Content uploaded by Zeynep Nilsun Konakoğlu
Author content
All content in this area was uploaded by Zeynep Nilsun Konakoğlu on May 28, 2021
Content may be subject to copyright.
Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi
Received/Makale Geliş
25.04.2021
Published /Yayınlanma
27.05.2021
Article Type/Makale Türü
Research Article
Citation/Alıntı: Konakoğlu, Z.N. & Bekar, İ. (2021). Kent kimliğinde kültürel miras yapıları: Trabzon örneği. Journal of
Social and Humanities Sciences Research, 8(69), 1186-1195.
http://dx.doi.org/10.26450/jshsr.2423
Arş. Gör. Zeynep Nilsun KONAKOĞLU
https://orcid.org/0000-0002-1539-305X
Avrasya Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, İç Mimarlık Bölümü, Trabzon / TÜRKİYE
Arş. Gör. İrem BEKAR
https://orcid.org/0000-0002-6371-9958
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, İç Mimarlık Bölümü, Trabzon / TÜRKİYE
KENT KİMLİĞİNDE KÜLTÜREL MİRAS YAPILARI: TRABZON ÖRNEĞİ
CULTURAL HERITAGE BUILDINGS IN URBAN IDENTITY: THE
EXAMPLE OF TRABZON
ÖZET
Kentler bulundukları dönemlerin siyasi, kültürel ve sosyal birikimlerinin bütününü oluşturan yerleşim alanlarıdır. Her
kent sahip oldukları değerler bakımından farklılaşarak kendine öz kimliğini oluşturmaktadır. Bir kenti diğerlerinden
ayrı kılan ve tekilleştiren kent kimliği, düzensiz kentleşme, ekonomik etkenler ve küreselleşme gibi etkenlerle
değişmekte ve zamanla anlamını kaybederek yok olmaktadır. Kent içerisinde dikkat çekici, kitlesel etki bırakmış,
tarihi değer taşıyan ve kent kimliğini oluşturan kültürel miras yapılarının korunması bu bağlamda çok önemlidir.
Kültürel miras değerlerinden bazıları kent içerisinde taşıdığı özellikler bakımından farklılaşarak kentin işaret öğesi
haline gelmektedir. Zihinde kalıcılığı etkileyen işaret öğeleri kentin birer simgesi haline gelerek kentlere anlam
yüklemektedir. Konum, biçim-boyut ve renk-malzeme bakımından farklılaşarak kent dokusunda belirgin hale gelen
işaret öğeleri fiziksel karakteristiği sayesinde kentin birer simgesi konumundadır. Çalışma kapsamında pek çok
medeniyete ev sahipliği yapmasından kaynaklı zengin bir mekânsal çeşitlilik sağlayan ve korunmuş nitelikli bir
mimari dokuya sahip olan Trabzon kentinin ön plana çıkan işaret yapıları 272 katılımcıya uygulanan anket ile tespit
edilmiş ve bu yapıların kavranabilirliği ‘konum, biçim-boyut, malzeme-renk’ özellikleri açısından incelenerek
yapılarının kent kimliğine etkisi araştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda işaret öğesi olarak kültürel miras yapılarının
konum, biçim-boyut, malzeme-renk gibi fiziksel özelliklerinin önemi vurgulanarak, fiziksel özelliklerin yapıların
bilinirliğe etkisi araştırılmış ve bu yapıların kente kazandırılmasına yönelik öneriler sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kent kimliği, Trabzon, İşaret Öğesi, Kültürel Miras Yapıları.
ABSTRACT
Cities are settlements that constitute the whole of the political, cultural, and social accumulations of the periods they
were in. Each city creates its own identity by differentiating with the values they have. The urban identity that makes
a city separate and singular from the others changes due to factors such as irregular urbanization, economic factors,
and globalization and disappears over time by losing its meaning. In this context, it is very important to protect the
cultural heritage buildings that have a remarkable, massive impact on the city, have historical value, and constitute
the identity of the city. Some of the cultural heritage values become the landmark of the city by differing in terms of
the features they carry in the city. Landmark elements that affect permanence in the mind become a symbol of the city and give
meaning to cities. The landmark elements that have become distinctive in the urban fabric by differentiating in terms of location,
shape-size, and color-material are the symbols of the city thanks to their physical characteristics. Within the scope of the study,
the prominent landmark building of the city of Trabzon, which provides a rich spatial diversity due to its hosting many
civilizations and has a preserved architectural texture, were determined by a questionnaire applied to 272 participants and the
comprehension of these buildings was The effect of its buildings on urban identity was investigated by examining in terms of
their characteristics. As a result of the study, the importance of the physical properties of cultural heritage buildings such as
location, shape-size, material-color was emphasized, the effect of physical properties on the awareness of the buildings was
investigated and suggestions for the introduction of these buildings to the city were presented.
Keywords: Urban Identity, Trabzon, Landmarks, Cultural Heritage Buildings.
Issue/Sayı: 69
Volume/Cilt: 8
jshsr.org
ISSN: 2459-1149
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1187
1. GİRİŞ
Bulundukları dönemin siyasi, kültürel ve sosyal yapısının etkisiyle sürekli bir dönüşüm içinde olan
kentler, meydana geldikleri zamandan itibaren günümüzdeki en önemli yerleşim alanları olarak
karşımıza çıkmaktadır (Güler, Şahnagil ve Güler, 2016, s.90). Kentlerin sahip olduğu doğal ve kültürel
miras, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan yerüstü,
yeraltı veya su altındaki tüm taşınır taşınmaz varlıklar kültürel varlıkları içerisinde barındırmakta, kent
hakkında bilgi vermekte ve kent kimliğini oluşturmaktadır (Kurak Açıcı vd., 2017). Kültürel değerlerin
sürekliliğinin sağlanması ve kentin geçmişten günümüze aktardığı maddi ve manevi mirasın korunması
ile kent kimliğinin oluşması arasında doğrudan ilişki vardır (Tekeli, 1991).
Kentin tarihi, mimarisi, gelenek ve göreneği, müziği vb. tüm soyut ve somut kültürel miras öğeleri
kentin kimliğinin oluşmasına belirleyici unsurlardır. Fakat küreselleşmenin ve düzensiz kentleşmenin
etkisi ile kentler özgün kimliklerini kaybetmekte, yerel ve bölgesel farklılıklar ortadan kalkmakta ve
birbirine benzer özelliklerde kentler var olmaktadır. Küreselleşmenin de etkisiyle zamanla gelişim ve
dönüşüm içinde olan dünyada, birey ve toplumların kendilerini birçok açıdan ifade etmedeki temel aracı
olan kent, bazı ilgili kavramlarla anlam kazanmaktadır. Bir birikim sürecinin yansıması olan kentleri ele
almak da bu bağlamda; kimlik, kültür kavramlarını doğru anlamaktan ve aralarındaki ilişkiyi
anlamlandırmaktan geçmektedir (Güler, Şahnagil ve Güler, 2016, s.92). Öncelikli olarak kimlik, bir
nesnenin veya objenin diğerinden özgünlüğü, tekilliği ve bireyselliği ile ayrılması şeklinde, kent kimliği
ise bir kenti diğer kentlerden ayırt etmeye, bir anlamda başkalaştırmaya yardımcı olan niteliklerin ve
kente özgü öğelerin toplamı olarak tanımlanmaktadır (Can, 1999). Bir kenti diğerlerinden ayrı kılan ve
tekilleştiren kent kimliği, bu özel niteliklerinin oluşumunu ve gelişimini etkileyen bazı etkenlere bağlıdır
(İlgar, 2008). Kentin kültür ve çevre biçimlenmesinde kent kimliği doğrudan etkili olmakta, doğal çevre,
yapay çevre, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik özellikleri içerisinde barındırmaktadır.
Kentler toplumsal olayların, zihinlerde biriken ortak deneyimlerin ve yaşanmışlıkların izlerini bellekte
taşımaktadırlar. Kent mekânları içinde geçmişle bağların kurulmasının, kimlik, yer ve aidiyet
duygusunun artırılmasındaki rolü çok önemlidir. Bu bağlamda değerli olan, kentin tarihini kentin “ruhu”
olarak, kentin kendisini de halkının “ortak belleği” olarak görebilen yaklaşımlardır (Rossi, 1982). Bu
yüzden kent kimliğinin ortaya çıkmasında ve kentsel çevrenin şekillenmesinde toplumsal belleğinin
önemli birer etken olduğu yadsınamaz. Kent içerisinde dikkat çekici, kitlesel etki bırakmış, tarihi değer
taşıyan mimari yapılar kültür katmanlarının üst üste birikmesiyle toplumsal ve bireysel değerlere göre
insanların belleklerinde belirli kavramlarla birlikte iz bırakmıştırlar. Kentlerin görünümlerini ve zihinde
kalıcılığını etkileyen bu kent imgeleri beş temel görsel algılama ögesine ayrılmaktadır. Bunlar; yollar,
sınırlar (kenarlar), bölgeler, düğüm (odak) noktaları ve işaret öğeleridir (Lynch, 1960). Çalışma
kapsamında ele alınan işaret öğeleri, kente anlam yükleyen, yönlendiricilik sağlayan, boyut, malzeme,
renk, doku vb. gibi fiziksel özellikleri bakımından kendine has ve tek oluşuyla göze çarpmaktadır.
Bu çalışmada, kent kimliğinde bir işaret öğesi olarak kültürel miras yapılarının Trabzon kenti üzerinden
değerlendirilmesi hedeflenmektedir. İçinde bulunduğu kent dokusundan farklılaşarak kent için işaret
öğesi olarak göze çarpan yapıların belirlenmesi adına anket çalışması uygulanmaktadır. Belirlenen
yapıların konum, biçim, boyut, renk, malzeme gibi özellikleri açısından incelenerek yapıların kent
kimliğinin oluşmasındaki etkisi ve önemli araştırılmaktadır.
1.1. İşaret Öğesi Olarak Kültürel Miras Yapıları
Kalıtım kelimesi ile ilişkilendirilen “miras”, nesilden nesile aktarılan herhangi bir şey olarak
nitelendirilmektedir. Geçmişten bugüne aktarılan tarihi değerlerin taşıyıcısı rolünden ötürü, miras bir
toplumun kültür geleneğinin bir parçasıdır (Nuryanti, 1996). Kültürel miras ise aynı toplumdaki
insanların ortak geçmişlerini anlatan, tarihi birikimlerini ortaya koyan, soyut ve somut olmak üzere
sadece üzerinde bulunduğu toplum ve gelecek kuşaklarla sınırlı kaymayıp tüm insanlık için anlam ifade
eden zenginliktir (Öksüz Kuşçuoğlu ve Taş, 2017). Toplum ile direkt ilişki içerisinde olan kültürel miras
kent kimliğinin büyük kısmını oluşturur ve içinde bulunduğu toplumla beraber biçimlenir. Geçmiş
nesillerle günümüz arasında bir köprü vazifesi gören kültürel miras, gelecek nesillerin de sahip
olacakları sosyal yapıların temelini atmaktadır (Nişancı, 2012). Kültürel miras içerisinde sanattan
bilime, mimari eserlerden müziğe pek çok soyut ve somut değeri (Tablo 1) içerisinde barındırmaktadır
(Kurak Açıcı ve Konakoğlu, 2018, s.670).
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1188
Tablo 1: Kültürel Mirasın Çeşitleri (Dönmez ve Yeşilbursa, 2014)
KÜLTÜREL MİRAS
SOMUT KÜLTÜREL MİRAS
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS
Müzik
Halk dansları
Tiyatro
Edebiyat
Sözlü gelenekler
Törenler, Şölenler
Gelenekler
Görenekler
El sanatları geleneği
Geleneksel oyunlar vb.
Taşınmaz Kültürel Miras
Taşınır Kültürel Miras
Mimari Eserler
Anıtlar
Arkeolojik Sitler
Tarihi merkezler
Bina grupları
Kültürel manzaralar
Tarihi parklar, bahçeler Kanallar,
Köprüler
Yel değirmenleri vb.
Resimler
Heykeller
Kütüphane eserleri Arşivler
Takılar ve süs eşyaları Eski
paralar
Günlük eşyalar
Müzik aletleri Fotoğraflar vb.
Kültürel miras kapsamına giren eser ve alanların sayısı her geçen gün sayısal ve kültür çıktıları olarak
artış göstermektedir (Alparslan, 2015). Kültürel miras için önemli olan tüm değerlerin ortaya
çıkarılması, sürdürülebilirliği ve bu sayede gelecek kuşaklara aktarılmasıdır.
Kültürel miras değerlerinden bazıları kent içerisinde taşıdığı özellikler bakımından farklılaşarak kentin
işaret öğesi haline gelmektedir. Kültürel miras yapıları üstlendiği bazı görevler nedeniyle de işaret öğesi
olma potansiyeline sahip olmaktadırlar. Bunlar:
• Simge yapılar; yerleşim alanının tanımlanmasına, referans noktaları oluşturulmasına ve insanların
belleğinde yer edinmesine yardımcı olan yapılardır.
• Anı yapılar; belge niteliğinde olan yapılardır. Kentle alakalı bir olayın anısına yapılırlar.
• Tanık yapılar; kent belleğinde önemli bir yer tutan, önemli olaylara tanıklık etmiş olan bu yapılar
üstendikleri görev sayesinde kent belleğinin simgesi haline gelmektedirler.
• Dönem yapıları, yapıldıkları dönemin tarihine tanıklık eden ve mimari özelliklerini yansıtan öğeleri
içermektedirler (Madran, 2001; Yetim, 2019).
İşaretler veya semboller; nesnelere anlam yüklemekle kalmayıp çağrışımlarda bulunarak zihinsel bir
sürece etki etmektedirler. Örneğin; Galata Kulesi deyince İstanbul, Anıtkabir deyince Ankara
şehirlerinin akla gelmesi işaret öğelerinin kentle ilişkisini ifade etmektedir. İşaret öğelerinin en önemli
fiziksel karakteristiği, bağlam içerisinde kolay hatırlanan, biricik ve tek bir öğe olmasıdır. Konum,
biçim, renk ve malzeme gibi fiziksel özelliklerle birlikte birbirinden farklılaşan işaret öğeleri, kent
dokusunda öne çıkan ve kent imajında akılda kalan oluşumlardır. Bulunduğu kentin siluetinde ön plana
çıkarak kent dokusunu özelleştiren, farklı bir kotta veya konumda yer alan, biçim veya boyut olarak
farklılaşan, çevresinden yapısal olarak farklı malzemesi, rengi, yapım sistemi olan yapılar kentte işaret
öğesi olarak tanınmaktadır (Diker, 2014) (Şekil 1).
Şekil 1: İşaret Öğelerinin Konum, Biçim, Boyut ve Malzeme Olarak Farklılaşması (Erkan, 2010)
İstanbul’da bulunan Topkapı Sarayı’nın çevre ilişkisine bakıldığında bulunduğu konumun yüksek oluşu,
İspanya Bilboa’da bulunan Guggenheim Müzesi’nin gerek konum olarak gerekse tercih edilen yapı
malzemesinin çevresinden farklılaşması, İstanbul’da Galata Kulesi’nin boyutu ve çevresindeki
yapılardan biçimsel olarak farklılaşarak ön plana çıkması, Paris’te Eyfel Kulesi’nin biçim, boyut ve
malzeme yönüyle özelleşmesi, İspanya’da bulunan Sagra da Familya Kilisesi’nin sahip olduğu
malzeme, biçim ve boyut özellikleri bakımından farklılaşması, ABD’de bulunan Empire State
Binası’nın boyutsal olarak öne çıkması bu yapıları bulunduğu kentin işaret öğeleri haline getirmektedir
(Şekil 2).
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1189
Topkapı Sarayı, İstanbul
(URL 1)
Guggenheim Müzesi, Bilbao
(URL 2)
Galata Kulesi, İstanbul
(URL 3)
Eyfel Kulesi, Paris
(URL 4)
Sagra da Familya Kilisesi,
Barselona (URL 5)
Empire State Binası, ABD
(URL 6)
Şekil 2: Konum, Biçim, Boyut, Malzeme, Renk Açısından İşaret Öğesi Olarak Ön Plana Çıkan Yapılar
Kentte; konum, biçim, doku, malzeme, yükseklik, renk gibi fiziksel özellikleri ile işaret öğesi olarak
tanımlanan yapılar akıllarda yer edinmekte, kent içerisinde ön plana çıkmakta, kent kimliğinin
oluşmasına katkı sağlamakta ve kentin tanınabilirliği adına fark yaratmaktadır.
2. YÖNTEM
Kent kimliğinin oluşumunda Trabzon’un taşınmaz kültürel mirasın yerini tespit eden bu araştırmada
nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin bir arada bulunduğu karma yöntem kullanılmıştır. Çalışma üç
aşamada gerçekleşmektedir. Çalışmanın birinci aşamasında literatür taraması yapılmıştır. Çalışmanın
ikinci aşamasında 272 kişi ile yapılan ve onlara yönlendirilen tek sorunun ‘Trabzon denilince aklınıza
gelen 5 şey nedir?’ analizi yapılarak Trabzon’da ön plana çıkan işaret yapıları tespit edilmektedir.
Çalışmanın üçüncü aşamasında ise bu yapıların kavranabilirliği ‘konum, biçim-boyut, malzeme-renk’
özellikleri açısından incelenerek yapılarının kent kimliğine etkisi araştırılmaktadır. Konum başlığı
altında yapının uydu görüntüsünün ve çevresi ile ilişkisinin, biçim-boyut başlığı altında yapının biçimsel
ve boyutsal özelliklerinin ve son olarak malzeme-renk başlığı altında yapıda kullanılan malzemelere ve
renklerin yapının işaret öğesi olmasına etkisi irdelenmektedir.
2.1. Çalışma Alanının Belirlenmesi
Kentin pek çok medeniyete ev sahipliği yapmasından kaynaklı zengin bir mekânsal çeşitlilik sağlaması
ve korunmuş nitelikli bir mimari dokuya sahip olmasından dolayı çalışma alanı olarak Trabzon ili tercih
edilmiştir (Şekil 3).
Türkiye Haritası
Trabzon Bölge Haritası
Şekil 3: Çalışma Alanı
Çalışmada ele alınacak yapıların belirlenmesi adına yöneltilen sorunun analizi sonucunda soyut ve
somut pek çok kültürel miras öğesi ile karşılaşılmıştır. Somut ve taşınmaz kültürel miras öğelerinden
cevap olarak en fazla Sümela Manastırı, Ayasofya Camii ve Atatürk Köşkü alınmıştır (Şekil 4).
Böylelikle bu yapılar çalışmanın temelini oluşturan işaret öğeleri olarak belirlenmiştir.
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1190
Şekil 4: Anket Katılımcılarının Kültürel Miras Yapılarını Seçme Durumu
Ankete toplan 272 kişi katılmıştır. Katılımcıların %30’unu Trabzon dışı, %70’ini ise Trabzon içi,
%39’unu 30 yaş altı, %61’ini 30 yaş üstü ve %89’unu eğitim düzeyi üniversite, %10’unu lise, %1’ini
ise ilkokul düzeyi katılımcılar oluşturmuştur.
3. BULGULAR
Bu bölümde yapılan anket sonucu kent için kültürel miras değeri yüksek olan Sümela Manastırı,
Ayasofya Camii ve Atatürk Köşkü hakkında öncelikle genel bilgiler verilerek daha sonra kent kimliğinin
oluşumuna yapıların konum, biçim-boyut ve malzeme-renk özelliklerinin katkısı analiz edilmiştir.
3.1. Sümela Manastırı
Karadeniz’deki en önemli dini merkezlerden biri olan Sümela Manastırı günümüzde müze olarak hizmet
vermekte, yerli ve yabancı turistler tarafından sıklıkla ziyaret edilmektedir. Meryem Ana adına inşa
edilen manastırın ‘Sümela’ adını ‘siyah’ anlamına gelen ‘melas’ kelimesinden geldiği söylenmekte ve
bu ismin konumlandığı koyu renkli Karadağlar’dan geldiği düşünülmektedir (URL 7). Kent için önemli
bir kimlik unsuru olan Sümela Manastırı, şehir içi ve dışı ziyaretçilere yapılan anket sonucunda
Trabzon’da akla ilk gelen kültürel miras yapısı olmuştur. Sümela Manastırının kent için bu kadar önemli
ve ön planda olmasının sebeplerinden biri sahip olduğu dini değer iken bir diğeri ise kuşkusuz ki yapının
konumu, çevre özellikleri, biçimsel özellikleri ve malzeme özellikleridir (Tablo 2).
Tablo 2: Sümela Manastırı Konum, Biçim-Boyut, Malzeme-Renk Analizi
SÜMELA MANASTIRI
Konum Özellikleri
Uydu görüntüsü
Sümela Manastırı, Trabzon, Maçka İlçesi'nin Altındere Köyü
sınırları içinde bulunmaktadır. Merkezden yaklaşık 40 km uzaklıkta,
deniz seviyesinden 1.150 metre yükseklikte Karadağ’ın eteklerine
inşa edilen yapı çevresi kayalıklar ve ormanlık alanlar ile çevrilidir.
Konum olarak merkezi bir yere sahip olmasa da yapı görselliği,
görkemi, çevresi ile etkileşimi ve taşıdığı kültürel değerle
günümüzde Trabzon’da en çok ziyaret edilen noktalar arasında yer
almaktadır.
Çevresi ile ilişkisi
(URL 8)
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1191
Biçim-Boyut
(URL 9)
Dik yamaçlara konumlanan Sümela Manastırı; birbirini izleyen,
bazen yan yana, bazen üst üste gelen yapılarla büyük bir yapı
topluluğu görünümündedir. Doğa ile bütünleşen yapı sahip olduğu
boyut ve kütlesel şekli ile kendini göstermektedir. Biçimsel
özellikleri ve biçimlenmesinde etkili olan kayalar ile etkileşimi
yapıyı görsel açıdan ön plana çıkarmakta ve kent kimliği açısından
önemli bir yapı yapmaktadır.
Malzeme - Renk
(URL 10)
Yığma taş yapı sistemi ile inşa edilen yapının malzemesi taş ve
ahşaptır. Yapının malzemesi ve çevresi ile uyumu görsel bir
bütünleşme yakalarken aynı zamana bu yönüyle ön plana
çıkmaktadır.
3.2. Ayasofya Camii
Geçmişte kilise, müze, depo gibi farklı işlevlerle hizmet veren yapı, günümüzde cami olarak
kullanılmaktadır. 1250-1260 yılları arasında inşa edilen yapı Trabzon kent kimliği açısından önemli bir
işaret öğesidir. Konumu, biçimsel, boyutsal ve malzeme özellikleri ile ön plana çıkan yapı ziyaretçiler
tarafından dini veya turistik amaçlarla sıklıkla ziyaret edilen bir yapıdır (Tablo 3).
Tablo 3: Ayasofya Camii Konum, Biçim-Boyut, Malzeme-Renk Analizi
AYASOFYA CAMİİ
Konum Özellikleri
Uydu görüntüsü
Ayasofya Camii; Trabzon, Ortahisar, Fatih Mahallesi’nde yer
almaktadır. Merkezi bir yerde bulunan yapı aynı zamanda sahile yakın
oluşu ile Trabzon sahil yolunu kullananlar tarafından fark edilebilir
bir konuma sahiptir. Yapı yerli ve yabancı turistler tarafından sıklıkla
ziyaret edilmekte; ziyaret edilmese dahi Trabzon’dan sadece geçen
insanların da görebileceği konumu nedeniyle hafızalarda yer
edinmektedir. Yakın çevresinde yapıya ait bahçe ve kafeler
bulunmaktadır. Biraz daha uzaklaşıldığında ise konutlar ve
dükkanlara rastlanmaktadır.
Çevresi ile ilişkisi
(URL 11)
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1192
Biçim-Boyut
(URL 12)
Yapı, kare-haç planlıdır ve yüksek bir merkezi kubbeye sahiptir.
Nartex denilen giriş holüne sahip olan bina üç neflidir. Neflerden
ortadaki beş köşeli, yanlardakiler ise yuvarlak bir apsisle son
bulmaktadır. Nartex’in üzerinde şapel vardır. Yapının kuzey, batı ve
güneyinde üç revaklı giriş bulunmaktadır (URL 13). Ayasofya Camii
güney cephesi ve on iki kasnaklı kubbesi yapının en dikkat çeken
bölümleridir. Yapının, çevresindeki binalardan boyut olarak büyük
oluşu yapıyı ayrıca ön plana çıkarmaktadır. Ayrıca binalar yapının
arkasında görsel bir arka fon oluşturmaktadır.
Malzeme - Renk
(URL 14)
Yığma yapım sistemiyle inşa edilen yapıda kesme taş ve moloz taş
malzeme kullanılmıştır (URL 15). Cephede malzemesi ve rengiyle
tarihi kimliğini vurgulayan yapı bu yönüyle bir işaret öğesi olarak ön
plana çıkmaktadır.
3.3. Atatürk Köşkü
1890 yılında Kostantin Kabayanidis tarafından yazlık olarak inşa edilen köşk günümüzde müze olarak
kullanılmaktadır. 1924 yılında Atatürk’ün ziyareti sonucu köşkü görüp beğenmesi nedeniyle ‘Atatürk
Köşkü’ olarak isimlendirilen yapı biçimsel özellikleri ve rengiyle ön plana çıkmakta ve akıllarda yer
edinmektedir (Tablo 4). Atatürk Köşkü’nün kent kimliği açısından önemli bir değere sahip olmasının
bir diğer nedeni ise geçmişte Atatürk tarafından ziyaret edilmesi ve onun ismiyle anılmasıdır.
Tablo 4: Atatürk Köşkü Konum, Biçim-Boyut, Malzeme-Renk Analizi
ATATÜRK KÖŞKÜ
Konum Özellikleri
Uydu görüntüsü
Atatürk Köşkü; Trabzon, Ortahisar, Soğuksu Mahallesi’nde yer
almaktadır. Merkezi konumu ve kolay ulaşılabilirliği yönüyle yeri
veya yabancı turistler tarafından sıklıkla ziyaret edilmektedir. Yapı
doğu batı yönünde araziye konumlanmıştır. Yapı yakın çevresinde
çam ağaçlarının ve ormanlık alanların bulunduğu bir konuma sahiptir.
Biraz daha uzaklaşıldığında ise çevresinde konutların olduğu
görülmektedir. Çevresine göre daha yüksekte konumlandırılan yapı bu
yönüyle bir işaret öğesi olarak ön plana çıkmaktadır.
Çevresi ile ilişkisi
(URL 16)
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1193
Biçim-Boyut
(URL 17)
Avrupa ve Batı Rönesans mimarisinin özelliklerini taşıyan yapı arka
planı ve ön planındaki doğa ile oluşturduğu kontrastın kütlesel bir
dışavurumudur. Yapının cephe karakterinin biçimlenişinde etkili olan
batı Rönesans mimarisinin etkileri büyük ve gösterişli biçimsel
özellikleri ile göze çarpmakta ve kent kimliği için önemli bir yapı
olarak öp plana çıkmaktadır. Çevresinde boyutsal anlamda fark
yaratmasını sağlayacak yapı bulunmamaktadır.
Malzeme - Renk
Cephe malzemesi kesme taş olan yapının üst örtüsü kırma çatı olup
malzemesi olarak Marsilya kiremiti kullanılmıştır. Çatının saçak
altları ahşap ile kaplanmıştır (URL 18). Köşkün cephesinin tamamı
beyaz boya ile boyanmıştır. Rengi yapının en akılda kalıcı
özelliklerinden biri olup, bu yönüyle işaret öğesi olarak ön plana
çıkmaktadır.
Trabzon’da kent kimliğinin oluşmasında etkili olan bu 3 yapı incelendiğinde her bir yapının farklı
özellikleri ile ön plana çıktığı görülmektedir. Sümela manastırı özellikle konumu, çevresi ile ilişkisi ve
biçimsel özellikleri ile ön plana çıkarken, Ayasofya Camii merkezi konumu ve boyutsal ve biçimsel
özellikleri ile, Atatürk Köşkü ise biçimsel ve malzeme-renk özellikleri ile ön plana çıkmakta ve akıllarda
yer edinmektedir.
4. SONUÇ
Kent kimliğinin oluşmasında kentin siyasi, kültürel, sanatsal, toplumsal, dini vb. pek çok özeliği etkili
olmaktadır. Bu özelliklerin bütünü kentin soyut ve somut kültürel miras değerlerini oluşturmaktadır.
Kültürel miras değerlerinden bazıları kendine özgü fiziksel özellikleri sayesinde kent içerisindeki diğer
yapılardan farklılaşarak kentin işaret öğesi olarak adlandırılmaktadır. İşaret öğesi olma potansiyeline
sahip yapılar, üstlendiği işlevsel görevleri ve fiziksel özellikleri sayesinde kitlesel etki bırakarak ve
dikkat çekerek insanların belleklerinde kalıcı iz bırakmışlardır. Çalışmada kent kimliğinde işaret öğesi
olarak adlandırılan kültürel miras yapılarının Trabzon kenti üzerinden değerlendirilmesi
hedeflenmektedir. İçinde bulunduğu kent dokusundan farklılaşarak kent için işaret öğesi olarak göze
çarpan yapıların belirlenmesi için uygulanan anket çalışması sonucunda belirlenen Sümela Manastırı,
Ayasofya Camii ve Atatürk Köşkü yapılarının konum, biçim, boyut, renk, malzeme özelliklerinin kent
kimliğini oluşturmasındaki etkisi ve yapının fiziksel karakteristiğinin işaret öğesi olmasına katkısı
araştırılmaktadır.
Söz konusu yapılar üzerinden kentin işaret öğesi konumda olan yapıların konum, biçim-boyut ve
malzeme-renk özelliklerini irdeleyen bu çalışmanın sonuçları ve önerileri olarak şunlar söylenebilir:
• Trabzon kültürel miras yapıları bakımından çok zengin bir kent olmasına rağmen Sümela Manastırı,
Ayasofya Camii ve Atatürk Köşkü dışındaki yapılara oranla bilinirliğinin çok az olduğu görülmüştür.
Bu yapıların ulusal ve uluslararası tanınırlığının artmasına yönelik faaliyetlerin gerçekleşmesi
gerekmektedir.
• Genellikle ulaşılabilirlik açısından daha az problemli olan yapıların kent imajındaki bilinirliğinin
daha çok olduğu görülmektedir. Bu nedenle ulaşım sorunu olan yapılara yönelik çalışmalar
gerçekleşmelidir.
• Kültürel miras yapıları çevresini oluşturan (yollar, bahçeler, bölücü duvarlar vb.) tüm öğelerle
birlikte korunmalı ve değerlendirilmelidir.
• Yapının üzerine veya yapın algılanasını engelleyecek herhangi bir yerine tarihi ve kültürel doku ile
uyumsuz öğeler yerleştirilerek yapının kimliğine zarar verilmemelidir. Özgün karakterini kaybeden
yapılar zamanla kent için önemini yitirmeye ve unutulmaya başlayacaktır.
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1194
• Kent kimliğinde ön plana çıkan yapıların çevresi ile olan konum ve görsel ilişkinin yapıları daha
bilinir kıldığı görülmektedir. Öyle ki belirlenen üç yapı da etrafında doğal veya yapay yollarla olarak
oluşmuş çevresel bir düzene sahiptir.
• Uzmanlar tarafından kentin ve kentlinin sahip olduğu değerler konusunda bilincini, farkındalığını
arttırmaya yönelik girişimlerde bulunulmalıdır.
• Yapıların konum, biçim, renk ve malzeme gibi özelliklerinin kentin ve kentlinin hafızasında yer
edindiği ve her yapının bir veya birkaç fiziksel özelliği ile ön plana çıktığı görülmektedir. Öyle ki
Atatürk Köşkü denildiğinde akla beyaz bir yapı, Ayasofya Camii denildiğinde merkezi konumu ve
biçimi, Sümela Manastırı dendiğinde konumu ve çevresel özelliklerinin gelmesi yapıların kent
kimliğindeki yerini vurgulamaktadır.
• Bilinirliği az olan yapıların çevresinde rekreasyon ve etkinlik alanlarının arttırılması, kent
sakinlerinin o mekanlara gitmesini sağlamada katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Böylece
yapıların tanınırlığı ve kullanımı da artacaktır.
• Kent içerisinde kültürel yapıların bilinirliğini arttırmaya yönelik gezi rotaları oluşturulmalı ve ulaşım
imkanları sağlanmalıdır.
Kentleri diğerlerinden farklılaştırarak, onu özgün kılan işaret öğelerinin kent kimliğinin oluşumundaki
etkisi yadsınamaz. Sembolik, estetik ve tarihi özellikleri bakımından işaret öğeleri olarak nitelendirilen
kültürel miras değerlerinin korunarak sürdürülebilirliğinin sağlanması kente olumlu katkı sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
ALPARSLAN, Ö. (2015). Kültürel Mirasın Korunması ve Sergilenmesi: Kaman Kalehöyük Arkeoloji
Müzesi Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Atılım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
CAN, N. (1999). Kent Kimliği. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara.
DİKER, M. (2014). Kent Kimliğinin Oluşmasında İbadet Yapılarının Yeri ve Önemi: Antakya Örneği.
Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
DÖNMEZ, C. & YEŞİLBURSA, C. C. (2014). Kültürel Miras Eğitiminin Öğrencilerin Somut Kültürel
Mirasa Yönelik Tutumlarına Etkisi. İlköğretim Online, 13(2). Erişim adresi:
http://ilkogretimonline.org.tr/index.php/io/article/view/2109
ERKAN, Ç, N. (2010). Algılama ve Kentsel İmaj Kuramları, Ders Notu, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Kentsel Mekan Organizasyonu ve Tasarım Programı, Yüksek Lisans Dersi,
İstanbul.
GÜLER, T., ŞAHNAGİL, S. & GÜLER, H. (2016). Kent Kimliğinin Oluşturulmasında Kültürel
Unsurların Önemi: Balıkesir Üzerine Bir İnceleme, PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika
Dergisi, 12, 86-104.
İLGAR, E. (2008). Kent Kimliği ve Kentsel Değişimin Kent Kimliği Boyutu: Eskişehir Örneği. Yüksek
Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
KURAK AÇICI, F., BEŞİR, Ş. & SÖNMEZ, E. (2017). Sürdürülebilir Turizm: Kültür Turizmi ve
Kültürel Miras. Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 3(1), 52-66.
KURAK AÇICI, F. & KONAKOĞLU, Z.N. (2018). Kültürel Mirasın İzlerini Kent Müzelerinde
Sürmek: Trabzon Müzeleri, Journal of History Culture and Art Research, 7(3), 668-682.
LYNCH, K. (1960). Kent İmgesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
MADRAN, E. (2001). Kent Belleğinin Oluşmasında Mimarlık Yapıtları. Mimarlık Dergisi, 298, 47-49.
NİŞANCI, Z.N. (2012). Toplumsal Kültür-Örgüt Kültürü İlişkisi ve Yönetim Üzerine Yansımaları.
Journal of Life Scieces, 1, 1279-1293.
NURYANTİ, W. (1996). Heritage and Postmodern Tourism. Annals of Tourism Research. 23(2), 249-
260.
ÖKSÜZ KUŞÇUOĞLU, G. & TAŞ, M. (2017). Sürdürülebilir Kültürel Miras Yönetimi. Süleyman
Demirel Üniversitesi Yalvaç Akademi Dergisi, 2(1), 58-67.
Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) editor.jshsr@gmail.com
1195
ROSSI, A. (1982). The Architecture of the City, MIT Press. Opposition Books, Cambridge.
TEKELİ, İ. (1991), Bir Kentin Kimliği Üzerine Düşünceler, Kent Planlaması Konuşmaları. Ankara:
Mimarlar Odası Yayınları.
YETİM, Ş. (2019). Dini Yapıların İşaret Öğesi Olma Potansiyeli: Trabzon Örneği. Yüksek Lisans Tezi,
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
URL 1 Topkapı Sarayı https://www.sozcu.com.tr/hayatim/seyahat/topkapi-sarayi-dunyada-asiklari-
bulusturan-ilk-10-yer-arasina-girdi/ (15.04.2021).
URL 2 Guggenheim Müzesi https://www.chegg.com/homework-help/late-1950s-design-sensation-part-
one-could-know-looking-conc-chapter-6-problem-4e-solution-9780073523989-exc
(17.04.2021).
URL 3 Galata Kulesi https://www.habervakti.com/gundem/cin-in-turkiye-deki-hain-plani-desifre-
edildi-cinlilere-h88574.html (18.04.2021).
URL 4 Eyfel Kulesi https://blog.flypgs.com/eyfel-kulesi-hakkinda-muhtemelen-hic-duymadigin-ilginc-
bilgiler/ (18.04.2021).
URL 5 Sagra da Familia Kilisesi https://tr.pinterest.com/pin/393290979939828428/ (19.04.2021).
URL 6 Empire State Binası https://onedio.com/haber/1930-yilinda-empire-state-binasi-ni-insa-etmek-
icin-olumu-goze-alarak-calisan-isciler-487937 (19.04.2021).
URL 7 Sümela Manastırı https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/trabzon/gezilecekyer/meryem-ana-
sumela-manastiri (20.04.2021).
URL 8 Sümela Manastırı 1
https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Dosya:Uzaktan_S%C3%BCmela_Manast%C4%B1r%C4%B1.J
PG (20.04.2021).
URL 9 Sümela Manastırı 2 https://www.haber7.com/seyahat/haber/2999859-sumela-manastiri-
ziyaretcilerini-agirlamaya-basladi (21.04.2021).
URL 10 Sümela Manastırı 3 https://www.iha.com.tr/haber-sumela-manastiri-bayramda-doldu-tasti-
783718/ (22.04.2021).
URL 11 Ayasofya Camii https://www.trabzon.net.tr/turizm/ayasofya/trabzon-ayasofya-muzesi.html
(22.04.2021).
URL 12 Ayasofya Camii https://gezilmesigerekenyerler.com/trabzon/trabzon-ayasofya-muzesi-nasil-
gidilir-konaklama.html (23.04.2021).
URL 13 Ayasofya Camii https://karadeniz.gov.tr/trabzon-ayasofya-muzesi/ (23.04.2021).
URL 14 Ayasofya Camii http://turkiyenintarihieserleri.com/?oku=2771 (23.04.2021).
URL 15 Ayasofya Camii https://karadeniz.gov.tr/ataturk-kosku/ (23.04.2021).
URL 16 Atatürk Köşkü https://www.mynet.com/trabzon-ataturk-kosku-nerede-trabzon-ataturk-kosku-
giris-ucreti-trabzon-ataturk-kosku-hikayesi-190101250870 (24.04.2021).
URL 17 Atatürk Köşkü https://www.tripadvisor.com.tr/LocationPhotoDirectLink-g298039-d553480-
i234423873-Ataturk_Kosku-Trabzon_Turkish_Black_Sea_Coast.html (24.04.2021).
URL 18 Atatürk Kökü https://karadeniz.gov.tr/ataturk-kosku/ (24.04.2021).
