıdır. Hukuki
güvenliğin önemi şu noktada ortaya çıkmaktadır ki; Dünya Bankası
gelişmekte olan ülkelere yapacağı kredi sözleşmelerini ülkede istikrarlı
ve güvenilir bir hukuk düzeninin geliştirilmesi koşuluna ve belli bazı
kriterlere bağlamaktadır. Buna göre, yardımlar, kuralların uygulanmasını
güvence altına alacak kurumların işlev ve uygulamalarının yazılı
hukuk kurallarına dayalı bir sistem içinde gerçekleştirilmesi şartıyla
yapılmaktadır. Dünya Bankası, toplumsal istikrar ve ekonomik
büyümenin, ancak bu şekilde bir hukuk düzeni içinde mümkün olacağı
yönünde bir düşünceyi benimsemiştir. Ancak bu “yeni hukuk devleti”
modeli, hukuk devleti ilkesinin bağımsızlık unsurunu ortadan kaldırdığı
gerekçesiyle eleştirilmektedir. Bir başka eleştiri ise, modelin hukuki
ilişkileri güvenceye kavuşturduğu alanın sadece ticaret ve ekonomi ile
sınırlı olması hususuna karşıdır64. Gerçekten de, uluslararası yatırımlar
söz konusu olduğunda her yatırımcının kendini hukuki olarak güvende
hissetmek istemesi gerekliliği karşısında, salt ekonomik ve ticari alanla
sınırlı bir modelin amacı ve kapsamı bakımından “yeni hukuk devleti”
olarak nitelendirilmesi doğru bir yaklaşım değildir.
3. Türkiye’de Hukuki Güvenlik İlkesinin Gelişimi
Türk hukuk doktrininde hukuki güvenlik ilkesi, terim olarak
ilk kez 1935 yılında Honig’in “Hukuk Başlangıcı ve Tarihi” isimli
eserinin Türkçe’ye çevirisinde kullanılmıştır65. Daha sonra 1940
63 MAXEINER, Some Realism, ss. 48-49.
64 UPHAM Frank, “Mythmaking in the Rule of Law Orthodoxy”, Working Papers, Rule of Law
Series-Democracy and Rule of Law Project, S. 30, Eylül 2002, ss. 9-11.
65 HONIG Richard, Hukuk Başlangıcı ve Tarihi, (Çev. M. Yavuz), Burhaneddin Matbaası,
İstanbul, 1935.

147
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
yılında, Velidedeoğlu tarafından, kanunlaştırma hareketi ile bağlantısı
bağlamında “hukuki emniyet” kavramı kullanılmıştır66. 1949 yılında
Hamide Topçuoğlu “Kanuna Karşı Hile” adlı doktora tezinde “hukuki
emniyet” kavramını ilk kullanan yazarlardan olmuştur67. Ülkü Azrak ise,
1968 yılında, “Yargı ve İdare: İki Fonksiyonun Karşılaştırılması Üzerine
Bir Teorik Deneme” isimli makalesinde, yargı kararlarının kesinliğinin
hukuk güvenliğinin bir gereği olduğunu ifade etmiştir68.
İlkenin yargı kararlarında yer almaya başlama sürecine bakıldığında,
ilk olarak 1969 yılında, Anayasa Mahkemesi tarafından itiraz yoluyla
önüne gelen bir davada, hukuk devleti ilkesinin bir gereğinin idare
edilenlere “hukuk güveni” sağlamak olduğu ifade edilerek verilen iptal
kararında kullanılmıştır69.
Daha sonra, Yargıtay’ın 1983 tarihli bir kararının karşı oy yazısında
“hukuki emniyet” kavramının kullanıldığı görülmektedir70. 1988
yılında ise, ilk defa bir çoğunluk gerekçesinde kullanılmıştır. Yargıtay
bu kararında, daha sonra çıkarılan bir yasa ile, bir taşınmazın tescilinin
iptali için açılacak davanın hak düşürücü süreye bağlanmasına ilişkin
kuralın, davada yasaların zaman içerisinde uygulanması, kazanılmış
haklar, geçmişe yürümezlik gibi nedenlerle hukuk güvenliği düşüncesini
tamamen sarsacağını ifade etmiştir71. Danıştay ise ilk olarak, 1989 yılında
verdiği bir kararda, hukuki güvenlik ilkesini geçmişe yürümezlik ilkesi
ile irtibatlandırarak kullanmıştır72.
Ülkemizde hukuki güvenlik algısının geç yerleşmesinde ve
gelişmesinde, kabul edilen Anayasa metinlerinin genellikle olağanüstü
ve antidemokratik yöntemlerle yapılmış olması da etkili olmuştur.
66 VELİDEDEOĞLU Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I,
Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s. 174.
67 TOPÇUOĞLU Hamide, Kanuna Karşı Hile (Kanundan Kaçınmanın Yolları), Selüloz
Basımevi, İzmit, 1950, s. 12.
68 AZRAK Ülkü, “Yargı ve İdare: İki Fonksiyonun Karşılaştırılması Üzerine Bir Teorik Deneme”,
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 34, S. 1-4, Y. 1968, s. 134.
69 AYM, E.1968/61, K.1969/23, T.29.04.1969, (AYMKD, S. 8, s. 5 vd.).
70 “Eksiksiz benzerlik içinde bulunan iki ayrı davanın ardarda çözümlenmesinde değişik gerekçelere
dayanmak hukuki emniyet ve kararlılığı ortadan kaldırması nedeniyle kamu düzeni açısından
sakıncalıdır.” Yargıtay HGK, E.1987/2, K.1988/2, T.02.03.1983, (kazanci.com.tr).
71 Yargıtay HGK, E.1988/1-825, K.1988/964, T.23.11.1988, (kazanci.com.tr).
72 Danıştay, iki mahkeme arasındaki, çıkarılan bir kanunun yürürlük tarihinden önceki
vergilendirme dönemlerine ait tarhlara gecikme faizi uygulayacak şekilde geçmişe yürütülüp
yürütülemeyeceği konusunda çıkan ihtilafı karara bağlamıştır. Bu kararda, söz konusu
kanunun geçmişe yürümesinin hukuki güvenlik ile çelişeceği ifade edilmiştir. Dan. İBGK,
E.1988/5, K.1989/3, T.03.07.1989, (kazanci.com.tr).

148
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
Zira, bu anayasa metinleri, askeri darbeler neticesinde, temsili olmayan
ve demokratik temelden yoksun kişi veya gruplarca, antidemokratik
yöntemlerle hazırlanmıştır. Böyle durumlarda, hukuk ve demokrasi
kesintiye uğrar ve hukuki kesintinin doğurduğu boşluk hukuki
güvenliği zedelemekten öte, ortadan kaldırır73. Dolayısıyla, temel norm
olan Anayasanın hukuki güvenliği yeterince korumadığı bir hukuk
sisteminde, Anayasanın altında yer alan hukuk normlarının ve bu
normlardan oluşan hukuk sisteminin hukuki güvenlik ilkesi bakımından
zayıfl ık göstermesi anlaşılabilir bir durumdur.
V. HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN HUKUK DEVLETİ İLKESİ
İLE İLİŞKİSİ
Anayasa Mahkemesi’nin yerleşik içtihatlarına göre74, “Hukuk
devleti, eylem ve işlemleri hukuka uygun, insan haklarına dayanan, bu hak
ve özgürlükleri koruyup güçlendiren her alanda adaletli bir hukuk düzeni
kurup bunu geliştirerek sürdüren, Anayasa’ya aykırı durum ve tutumlardan
kaçınan, hukuku tüm devlet organlarına egemen kılan, Anayasa ve hukukun
üstün kurallarıyla kendini bağlı sayıp yargı denetimine açık olan devle ir.”
Çalışmamız kapsamında hukuk devleti ilkesine sadece hukuki güvenlik
ilkesi ile olan ilişkisi kapsamında değinilecektir.
Hukuki güvenlik ilkesinin ortaya çıkışından çok daha eskiye dayanan
ve esasında hukuki güvenlik ilkesine dayanak olan hukuk devleti
ilkesinin tanımından hukuki güvenlik ilkesinin çıkarılması zor değildir.
Hukuk devleti, gerek adaletli bir hukuk düzeni kurması gerekse temel
hak ve özgürlükleri koruması75 yönüyle bireylerin hukuki güvenliğini
taahhüt etmektedir ya da etmelidir diyebiliriz76. Ancak salt bu kriterler
bireylerin hukuki güvenliğini sağlamaya yetmemektedir. Bu sebeple
hukuki güvenlik ilkesini hukuk devleti ilkesinin bir adım ilerisi olarak
nitelendirebiliriz.
Hukuk devleti bazı yazarlar tarafından, vatandaşlarına hukuki
güvenlik sağlayan devlet olarak tanımlanmaktadır77. Kavramı bu şekilde
73 YAZICI Serap, Yeni Bir Anayasa Hazırlığı ve Türkiye: Seçkincilikten Toplum Sözleşmesine,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2009, ss. 16-22.
74 AYM, E.2012/107, K.2013/90, T.10.07.2013, RG. 22.11.2013/28829; AYM, E.2009/34, K.2010/72,
T.20.05.2010, RG.20.05.2010/27801.
75 Erkut temel hak ve özgürlükleri koruyan devletin hukuki güvenlik düşüncesine dayandığı
görüşündedir. ERKUT, s. 74.
76 DALKILIÇ, s. 106,
77 SOYSAL Mümtaz, 100 Soruda Anayasa’nın Anlamı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1986, s. 243;
ÖZBUDUN, s. 123.

149
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
tanımlayanların çoğu, hukuki güvenliğin hukuk devletinin merkezi
kavramlarından biri olduğunu ifade etmektedir78. Hukuki güvenlik
ilkesi, genel olarak hukuk devleti ilkesinin bir gereği79 veya bir alt ilkesi80
olarak ifade edilmektedir. Hukuki güvenlik, hukuk devleti olmayı hak
eden bir hukuk sisteminin bireyler için güvenilir sonuçlar yaratacak
şekilde planlanması ve işletilmesi olarak da tanımlanmaktadır81. Anayasa
Mahkemesi de kararlarında hukuki güvenlik ilkesini hukuk devleti
ilkesinin ön koşulu olarak ifade etmiştir82.
Anayasa Mahkemesi, 29.04.2003 günlü ve E.2003/30, K.2003/38 sayılı
kararında, hukuk devleti ile hukuki güvenlik ilkesinin ilişkisini şu
şekilde kurmuştur: “Hukuk devleti, siyasal iktidarı hukukla sınırlayarak ve
devlet etkinliklerinin düzenle sürdürülebilmesi için gerekli olan hukuksal alt
yapıyı oluşturarak aynı zamanda istikrara da hizmet eder. Bu istikrarın özü
hukuki güvenlik ve öngörülebilirliktir.”
Anayasa Mahkemesi 2008 yılında verdiği başka bir kararında ise
hukuki güvenlik ilkesinin hukuk devletinin zorunlu bir koşulu olduğunu
belirterek iki ilkeyi şu şekilde ilişkilendirmiştir: “Hukukun üstünlüğünün
egemen olduğu bir devle e hukuk güvenliğinin sağlanması hukuk devleti ilkesinin
yerine getirilmesi zorunlu koşullardandır. Statü hukukuna ilişkin düzenlemelerde
istikrar, belirlilik ve öngörülebilirlik göz önünde bulundurularak ‘hukuki güvenlik’
sağlanır. Bireyin insan olarak varlığının korunmasını amaçlayan hukuk devletinde
vatandaşların hukuk güvenliğinin sağlanması zorunludur.”83
Danıştay da hukuk devletini, “vatandaşların hukuki güvenlik içinde
bulundukları, Devletin eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı
olduğu bir sistem”84 olarak tanımlamıştır. Mahkeme başka bir kararında,
78 MAXEINER, Some Realism, s. 28; PECZENIK Aleksander, “Law State, Legal Certainty and
Legitimacy of Law”, Law, Justice and the State IV: Nordic Perspectives (Edt. Mikael M.
Karlsson- Qlafur Pall Jonsson) Franz Steiner Verlag, Stu gart, 1995, s. 118; AKKAYA KİA
Rukiye, Moderniteden Postmoderniteye Egemenlik ve Hukuk, Beta Yayınevi, İstanbul,
2006, s. 60.
79 ÖZBUDUN, s. 123; DALKILIÇ, s. 1.
80 ATAR Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınevi, Konya, 2013, s.93; ERDOĞAN
Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 4. Bası, Ankara, 2001, s. 114.
81 KATOĞLU, s. 136. Yazara göre, hukuki güvenlik, hukuk devletinden beklenen bir işlevdir;
bir ilke ya da hukuk devletinin zorunlu unsuru değildir. Hukuki güvenlik hukuk devletini
oluşturan bir unsur değil, sonuçtur. Ancak yazarın bu görüşüne katılmamaktayız. Zira
hukuki güvenlik, hukuk devletinin bir sonucu olmakla birlikte aynı zamanda bir unsurudur.
82 AYM, E.2005/38, K.2008/53, T.7.2.2008, RG.8.4.2008/26841.
83 AYM, E.2007/105, K.2008/75, T.06.03.2008, RG.18.03.2009/27173.
84 Dan. 11. D., E.2006/8049, K.2009/4464, T.05.05.2009, (kararara.com.tr); Dan. 13D., E.2010/1001,
K.2011/729, T.22.02.2011, (legalbank.net).

150
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
hukuk devleti olmanın en başta gelen gereklerinden birinin yönetilenlere
hukuk güvenliği sağlanması olduğunu ifade etmiştir85.
Hukuk devleti ilkesi, devletin güç ve yetkilerinin belirli kurallara
bağlanarak bireylere karşı keyfi kullanımını önlemek amacıyla
geliştirilmiş, koruyucu bir ilke olarak kabul edildiğinde, hukuka tabi
bireylere devlet gücü vasıtasıyla yapılacak uygulamaları önceden
görebilme imkânını sunan, hukuk kurallarının sürekli, istikrarlı ve uyum
içinde uygulanacağı konusunda güvence veren bir hukuk sistemi akla
gelmektedir. Hukuk devletinin hukuki güvenlik olarak ifade edilen bu
işlevini yerine getirebilmesi ise, bir yandan tüm kurum ve kuruluşları ile
devletin hukuka bağlı kalmasını gerektirirken, bir yandan da bireylere,
devlet-toplum-birey ilişkilerinde hukuka uygun davranma sorumluluğu
yükler. Gerek devletin gerekse bireylerin hukuka uygun davranabilmesi
hukukun bilinmesi ve anlaşılmasına bağlıdır. Bu gerekliği sağlayacak
şekilde kural konması ve uygulanması hukuki güvenliğin sağlanması
bakımından zorunludur86.
Hukuk devleti ilkesi ile hukuki güvenlik ilkesi arasında yapısal ve
amaçsal olmak üzere iki tür ilişki vardır denilebilir. Yapısal ilişki, hukuki
güvenliğin hukuk devleti ilkesinin asgari şartları arasında sayılması,
yani hukuk devletinin bir alt ilkesi olarak değerlendirilmesidir. Amaçsal
ilişki ise, iki ilkenin de ortak amaçlarının temel olarak devleti hukukla
sınırlandırarak bireyleri korumasıdır87. Statüler hukuku olan idare
hukukunda, hukuki güvenliğin korunabilmesinin en önemli güvencesi,
hukuk devletinin temel gereklerinden biri olan idarenin yargısal
denetimidir. İdarenin yargısal denetiminin etkinliği ise, hukuki güvenlik
ilkesine gösterilen azami önem ile doğrudan ilgilidir88.
VI. HUKUKİ GÜVENLİK İLKESİNİN GELİŞİMİNİN ETKİ VE
SONUÇLARI
A. Demokratik Yönetimde İdare-Birey İlişkilerine Etkisi Bakımından
Değerlendirilmesi
Hukuk devleti ilkesinin en temel gereği demokratik rejim olup,
demokratik olmayan bir rejimde hukuk devleti ilkesinden söz etmek
mümkün değildir. Demokratik rejim ise hukukun üstünlüğünü
85 Dan.7.D., E.2001/4650, K.2005/1507, T.30.06.2005, (kazanci.com.tr).
86 ÇAĞLAR, s. 29.
87 KÖKÜSARI, s. 25.
88 DALKILIÇ, ss. 2-3.

151
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
benimsemeyi gerektirir. Zira demokratik rejimi sürdürülebilir kılan,
geliştiren, istikrarlı kılan ise hukukun üstünlüğü anlayışı ve uygulama
düzeyidir89.
Demokratik rejimin olmazsa olmaz unsuru, hiç tartışmasız kabul
edildiği üzere seçme ve seçilme hakkının sağlanmasıdır. İdarenin genel
karar organları ve giderek yürütme ile görevli yetkililerin seçim ile
iş başına gelmesi, demokratik rejimin vazgeçilmez bir koşulu olarak
görülmektedir. Ancak, seçim demokratik rejimi gerçekleştirmeyi bir
oranda sağlasa da, idarenin işleyişinde demokrasinin gerçekleşmesi
konusunda yetersiz kalmaktadır. Demokratik rejimin varlığından söz
edilebilmesi için bireylere seçme ve seçilme hakkı tanınmasının yanı sıra
yönetimde demokrasinin sağlanması ve uygulamaya geçirilmesi gerekir.
Yönetimde demokrasinin gerekleri ise, ilk olarak idarenin karar alma
sürecinin önceden herkes tarafından bilinebilir, saydam, erişilebilir ve
kolay anlaşılabilir kurallara bağlanması; ikinci olarak, idarenin elindeki
bilgilere yur aşın ulaşabilmesi ve bu belgeleri inceleyebilmesi ve üçüncü
olarak idarenin karar alma sürecine yur aşın katılımının sağlanması
ve bunun kolaylaştırılmasıdır90. Yönetimde demokrasiyi sağlamaya
yönelik olarak bireylere sağlanan söz konusu haklar, aynı zamanda idare
karşısında bireyin hukuki güvenliğini de sağlamaktadır.
Hukuki güvenlik ilkesi, birey-devlet ilişkilerinde sadece yönetimde
demokrasiyi sağlamak amacına hizmet etmemekte, aynı zamanda
bireylerin Devlete güven duymasını da sağlamaktadır. Anayasa
Mahkemesi de hukuki güvenliğe atıf yaptığı pek çok kararında,
bireylerin devlete güvenmesi unsuruna yer vermiştir. Mahkeme hukuki
güvenliği genellikle şu şekilde ifade etmiştir: “Hukuk güvenliği… bireylerin
tüm işlem ve eylemlerinde devlete güven duyabilmesini, devletin de yasal
düzenlemelerinde bu güven duygusunu zedeleyici yöntemlerden kaçınmasını
gerektirir.”91 Mahkemenin güven unsuruna yer verdiği bazı kararları ise
89 KUTLU GÜRSEL Meltem, “Hukuk Devleti İlkesinden Hukukun Üstünlüğüne Geçiş
Sürecinde Yönetimde Demokrasinin Gereklerinden Biri Olarak Birey ile İdare Arasındaki
İlişkilerin Düzenlenmesi ve Fransa Örneği”, 148. Yıl Danıştay ve İdari Yargı Günü
Sempozyumu, Danıştay Yayınları, No:91, 10 Mayıs 2016, Ankara, s. 173.
90 ÖZAY İl Han, Günışığında Yönetim, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2004, ss. 1-3; ÖZAY İl Han,
“Demokratik Yönetim ve Yönetimde Demokrasi” İdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası
Sempozyumu, 17-18 Ocak 1998, Ankara, s. 275 vd.
91 AYM, E.2006/64, K.2006/54, T.04.05.2006, RG. 05.10.2006/26310; Benzer tanımlamalar
için bkz. AYM, E.2004/3, K.2008/47, T.31.1.2008, RG.20.03.2008/26822; AYM, E.2013/72,
K.2013/126, T.31.10.2013, RG.24.01.2014/28892; AYM, E.2013/67, K.2013/164, T.26.12.2013,
RG. 27.05.2014/28954; AYM, E.2013/52, K.2013/160, T.26.12.2013, RG.09.05.2014/28995; AYM,
E.2013/110, K.2014/8, T.16.01.2014, RG.09.05.2014/28995.

152
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
şu şekildedir: “Vatandaşların Devlete karşı güven duyabilmeleri, maddi ve
manevi varlıklarını korkusuzca geliştirebilmeleri hukuk güvenliğinin sağlandığı
bir sistem içinde olanaklıdır.”92 “Bireylerin devlete olan güveninin korunması
da ancak hukuk güvenliğinin sağlanmasıyla mümkündür.”93 Bu kararlarda,
hem bireylerin devlete güveninin hukuki güvenliğin bir gereği olduğu
hem de hukuki güvenliğin bir sonucu olarak bireylerin maddi ve manevi
varlıklarını korkusuzca gerçekleştirebilmeleri, yani bireysel otonominin
sağlanması gerektiği vurgulanmıştır.
Anayasa Mahkemesi, hukuk devletinin en önemli niteliklerinden
birinin de “güvenlik” olduğunu ifade e iği bir kararında94, “Hukuk
devleti, Devletin bütün faaliyetlerinde hukukun egemen olduğu devle ir. Bu tür
Devle e de ‘Hukuk güvenliği’ni sağlayan bir düzenin kurulması asıldır. Devlet,
görevlerini yerine getirirken, ‘Hukuk devleti’ niteliğini yitirmemeli, hukukun
uygar ülkelerinde kabul edilen temel ilkelerini sürekli gözönünde tutmalıdır.
Böyle bir düzende, ‘Devlete güven’ ilkesi vazgeçilmez temel öğelerdendir.
Devlete güven, hukuk devletinin sağlamak istediği huzurlu ve istikrarlı bir
ortamın sonucu olarak ortaya çıkar.” diyerek devlete güvenin, hukuk devleti
ve hukuki güvenlik ilkesinin bir sonucu olduğunu belirtmiştir.
Başka bir kararında95 Mahkeme, “Anayasa’nın 2. maddesinde belirtilen
hukuk devletinin temel ilkelerinden biri hukuksal güvenliktir. Devlet, bireylerin
hukuka olan inançlarını ve güvenlerini korumakla yükümlüdür. Hukuksal
güven, Anayasa’da öngörülen temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının ve
insan haklarının yaşama egemen kılınmasının da ön koşuludur.” ifadelerine
yer vererek güven unsurunun önemine vurgu yapmıştır.
Terimsel olarak güven, bireyin bir kişi ya da kurumun eylem ve
işlemlerinden zarar görmeyeceğini umması ve neticenin de bu beklentiye
uygun olarak gerçekleşmesidir. Böyle bir güvenin tesisi ise, güveni
zedelemeyen işlemler yapmayı teamül haline getirmeye bağlıdır.
Bireylerin tüm eylem ve işlemlerinde devlete güven duyabilmeleri, böyle
bir teamülün oluşmuş olmasına bağlıdır96. Zira, “Bugün iktisap e iği
durumun devam edeceğinden emin olmayan fertler korku ile hareket
ederler ve birçok teşebbüsleri yapmaktan vazgeçebilirler.”97
92 AYM, E.1995/24, K.1995/52, T.28.09.1995, RG.11.06.1998/23369.
93 AYM, E.2008/7, K.2011/80, T.18.05.2011, RG.19.09.2013/28770.
94 AYM, E.1989/11, K.1989/48, T.12.12.1989, RG.22.01.1990/20410.
95 AYM, E.2004/68, K.2005/104, T.23.12.2005, RG.21.09.2006/26296; Aynı yönde AYM, E.2004/24,
K.2008/165, T.20.11.2008, RG.10.03.2009/27165.
96 KÖKÜSARI, s. 297.
97 ONAR Sıddık Sami, İdare Hukukunun Ûmumî Esasları, Cilt 1, İstanbul, 1966, s. 370.

153
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
Hukuk devletinin unsurlarından biri olan hukuki güvenlik, başka
bir ifade ile “güvenin korunması ilkesi”, ilgilinin hukuki durumunun
süreceğine olan güveni dolayısıyla hayal kırıklığına uğratılmaması
anlamına gelir. Güvenin korunması, her zaman mevcut bir hukuki
durumun dokunulmazlığı anlamında olmasa da, her düzenleme
değişikliğinde yasakoyucunun ve düzenleyici işlem yapma yetkisi olan
idarelerin göz önünde bulundurması gereken bir husustur98.
Örneğin, Danıştay bir kararında, “… yeni Yönetmelikte öngörülen boy
şartının davaya konu olayda olduğu gibi üstün kamu yararının da bulunmadığı
bir durumda, mezun olduğunda itfaiye eri olma konusunda haklı bir beklenti
içinde olan davacı hakkında uygulanmak istenmesinin idare hukukunun genel
ilkelerinden olan haklı beklenti ve idareye güven ilkesini zedeleyici nitelikte
olduğu sonucuna varıldığından, davaya konu işlemde hukuka uyarlılık
bulunmadığı…”99 ifadelerine yer vermiştir. Mahkeme başka bir kararında
ise, “İdareye güven ilkesi uyarınca düzenlenen yarışmaya katılan, yarışma
sonucunda verilecek ödülü birinci olması halinde almak için haklı beklentiye
giren davacının, ödülün verilmemesinden kaynaklanan zararının, olayda hizmet
kusuru saptanan davalı idarece tazmin edilmesi gerekmektedir.”100 yönünde
karar vermiştir.
B. Ekonomik İlişkilere Etkisi Bakımından Değerlendirilmesi
Liberal ve serbest piyasa ekonomisinde, şirketlerin ve piyasada
bireysel işlem yapan kişilerin rasyonel karar alabilmesinde ve uzun
vadeli amaçlarını gerçekleştirebilmelerinde hukuki güvenlik önemli
bir güvence sağlamaktadır101. Ayrıca, bu güvencenin bulunmaması
ekonomik pazarda, güvensizlik ve belirsizlik yaratacağından, iş
ve yatırım yapmak güç olacağı için, yatırımcıların ya piyasaya hiç
girmemesine ya da kısa sürede piyasadan çekilmesine yol açacaktır.
Bu sebeple, serbest piyasada yatırımcıların güvenini ve rasyonel karar
verme imkânını sağlayabilmek için, hem kurallar oluşturulurken, iyi
kural koyma ilkelerine ve öngörülebilirliğe uygun hareket edilmesi,
hem de kuralların uygulamasının istikrarlı, açık ve öngörülebilir olması
gerekmektedir. Bu kapsamda, kodifi kasyon hareketinin az olduğu ve
98 SÖZER Ali Nazım, “Sosyal Sigortalarda Kazanılmış Hakların Korunması Üzerine Bir
İnceleme”, İstanbul Barosu Dergisi, Yıl: 1989, Cilt: 63, Sayı: 10-11-12, Ekim Kasım Aralık, s.
552.
99 Dan. 12.D., E. 2012/7707, K. 2015/4804, 15.9.2015, (kazanci.com.tr).
100 Dan.10. D., E. 2008/11336, K. 2012/1405, 11.4.2012, (kazanci.com.tr).
101 RAITIO, “Legal Certainty, Non-Retroactivity”, ss. 8-9.

154
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
büyük oranda yargıçların kararlarından oluşan Common Law hukuk
sisteminde, Kıta Avrupa’sına göre öngörülebilirliğin daha az olduğu ve
bu durumun da piyasadaki girişimcilerin güvenini ve yatırım yapma
kararını etkileyebildiği gözlemlenmektedir102.
Hukuk, ekonomik etkinliğin sağlanmasına imkân tanımalıdır.
Weber’e göre, ekonomik bakış açısından hukuki belirlilik, kapitalist
ekonomide teşebbüsler için ön şar ır103. Ekonomide planlama,
spekülasyona ve aşırı devlet müdahalelerine kapalılık, piyasanın
istikrarı gibi kavramlar, yatırımlar ve kârın maksimizasyonu açısından
oldukça önemlidir. Bunların gerçekleştirilebilmesi bakımından, özellikle
müdahaleci ekonomik sistemlerin bulunduğu ülkelerde, diğer pek çok
aracın yanında, hukuki güvenlik önemli bir araç niteliğindedir. Özellikle
belirtmek gerekir ki, günümüzde devlet bizzat ekonomik aktör olmaktan
ziyade, düzenleme ve denetleme faaliyeti çerçevesinde ekonomik
hayata müdahil olmaktadır. Bu durum ise, hukuki güvenliğin ekonomi
üzerindeki önemini artırmıştır104.
Hukuki güvenlik, ekonomide verimliliğin ve kamu yararının
sağlanmasının temel gereklerinden birisidir. Ekonomik alanda
hukuki güvenliği sağlamanın asgari şartı, yatırımcıların ve şirketlerin
kendilerine hangi kuralların uygulanacağını bilmesi ve bu kuralların
sonuçlarını öngörebilmesidir105. Bu anlamda, devletin ekonomi alanında
gerek doğrudan gerekse düzenleyici ve denetleyici kurullar vasıtasıyla
rol aldığı ekonomik düzende idari usul kurallarının bilinebilir nitelikte
olması önem arz etmektedir.
Hukuki güvenlik ilkesi ile ekonomi arasındaki ilişkinin iki yönü
bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, hukuk sisteminin bir bütün
olarak devamlılık sağlaması, yani askeri darbelerle veya keyfi yönetim
değişiklikleriyle kesintiye uğramamasıdır. Zira, bir ülkedeki hukuki
istikrarsızlığın, hukuki açıdan yaratacağı olumsuzlukların yanı sıra
ekonomik açıdan da birçok olumsuz sonuçları olabilir. Bir ülkedeki
hukuki istikrar, uluslararası şirketlerin o ülkede yatırım yapmaya
karar vermesinde oldukça önemli rol oynamaktadır. Hukuki istikrarın
sağlanamaması durumunda, ekonomik faaliyetlerde bulunan özel
102 KÖKÜSARI, ss. 193, 195.
103 WEBER Max, Économie et Société, Tome1, Paris, 1971, s. 350.
104 UYANIK Halit, “Türk İdare Hukukunda Zımni Red ve Zımni Kabul Müesseseler Üzerine
Değerlendirmeler”, İÜHFM, Cilt: LXXII, Sayı: 1, Yıl: 2014, ss. 49-50.
105 İMRE Zahit, Medeni Hukuka Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayını, Yenilik Basımevi, İstanbul,
1971, ss. 69-70.

155
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
teşebbüslerin devlete güveni kalmayacağı için, bunlar o ülkede yatırım
yapmakta çekingen davranabilir veya zarara uğrama ihtimali nedeniyle
mevcut yatırımlarını başka ülkelere taşıyabilir. Hukuki güvenlik ilkesi
ile ekonomi arasındaki ilişkinin ikinci yönü, bizzat devletin düzenleme
faaliyeti veya diğer tasarrufl arı ile hukuki güvenliği zedelemesi
durumudur. Bu durum, düzenlemelerin muğlak olması, ekonomik alanda
sürekli değişiklikler yaşanması, vergi oranlarında beklenmedik artışlar
olması, idarenin genel kurallara ve uygulamalarına aykırı bir şekilde,
öngörülemeyen tasarrufl arda bulunması şeklinde gerçekleşebilir106.
Hukuki güvenlik ilkesi, özel girişim ve sözleşme özgürlükleri
açısından özel bir önem taşımaktadır. Anayasa’nın 48. maddesinde
özel girişimin çalışma ortamı için aranan “güven ve kararlılık”ın ana
unsurları, kazanılmış hakların korunması ve yasaklayıcı hükümlerin
geçmişe etkili olmamasıdır107. Anayasa Mahkemesi de sözleşme
özgürlüğünün hukuki güvenliğin bir sonucu olduğuna hükme iği
kararında108, “Hukuk devletinde hukuk güvenliğinin sonucu olan ahde vefa
ilkesi de sözleşme özgürlüğünün korunmasını zorunlu kılar. Anayasa’nın
“Çalışma ve sözleşme hürriyeti” başlıklı 48. maddesinde, herkesin dilediği
alanda çalışma ve sözleşme özgürlüğüne sahip olduğu belirtilmiştir. Sözleşme
özgürlüğü, özel hukuktaki irade özerkliği ilkesinin Anayasa hukuku alanındaki
dayanağıdır. Özel hukukta irade özerkliği, kişilerin yasal sınırlar içerisinde
istedikleri hukuki sonuca bu yoldaki iradelerini yeterince açığa vurarak
ulaşabilmelerini ifade etmektedir. Anayasa açısından sözleşme özgürlüğü ise
Devlet’in, kişilerin istedikleri hukuki sonuçlara ulaşmalarını sağlaması ve bu
bağlamda kişilerin belli hukuki sonuçlara yönelen iradelerini geçerli olarak
tanıması, onların iradelerinin yöneldiği hukuki sonuçların doğacağını ilke
olarak benimsemesi ve koruması demektir. Sözleşme özgürlüğü uyarınca kişiler,
hukuksal ilişkilerini özgür iradeleriyle düzenlemekte serbes ir. Anayasa’da
koruma altına alınan sözleşme özgürlüğü, sözleşme yapma serbestisinin
yanı sıra, yapılan sözleşmelere dışarıdan müdahale yasağını ve sözleşme
hükümlerinin esas alınmasını da içerir.” ifadelerine yer vermiştir.
SONUÇ
Hukuki güvenlik kavramı, gerek demokratik rejimin bir gereği
olarak birey-devlet ilişkilerinde gerekse ekonomik ilişkilerde güven
ortamının sağlanması bağlamında yadsınamaz bir öneme sahip hale
gelmiştir. Her hukuki kavram gibi, hukuki güvenlik kavramının da
106 KÖKÜSARI, ss. 194-195.
107 TAN, s. 53.
108 AYM, E.2004/87, K.2009/5, T.08.01.2009, RG.08.07.2009/27282.

156
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
içinin doğru bir şekilde doldurulması, bu anlamda anlam ve kapsamının
doğru belirlenmesi gerekmektedir. Bu ise, hukuki güvenliğin ulusal
ve uluslararası hukukta başta kavramsal olarak doğru kullanılması ile
mümkün olacaktır.
Hukuk devleti ilkesinin somutlaşması fonksiyonunu sağlayan hukuki
güvenlik kavramının kendi içinde de doğru biçimde anlamlandırılarak
somutlaştırılması gerekmektedir. Bu anlamda geçmişten günümüze
kavramın temel unsurları, belirlilik, öngörülebilirlik ve hukuki istikrar
olarak çerçevelendirilmiştir. Özellikle ekonomi alanında, serbest
piyasada yatırımcıların güvenini kazanmak isteyen bir devletin bu
unsurları sağlaması elzemdir.
Bu noktada ifade edilmesi gereken önemli bir husus da devletlerin
kodifi kasyon faaliyetine önem vermesi gereğidir. Çünkü hukuki
güvenlikten söz edilebilmesinin temel şartı, hukukun süjelerinin
hareket alanının önceden kurallar ile belirlenmiş olmasıdır. Elbe e
bu belirleme yapılırken de yine hukuki güvenlik kavramı önem arz
etmektedir. Bu sebeple, hukuki güvenlik kavramını doğru anlamlandırıp
uygulayamayan hiçbir devlet uzun vadede varlığını sürdürmekte başarılı
olamayacaktır.

157
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
KAYNAKLAR
AKYILMAZ Bahtiyar/ SEZGİNER Murat/ KAYA Cemil, Türk İdare
Hukuku, Savaş Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2020.
AKKAYA KİA Rukiye, Moderniteden Postmoderniteye Egemenlik ve
Hukuk, Beta Yayınevi, İstanbul, 2006.
ATAR Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınevi, Konya, 2013.
ATAY Ender Ethem, İdare Hukuku, Turhan Kitabevi, 2. Baskı, Ankara,
2009.
AYHAN Taha, “Avrupa Topluluğu Mahkemesi Kararları Işığında AB
İdare Hukuku’nda Genel Düzenleyici İşlemlerde Hukuk Güvenliği İlkesi”,
Amme İdaresi Dergisi, C. 43, S. 3, Eylül 2010.
AZRAK Ülkü, “Yargı ve İdare: İki Fonksiyonun Karşılaştırılması Üzerine
Bir Teorik Deneme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.
34, S. 1-4, Y. 1968.
BERKOWITZ Daniel/ PISTOR Katarina/ RICHARD Jean-Francois,
“Economic Development, Legality, and the Transplant Eff ect”, William
Davidson Working Paper, Number 410, September 2001.
BÜLBÜL Erdoğan, İdari İşlemin Yürürlükten Kaldırılması, Beta
Yayınevi, İstanbul, 2010.
CRAIG Paul, EU Administrative Law, Oxford University Press, Oxford, 2006.
CHEVALLIER Jacques, Hukuk Devleti, (Çev. Ertuğrul Cenk Gürcan),
İmaj Yayınevi, Ankara, 2010.
ÇAĞLAR Selda, Hukuk Devletinin Hukuki Belirlilik İlkesi Üzerinden
Değerlendirilmesi, Beta Yayınevi, İstanbul, 2013.
DALKILIÇ Elvin Evrim, Avrupa ve Türk İdare Hukukunda Hukuki
Güvenlik ve Meşru Beklentilerin Korunması, Turhan Kitabevi, Ankara, 2016.
ERDOĞAN Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 4. Bası,
Ankara, 2001.
ERKUT Celal, Hukuka Uygunluk Bloku (İdare Hukukunda Hukukun
Genel Prensipleri Teorisi), Kavram Yayınları, İstanbul, 1996.
FRÄNDBERG Ake, From Rechtsstaat to Universal Law-State: An Essay
in Philosophical Jurisprudence, Springer, 2014.
GİŞİ Selçuk, Haklı Beklentilerin Korunması İlkesi, On İki Levha
Yayıncılık, İstanbul, 2017.

158
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
GÖZLER Kemal, İdare Hukuku, Cilt I, Ekin Yayınevi, İkinci Bası, Bursa,
2009, (“İdare Hukuku”).
GÖZLER Kemal, “Türk Anayasa Yargısında Anayasallık Bloğu Kavramına
İhtiyaç Var mıdır?”, AÜSBFD, S. 3, C. 55, Y. 2000, (Anayasallık Bloğu”).
HONIG Richard, Hukuk Başlangıcı ve Tarihi, (Çev. M. Yavuz),
Burhaneddin Matbaası, İstanbul, 1935.
İMRE Zahit, Medeni Hukuka Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayını, Yenilik
Basımevi, İstanbul, 1971.
KABOĞLU İbrahim Ö., “Hukukun Genel İlkeleri ve Anayasa Yargısı
(Özgürlükler Hukuku Açısından Bir Yaklaşım)”, Anayasa Yargısı Dergisi, C.
8, S. 2, Aralık 1997, (Hukukun Genel İlkeleri”).
KABOĞLU İbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri, Legal Yayınevi,
İstanbul, 2012, (“Anayasa Hukuku”).
KARAHANOĞULLARI Onur, İdarenin Hukukla Kavranması: Yasallık
ve İdari İşlemler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011.
KATOĞLU Tuğrul, “Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Bakımından
Hukuki Güvenlik İlkesi”, Kamu Hukukçuları Platformu, Hukuk Güvenliği,
8-9 Kasım 2013, Ankara, (Haz. Ece Göztepe), Türkiye Barolar Birliği
Yayınları:277.
KDHIR Moncef, “Vers la fi n de la sécurité juridique en droit français ?”,
La Revue Administrative, Y. 46, S. 276.
KÖKÜSARI İsmail, Anayasa Hukukunda Hukuki Güvenlik İlkesi,
Adalet Yayınevi, Ankara, 2015.
KUTLU GÜRSEL Meltem, “Hukuk Devleti İlkesinden Hukukun
Üstünlüğüne Geçiş Sürecinde Yönetimde Demokrasinin Gereklerinden
Biri Olarak Birey ile İdare Arasındaki İlişkilerin Düzenlenmesi ve Fransa
Örneği”, 148. Yıl Danıştay ve İdari Yargı Günü Sempozyumu, Danıştay
Yayınları, No:91, 10 Mayıs 2016, Ankara.
LATOURNEIRE Roger, Conseil d’État’nın Yargılama Yöntemleri
Üzerine Bir Deneme, (Çeviren: Yıldızhan YAYLA), İstanbul Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi, İstanbul, 1982.
LAUGHLIN Martin, Foundation of Public Law, Oxford University Press,
Oxford, 2010.
MacCORMICK Neil, “Rhetoric and the Rule of Law”, Recrafting the Rule
of Law: the Limits of Legal Order, (Ed. D. Dyzenhaus), Hart Publishing,
Oxford, 1999.

159
Dr. Mehpare ÇAPTUĞ
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
MAXEINER James R., “Legal Indeterminancy Made in America: U.S.
Legal Methods and the Rule of Law”, Valparaiso University Law Review,
C. 41, S. 2, Winter 2007, (“Legal Indeterminancy”).
MAXEINER James R., “Legal Certainty: A European Alternative to
American Legal İndeterminacy?”, Tulane Journal of International and
Comparative Law, C. 15, S. 2, Y. 2007, (“Legal Certainty”).
MAXEINER James R, “Some Realism About Legal Certainty in the
Globalization of the Rule of Law”, The Rule of Law in Comparative
Perspective, (Ed. Mortimer Sellers/ Tadeusz Tomaszewski), Springer, 2010,
(“Some Realizm”).
NEUHAUS Paul Heinrich, “Legal Certainty Versus Equity in the Confl ict
of Laws”, Law and Contemporary Problems, S. 4, C. 28, Y. 1963.
ONAR Sıddık Sami, İdare Hukukunun Ûmumî Esasları, Cilt 1, İstanbul,
1966.
OĞURLU Yücel, İdare Hukukunda Kazanılmış Haklara Saygı ve Haklı
Beklentiler Sorunu, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2003.
ÖZAY İl Han, Günışığında Yönetim, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2004,
(“Günışığında Yönetim”).
ÖZAY İl Han, “Demokratik Yönetim ve Yönetimde Demokrasi” İdari
Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası Sempozyumu, 17-18 Ocak 1998,
Ankara, (“Demokratik Yönetim”).
ÖZBUDUN Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayıncılık, Ankara, 2012.
PACTEU Bernard, “La sécurité juridique, un principe qui nous manque?”,
AJDA, juin 1995, n° spécial du cinquantenaire.
PAUNIO Elina, “Beyond Predictability-Refl ections on Legal Certainty
and the Discourse Theory of Law in the EU Legal Order”, German Law
Journal, Vol.10, No.11, 2009.
PECZENIK Aleksander, “Law State, Legal Certainty and Legitimacy of
Law”, Law, Justice and the State IV: Nordic Perspectives (Edt. Mikael M.
Karlsson- Qlafur Pall Jonsson) Franz Steiner Verlag, Stu gart, 1995.
RAITIO Juha, The Principle of Legal Certainty in EC Law, Kluwer
Academic Publisher, 2003.
SANCAKDAR Oğuz/ÖNÜT Lale Burcu/ US DOĞAN Eser/
KASAPOĞLU TURHAN Mine/ SEYHAN Serkan, İdare Hukuku Teorik
Çalışma Kitabı, Seçkin Yayıncılık, 9. Baskı, Ankara, 2020.

160
Hukuki Güvenlik İlkesinin Kavramsal Gelişimi
Yıl 9, Sayı 17, Haziran 2021
SCHWARZE Jürgen, European Administrative Law, Revised 1st Edition,
Sweet and Maxwell, 2006.
SOYSAL Mümtaz, 100 Soruda Anayasa’nın Anlamı, Gerçek Yayınevi,
İstanbul, 1986.
SÖZER Ali Nazım, “Sosyal Sigortalarda Kazanılmış Hakların Korunması
Üzerine Bir İnceleme”, İstanbul Barosu Dergisi, Yıl: 1989, Cilt: 63, Sayı: 10-
11-12, Ekim Kasım Aralık.
TAN Turgut, Ekonomik Kamu Hukuku Dersleri, Turhan Kitabevi,
Ankara, 2010.
TOPÇUOĞLU Hamide, Kanuna Karşı Hile (Kanundan Kaçınmanın
Yolları), Selüloz Basımevi, İzmit, 1950.
TOTSKYI Bronislav, “Legal Certainty as a Basic Principle of Land Law of
Ukraine”, Jurispudance, C. 21, S. 1, Y. 2014.
TRIDIMAS Takis, General Principles of EU Law, Second Edition, Oxford
University Press, Oxford, 2009.
UPHAM Frank, “Mythmaking in the Rule of Law Orthodoxy”, Working
Papers, Rule of Law Series-Democracy and Rule of Law Project, S. 30, Eylül
2002.
UYANIK Halit, “Türk İdare Hukukunda Zımni Red ve Zımni Kabul
Müesseseler Üzerine Değerlendirmeler”, İÜHFM, Cilt: LXXII, Sayı: 1, Yıl:
2014.
VEDEL George / DELVOLVÉ Pierre, Droit Administratif, Puf, 10 éme
edition, 1988.
VELİDEDEOĞLU Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve
Tanzimat”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul 1940.
YAZICI Serap, Yeni Bir Anayasa Hazırlığı ve Türkiye: Seçkincilikten
Toplum Sözleşmesine, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2009.
ZABUNOĞLU Yahya Kâzım, “Thomas Hobbes-Hayatı, Eserleri ve
Hukuki Fikirleri” AÜHFD, C. 16, S. 1-4, Y. 1959.
WEBER Max, Économie et Société, Tome1, Paris, 1971.