Współczesne nauki ekonomiczne - szanse i zagrożenia

Abstract

Prezentacja wygłoszona podczas Konferencji Jubileuszowej: "XX-lecie kierunku ekonomia na Uniwersytecie Wrocławskim - QUO VADIS OECONOMIA?".

Full text

Bogusław Fiedor
Marian Gorynia
Współczesne nauki ekonomiczne
– szanse i zagrożenia
KONFERENCJA JUBILEUSZOWA
XX-LECIE KIERUNKU EKONOMIA NA
UNIWERSYTECIE WROCŁAWSKIM
"QUO VADIS OECONOMIA?"
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI
7 maja 2021

Część pierwsza
Próba syntetycznego podsumowania dyskusji na temat istoty
współczesnych nauk ekonomicznych wraz z rozstrzygnięciem
podstawowych kwestii definicyjnych i klasyfikacyjnych
Część druga
Najważniejsze szanse stojące przed współczesnymi naukami
ekonomicznymi
Część trzecia
Identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, przed jakimi stoją nauki
ekonomiczne
Struktura referatu i rozdziału w książce

Do 30 września 2018 roku – dziedzina nauk ekonomicznych, cztery dyscypliny
(osiem obszarów, w tym nauk społecznych; jedna z trzech dziedzin tego obszaru):
•Ekonomia –ludzkie zachowanie jako związek między danymi celami a
ograniczonymi środkami o alternatywnych zastosowaniach; chodzi o
efektywność alokacji rzadkich zasobów
•Nauki o zarządzaniu – zarządzanie można zdefiniować z punktu widzenia tzw.
perspektywy zasobowej; zarządzanie polega na takim dobieraniu i
koordynowaniu wykorzystania rzadkich zasobów, aby możliwe było
osiągnięcie celów organizacji, do których należy m. in. efektywność
•Finanse – będące dobrem rzadkim (ograniczonym) zasoby finansowe
alokowane są pomiędzy różne możliwości inwestowania, które mają przynosić
właścicielowi środków pożytki; liczy się efektywność inwestowania
•Towaroznawstwo –przyrodniczo-techniczne podstawy efektywności; jak
efektywność uwarunkowana jest czynnikami fizycznymi, chemicznymi,
biologicznymi itp.?
Delimitacja NE –miejsce w klasyfikacji nauk – przeszłość

•Od 1 października 2018 roku dziedzina nauk społecznych, będąca zgodnie z
Ustawą 2.0 (Konstytucja dla Nauki) jedną z ośmiu dziedzin nauki, zawiera w
sobie w zasadzie dwie albo trzy dyscypliny „ekonomiczne” w ramach
jedenastu dyscyplin w dziedzinie nauk społecznych
•Są to dyscypliny Ekonomia i finanse oraz Nauki o zarządzaniu i jakości
•Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że dyscyplina Ekonomia i finanse
powstała ze scalenia dyscyplin Ekonomia oraz Finanse, a dyscyplina Nauki o
zarządzaniu i jakości jest efektem połączenia dyscypliny Nauki o zarządzaniu i
części dyscypliny Towaroznawstwo
•Dodatkowo w ramach dziedziny nauk społecznych występuje także dyscyplina
o nazwie Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna, którą
również można zaliczyć do szeroko rozumianych nauk ekonomicznych
Delimitacja NE –miejsce NE w klasyfikacji nauk
– teraźniejszość

•Niniejsze opracowanie –szerokie, kompromisowe rozumienie nauk
ekonomicznych pojmowanych jako wypadkowa omówionych podejść
klasyfikacyjnych
•Kontekst polski – jak zaznaczono wyżej – w polskiej klasyfikacji działalności
naukowej dziedzina nauk ekonomicznych przestała formalnie istnieć od 1
października 2018 roku
•Nieformalnie, konwencjonalnie można jednak przyjąć, że grupa dyscyplin
wyróżnionych obecnie w klasyfikacji dyscyplin w dziedzinie nauk społecznych
stanowi umowną subdziedzinę nauk społecznych, która w przybliżeniu
odpowiada dawnej dziedzinie nauk ekonomicznych
•Quasi subdziedzina nauk ekonomicznych obejmuje w zaproponowanym tutaj
ujęciu następujące dyscypliny: Ekonomia i finanse, Nauki o zarządzaniu i
jakości oraz Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości

Od 1 października 2018 roku – dziedzina nauk ekonomicznych przestała formalnie istnieć,
nieformalnie można do niej zaliczyć trzy dyscypliny dziedziny nauk społecznych:
•Ekonomia i finanse –przedmiotem zainteresowania tej dyscypliny jest ludzkie
zachowanie jako związek między danymi celami (wynikami) a ograniczonymi środkami
(zasobami) o alternatywnych zastosowaniach; chodzi o efektywność alokacji rzadkich
zasobów, pośród których wyróżnia także się zasoby finansowe
•Nauki o zarządzaniu i jakości – przedmiot badań w tej dyscyplinie zogniskowany jest na
takim dobieraniu i koordynowaniu wykorzystania rzadkich zasobów, aby możliwe było
osiągnięcie celów organizacji, do których należy m. in. efektywność; jednym z
czynników decydujących o efektywności jest jakość, która uwarunkowana jest
czynnikami fizycznymi, chemicznymi, biologicznymi itp.
•Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna – przedmiot dociekań w
tej dyscyplinie stanowią przestrzenne aspekty kształtowania się efektywności
wykorzystania rzadkich zasobów
Delimitacja NE –miejsce w klasyfikacji nauk
– przyszłość/teraźniejszość

•Postulat I –szansa rozwojowa nauk ekonomicznych –rezygnacja ze sztywnego,
skostniałego i petryfikującego przeszłe, historyczne schematy podziału na
dziedziny i dyscypliny oraz towarzyszące temu wprowadzenie elementu
elastyczności przy jednoczesnej dbałości o przestrzeganie tożsamości nauk
ekonomicznych (efektywność) – elastyczność wewnętrzna
•Postulat II –delimitacja kategorii nauk ekonomicznych – podejście dynamiczne
i elastyczne na bazie ewolucyjnych ustaleń/uzgodnień z innymi dziedzinami i
dyscyplinami wiedzy, odejście od fetyszu formalnych granic, podejście
sytuacyjne – elastyczność zewnętrzna dynamiczna
•Postulat III – rezygnacja ze sztywnego podejścia do granic między naukami
ekonomicznymi a innymi fragmentami wiedzy wydzielonymi w sposób
formalny lub nieformalny. Często to właśnie obszary badawcze znajdujące się
na peryferiach niektórych dziedzin i dyscyplin, a jednocześnie spokrewnione z
innymi dziedzinami i dyscyplinami przedmiotem zainteresowań lub metodami
badawczymi są potencjalnie zarodkami przyszłych, niekonwencjonalnych,
nowych obszarów poszukiwań, których eksploracja może generować postęp w
nauce – elastyczność zewnętrzna statyczna
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości

•Na podstawie powyższej obserwacji można zgłosić wniosek, by w
realiach polskiej klasyfikacji nauki obecne dyscypliny składające się na
nauki ekonomiczne stały się jedną dyscypliną pod nazwą Nauki
ekonomiczne
•Argument – złożoność współczesnych gospodarek wymaga w
badaniach ujęcia w miarę możliwości całościowego i kompleksowego,
a imponderabilia klasyfikacji dyscyplin nie mają wiele wspólnego z
realizmem w badaniach naukowych oraz są zwyczajnie niezrozumiałe
dla przedstawicieli praktyki gospodarczej
•Rozważmy następujący hipotetyczny przykład tematu pracy naukowej
(doktorskiej albo habilitacyjnej) –Zróżnicowanie przestrzenne
zarządzania finansami projektów tworzenia innowacji produktowych
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości
- propozycja –dyscyplina Nauki ekonomiczne

•Zgodnie z podejściem zdroworozsądkowym taka problematyka badawcza bez
większych wątpliwości zasługuje na zaliczenie jej do nauk ekonomicznych
•Przyporządkowanie przykładowo przytoczonej problematyki do którejś z trzech
dyscyplin tworzących quasi subdziedzinę Nauk ekonomicznych (co w
obowiązujących regułach przeprowadzania postępowań awansowych jest
konieczne) – istotne trudności
•Z praktycznego punktu widzenia wprowadzenie jednej dyscypliny Nauki
ekonomiczne byłoby istotnym ułatwieniem w procedowaniu tego rodzaju prac
awansowych. Oczywiście niezbędne byłoby dochowanie zasad staranności przy
doborze recenzentów pod kątem zbieżności ich kompetencji z problematyką
procedowanej pracy awansowej w ramach bardzo szeroko zdefiniowanej
dyscypliny Nauki ekonomiczne
•Co stoi na przeszkodzie?
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości
- propozycja –dyscyplina Nauki ekonomiczne

Delimitacja NE – rozważania o przyszłości

•Tabela 1 –liczby osób uprawnionych do głosowania w wyborach do Rady
Doskonałości Naukowej (RDN) w 2019 roku
•Znaczne rozpiętości w liczebności populacji naukowców uprawnionych do
głosowania w poszczególnych dyscyplinach
•Najbardziej rażąca dysproporcja – dyscyplina Nauki medyczne, gdzie ponad
3700 samodzielnych pracowników nauki wybierało 3 przedstawicieli do RDN
•Nie wydaje się przy tym, aby poziom zróżnicowania problematyki badawczej w
naukach medycznych był niższy aniżeli byłoby to w wypadku połączenia 3
„dyscyplin ekonomicznych” w jedną dyscyplinę pod nazwą Nauki ekonomiczne
•Dyscypliny Ekonomia i finanse (ponad 1400 głosujących) oraz Nauki o
zarządzaniu i jakości (ponad 1300) należą do czołówki dyscyplin
dysproporcjonalnie reprezentowanych w RDN
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości
- propozycja –dyscyplina Nauki ekonomiczne

•W wypadku trzeciej „dyscypliny ekonomicznej” czyli Geografii
społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej liczba
uprawnionych do głosowania wynosiła ponad 300 osób
•Łącznie więc liczba przedstawicieli 3 dyscyplin „ekonomicznych”
uprawnionych do głosowania w wyborach do RDN wynosi ponad 3000
osób
•Tak wyodrębnione Nauki ekonomiczne byłyby drugą najliczniejszą
dyscypliną
•Wydaje się, że dobrym rozwiązaniem w takiej sytuacji byłoby
wprowadzenie w Konstytucji dla Nauki zasady, że poszczególne
dyscypliny są reprezentowane w RDN na zasadzie proporcjonalności
pomiędzy liczbą osób uprawnionych do głosowania i liczbą osób
wybieranych do RDN
Delimitacja NE – rozważania o przyszłości
- propozycja –dyscyplina Nauki ekonomiczne

•Wady:
•De facto tylko jedna – znów coś zmieniamy, za dużo zmian, mamy już
dość ciągłych zmian
•Zalety:
•Rozszerzenie granic dyscypliny Nauki ekonomiczne powinno
przeciwdziałać szufladkowaniu badań, wiedzy
•Uniknięcie dyskusji na temat przynależności tematyki do dzisiejszych
dyscyplin
•Punkt ciężkości zostałby przesunięty na dobór kompetentnych
recenzentów
•Sprzyjałoby to także sprawności postępowań awansowych prowadzonych
w RDN
Delimitacja NE –propozycja –dyscyplina Nauki
ekonomiczne –wady i zalety propozycji

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Ogólne przesłanki naszej refleksji nad identyfikacją zagrożeń dla
rozwoju nauk ekonomicznych
1. Wyraźna (wyższa niż w innych naukach społecznych) dwoistość
rozwoju ekonomii jako nauki
A. Nurt teoretyczny, oparty głównie (choć nie wyłącznie) na formalno-
dedukcyjnym modelowaniu, na dominacji (niezależnie od konkretnej
orientacji filozoficzno-metodologicznej) pozytywizmu i redukcjonizmu i –
jako pochodna – delegitymizacji podejścia (nurtu) normatywnego
B. Z drugiej strony, ciągłość refleksji i przeświadczenia, że potrzebna jest
„praktyczność” czy pragmatyzm ekonomii implikuje potrzebę brania pod
uwagę społecznej kontekstualności i szeroko rozumianych
aksjologicznych uwarunkowań decyzji/wyborów ekonomicznych.
Pragmatyzm bowiem, zwłaszcza w różnych politykach gospodarczych,
implikuje potrzebę poszukiwania rozwiązań nie tylko
efektywnych/optymalnych, ale i społecznie akceptowalnych . Ważna jest
również dyskusja nad samymi wartościami, czy celami gospodarowania
(vide A. Sen/M.Nussbaum)
2. W refleksji tej nie da się zachować „metodycznej czystości”
właściwej dla analizy SWOT: obszarem poszukiwań zagrożeń może
być nie tylko ”otoczenie zewnętrzne rozwoju ekonomii jako nauki),
ale i jej „wnętrze”
14

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Zagrożenia identyfikowane w artykule – przegląd
1. Główne
•Postmodernizm i wynikający z niego relatywizm w nauce
•Populizm i woluntaryzm
•Imperializm ekonomii jako nauki
2. Inne
•Niskie finansowanie nauki i badań ekonomicznych
(zwłaszcza w perspektywie potrzeby wzrostu zespołowości
badań i ich interdyscyplinarności )
•Zagrożenia związane z internacjonalizacją nauki
•Dominacja ściśle ilościowych (bibliometrycznych) kryteriów
w ocenie rozwoju ekonomii jako nauki( indywidualnych
badaczy, jednostek naukowo-dydaktycznych, uczelni)
15

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Postmodernizm i wynikający z niego relatywizm w nauce
•Ekonomia może i powinna być postrzegana jako część szeroko rozumianej
kultury (obok filozofii, kultury i sztuki)
•Postmodernizm jako najbardziej znamienny "megatrend" rozwoju
współczesnej kultury
Za G. Aylesworth'em (i J. Habermasem) przyjmujemy , że postmodernizm to
zespół krytyczno-literackich, polityczno-strategicznych i retorycznych praktyk
(działalności, aktywności), które bazują na takich koncepcjach jak, "różnica",
"reminiscencja" (repetycja), "symulakra", czy "hiperrzeczywistość",
Tak rozumiany postmodernizm odrzuca współczesną, zapoczątkowaną
oświeceniową koncepcją racjonalności, nauki i badań naukowych)
Oznacza to kwestionowanie takich fundamentalnych dla tej nauki pojęć
ontologiczno-epistemologicznych, jak: "istnienie", "tożsamość",
'"historyczny postęp",. "epistemologiczna pewność", czy "jednoznaczność".
(Habermas) postmodernizm oznacza zakwestionowanie potrzeby
oddzielania wartości artystycznych od sfery nauki i polityki, wprowadzenie
do niej kryteriów "estetycznej użyteczności" i subwersji, czyli możliwości nie
opartego na rygorystycznych procedurach obalania , negowania twierdzeń
16

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Postmodernizm i wynikający z niego relatywizm w nauce
•Triada: postmodernizm –relatywizm (kwestionowanie potrzeby
standardowo rozumianej racjonalności w myśleniu i działaniu) –
postprawda
•Istota relatywizmu w naukach ekonomicznych
Negowanie czy pomniejszanie znaczenia refleksji teoretycznej jako
podstawy decyzji i wyborów ekonomicznych -w każdej skali, od
przedsiębiorstwa po różne poziomy aktywności państwa
nadmierne akcentowanie roli sprawczej czynników wolicjonalnych i
emocjonalnych, czy tak zwanej woli politycznej, w życiu gospodarczym –
woluntaryzm ekonomiczny* i statolatria
Zastępowanie w politykach gospodarczych rygorystycznego
rozumowania opartego na jasno określonych logicznych zasadach
proceduralnych kategoriami politycznej, aksjologicznej czy
ideologicznej użyteczności.
*nie w znaczeniu przypisywanym mu w poglądach skrajnie libertariańskich
17

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Zagrożenia związane z populizmem
•Generalnie, podobnego rodzaju co te wynikające z powyżej
zdefiniowanego woluntaryzmu ekonomicznego
•Dotyczą zwłaszcza makroekonomii i rożnych polityk gospodarczych i
społecznych, w tym zwłaszcza fiskalnej, a nawet monetarnej (jak choćby
pokazują lekcje z „kryzysu pandemicznego” )
•negatywne skutki populizmu dla nauk ekonomicznych należy wiązać z
tym, że w naukach społecznych mamy zawsze do czynienia z jednej
strony z wpływem koncepcji teoretycznych na rzeczywistość społeczną,
w interesującym nas tutaj przypadku gospodarczą, z drugiej zaś z
wtórnym czy równoległym (częściej) oddziaływaniem tej rzeczywistości
na formułowane przez nas modele i teorie
•Zakres wystąpienia negatywnych skutków czy zagrożeń dla nauk
ekonomicznych indukowanych populizmem gospodarczym w
decydującym stopniu zależy od tego, czy i w jakim stopniu uprawiający
te nauki ulegają "pokusom oportunistycznym", polegającym na
osiąganiu doraźnych korzyści za cenę rezygnacji z naukowej uczciwości i
rzetelności.
•Podporządkowanie realizacji celów i wyboru priorytetów ekonomicznych
kryteriom krótkookresowej racjonalności (skuteczności) politycznej
18

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Imperializm ekonomii jako nauki
•Imperializm ekonomii jako nauki może być rozpatrywany zarówno jako
"słaba strona" w rozwoju nauk ekonomicznych, czyli czynnik
umiejscowiony we "wnętrzu" tego rozwoju, ale również ujęty jako
zagrożenie, czyli faktor pochodzący z otoczenia zewnętrznego, z miejsca
i relacji związanych z usytuowaniem nauk ekonomicznych nie tylko w
obrębie nauk społecznych, ale i całego "gmachu" współczesnej nauki
•Zagrożenia związane z imperializmem (tak „starym”, jak i nowym”) to:
przekształcanie się ekonomii w swoistą społeczną metanaukę, skutkujące
stopniowym zatracaniem przez nauki ekonomiczne, a dyscyplinę ekonomii i
finansów w szczególności, swej odrębności przedmiotowej i tożsamości
metodologicznej
ignorowanie, czy pomniejszanie znaczenia społeczno-historycznej
kontekstualności i szeroko rozumianych aksjologicznych uwarunkowań
decyzji i wyborów ekonomicznych, w tym także podejmowanych na różnych
poziomach oddziaływania państwa na gospodarkę (zwłaszcza imperializm
„stary”)
•Imperializm versus racjonalna współpraca z innymi naukami
społecznymi czy behawioralnymi, a także przyrodniczymi, medycyną i
innymi
19

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Inne zagrożenia (Polska)
•Niskie finansowanie nauki, badań ekonomicznych i
edukacji ekonomicznej w perspektywie potrzeby wzrostu
zespołowości badań i ich interdyscyplinarności
•Niskie finansowanie czasopism ekonomicznych w
ramach programu Wsparcia Czasopism Naukowych
•Spadający udział nakładów na badania finansowane
przez NCN (panel HS 4: ekonomia, finanse, zarządzanie,
demografia, geografia ekonomiczna i urbanistyka)
•Niski w relacji do kosztów i potrzeb poziom
finansowania studiów ekonomicznych
20

Najważniejsze zagrożenia rozwoju nauk ekonomicznych
(ekonomii jako nauki)
Zagrożenia związane z internacjonalizacją nauki
•Potrzeba umiędzynarodawiania procesu badawczego i komunikacja
wyników badań poprzez publikacje w znaczących międzynarodowych
czasopismach i wydawnictwach a specyfika nauk społecznych
•Język narodowy jako czynnik tożsamości kulturowej kraju
•Znaczenie języka narodowego z punktu widzenia komunikacji społecznej
i wpływu nauki na realną rzeczywistość gospodarczą i społeczną
Zagrożenia związane z dominacją ilościowych kryteriów w
ocenie rozwoju ekonomii jako nauki
•Bibliometryczne metody oceny (indywidualnych badaczy, jednostek
naukowo-dydaktycznych, uczelni) a tendencja do ‘przyczynkarstwa” w
nauce
•Dylematy etyczne związane z bibliometrycznymi metodami oceny
(zwłaszcza w ocenie indywidualnego rozwoju naukowego)
21

Dziękujemy za uwagę