Content uploaded by Kathleen M. Adams
Author content
All content in this area was uploaded by Kathleen M. Adams on Feb 19, 2021
Content may be subject to copyright.
121 - 2020 | 4 (. - .)
Immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
Intangible Heritage as a
Tourist Destination
Gastredactie:
Kathleen M. Adams,
Paul Catteeuw, Jorijn Neyrinck,
Albert van der Zeijden,
Bouke van Gorp &
Frederike van Ouwerkerk
ISSN 0042-8523
Uitgegeven met steun van de
Vlaamse overheid,
de Universitaire Stichting van België,
het Vera Himlerfonds en Musea
en Erfgoed Antwerpen vzw
Redactie: drs. Paul Caeeuw (redactiesecretaris; Kontich),
lic. Sofie De Ruysser (Antwerpen), dr. Sophie Elpers (Arnhem),
dra. Roselyne Francken (Antwerpen), prof. dr. Hans Geybels (Leuven),
prof. dr. Marc Jacobs (Brugge), dra. Jorijn Neyrinck (Brugge),
dr. Maarten Larmuseau (Kessel-Lo), dra. Hilde Schoefs (Bilzen),
prof. dr. Annick Schramme (Berchem),
em. prof. dr. Stefaan Top (eindredacteur; Rotselaar),
dr. Albert van der Zeijden (Egmond aan Zee), dra. Els Veraverbeke (Gent),
prof. dr. Johan Verberckmoes (Heverlee)
Verantwoordelijke uitgever: dr. Jur. Paul Peeters (’s-Gravenwezel/Schilde),
lic. Sigrid Peeters (Oelegem/Ranst)
Adressen
Redactie: J.B. Reykerslaan 28, 2550 Kontich, redactie@volkskunde.be
Beheer-Uitgeverij: vzw Centrum voor Studie en Documentatie,
Gillès de Pélichylei 97, 2970 ’s-Gravenwezel (Schilde), info@volkskunde.be
Jaarabonnement
Voor België: € 24,00 – buiten België € 30,00
Voor nummers buiten abonnement: info@volkskunde.be
Het tijdschri Volkskunde werd opgericht in 1888 door August Giée en Pol De Mont. Alfons
De Cock werd redacteur in 1894. Hij overleed in 1921. Van 1914 tot 1920 hield Volkskunde op
te verschijnen. Daarna beruse de leiding bij Victor de Meyere, vanaf 1936 bijgestaan door Jan
de Vries. Na het overlijden van De Meyere (1938) hebben J. de Vries, M. De Meyer, P.J. Meertens
en K.C. Peeters het tijdschri voortgezet samen met de professoren J. Gessler (Leuven) en
P. de Keyser (Gent). De nieuwe reeks begon met de 43e jaargang (1940-41). De redactie
bestond in 1966 (67e jaargang) uit C.C. van de Gra, H. Jamar, P. Lindemans, P.J. Meertens,
M. De Meyer, K.C. Peeters, W. Roukens en H. Stalpaert; vanaf de 73e jaargang (1972) aangevuld
door J. Theuwissen en J.J. Voskuil. Na het overlijden van K.C. Peeters (1975) werd, vanaf de
77e jaargang (1976), de redactie geleid door J. Theuwissen en S. Top en dit tot 2008. Tot en met
2011 was S. Top eindredacteur en redactiesecretaris. Vanaf 2012 is alleen nog sprake van de
redactie, die samengesteld is zoals hierboven vermeld.
519volkskunde 2020 | 4 : 519-533
In dit themanummer onderzoeken we het raakvlak tussen het borgen van
het immaterieel cultureel erfgoed en duurzaam toerisme. Uitdagingen op
het terrein van immaterieel erfgoed en toerisme worden druk bediscussieerd
binnen zowel de sector van het immaterieel erfgoed als die van het toerisme.1 De
discussies leggen zowel de beloften als de uitdagingen bloot die gepaard gaan
met de pogingen om immaterieel cultureel erfgoed en toerisme te koppelen.
De bijdragen en casestudy’s in dit themanummer bieden bijkomende nuances
in deze discussies en werpen een licht op mogelijke wegen om niet alleen
het immaterieel cultureel erfgoed te borgen, maar ook duurzaam toerisme
en economische heropleving te bevorderen in contexten waar men door
een gebrek aan economische inkomstenbronnen of door overtoerisme wordt
uitgedaagd.
Ook in tijden van COVID-19, waarin het toerisme haast volledig tot
stilstand is gekomen, blijven deze vragen relevant. Iets meer dan een jaar
geleden hadden veel Europese, Amerikaanse en Aziatische toeristische
bestemmingen te kampen met de uitdagingen van overtoerisme. Van Oud
Havana en Bali tot Barcelona en Venetië, cultuurtoeristische bestemmingen
hadden te kampen met een ongekende drukte, vervuiling, watertekorten,
hypercommercialisering en zelfs antibewegingen als gevolg van de komst
1 Zie bijvoorbeeld: World Conference on Sustainable Tourism (2015). World Charter for Sustainable
Tourism +20. 8. hp://www.institutoturismoresponsable.com/events/sustainabletourismcharter2015/
wp-content/uploads/2016/04/ST-20CharterMR.pdf (bezocht op 18-01-2021); UNESCO and UNWTO
(2015). Siem Reap declaration on Tourism and Culture - Building a New Partnership Model in UNWTO
Declarations Journal, 3. hps://doi.org/10.18111/unwtodeclarations.2015.24.01
(bezocht op 18-1-2021); UNESCO and UNWTO (2019). Kyoto Declaration on Tourism and
Culture: Investing in Future Generations. UNWTO Declarations, 2-4. hps://doi.org/10.18111/
unwtodeclarations.2019.28.04 (bezocht op 31-12-2020).
, ,
. ,
,
&
Immaterieel erfgoed als
toeristische bestemming
Hoe duurzaam toerisme en de borging van levend erfgoed samengaan
520 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
van toeristen die de lokale draagkracht extreem overtroffen.2 Mensen voor
wie toerisme hun broodwinning was, hebben door de pandemie moeite om
de eindjes aan elkaar te knopen.3 Door de pauzeknop in te drukken bood
zich een opportuniteit aan om te reflecteren over de mogelijke bevordering
van duurzaam toerisme bij een hervatting van het toeristisch gebeuren. Het
aanmoedigen van nieuwe, op immaterieel erfgoed gerichte activiteiten voor
lokale toeristen en dagjesmensen (staycation en “buurttoerisme”) maakt het
mogelijk dat mensen terug aan het werk kunnen, wanneer immaterieel-
erfgoedactiviteiten bijvoorbeeld in veiligere openluchtomstandigheden plaats
kunnen vinden.4 Het risico bestaat dat juist het tegenovergestelde gebeurt,
wanneer die toeristische bestemmingen er alles zullen aan doen om de
opgelopen verliezen weer goed te maken.5
Dit inleidende artikel bespreekt in eerste instantie het concept “immaterieel
cultureel erfgoed” en biedt vervolgens een overzicht van de wetenschappelijke
discussies over het begrip “duurzaam toerisme”. Vervolgens bekijken we
enkele van de beloftes en uitdagingen die samengaan met pogingen om het
immaterieel cultureel erfgoed via het toerisme te borgen. Tot slot introduceren
we de bijdragen in dit themanummer.
Conceptuele achtergrond
Het concept immaterieel erfgoed werd gemunt in de UNESCO-conventie van
2003 ter borging van het immaterieel cultureel erfgoed.6 In dit verdrag wordt
2 S. Cole, A political ecology of water equity and tourism: A case study from Bali, in: Annals of Tourism
Research, 2012, 39/2, p. 1221-1241. S. Cole, Tourism and water: from stakeholders to rights holders,
and what tourism businesses need to do, Journal of Sustainable Tourism, 2014, 22/1, p. 89-106;
C. Milano, M. Novelli & J.M. Cheer, Overtourism and tourismphobia: A journey through four decades of
tourism development, planning and local concerns. Tour. Plan. Dev. 2019. Also: C. Milano, J.M. Cheer
& M. Novelli, (eds.), Overtourism: Excesses, Discontents and Measures in Travel and Tourism, CABI:
Wallingford, CT, USA, 2019, p. 227-232; C. Colomb & J. Novy (eds.), Protest and Resistance in the Tourist
City. Routledge, 2016; G. Avond, C., Bacari, I. Limea, H. Seraphin, V. Gowreesunkar & R. Mhanna,
Overtourism: a result of the Janus-faced character of the tourism industry, in: Worldwide Hospitality
and tourism Themes, 11/5, p. 552-565.
3 K.M. Adams, J. Choe, M. Mostafanezahad & G. Phi (in druk), “Livelihoods and Lives in Limbo:
(Post-)Pandemic Tourism in Southeast Asia” Tourism Geographies. Also see: J. Choe, K. Adams,
M. Mostafanezhad & G. Phi, “Southeast Asian Tourism, Covid-19, and Silverlinings”, Anthropology of
Tourism Interest Group, 2019: hp://atig.americananthro.org/southeast-asia-tourism-covid-19-and-
silver-linings/ (bezocht op 18-1-2021).
4 F. Romagosa, The COVID-19 crisis: Opportunities for sustainable and proximity tourism,
in: Tourism Geographies, 2020, p. 1-5.
5 P. Brouder, Reset redux: possible evolutionary pathways towards the transformation of tourism in a
COVID-19 world, in: Tourism Geographies, 2020, p. 1-7; É. Crossley, Ecological grief generates desire for
environmental healing in tourism aer COVID-19, in: Tourism Geographies, 2020, p.1-10; Nepal 2020.
Nepal, S. K., Travel and tourism aer COVID-19–business as usual or opportunity to reset?
Tourism Geographies, 2020, p. 1-5.
6 In deze publicatie wordt zowel de Vlaamse als de Nederlandse vertaling van de UNESCO 2003
Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage gehanteerd, respectievelijk de Conventie
voor het borgen van immaterieel cultureel erfgoed en het Verdrag inzake de bescherming van het immaterieel
cultureel erfgoed.
521volkskunde 2020 | 4 : 519-533
immaterieel cultureel erfgoed begrepen als levende cultuuruitingen, die door
de beoefenaars als erfgoed worden ervaren en hen een gevoel van identiteit
en continuïteit geven. Het omvat onder meer orale tradities en uitingen,
podiumkunsten, sociale gebruiken, rituelen en festiviteiten, kennis en kunde
op het vlak van de natuur en het universum en traditioneel vakmanschap.
Immaterieel erfgoed is meer dan een descriptief begrip, het is een
programma. Het is een nieuw paradigma voor het borgen van culturele
praktijken, die als immaterieel cultureel erfgoed worden gedefinieerd. In de
UNESCO-benadering hangt immaterieel erfgoed samen met processen van
zin- en betekenisgeving waarbij gemeenschappen, groepen en individuen een
centrale rol spelen en hun eigen immaterieel erfgoed creëren en vormgeven.
Deze individuen en groepen zijn in de eerste plaats ‘beoefenaars’ die dit
immaterieel erfgoed beoefenen, en ‘hoeders’ die zich op de een of andere manier
inzetten voor het beheer en de borging van dit erfgoed, wat meer en anders is
dan ‘conservering’. Het UNESCO 2003-Verdrag is nu geratificeerd door meer
dan 180 landen, die zich inzetten om bij te dragen aan een gunstig klimaat
waarin immaterieel erfgoed kan gedijen. Op internationaal vlak bepaalt de
Algemene Vergadering, die om de twee jaar bijeenkomt, hoe de conventie vorm
geeft aan haar ideeën. Daarnaast beoordeelt het Intergouvernementeel Comité,
dat jaarlijks bijeenkomt, de nominaties voor de internationale lijsten van
immaterieel erfgoed en stelt de operationele richtlijnen vast voor de uitvoering
van de conventie in het algemeen. In deze context is het belangrijk op te
merken dat in deze operationele richtlijnen in 2016 meer aandacht is gekomen
voor duurzame ontwikkeling, in overeenstemming met de doelstellingen voor
duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties die toen werden gelanceerd.7
Sinds de inwerkingtreding van dit UNESCO 2003-Verdrag is er een snel
groeiende wetenschappelijke literatuur over dit nieuwe UNESCO-paradigma
van borging van immaterieel erfgoed, met gespecialiseerde boeken en
tijdschriften zoals de International Journal of Intangible Heritage.8 Veel van dit
onderzoek concentreert zich op de kritische studie van de zogenoemde
Heritage Regimes in de verschillende landen die het UNESCO 2003-Verdrag
hebben geratificeerd. Bijzondere aandacht gaat daarbij uit naar de UNESCO-
lijsten en naar de inventarissen op nationaal of lokaal niveau, die volgens veel
wetenschappers deel uitmaken van een veel breder proces van erfgoedisering van
culturele praktijken uit het dagelijkse leven.9 Een extra focus van dit onderzoek
7 Zie het nieuwe hoofdstuk 6 over dit onderwerp in de in 2018 gewijzigde versie van de Operational
Directives, hps://ich.unesco.org/doc/src/ICH-Operational_Directives-7.GA-PDF-EN.pdf
(bezocht op 18-01-2021).
8 Zie: N. Akagawa & L. Smith (eds.), Safeguarding Intangible Heritage. Practices and Policies. London &
New York, 2019; M.L. Stefano & P. Davis (eds.), The Routledge Companion to Intangible Cultural Heritage.
London & New York, 2017; F. Lempereur (red.), Patr imoine culturel immaterial. Liège,
Presses Universitaires de Liège, 2017.
9 Vergelijk: R. F. Bendix, A. Eggert & A. Peselmann (eds.), Heritage Regimes and the State. Göingen, 2012
[Göingen Studies in Cultural Property, Volume 6]. Over bureaucratiseringsprocessen in en vanuit deze
conventie zie met name M. Tauschek, ‘The Bureaucratic Texture of National Patrimonial Policies’,
Heritage Regimes and the State, p. 195-212. Vergelijk V. Tr. Hafstein, Making Intangible Heritage. El Condor
Pasa and Other Stories from UNESCO. Bloomington, 2018.
522 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
heeft betrekking op de mogelijkheden van gemeenschapsparticipatie, een
leidend principe in dit culturele verdrag, inclusief hoe dit in de praktijk te
brengen, al dan niet met behulp van intermediaire erfgoedorganisaties zoals
musea.10 Ook in de Nederlandstalige wereld zijn onderzoeksagenda’s opgesteld
aan de universiteiten van Utrecht, Brussel en Antwerpen, waarover Volkskunde
in eerdere nummers verslag heeft uitgebracht.11
Ook vanuit UNESCO gaat aandacht uit naar de relatie tussen de borging
van immaterieel erfgoed en toerisme.12 Tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van
het Intergouvernementeel Comité in 2019 werd in de debaen meer dan in
voorgaande jaren aandacht besteed aan de rol en de impact van het toerisme
op het immaterieel erfgoed. Sommige van de aangesloten landen hebben hun
bezorgdheid geuit over de mogelijke risico’s van (over)commercialisering
en decontextualisering. De lidstaten hebben vervolgens het UNESCO-
secretariaat gevraagd richtlijnen te publiceren met aanbevelingen voor de
borgingsacties en voorbeeldpraktijken met behulp van toerisme, en hoe dit op
een verantwoorde manier te doen.13 Op een symposium in december 2020 over
‘Making ICH tourism more Sustainable and Regenerative in Post-Pandemic
10 Zie bijvoorbeeld: F. Sousa, The Participation in the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage,
The role of Communities, Groups and Individuals (Memória Imaterial CRL, Alenquer. Portugal, 2018).
Voor de rol van musea vergelijk de publicatie: T.N. Deric, J. Neyrinck, E. Seghers & E. Tsakiridis (red.),
Museums and Intangible Cultural Heritage. Towards a third space in the Heritage Sector. A companion to disover
transformative heritage practices for the 21st Century. Brugge, Werkplaats Immaterieel Erfgoed, 2020.
11 A. van der Zeijden, ‘Naar een onderzoeksagenda voor immaterieel erfgoed. Kennisontwikkeling
ten behoeve van het borgen van tradities’, in: Volkskunde, 116/1, 2015, p. 53-67; A. van der Zeijden,
‘Immaterieel erfgoed aan de Universiteit Utrecht. Onderzoeksplan Fellowship Intangible Heritage
Studies’, in: Volkskunde, 118/1, 2017, p. 37-42; M. Jacobs e.a., ‘Internationale netwerking, duurzame
ontwikkeling en evoluerende kaders – Het programma van de UNESCO-leerstoel voor kritische
erfgoedstudies en het borgen van immaterieel cultureel erfgoed aan de Vrije Universiteit Brussel’, in:
Volkskunde, 2019/2, p. 179-192. Zie ook: A. van der Zeijden i.s.m. S. Elpers, M. Helsen &
S. Verburg, Immaterieel erfgoed als proeuin van een mondialiserende samenleving. Kennisagenda 2017-2020
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, Arnhem, 2018. Met abstract in het Engels: Intangible
Heritage as a Testing Ground for a Globalizing Community. Research Agenda Dutch Centre for
Intangible Cultural Heritage 2017-2020. Toerisme en immaterieel erfgoed is hier één van de
onderzoekslijnen.
12 In 2008 was er een conferentie gewijd aan Safeguarding Intangible Heritage and Sustainable Cultural
Tourism in de regio Asia-Pacific, gerelateerd aan de UNESCO 2003 Convention. UNESCO Office
Bangkok and Regional Bureau for Education in Asia and the Pacific, Establishment Initiative for the
Intangible Heritage Centre for Asia-Pacific (2008). UNESCO-EIIHCAP Regional Meeting: Safeguarding
Intangible Heritage and Sustainable Cultural Tourism: O pportunities and Challenges, 4. Available at:
hps://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000178732 (bezocht op 18-01-2021).
13 Zie onder meer hps://ich.unesco.org/en/decisions/14.COM/10 (bezocht op 18-01-2021) en
hps://ich.unesco.org/en/15com (bezocht op 18-01-2021). Beslissingen van de veertiende sessie.
523volkskunde 2020 | 4 : 519-533
Situations’14 hee het ICH-NGO Forum een online dossier en toolbox over
ICH & Sustainable Tourism voorgesteld. Voor UNESCO is het belangrijk dat
“communities, groups and individuals concerned are the primary beneficiaries
of any tourism associated with their own intangible cultural heritage while
promoting their lead role in managing such tourism”.15
Toerisme en immaterieel cultureel erfgoed zijn ook populaire onderwerpen
in erfgoedstudies. In het eerste handboek over immaterieel erfgoed riep
Regina Bendix op tot een kritisch onderzoek naar de rol van immaterieel
erfgoed ‘tussen economie en politiek’.16 In een meer praktische “how to”-geest
publiceerde de Wereldtoerismeorganisatie UNWTO een uitvoerige publicatie
waarin duidelijk wordt gemaakt hoe duurzaam toerisme op een verantwoorde
manier kan bijdragen aan de borging van immaterieel erfgoed.17 Geïnspireerd
door de UNESCO-aanpak werd in Zwitserland een andere praktische
gids geproduceerd: Lebendige Traditionen und Tourismus. Ein Leitfaden zur
Angebotsgestaltung und -vermarktung, die de beoefenaars van immaterieel erfgoed
een concrete routekaart biedt om immaterieel erfgoed op een duurzame
manier in de markt te zeen.18 Ook geïnspireerd door UNESCO waren een
internationaal symposium en een themanummer in de reeks ‘Les Cahiers
du PCI’ gewijd aan het onderwerp van immaterieel erfgoed en economie, die
14 hps://www.ichngoforum.org/ich-ngo-forum-symposium-ich-tourism-13-december-2020/
(bezocht op 14-1-2021). Het ICH-NGO-forum is het platform voor communicatie, netwerking,
uitwisseling en samenwerking voor NGO’s die door de UNESCO zijn geaccrediteerd voor het verlenen
van advies aan het Intergouvernementeel Comité in het kader van het UNESCO 2003-Verdrag voor
de borging van het immaterieel cultureel erfgoed. Al in 2015 riep A. van der Zeijden op tot een
praktische set van richtlijnen: A. van der Zeijden, ‘Cultural Tourism and Intangible Heritage:
A Critical Appraisal and Policy Guidelines’, in: W. Munsters & M. Melkert (eds.), Anthropology as a
Driver for Tourism Research. Antwerpen/Apeldoorn, 2015, p. 191-202.
15 hps://ich.unesco.org/doc/src/ICH-Operational_Directives-7.GA-PDF-EN.pdf (bezocht op 4-1-2021),
artikel 187. Artikel 117: ‘Particular aention should be paid to avoiding commercial misappropriation,
to managing tourism in a sustainable way, to finding a proper balance between the interests of the
commercial party, the public administration and the cultural practitioners, and to ensuring that the
commercial use does not distort the meaning and purpose of the intangible cultural heritage for the
community concerned.’
16 R. Bendix, ‘Heritage between economy and politics: an assessment from the perspective of cultural
anthropology’, in: L. Smith & N. Akagawa (red.), Intangible Heritage, edited by Routledge, London
en New York, 2009, p. 253-269. Zie ook: R. Bendix, Culture and Value. Tourism, Heritage and Property.
Bloomington, 2018.
17 UN WTO, Tourism and Intangible Heritage (2012), via internet raadpleegbaar:
hps://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284414796 (bezocht op 18-01-2021).
18 B. Taufer e.a., Lebendige Traditionen und Tourismus. Ein Leitfaden zur Angebotsgestaltung und –vermarktung.
Luzern, 2012. De Zwitserse docenten van de Hogeschool van Luzern gaven ook een bundel uit
waarin dilemma’s van immaterieel-erfgoedtoerisme op een meer reflexieve wijze werden behandeld,
met aandacht voor de achtergronden van de ‘Traditionstourist’, het toeristisch vermarkten van
tradities en over ‘Authentisch sein’. M.A. Camp, S. Eggmann & B. Taufer (red.), Reiseziel: immaterielles
Kulturerbe. Ein interdisziplinärer Dialog. Zürich, 2015.
524 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
zowel casestudies en ideeën met betrekking tot immaterieel-erfgoedtoerisme
als vragen over duurzaamheid en ontwikkeling aan de orde stelden.19
Hoewel dit themanummer van Volkskunde niet het eerste is dat ingaat op
de mogelijkheden van het immaterieel-erfgoedtoerisme, zijn de bijdragen
toch baanbrekend omdat ze bijzondere thematische inzichten bieden in het
Nederlandse taalgebied. Door het bestuderen van een reeks voornamelijk op
Europese leest geschoeide casestudies is dit themanummer bovendien een
pleidooi voor de waarde van een participatieve aanpak.20 In een dergelijke
aanpak worden immaterieel-erfgoedbeoefenaren bevraagd over hun behoeen
en uitdagingen, om ze vervolgens actief te betrekken bij de manier waarop het
toerisme – indien gewenst – in de borging van hun immaterieel erfgoed vorm
wordt gegeven.
Duurzaam toerisme
Daarnaast hebben recente wereldwijde ontwikkelingen in het duurzaam-
heidsbeleid, in de perceptie van het toerisme en de COVID-19-crisis van 2020
de groeiende belangstelling voor duurzaam toerisme aangewakkerd.
Het idee van ‘duurzaam toerisme’ ontstond in de jaren negentig als een
uitvloeisel van de belangstelling voor duurzame economische ontwikkeling en
milieubewustzijn van de jaren zeventig en tachtig. Zoals Colin Hunter al aangaf,
duurzaam toerisme “encompass[es] a set of principles, policy prescriptions and
management methods which chart a path for tourism development such that
a destination area’s environmental resource base (including natural, built, and
cultural features) is protected for future development”.21 Sinds die tijd hebben
verschillende wetenschappers het concept van duurzaam toerisme kritisch
bestudeerd. Ze pleiten voor de verbreding van de enge focus op economische
voordelen en vragen om aanvullende vormen van duurzaamheid, waaronder
ecologische en sociale duurzaamheid. Daarnaast hebben wetenschappers
klassieke benaderingen om lokale gemeenschappen als monolieten te zien,
geproblematiseerd. Zo onderstreepte Zhenhua Liu in een vaak geciteerd
artikel dat voorstanders van duurzaam toerisme vaak geen rekening hielden
met de realiteit ter plaatse, met als argument dat duurzaam toerisme gunstig
zou moeten zijn voor “lokale” gemeenschappen, zonder dat men zich ten volle
bewust was dat gemeenschappen bestaan uit zeer uiteenlopende stakeholders
met ieder eigen perspectieven en belangen met betrekking tot de ontwikkeling
19 Zie F. Comminelli e.a., L’économie du patrimoine culturel immatériel, Cahier du CFPCI n°4. Vitré, 2017.
Centre français du patrimoine culturel immatériel – Maison des Cultures du Monde. Online:
hp://www.cfpci.fr/medias/cahier_4_economie_revun_revum.pdf (bezocht op 18-01-2021).
20 Zie: P. Murphy, Tourism: A Community Approach. London - New York, 1985; R. Scheyvens, Tourism
for Development: Empowering Communities. London, 2003; S. Cole, Cultural Tourism, Community
Participation and Empowerment, in: M. Smith & M. Robinson (red.), Cultural Tourism in a Changing
World: Politics, Participation and (Re)presentation. Clevedon, Buffalo and Toronto, 2006, p. 89-103.
21 B. Lane, ‘Sustainable Tourism Development Strategies: A Tool for Development and Conservation’,
Journal of Sustainable Development, 1994, p. 102-111; C. Hunter, Sustainable Tourism as an Adaptive
Paradigm, in Annals of Tourism Research, 1997, 24/4, p. 850-867.
525volkskunde 2020 | 4 : 519-533
van het toerisme.22 Hoewel veel vroege voorstanders van duurzaam toerisme
de neiging hadden om top-downperspectieven te omarmen en de lokale
diversiteit over het hoofd te zien, is de laatste jaren steeds meer aandacht voor
het betrekken van een divers scala aan belanghebbenden bij de ontwikkeling
van duurzaam toerisme.23
Op het gebied van toerismestudies sluit duurzaam toerisme aan bij de
beweging ‘Critical Tourism Studies’, die in 2005 in Dubrovnik van start is
gegaan en wereldwijd tot bloei is gekomen. In tegenstelling tot positivistisch,
marktgeoriënteerd onderzoek op het gebied van toerisme leggen kritische
toerismestudies de nadruk op de manieren waarop dat toerisme is vastgeketend
aan systemen van ongelijkheid (waarbij sommige stemmen worden
bevoorrecht ten opzichte van andere), en vaak verstrengeld is met neoliberale
belangen.24 Een belangrijk doel van de beweging Critical Tourism Studies is
de bevordering van meer rechtvaardige vormen van toeristische ontwikkeling,
waarin diverse gemeenschappen kunnen gedijen.
Het paradigma van de Critical Tourism Studies trok inmiddels ook de
aandacht van de lokale toeristische ondernemers.25 Het biedt een genuanceerde
benadering van de bredere duurzaamheidsdoelstellingen van de Verenigde
Naties, samengevat in de sleutelwoorden “people, planet, prosperity, peace,
and partnerships”. In deze duurzaamheidsdoelstellingen wordt er voor gepleit
het toerisme meer af te stemmen op de behoeen of de welvaart van de (lokale)
bevolking, terwijl tegelijkertijd het ecologische welzijn van de planeet als
geheel wordt geborgd.26
Borging van immaterieel cultureel erfgoed door middel van
duurzaam toerisme
Dit themanummer hee de borging van immaterieel erfgoed als uitgangspunt
in combinatie met het welzijn van lokale - diverse - gemeenschappen en
omgevingen. Vanuit het oogpunt van het hierboven besproken UNESCO
2003-Verdrag is het immaterieel-erfgoedtoerisme nooit een doel op zich. Het
is altijd van het grootste belang dat de immaterieel-erfgoedgemeenschappen
zelf baat hebben bij de acties met betrekking tot hun immaterieel erfgoed,
“ensuring that communities, groups and individuals concerned are the
22 L. Zhenhua, Sustainable tourism development: a critique. In Journal of Sustainable Tourism, 11/6,
p. 459-475 (hps://doi.org/10.1080/09669580308667216 (bezocht op 11-1-2021). Zie ook: D. Harrison,
Sustainability and tourism: Reflections from a muddy pool. In L. Briguglio, B. Archer, J. Jafari &
G. Wall (red.), Sustainable Tourism in Islands and Small States. Londen, 1996, p. 69–89.
23 E.T. Byrd, “Stakeholders in sustainable tourism development and their roles: applying stakeholder
theory to sustainable tourism development”, Tourism Review, 2007, 62/2, p. 6-13,
hps://doi.org/10.1108/16605370780000309 (bezocht op 18-01-2021).
24 I. Ateljevic, A. Pritchard & N. Morgan (red.), The critical turn in tourism studies: Innovative research
methodologies. Londen, 2007; R. Bianchi, The ‘critical turn’ in tourism studies: A radical critique.
Tourism Geographies, 2009, 11/4, p. 404-504.
25 Vgl. C. Gibson, Critical tourism studies: new directions for volatile times, Tourism Geographies, 2019.
26 Over de ‘sustainable development goals’ van de Verenigde Naties zie: hps://sdgs.un.org/goals
(bezocht op 18-01-2021).
526 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
primary beneficiaries of any tourism associated with their own intangible
cultural heritage while promoting their lead role in managing such tourism”.27
Het deelt deze agenda met de agenda van de beweging voor duurzaam
toerisme, waarin ook wordt gepleit voor een grotere betrokkenheid van
gemeenschappen. Vanuit het oogpunt van het immaterieel erfgoed moet
bij de ontwikkeling van het toerisme worden gestreefd naar samenwerking
met de betrokken erfgoedgemeenschap, in het bijzonder met de beoefenaars
van dit immaterieel erfgoed. Zij zijn immers de belangrijkste partners in
het ontvouwen van een immaterieel-erfgoedproject, dat aantrekkelijk kan
zijn voor toeristen. Zoals gezegd zijn immaterieel-erfgoedgemeenschappen
uiteraard geen monolieten.28 Elke “erfgoedgemeenschap” bestaat uit mensen
van verschillende geslachten, leeijden, etniciteiten en klassen: vaak kan er
binnen zogenaamde gemeenschappen verdeeldheid ontstaan over hoe (en zelfs
of) ze in toeristische ontwikkelingsprogramma’s worden vertegenwoordigd.29
Dit is slechts één van de uitdagingen voor degenen die een productief huwelijk
tussen toerisme en de borging van immaterieel cultureel erfgoed voorstaan.
Uit onderzoek30 is gebleken dat de immaterieel-erfgoedgemeenschappen
die vertegenwoordigd zijn op de Nederlandse en Vlaamse inventarissen van
immaterieel cultureel erfgoed geïnteresseerd waren in de verkenning van de
kansen en mogelijkheden van toerisme voor de borging van hun immaterieel
erfgoed. Maar er is ook zorg over de invloed van toerisme omdat ze, zoals
de onderzoekers vertelden, vreesden voor ‘een verlies van authenticiteit’.31
Zoals Chiara Bortoloo hee aangegeven, staat de angst voor ‘verlies van
authenticiteit’ ook centraal in de Conventie over het immaterieel erfgoed.
Ironisch genoeg is de term ‘authenticiteit’ in de UNESCO-conventie in twijfel
27 Article VI.2.3 of the Operational Directives, ‘Impact of tourism on the safeguarding of intangible
cultural heritage and vice versa’.
28 M. Jacobs, Article 15: Participation of communities, groups and individuals - CGIs, not just ‘the
community, in: The J. Blake & L. Lixinski (red.), 2003 UNESCO intangible heritage convention: a
commentary. Oxford, 2020, p. 273-289.
29 M. Kahn, Not Really Pacific Voices: Politics of Representation in Collaborative Museum Exhibits,
in: Museum Anthropology 2000, 24/1, p. 57-74; M. Stevens, Power Disparities and Community-Based
Tourism in Vietnam, in: S. Gmelch (ed.), Touris ts and Tourism. Waveland, 2010, p. 451-463.
30 Dit onderzoek werd uitgevoerd door het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en de
Werkplaats Immaterieel Erfgoed (Vlaanderen).
31 Zie hps://www.immaterieelerfgoed.nl/nl/immaterieelerfgoedentoerisme (bezocht op
18-01-2021). Het thema duurzaam toerisme kwam ook aan bod tijdens een parallel aan deze
publicatie georganiseerd webinar over Immaterieel erfgoed toerisme in en na corona, georganiseerd
door Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en Werkplaats immaterieel erfgoed in
nauwe samenspraak met Erfgoed Gelderland en Hogeschool InHolland zie: hps://www.
immaterieelerfgoed.nl/nl/page/8372/webinar-immaterieel-erfgoed-toerisme-in-en-na-corona
(bezocht op 4-1-2021) en hps://immaterieelerfgoed.be/nl/nieuws/immaterieel-erfgoedtoerisme-in-
en-na-corona-verslag-webinar-19-juni (bezocht op 18-01-2021).
527volkskunde 2020 | 4 : 519-533
getrokken en als ‘ongepaste woordenschat’ beschouwd, naar aanleiding van
onderzoekers die dit concept lang geleden hebben gedeconstrueerd.32
Veel van de geïnterviewde vertegenwoordigers van deze immaterieel-
erfgoedgemeenschappen waren vooral bezorgd dat het concept ‘authenticiteit’
in de toerismesector als marketinginstrument wordt gebruikt. Dit sluit aan bij
de theorieën van marketinggoeroes als Pine & Gilmore in hun beschouwingen
over wat zij de ‘beleveniseconomie’ hebben genoemd, een toeristische markt
die draait om het verlangen naar ‘authentieke ervaringen’. Immaterieel-
erfgoedgemeenschappen zien het als een van de uitdagingen met betrekking
tot het immaterieel erfgoed. Als ‘authenticiteit’ een marketinginstrument
is om toeristen aan te trekken, zoals Pine en Gilmore suggereren, hoe kan
je dan voorkomen dat het een schijnvertoning voor toeristen wordt? Dit
spanningsveld valt deels - maar niet geheel - samen met een angst voor het
risico van ‘overcommercialisering’, een term die in verschillende UNESCO-
documenten wordt gebruikt om er het risico van commercieel misbruik mee
aan te duiden in de context van toerisme.33
Bij dit themanummer hebben we gekozen voor casestudies die het
spanningsveld tussen “authenticiteit” en “commercialisering” onderzoeken,
evenals onderzoek hoe immaterieel-erfgoedtoerisme zou kunnen bijdragen
aan de borging van immaterieel erfgoed en aan de ontwikkeling van duurzame
vormen van toerisme. We hopen dat deze publicatie nuig kan zijn voor
onderzoekers uit de domeinen van zowel het immaterieel erfgoed als van
het toerisme, en het potentieel illustreert om wederzijdse relaties tussen
immaterieel erfgoed en toerisme op te bouwen. Bovendien worden in deze
speciale uitgave de mogelijkheden voor het betrekken van immaterieel-
erfgoedgemeenschappen en beoefenaren bij de ontwikkeling van het toerisme
onder de aandacht gebracht en worden de kansen en mogelijkheden voor
een duurzamer toerisme onderzocht. Om die redenen draagt deze bundel
de ondertitel “Hoe duurzaam toerisme en de borging van levend erfgoed
samengaan”.
32 C. Bortoloo, ‘Authenticity: A Non-Criterion for Inscription on the Lists of UNESCO’s Intangible
Cultural Heritage’, 2013 IRCI Meeting on ICH. Evaluating the Inscription Criteria for the Two
Lists of UNESCO’s Intangible Cultural Heritage Convention, Final report, hps://www.academia.
edu/4954394/Authenticity_A_non_criterion_for_inscription_on_the_Lists_of_UNESCO_s_
Intangible_Cultural_Heritage_Convention (bezocht op 18-01-2021). Er bestaat natuurlijk een
uitgebreide wetenschappelijke literatuur over het begrip ‘authenticiteit’, waarin het begrip niet
alleen gedeconstrueerd en in vraag wordt gesteld, maar ook opnieuw wordt uitgevonden. Voor meer
recente genuanceerde benaderingen zie bijvoorbeeld E. Cohen, Authenticity and commoditization
in tourism, in: Annals Of Tourism Research, 1988, 15, p. 371–386; N. Wang, Rethinking Authenticity in
Tourism Experience, in: Annals of Tourism Research, 1999, 26/2, p. 349-370.
33 Zoals het in de Operational Directives in artikel 117 wordt geformuleerd, gaat het om ‘avoiding
commercial misappropriation, to managing tourism in a sustainable way, to finding a proper
balance between the interests of the commercial party, the public administration and the cultural
practitioners, and to ensuring that the commercial use does not distort the meaning and purpose of
the intangible cultural heritage for the community concerned.’
528 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
De bijdragen in dit themanummer: een breed scala aan casestudy’s
Volkskunde is een tijdschri dat een platform biedt aan (blind peer reviewed)
academische artikelen, essays en Sporenartikelen, die kunnen aanzeen tot
reflectie en verder onderzoek.
In dit themanummer vind je drie wetenschappelijke artikelen, vijf
reflectieve essays waarin begrippen als ‘authenticiteit’ en ‘nostalgie’ aan bod
komen, en vier Sporen-casestudy’s, aomstig uit de praktijk. Als geheel biedt
deze variatie aan artikelen veel stof tot nadenken op het snijvlak van toerisme
en immaterieel erfgoed, vooral in Vlaanderen en Nederland.
Ondanks het feit dat de ‘call for papers’ ruim internationaal werd verspreid
en interesse wekte, met inzendingen uit Afrika en Azië, hebben uiteindelijk
enkel Europese bijdragen het peerreviewproces overleefd. Dit is jammer,
vooral omdat het immaterieel-erfgoedtoerisme een wereldwijde uitdaging
is, zoals blijkt uit de eerder genoemde UNWTO-publicatie, en in de ogen van
velen wordt gezien als een kans voor duurzame ontwikkeling, met name in
economisch minder welvarende gebieden.
De wereld van immaterieel erfgoed in dit themanummer is rijk en gevarieerd,
van ‘traditionele’ tot meer ‘moderne’ vormen van erfgoed, van het Friese
houtsnijwerk en de hindoeïstische cultuur in het noorden van Nederland tot
het stroopdistilleren en het halen van de Sint-Brigidaden in Eijsden, Limburg.
Maar ook van de Kaenstoet in Ieper tot het etnisch toerisme in Den Haag
en duurzaam toerisme rond ambachtelijke makers in Brugge, getuigend van
een cultureel diverse wereld. De meeste bijdragen hanteren een kwalitatieve
benadering, waarbij (vertegenwoordigers van) de erfgoedgemeenschappen
worden geïnterviewd en betrokken bij de verkenning van hun noden
en uitdagingen. Sommige bijdragen laten de rol zien die intermediairs
of erfgoedbemiddelaars kunnen spelen bij de opbouw van duurzame en
evenwichtige banden tussen immaterieel-erfgoedgemeenschappen en
toerisme.
Daarnaast presenteert deze bundel een reeks cases, die potentiële of
nieuwe (raakvlakken met) immaterieel-erfgoedtoerisme vanuit verschillende
invalshoeken onderzoeken. Zo bespreekt Joeri Januarius in zijn essay het
immaterieel-erfgoedtoerisme vanuit het perspectief van het industrieel en
technisch erfgoed. Steven Valcke en Marjan Nauwelaert schrijven over het
toeristisch potentieel van de Vlaamse klassieke wielerwedstrijden in het kader
van het werk van Toerisme Vlaanderen. Een waardevolle dimensie van hun
marktgericht onderzoek ligt in het feit dat het perspectief verschui naar
dat van verschillende soorten toeristen, met behulp van een kwantitatieve
benadering. Door middel van ‘big data’-onderzoek in binnen- en buitenland
wordt het ‘marktpotentieel’ in kaart gebracht, samen met het profiel van de
internationale bezoeker die het Vlaamse wielererfgoed komt ervaren.
In haar essay reflecteert Manon Dekien over hoe het toerisme zelf
verweven kan raken met de opkomst van nieuwe vormen van immaterieel
erfgoed. Kusradities zoals het maken van strandbloemen, het eten van ijs
en het rijden met de “billenkar” zijn sinds de vorige eeuw gegroeid in een
529volkskunde 2020 | 4 : 519-533
context van vakantiebelevenissen. Inmiddels zijn ze zelf ook onderdeel van
immaterieel erfgoed geworden. Zoals Dekien laat zien, zijn deze immaterieel-
erfgoedpraktijken ontstaan in het kielzog van het kusoerisme. Cultureel-
erfgoedpraktijken die gepaard gaan met kusoerisme worden niet bedreigd
door toeristen; integendeel, dergelijke praktijken zouden ‘zonder’ toeristen
niet bestaan, omdat het de toeristen zijn die de praktijken beleven en in stand
houden.
Verschillende bijdragen tonen aan hoe immaterieel erfgoed kan bijdragen
tot duurzame ontwikkeling. Ellen Vandenbulcke schrij over Handmade
in Brugge, een voorbeeld van hoe een erfgoedstad die wordt geplaagd door
overtoerisme een zoektocht kan ondernemen naar een duurzamer toerisme en
stedelijk beleid. De initiatiefnemers wilden proeuinen ontwikkelen waarin
de inspanningen van de UNESCO 2003-Conventie voor Immaterieel Cultureel
Erfgoed zouden worden gekoppeld aan de ontwikkeling van lokaal beleid over
de verschillende beleidsdomeinen heen: met onder andere erfgoed, toerisme,
stadsontwikkeling en onderwijs.
In hun studie over Friesland zien de Hogeschool Stenden Leeuwarden en de
Hanzehogeschool Groningen immaterieel erfgoed door middel van toerisme
als een grote kans voor de economische ontwikkeling van de krimpende
regio’s, niet alleen in het noorden maar ook in het zuiden van Nederland.
Op zoek naar authenticiteit
In verschillende bijdragen van dit themanummer wordt het begrip
“authenticiteit” aan de orde gesteld. ‘Toerisme produceert cultuur en dat kan
economische, commerciële en ook culturele oorzaken hebben’, zegt Helmut
Groschwitz hierover in zijn essay. Hij ontrafelt de complexe en ambivalente
relatie tussen cultureel erfgoed, toerisme en authenticiteit.
Olivier Rieter gaat ook in op de zoektocht naar ‘authenticiteit’ vanuit een
breder analytisch kader. Toeristen zijn volgens Rieter op zoek naar ‘nostalgische
landschappen’, zoals het beeld van de nostalgische bruine kroeg. Niet alleen
kan de notie nostalgiascapes een ander licht werpen op de populariteit van
immaterieel-erfgoedtoerisme, maar dit idee kan ook het idee van authenticiteit
deconstrueren, zoals Rieter in zijn casestudy illustreert.
Het onderwerp komt ook aan bod in andere, meer praktijkgerichte artikelen
in deze bundel. Want hoe ver kan men gaan in het ‘nostalgiseren’ van immaterieel
erfgoed? Hier stuit men meteen op de grenzen van de toeristische vermarkting
van immaterieel erfgoed. De bijdrage van Albert van der Zeijden et al. gaat net
over de rol van etnische ondernemers in de borging van immaterieel erfgoed
in Roerdam en Den Haag.
Dit brengt ons bij een andere fundamentele kwestie in de context
van immaterieel-erfgoedtoerisme, die meer in het algemeen raakt aan
de ‘erfgoedisering’ van immaterieel-erfgoedpraktijken. Volgens sommige
etnologen leidt erfgoedisering bijna automatisch tot een commodificering van
immaterieel erfgoed, vaak pejoratief aangeduid als ‘Disneyficatie’. Dit is niet
(enkel) te wijten aan het toerisme. Volgens de IJslandse etnoloog Valdimar
530 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
Hafstein leidt erfgoedisering tot folklorisering en ‘festivalisering’.34 Festivalachtige
vormen zoals de Kaenstoet in Ieper of de Strontrace in Friesland worden
ontegensprekelijk naar voren geschoven als krachtige markers van een stad of
regio, zowel voor omwonenden als voor buitenstaanders. Dergelijke festivals
kunnen ook interessant zijn voor toeristen. Soms komt het toerisme zelfs
naar voren als de enige manier om immaterieel erfgoed een (economische)
toekomst te geven. Als men deze redenering verder doortrekt, zou er altijd
een element van folklorisering zijn in het geschikt maken van immaterieel
erfgoed voor toerisme.35 Anderzijds illustreert een initiatief als Handmade in
Brugge hoe erfgoedbemiddelaars zijn gaan nadenken over deze processen van
erfgoedisering en toerisme en bewust aandacht besteden aan actualisering en
innovatie voor het borgen van immaterieel erfgoed. Deze case toont aan dat dit
ook op een verantwoorde manier kan gebeuren, zonder manifeste folklorisering,
met de steun van de immaterieel-erfgoedbeoefenaars en de lokale bevolking,
die zelf ook baat hebben bij de borging van de immaterieel-erfgoedpraktijken,
kennis en kunde.
De kracht van het immaterieel-erfgoedtoerisme
Met de casestudy’s in dit themanummer kunnen we ons afvragen in hoeverre
het UNESCO-borgingsparadigma bijdraagt aan een hernieuwd bewustzijn
van duurzaam erfgoedtoerisme. En of en hoe dit kan worden gecombineerd
met nieuwe, participatieve methoden voor de ontwikkeling van duurzaam
toerisme. Wat is het leerresultaat van deze publicatie?
Immaterieel erfgoed biedt kansen om – vaak lokaal – engagement te
organiseren. Dit sluit goed aan bij recente trends in toerismestudies, waarin
meer aandacht is voor het belang van lokaal draagvlak bij de bevolking voor
wat de ontwikkeling van toeristische producten betre. Kanekening hierbij:
‘lokale gemeenschappen’, het kan niet vaak genoeg gezegd worden, kun je
niet eenvormig of eenduidig begrijpen, maar vanuit diversiteit in termen
van leeijd, geslacht, sociale klasse en etniciteit, als ook met verschillende
vormen van betrokkenheid en bijbehorende belangen. Het gaat hierbij om
het lokale recreatieve bedrijfsleven, de lokale erfgoedorganisaties en ook
om lokale overheden die het toerisme benaderen vanuit het perspectief van
citymarketing.36 Zoals gezegd hee het UNESCO-paradigma een nieuwe
dimensie toegevoegd, namelijk dat immaterieel erfgoed wordt gecreëerd
en belichaamd door beoefenaars van immaterieel erfgoed en dat deze
beoefenaars van immaterieel erfgoed onmisbaar zijn voor de ontwikkeling
34 V. Hafstein, Aerword: Festival as Heritage / Heritage as Festival, in: U. Kockel e.a. (red.), Heritage and
Festivals in Europe. Performing Identities. Londen/New York, 2020, p. 205-210.
35 Zie ook: R. Bendix, Tourism and Cultural Displays: Inventing Traditions for Whom? In: The Journal of
American Folklore, 1989, 102, 404, 131-146; M. Picard, Bali. Tourisme Culturel et culture touristique. L’Harmaan,
Tourismes et Sociétés, Georges Cazes, 1992; K.M. Adams, Club Dead, Not Club Med: Staging Death in
Contemporary Tana Toraja (Indonesia) in: Southeast Asian Journal of Social Science, 1993, 21/2, p. 59-69;
K.M. Adams, Ethnic Tourism and the Renegotiation of Tradition in Tana Toraja (Sulawesi, Indonesia), in:
Ethnology 1 997, 36/4, p. 309-320.
36 Het is volgens heel wat academici ook nodig om aandacht te schenken aan de definitie van “lokaal”.
531volkskunde 2020 | 4 : 519-533
van een toeristisch immaterieel-erfgoedaanbod. Zonder de steun van lokale
ambachtslui zou bijvoorbeeld Handmade in Brugge nooit een succes zijn
geworden. In de toeristische marketing van immaterieel erfgoed zijn de steun
en betrokkenheid van deze ‘makers’ onontbeerlijk. Dat is een eerste inzicht
die deze publicatie aanreikt. Betrek bij de marketing van immaterieel erfgoed
steeds de (lokale) immaterieel-erfgoedbeoefenaars, die de dragers zijn van dit
erfgoed. Zij staan (in) voor de concrete inhoud van het toeristische product.
Dit nummer laat ook zien dat intermediaire organisaties of personen een
belangrijke rol kunnen spelen. Deze rol komt vooral tot uiting in de Vlaamse
praktijkvoorbeelden, waarin intermediaire organisaties zoals erfgoedcellen
en musea een sleutelrol blijken te spelen in het bedenken en opzeen van
duurzame projecten voor toeristisch immaterieel erfgoed. Deze bemiddelaars
brengen de vele verschillende belanghebbenden samen, die allemaal een
rol spelen in de relatie tussen toerisme en immaterieel erfgoed. Dergelijke
‘bemiddelaars’ of ‘immaterieel-erfgoedmakelaars’ kunnen ook bemiddelaars
zijn die geen gesubsidieerde erfgoedorganisaties zijn.37 Zoals blijkt uit het
artikel van Van der Zeijden et al. over de superdiverse wijken van Roerdam
en Den Haag, hebben de etnische ondernemers zich daar als bemiddelaars
ontpopt.38 Het voorbeeld van Roerdam en Den Haag laat tevens zien dat ook
gemeenten een stimulerende rol kunnen spelen bij het focussen op toeristische
nichemarkten voor immateriële erfgoedactiviteiten. De gemeenten Roerdam
en Den Haag gebruiken het immaterieel-erfgoedtoerisme voor de economische
ontwikkeling van superdiverse buurten, die vaak nog als achterstandswijken
worden aangezien niet alleen in economisch (hoge werkloosheid), maar ook
in sociaal opzicht.
Een benadering via immaterieel erfgoed kan tensloe ook nog bijdragen
tot een groeiend bewustzijn van het belang van ecologische duurzaamheid.
De toeristische sector is steeds meer gaan inzien dat de groei van het toerisme
op een duurzame wijze vorm dient te krijgen. En dit moet verder gaan dan
de vermindering van de CO2-uitstoot door de luchtvaartsector. Tijdens de
coronapandemie was vakantie in het thuisland vaak de enige optie, wat
uitgroeide tot een ware golf van toerisme in eigen land, vergezeld van de
hashtag #Staycation. Toerisme Vlaanderen en NBTC Holland Marketing
speelden hierop in door onbekende bestemmingen en verrassende belevingen
in eigen land in de schijnwerpers te zeen.39 Maar al voor COVID-19 waren
overheden en gemeenten bezig met citymarketing om binnenlandse vakanties
te promoten, waarbij vaak ook aandacht werd besteed aan duurzaam toerisme.
Het is een begrip dat ook terugkomt in diverse artikelen in deze collectie,
37 M. Jacobs, J. Neyrinck & A. van der Zeijden, ‘UNESCO, Brokers and Critical Success (F)Actors in
Safeguarding Intangible Cultural Heritage’, in: Volkskunde. Tijdschri over de cultuur van het dagelijks
leven 2014, 115/3, p. 249-256.
38 Over de term superdiversiteit lees je bij: S. Vertovec, “Super-diversity and its implications”. Ethnic and
Racial Studies, 2007, 30/6, p. 1024-1054; A. van der Zeijden, ‘“Super-diversity” and the Changing Face
of Intangible Cultural Heritage’, in: International Journal of Intangible Heritage, 2017/12, p. 30-34;
J. Neyrinck, ICH in Times of Superdiversity: Exploring Ways of Transformation, in: International
Journal of Intangible Heritage, 2017/12, p. 157-174.
39 Vergelijk: hps://www.vlaanderenvakantieland.be/ (bezocht op 18-01-2021).
532 | immaterieel erfgoed als toeristische bestemming
zoals in de bijdragen van Munsters et al. enerzijds en Coster et al. anderzijds.
Zoals deze bijdragen onderstrepen, kan immaterieel erfgoed bijdragen tot
een ecologisch duurzame omgeving: hier ligt de kracht en het potentieel van
immaterieel erfgoedtoerisme.
Gemeenschappen met een gedeelde passie40
In deze bundel wordt immaterieel erfgoed gepresenteerd als bij uitstek
geschikt voor het ontwikkelen van ‘zinvolle reiservaringen en bestemmingen’.41
Immaterieel erfgoed hee heel wat betekenissen, in de eerste plaats voor
de immaterieel-erfgoedbeoefenaars zelf, die er een ‘gevoel van identiteit en
continuïteit’ aan ontlenen, zoals de UNESCO 2003-conventie duidt. Men kan
hier ook een link leggen met wat men gemeenschappen met een gedeelde
passie zou kunnen noemen, een concept dat op dit moment in (onder meer)
de toeristische sector opgang maakt.42 Dit concept verenigt reizigers met
gemeenschappen rond een gedeelde passie. Zo kunnen we bijvoorbeeld
ook denken aan erfgoedtoeristen die reizen om hun eigen roots te leren
kennen, etnische toeristen die de superdiverse wijken van Antwerpen en
Roerdam bezoeken, de Aziatische bezoekers die de Kaenstoet in Ieper
bezoeken, of de fietsende aficionado’s in Vlaanderen. Sommige landen
die een lange migratiegeschiedenis kennen, richten zich zelfs specifiek
op deze gemeenschappen met een gedeelde passie. Zo richt Ierland zich op
‘diasporatoerisme’, met name op Amerikanen, Canadezen en Australiërs met
Ierse voorouders, zoals we kunnen lezen in de bijdrage van Jacqueline Van
Leeuwen. De diasporatoerist reist naar Ierland, zijn land van herkomst, en
ervaart er de betekenis en beleving van immaterieel erfgoed. Met de toenemende
migratiebewegingen in de wereld wordt de ‘diasporatoerist’ een belangrijke
doelgroep voor immaterieel-erfgoedtoerisme. Veel overheden organiseren dan
ook terugkeerfeesten voor migranten om dergelijke op voorouderlijk erfgoed
georiënteerde reizen aan te moedigen, vaak in het toeristische laagseizoen,
waardoor normaal gesproken lege hotelkamers kunnen worden gevuld en extra
inkomsten uit restaurants en entertainment kunnen worden gegenereerd.43
Dit concept van gemeenschappen met een gedeelde passie wordt in het
toeristische veld volop verkend en toont verwantschappen met het concept
benadering van ‘erfgoedgemeenschappen’ die het werk in het erfgoedveld al
40 In het Engels kent men de uitdrukking passionate communities of passion communities – cfr. infra.
41 hps://www.reizennaarmorgen.be (bezocht op 18-01-2021).
42 Zie bijvoorbeeld hiernavolgende presentatie van een studie van de European Travel Commission
(ETC) gestoeld op de benadering van ‘Passion Communities’: hps://etc-corporate.org/
uploads/2019/07/ETC_Infographic_Tourism-Passion-Communities.pdf (bezocht op 18-01-2021).
43 Zie. K.M. Adams “ What Western Tourism Concepts Obscure: Intersections of Migration and Tourism
in Indonesia”. Tourism Geographies, 2020, p. 1-26, hps://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1461
6688.2020.1765010 (bezocht op 18-01-2021). Zie ook: C. Tie & T. Seaton, “Diasporic identity, heritage,
and “homecoming”: How Sarawakian-Chinese tourists feel on tour in Beijing. Tourism Analysis, 2013,
18, p. 227-243; T. Coles & D. Timothy, Tourism, diasporas and space, Routledge, 2004.
533volkskunde 2020 | 4 : 519-533
menige jaren schragen44, en de ‘gemeenschappen, groepen en individuen’ die
zo centraal staan in het UNESCO 2003-Verdrag.45
Dit themanummer biedt inzichten en inspiratie over hoe, in cocreatie met
anderen, een emotioneel ‘authentieke’ ervaring kan worden gecreëerd zonder
‘folkloristisch’ te worden. Alleen door grondige betrokkenheid en positieve
afspraken met immaterieel-erfgoedmakers of -beoefenaars kunnen dit soort
emotioneel bevredigende toeristische engagementen worden gesmeed.
Duurzaam immaterieel-erfgoedtoerisme gaat dus uiteindelijk altijd over
duurzame relaties en balansen, over het genereren van duurzame (borgings)
perspectieven voor levende erfgoedpraktijken en de erfgoedgemeenschap
erachter, de mensen die het erfgoed inspireren en tot leven brengen.
44 The Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society. Faro, 2005, hps://www.coe.int/en/
web/culture-and-heritage/faro-convention (bezocht op 18-01-2021).
45 Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society, Faro
27/10/2005. Article 2(b) defines a “heritage community” as consisting of “people who value
specific aspects of cultural heritage which they wish, within the framework of public action, to
sustain and transmit to future generations”. Erfgoedgemeenschappen zijn zo als het ware ook
zelf ‘gemeenschappen met een gedeelde passie’, die zich verbonden voelen met een specifieke
immaterieel-erfgoedpraktijk.
535volkskunde 2020 | 4 : 535-548
This thematic issue explores the interface between safeguarding intangible
cultural heritage and sustainable tourism. The relationship between intangible
heritage and tourism has prompted lively discussions in the field of tourism
studies as well as amongst international intangible heritage scholars and
practitioners.1 Discussions in each of these fields, as well as interdisciplinary
conversations, have revealed both the promises and challenges entailed
in attempts to safeguard intangible cultural heritage via tourism. The
contributions and case studies within this special issue offer additional
nuances to these discussions and shed light on possible paths for not only
safeguarding intangible cultural heritage, but also fostering sustainable
tourism and economic revival in communities challenged by either a lack of
economic revenue sources or by overtourism.
Writing in times of COVID-19 such issues remain relevant when tourism
has come to an almost complete standstill. Just over a year ago, many European,
American, and Asian tourist destinations were struggling with challenges
posed by overtourism. From Old Havana and Bali to Barcelona and Venice,
cultural tourism sites were grappling with unprecedented crowding, pollution,
water shortages, hyper-commercialisation and even anti-tourism movements
1 See: World Conference on Sustainable Tourism (2015). World Charter for Sustainable Tourism +20. 8.
hp://www.institutoturismoresponsable.com/events/sustainabletourismcharter2015/wp-content/
uploads/2016/04/ST-20CharterMR.pdf (visited 18-1-2021); UNESCO and UNWTO (2015). Siem Reap
declaration on Tourism and Culture - Building a New Partnership Model in UNWTO Declarations Journal,
3. hps://doi.org/10.18111/unwtodeclarations.2015.24.01 (visited 18-1-2021); UNESCO and UNWTO
(2019). Kyoto Declaration on Tourism and Culture: Investing in Future Generations. UNWTO Declarations,
2-4. hps://doi.org/10.18111/unwtodeclarations.2019.28.04 (visited 18-1-2021).
, ,
. ,
,
&
Intangible heritage as a
tourist destination
Contributing to safeguarding intangible cultural heritage through
sustainable tourism
536 | intangible heritage as a tourist destination
due to tourist arrivals that dramatically exceeded local carrying capacities.2
Now, with the pandemic-induced tourism standstill, many residents who
previously derived their livelihoods from tourism are struggling to make ends
meet.3 Fostering new intangible cultural heritage-oriented activities for local
tourists and day-trippers (stay-cations and “proximity tourism”) offers the
promise of reviving COVID-19-stalled livelihoods, since intangible heritage
activities oen occur in safer open-air environments.4 Moreover, as many have
observed, the tourism “pause” promoted by COVID-19 offers an opportunity
to reflect on paths towards more sustainable forms of tourism once tourism
resumes, although the risk remains that touristic destinations might do the
opposite and try to aract more tourists for quick cash to cover the (financial)
losses created by COVID-19.5
This introductory article begins by outlining the concept of “intangible
cultural heritage” and offering a review of the scholarly understanding of
“sustainable tourism.” Next, we turn to review some of the promises and
challenges entailed in aempts to safeguard intangible cultural heritage via
tourism. Finally, we introduce the articles of this special issue, highlighting
their unique contributions.
Conceptual Background
The concept of intangible heritage is outlined in the 2003 UNESCO Convention
for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage.6 In this Convention,
intangible cultural heritage is understood as living cultural expressions that
2 S. Cole, “A political ecology of water equity and tourism: A case study from Bali”, Annals of Tourism
Research, 2012, 39/2, p. 1221-1241. S. Cole, Tourism and water: from stakeholders to rights holders,
and what tourism businesses need to do, Journal of Sustainable Tourism, 2014, 22/1, p. 89-106;
C. Milano, M. Novelli & J.M. Cheer, Overtourism and tourismphobia: A journey through four decades of
tourism development, planning and local concerns. Tour. Plan. Dev. 2019. Also: C. Milano, J.M. Cheer &
M. Novelli (eds.), Overtourism: Excesses, Discontents and Measures in Travel and Tourism, CABI:
Wallingford, 2019, p. 227–232. C. Colomb & J. Novy, J. (eds.), Protest and Resistance in the Tourist Ci ty,
Routledge, 2016; G. Avond, C. Bacari, I. Limea, H. Seraphin, V. Gowreesunkar& R. Mhanna,
R., Overtourism: a result of the Janus-faced character of the tourism industry, in Worldwide Hospitality
and tourism Themes, 2019, 11/5, p. 552-565.
3 K.M. Adams, J. Choe, M. Mostafanezahad & G. Phi (in press), Livelihoods and Lives in Limbo: (Post-)
Pandemic Tourism in Southeast Asia, in Tourism Geographies. Also see J. Choe, K. Adams,
M. Mostafanezhad & G. Phi, Southeast Asian Tourism, Covid-19, and Silverlinings, in Anthropology
of Tourism Interest Group, 2019: hp://atig.americananthro.org/southeast-asia-tourism-covid-19-and-
silver-linings/ (visited 18-1-2021).
4 F. Romagosa, The COVID-19 crisis: Opportunities for sustainable and proximity tourism, in Tourism
Geographies, 2020, p. 1-5.
5 P. Brouder, Reset redux: possible evolutionary pathways towards the transformation of tourism in a
COVID-19 world, in Tourism Geographies, 2020, p. 1-7; É. Crossley, Ecological grief generates desire for
environmental healing in tourism aer COVID-19, in: Tourism Geographies, 2020, p. 1-10; Nepal 2020.
Nepal, S. K., Travel and tourism aer COVID-19–business as usual or opportunity to reset? in Tourism
Geographies, 2020, p. 1-5.
6 In this publication the Flemish and the Dutch translations of the UNESCO 2003 Convention for the
Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage are applied: Conventie voor het borgen van immaterieel cultureel
erfgoed en Verdrag inzake de bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed.
537volkskunde 2020 | 4 : 535-548
are experienced by intangible heritage practitioners as heritage that offer
a sense of identity and continuity. It includes, amongst other things, oral
traditions and expressions; performing arts; social practices, rituals and
festive events; knowledge and practices concerning nature and the universe,
and traditional crasmanship. Intangible heritage is more than a descriptive
concept, it is a programme. It is a new paradigm for safeguarding the cultural
practices surrounding what is termed ‘intangible’ cultural heritage, focusing
on meaning-making processes wherein communities, groups and individuals
play central roles creating and shaping their own intangible heritage.
These individuals and groups are primarily ‘practitioners’, who practice
this intangible heritage, and ‘custodians’, who are somehow commied to
its management and ‘safeguarding’, which extends beyond ‘conservation’.
The UNESCO 2003 Convention has now been signed by more than 180 state
parties that are commied to contributing to a favourable climate in which
intangible heritage can thrive. Internationally, the General Assembly (which
meets every two years) determines how the Convention gives shape to its
ideas. In addition, the Intergovernmental Commiee (which meets annually)
assesses nominations for the international intangible heritage lists and adopts
broader practical guidelines for the implementation of the Convention.
The Convention is kept up to date by means of the “Operational Directives”,
which can be updated and supplemented every two years. In this context, it
is important to note that in 2016, these Operational Directives began to pay
greater aention to sustainable development, in line with the United Nations
Sustainable Development Goals, which were also launched at that time.7
Since the convention came into force, we have also seen a rapidly growing
scientific literature concerning UNESCO’s new paradigm for safeguarding
intangible heritage, with specialised book publications and journals such
as the International Journal of Intangible Heritage.8 Much of this research
concentrates on critically studying the so-called Heritage Regimes embodied
in the convention at international and national level. A special focus of this
has been on the UNESCO lists and national inventories, which many scientists
believe are part of a much broader process of heritagisation of cultural practices
from everyday life.9 An additional focus of this research has concerned
community participation, which is a guiding principle in this convention,
including operationalising this value, with or without the help of intermediary
7 See the new chapter 6 about this subject in the 2018 changed version of the Operational Directives,
hps://ich.unesco.org/doc/src/ICH-Operational_Directives-7.GA-PDF-EN.pdf (visited 18-01-2021).
8 See: N. Akagawa & L. Smith (eds.), Safeguarding Intangible Heritage. Practices and Policies, Routledge,
London & New York, 2019; M.L. Stefano & P. Davis (eds.), The Routledge Companion to Intangible Cultural
Heritage, Routledge, London & New York, 2017; F. Lempereur (ed.), Patr imoine culturel immatériel,
Presses Universitaires de Liège, Liège, 2017.
9 Compare: R. F. Bendix, A. Eggert & A. Peselmann (eds.), Heritage Regimes and the State, Göingen,
2012 [Göingen Studies in Cultural Property, Volume 6]. On the process of bureaucratization:
M. Tauschek, The Bureaucratic Texture of National Patrimonial Policies, in Heritage Regimes and the
State, p. 195-212. Compare: V. Tr. Hafstein, Making Intangible Heritage. El Condor Pasa and Other Stories
from UNESCO, Indiana University Press, Bloomington, Indiana, 2018.
538 | intangible heritage as a tourist destination
heritage organisations such as museums.10 Research agendas have also been
devised in the Dutch speaking world at the universities of Utrecht, Brussels
and Antwerp, about which this journal has reported in previous editions.11
UNESCO is very keen on exploring the possibilities tourism offers for
intangible heritage safeguarding.12 During the 2019 annual Intergovernmental
Commiee meeting, the debates focused more heavily than in previous years
on tourism’s role and impacts on intangible heritage. Some expressed concerns
about the possible risks of (over)commercialisation and decontextualisation.
The member states thus requested that the UNESCO secretariat publish
guidelines with recommendations for safeguarding actions and exemplary
practices in connection with tourism, to facilitate implementation by member
states and heritage communities.13 In a December 2020 symposium on
‘Making ICH tourism more Sustainable and Regenerative in Post-Pandemic
Situations’14, the ICH-NGO Forum proposed an online dossier and toolbox on
ICH & Sustainable Tourism. For UNESCO it is important that “communities,
groups and individuals concerned are the primary beneficiaries of any tourism
10 See e.g.: F. Sousa, The Participation in the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, The role of
Communities, Groups and Individuals (Memória Imaterial CRL, Alenquer. Portugal, 2018). For the role of
museums, compare: T.N. Deric, J. Neyrinck, E. Seghers & E. Tsakiridis (eds.), Museums and Intangible
Cultural Heritage. Towards a third space in the Heritage Sector. A companion to disover transformative heritage
practices for the 21st Century, Werkplaats Immaterieel Erfgoed, Brugge, 2020.
11 A. van der Zeijden, ‘Naar een onderzoeksagenda voor immaterieel erfgoed. Kennisontwikkeling
ten behoeve van het borgen van tradities’, in Volkskunde 116 (2015) 1, p. 53-67; A. van der Zeijden,
‘Immaterieel erfgoed aan de Universiteit Utrecht. Onderzoeksplan Fellowship Intangible Heritage
Studies’, in Volkskunde 118 (2017) 1, p. 37-42; M. Jacobs e.a., ‘Internationale netwerking, duurzame
ontwikkeling en evoluerende kaders – Het programma van de UNESCO-leerstoel voor kritische
erfgoedstudies en het borgen van immaterieel cultureel erfgoed aan de Vrije Universiteit Brussel’, in:
Volkskunde 120 (2019) 2, p. 179-192; See also: A. van der Zeijden with S. Elpers, M. Helsen &
S. Verburg, Immaterieel erfgoed als proeuin van een mondialiserende samenleving. Kennisagenda 2017-2020
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, Arnhem, 2018. With a Summary in English: Intangible
Heritage as a Testing Ground for a Globalizing Community. Research Agenda Dutch Centre for
Intangible Cultural Heritage 2017-2020.
12 In 2008, a meeting was devoted to the subject of Safeguarding Intangible Heritage and Sustainable Cultural
Tourism in Asia-Pacific region related to the UNESCO 2003 Convention. UNESCO Office Bangkok and
Regional Bureau for Education in Asia and the Pacific, Establishment Initiative for the Intangible
Heritage Centre for Asia-Pacific (2008). UNESCO-EIIHCAP Regional Meeting: Safeguarding Intangible
Heritage and Sustainable Cultural Tourism: Opportunities and Challenges, 4. Available at:
hps://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000178732.
13 See hps://ich.unesco.org/en/decisions/14.COM/10 article 14 (visited 18-01-2021) and
hps://ich.unesco.org/en/15com: LHE/20/15.COM/5 – Summary records of the fourteenth session
of the Commiee (visited 18-01-2021).
14 hps://www.ichngoforum.org/ich-ngo-forum-symposium-ich-tourism-13-december-2020/
(visited 18-01-2021). The ICH-NGO Forum is the platform for communication, networking,
exchange and cooperation for NGOs accredited by UNESCO to provide advisory services to
the Intergovernmental Commiee in the framework of the 2003 UNESCO Convention for the
safeguarding of Intangible Cultural Heritage. Also see call for a practical set of guidelines, Albert van
der Zeijden, ‘Cultural Tourism and Intangible Heritage: A Critical Appraisal and Policy Guidelines’,
in: Wil Munsters & Marjan Melkert (eds.), Anthropology as a Driver for Tourism Research, Antwerpen/
Apeldoorn, 2015, p. 191-202.
539volkskunde 2020 | 4 : 535-548
associated with their own intangible cultural heritage while promoting their
lead role in managing such tourism’.15
Tourism and intangible cultural heritage are also popular topics in heritage
studies. In the first handbook on Intangible Heritage, Regina Bendix called
for critical scrutiny of the role of intangible heritage ‘between economy and
politics’.16 In a more practical “how to” vein, the world tourism organisation
UNW TO issued online guidelines offering examples of how intangible heritage
could contribute to sustainable tourism development, while exploring major
challenges, risks and opportunities related to ICH based tourism.17 Inspired by
the UNESCO approach another practical guide was produced in Switzerland:
Lebendige Traditionen und Tourismus. Ein Leitfaden zur Angebotsgestaltung und
-vermarktung, offering intangible heritage practitioners a concrete roadmap
for marketing intangible heritage in a sustainable way.18 Also inspired by
UNESCO was an international symposium and a thematic issue in the series
of ‘Les Cahiers du PCI’ dedicated to the subject of ICH economies, which both
provided case studies and approaches involving ICH tourism and addressed
questions of sustainability and development.19
While this thematic issue of Volkskunde is hardly the first to address the
potential of intangible heritage tourism, the collection of articles following
hereaer is pioneering in that it offers particular insights on this theme in
the Dutch speaking region. Moreover, by examining a series of primarily
European-based case studies, this special issue foregrounds the value of a
participatory approach, as advocated by tourism and development scholars
15 hps://ich.unesco.org/doc/src/ICH-Operational_Directives-7.GA-PDF-EN.pdf, article 187 (visited
18-01-2021). In article 117 it is stated that ‘Particular aention should be paid to avoiding commercial
misappropriation, to managing tourism in a sustainable way, to finding a proper balance between
the interests of the commercial party, the public administration and the cultural practitioners, and
to ensuring that the commercial use does not distort the meaning and purpose of the intangible
cultural heritage for the community concerned.’
16 R. Bendix, ‘Heritage between economy and politics: an assessment from the perspective of cultural
anthropology’, in: L. Smith & N. Akagawa (eds.), Intangible Heritage, Routledge, London & New
York, 2009, p. 253-269. See also: R. Bendix, Culture and Value. Tourism, Heritage and Property, Indiana
University Press, Bloomington, Indiana, 2018.
17 UN WTO, Tourism and Intangible Heritage (2012),
hps://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284414796 (visited 18-01-2021).
18 B. Taufer & al., Lebendige Traditionen und Tourismus. Ein Leitfaden zur Angebotsgestaltung und -vermarktung,
Hochschule Luzern, Luzern, 2012. The Swiss lecturers of the Luzern University College also
published a booklet that dealt with the dilemmas of intangible heritage tourism in a more reflexive
way, focusing on the background of the ‚Traditionstourist‘, the tourist marketing of traditions and
on ‘Authentisch sein’. M.A. Camp, S. Eggmann, B. Taufer (eds.), Reiseziel: immaterielles Kulturerbe. Ein
interdisziplinärer Dialog, Zürich, 2015.
19 See: F. Comminelli & al., L’économie du patrimoine culturel immatériel, Cahier du CFPCI n°4, Vitré 2017.
Centre français du patrimoine culturel immatériel – Maison des Cultures du Monde. Online:
hp://www.cfpci.fr/medias/cahier_4_economie_revun_revum.pdf (visited 18-01-2021).
540 | intangible heritage as a tourist destination
for some time.20 Such an approach entails not only interviewing intangible
heritage practitioners about their needs and challenges, but also ensuring
that they are actively engaged in how tourism unfolds in their communities,
should they desire it.
Sustainable tourism
The convergence of recent global developments in sustainability policy, in
tourism perceptions, and the corona crisis has fuelled growing interest in
sustainable tourism.
The idea of “sustainable tourism” emerged in the 1990s, as an outgrowth
of the 1970s and 80s-era interest in sustainable economic development
and environmentalism. As Colin Hunter outlined, sustainable tourism
“encompass[es] a set of principles, policy prescriptions and management
methods which chart a path for tourism development such that a destination
area’s environmental resource base (including natural, built, and cultural
features) is protected for future development’.21 Since that time various scholars
have critiqued the concept of sustainable tourism, arguing for enlarging the
narrow focus on economic benefits to encompass aention to additional forms
of sustainability, including ecological and social sustainability. In addition,
many scholars have problematized classic approaches that approach local
communities as monoliths. For instance, in a widely-cited article Zhenhua
Liu (2003) underscored how many proponents of sustainable tourism oen
failed to take on-the-ground realities into consideration, making arguments
that sustainable tourism should be beneficial to “local” communities without
fully appreciating the very diverse nature of communities and the conflicting
perspectives within communities regarding tourism development.22 Although
many early proponents of sustainable tourism tended to embrace top-down
perspectives and to overlook local diversity, in recent years increasing aention
has been devoted to involving a diverse array of stakeholders in sustainable
tourism development.23
20 For example, see: P. Murphy, Tourism: A Community Approach, London and New York: Routledge., 1985;
R. Scheyvens, Tourism for Development: Empowering Communities. London, Prentice Hall, 2003; S. Cole,
Cultural Tourism, Community Participation and Empowerment, in: M. Smith & M. Robinson (eds.),
Cultural Tourism in a Changing World: Politics, Participation and (Re)presentation, Channel View, Clevedon,
Buffalo and Toronto, 2006, p. 89-103.
21 B. Lane, Sustainable Tourism Development Strategies: A Tool for Development and Conservation, in
Journal of Sustainable Development, 1994, 2, p. 102-111; C. Hunter, Sustainable Tourism as an Adaptive
Paradigm, in Annals of Tourism Research, 1997, 24(4), p. 850-867.
22 Zhenhua Liu, Sustainable tourism development: a critique, in Journal of Sustainable Tourism, 11/6,
p. 459-475 (hps://doi.org/10.1080/09669580308667216 (bezocht op 18-01-2021). See: D. Harrison,
Sustainability and Tourism: Reflections from a Muddy Pool, in L. Briguglio, B. Archer, J. Jafari &
G. Wall (eds.), Sustainable Tourism in Islands and Small States, London, Pinter, 1996, p. 69-89.
23 E.T. Byrd, Stakeholders in sustainable tourism development and their roles: applying stakeholder
theory to sustainable tourism development, in Tourism Review, 2007, 62/2, p. 6-13,
hps://doi.org/10.1108/16605370780000309 (visited 18-01-2021).
541volkskunde 2020 | 4 : 535-548
In the field of tourism studies, sustainable tourism aligns with the ‘Critical
Tourism Studies’ movement, which was launched in Dubrovnik in 2005 and
has begun to flourish worldwide. One key aim of the Critical Tourism Studies
movement is to foster more equitable forms of tourism development, in which
environments and diverse communities in destinations can thrive.24 The critical
tourism studies paradigm has been gradually drawing the aention of local
level tourism entrepreneurs. 25 It also offers nuanced approaches to goals that
are similar to the United Nations’ broader sustainability goals, summarized in
the key words “people, planet, prosperity, peace, and partnerships”. These and
other groups have pushed for tourism to become more auned to the needs or
prosperity of the (local) population, while at the same time safeguarding the
ecological well-being of the planet as a whole.26
Safeguarding Intangible Cultural Heritage through sustainable
tourism
In tandem with prioritizing the well-being of local – oen diverse –
communities and environments, this publication takes the need to safeguard
intangible cultural heritage as its starting point. Intangible heritage tourism is
never an end in itself, and it is always paramount that the intangible heritage
communities themselves benefit from actions involving their intangible
heritage.As the UNESCO Convention suggests, it is essential to ‘ensur[e] that
communities, groups and individuals concerned are the primary beneficiaries
of any tourism associated with their own intangible cultural heritage while
promoting their lead role in managing such tourism’.27 This agenda is also a
cornerstone of the current sustainable tourism movement, which advocates
greater community involvement. From an intangible heritage perspective,
when working on tourism development, cooperation with the heritage
community is essential, particularly with the active intangible heritage
practitioners as they are key players in the unfurling of an intangible heritage
project that may draw tourists. Of course, intangible heritage communities
are not monolithic.28 Any “heritage community” is comprised of people of
different genders, ages, ethnicities, and classes: oen there can be division
within so-called communities regarding how (and even if) they wish to be
represented in touristic development programmes and museum-oriented
24 I. Ateljevic, A. Pritchard & N. Morgan (eds.), The critical turn in tourism studies: Innovative research
methodologies. London, Routledge, 2007; R. Bianchi, The ‘critical turn’ in tourism studies: A radical
critique, in Tourism Geographies 2009, 11/4, p. 404-504.
25 Compare C. Gibson, Critical tourism studies: new directions for volatile times, in Tourism Geographies,
2019.
26 About the ‘sustainable development goals’ of the United Nations, see: hps://sdgs.un.org/goals
(visited 18-01-2021).
27 Article VI.2.3 of the Operational Directives, ‘Impact of tourism on the safeguarding of intangible
cultural heritage and vice versa’.
28 M. Jacobs, Article 15: Participation of communities, groups and individuals - CGIs, not just ‘the
community, in: J. Blake & L. Lixinski (eds.), The 2003 UNESCO intangible heritage convention:
a commentary, Oxford, Oxford University Press, 2020, p. 273-289.
542 | intangible heritage as a tourist destination
displays.29 This is but one of the challenges faced by those who wish to foster
a productive marriage between tourism and the safeguarding of intangible
cultural heritage.
Research30 reveals that members of intangible heritage communities
included in the Dutch and Flemish Inventories of Intangible Cultural Heritage
were interested in exploring the opportunities and possibilities of tourism
for safeguarding intangible heritage, however they were generally concerned
about engaging with tourism, because, as they told the researchers, they
feared ‘a loss of authenticity’.31 As Chiara Bortoloo has indicated, the fear of
‘losing authenticity’ is also at the core of the Intangible Heritage Convention.
Ironically, the term “authenticity” has been thrown into question and deemed
‘inappropriate vocabulary’ in the UNESCO Convention, following scholars that
long ago deconstructed this concept.32
Many members of the intangible heritage communities interviewed were
especially concerned that the concept of ‘authenticity’ is also used as a marketing
tool. Certainly, for those in the tourism-marketing sphere, intangible heritage
tourism appears to mesh with what Pine & Gilmore have called the ‘experience
economy’, a tourism market that revolves around the desire for ‘authentic
experiences’. ICH communities see it as one of the challenges in relation to
intangible heritage. If ‘authenticity’ is a marketing tool to aract tourists as
suggested by Pine and Gilmore, what impedes it from becoming a charade for
tourists? This possible field of tension partly - but not entirely - coincides with
a fear of ‘commercial misappropriation’ and ‘over-commercialisation’, terms
29 M. Kahn, ‘Not Really Pacific Voices: Politics of Representation in Collaborative Museum Exhibits.’
Museum Anthropology, 2000, 24/1, p. 57-74; M. Stevens, Power Disparities and Community-Based
Tourism in Vietnam, in S. Gmelch (ed.), Touris ts and Tourism, Long Grove, Il: Waveland, 2010,
p. 451-463.
30 This research was conducted by the Dutch Centre for Intangible Cultural Heritage (Kenniscentrum
Immaterieel Erfgoed Nederland) and Workshop Intangible Heritage in Flanders (Werkplaats
immaterieel erfgoed).
31 See hps://www.immaterieelerfgoed.nl/nl/immaterieelerfgoedentoerisme (visited on 18-01-201).
The theme of sustainable tourism was also discussed during a webinar on Intangible Heritage
Tourism in and aer COVID-19, organised parallel to this publication by Dutch Centre for Intangible
Cultural Heritage and Workshop Intangible Heritage in Flanders, in close cooperation with Erfgoed
Gelderland and Hogeschool InHolland, see:
hps://www.immaterieelerfgoed.nl/nl/page/8372/webinar-immaterieel-erfgoed-toerisme-in-en-na-
corona en hps://immaterieelerfgoed.be/nl/nieuws/immaterieel-erfgoedtoerisme-in-en-na-corona-
verslag-webinar-19-juni (visited 18-01-2021).
32 C. Bortoloo, Authenticity: A Non-Criterion for Inscription on the Lists of UNESCO’s Intangible
Cultural Heritage, 2013 IRCI Meeting on ICH. Evaluating the Inscription Criteria for the Two Lists of
UNESCO’s Intangible Cultural Heritage Convention, Final report, accessible via internet:
hps://www.academia.edu/4954394/Authenticity_A_non_criterion_for_inscription_on_the_
Lists_of_UNESCO_s_Intangible_Cultural_Heritage_Convention (visited 18-01-2021). There is of
course a vast scholarly literature on the concept of ‘authenticity’, in which the concept it not just
deconstructed and questioned but also reinvented. For more recent nuanced approaches, see for
instance: E. Cohen. Authenticity and commoditization in tourism, in Annals Of Tourism Research, 1988,
15, p. 371-386; N. Wang, Rethinking Authenticity in Tourism Experience, in Annals of Tourism Research,
1999, 26/2, p. 349-370.
543volkskunde 2020 | 4 : 535-548
employed in various UNESCO documents to indicate risks of commercial
abuse in contexts of tourist exploitation.33
The tensions between “authenticity” and “commercialization” and
the question of how intangible heritage tourism might contribute to the
development of sustainable forms of tourism are central to the case studies
presented in this issue. In selecting these studies for this special issue, we hope
this publication can be useful for researchers from the fields of Intangible
Heritage Studies and Tourism Studies, as it illustrates the potential for
building reciprocal relationships between intangible heritage and tourism.
Moreover, this special issue spotlights paths for involving intangible heritage
communities in tourism development and explore opportunities and
possibilities for more sustainable tourism. For these reasons this collection
bears the subtitle “A contribution to safeguarding intangible heritage through
sustainable tourism.”
The articles in this issue: A broad array of case studies
Volkskunde is a journal that offers a platform for (blind peer reviewed) academic
articles, essays and Sporen articles, prompting reflection and further research.
Hence this special issue contains three scientific articles, five reflective
essays examining concepts such as ‘authenticity’ and ‘nostalgia’, and four
Sporen case study articles, drawn from practical experience. As an ensemble,
these varied types of articles offer a great deal of food for thought, pertaining
to the intersection between tourism and intangible heritage, particularly in
Flanders and the Netherlands.
Despite the fact that the ‘call for papers’ was widely advertised internationally,
and initial submissions included manuscripts from Africa and Asia, none of
these non-European contributions survived the peer review process. This is
unfortunate, especially since intangible heritage tourism is a global challenge,
as is demonstrated in the aforementioned UNW TO publication, and in the eyes
of some, it is seen as an opportunity for sustainable development, particularly
in economically less prosperous areas.
The intangible heritage images sketched in this theme issue are rich
and varied, from ‘traditional’ to more ‘modern’ forms of heritage, from the
Frisian woodcarving and Hindu culture in the north of the Netherlands to the
syrup distilling and fetching of the Saint Brigida Den (pine-tree) in Eijsden,
Limburg. But also, from the Kaenstoet (Festival of the Cats Parade) in Ypres to
ethnic tourism in The Hague and sustainable tourism in Bruges, all appealing
to a culturally diverse world. Most of the contributions in this collection
embrace a qualitative approach, which entails interviewing (representatives
of) the heritage communities and involved them in exploring their needs and
33 As stated in The Operational Directives, article 117, it concerns ‘avoiding commercial misappropriation,
to managing tourism in a sustainable way, to finding a proper balance between the interests of the
commercial party, the public administration and the cultural practitioners, and to ensuring that the
commercial use does not distort the meaning and purpose of the intangible cultural heritage for the
community concerned.’
544 | intangible heritage as a tourist destination
challenges. Some entries in this issue show the role that ‘intermediaries’ can
play in helping to build sustainable and balanced links between intangible
heritage communities and tourism.
In addition, this collection presents a series of cases that explore potential
or new (interfaces with) intangible heritage tourism from different angles. For
instance, in his essay Joeri Januarius examines intangible heritage tourism
from the perspective of industrial and technical heritage. Steven Valcke writes
about the tourism potential of the Flemish classic cycling races, in the context
of the work of Tourism Flanders. A valuable dimension of this article, which
features quantitative market-oriented research, is that it shis the perspective
shis to that of different types of tourists. Through ‘big data’ research at home
and abroad, the ‘market potential’ is mapped out along with the effective
profile of the international visitor who comes to experience the Flemish
cycling heritage.
In her essay, Manon Dekien reflects on how tourism itself can become
intertwined with the emergence of new forms of intangible heritage. Coastal
traditions such as making beach flowers, eating ice cream and driving the “bu
cart” have grown in a context of holiday experiences since the last century.
Meanwhile they have become forms of intangible heritage themselves. As her
work suggests, many intangible heritage practices have arisen in the wake of
coastal tourism. Cultural heritage practices entailed in coastal tourism are not
threatened by tourists; on the contrary, such practices would be threatened
‘without’ tourists, because it is the tourists who maintain the practices and are
part of the heritage community.
Various contributions show how intangible heritage can contribute to
sustainable development. Ellen Vandenbulcke writes about Handmade in Bruges,
an example of how a heritage city plagued by over-tourism can undertake a
search for more sustainable forms of tourism and urban policy. The initiators
aimed to develop testing grounds for linking the efforts of the UNESCO 2003
Convention on Intangible Cultural Heritage to newly developed local policies
across policy domains: heritage, tourism, urban development, and education,
among others.
In their study on Friesland, Hogeschool Stenden Leeuwarden and
Hanze University Groningen envision intangible heritage tourism as a rich
opportunity for the economic development of the Netherlands’ economically
shrinking regions, not only in the north but also in the south of the country.
In search of authenticity
Several contributions to this special issue address the notion of authenticity.
‘Tourism produces culture, and that can have economic, commercial and also
cultural resons, says Helmut Groschwitz in his essay on the subject in this
issue. He unravels the complex and ambivalent relationship between cultural
heritage, tourism and authenticity.
Oliver Rieter also addresses the search for ‘authenticity’, drawing from
a broader analytical framework. Rieter discusses the fact that some tourists
seek ‘nostalgiascapes’, such as the image of the nostalgic brown pub. Not
545volkskunde 2020 | 4 : 535-548
only can the notion of nostalgiascapes shed a unique light on the popularity
of intangible heritage tourism, but this idea can also deconstruct the idea of
authenticity, as Rieter illustrates via his case study.
The subject of authenticity is also addressed in other more practically
oriented articles in this volume. For how far can one go in ‘nostalgising’
intangible heritage? Here one immediately comes up against the limits of
the touristic marketing of intangible heritage. The contribution of Albert
van der Zeijden et al. tackles this issue by exploring the case of an ethnic
entrepreneur in Roerdam’s Westkruiskade, who suggested that his fellow
ethnic entrepreneurs don the iconic garb of their ancestral groups.
This brings us to another fundamental issue in the context of intangible
heritage tourism, pertaining to the heritagisation of intangible heritage
practices more generally. According to some sociologists and anthropologists,
heritagisation almost automatically leads to a polishing up intangible heritage,
oen pejoratively referred to as Disneyfication. It is not (only) due to tourism.
According to the Icelandic ethnologist Valdimar Hafstein, heritagisation
produces folklorisation and festivalisation. ‘From cra to music and from food
to language, intangible heritage brings festivals into being.’34 Undeniably,
festival-like forms such as the Kaenstoet in Ypres or the Strontrace in
Friesland are put forward as powerful markers of a city or region, both for
local residents and outsiders. Such festivals can also be of interest to tourists.
Sometimes tourism even emerges as the only way to give intangible heritage a
(economic) future. If one extends this reasoning further, there would always be
an element of folklorisation in making intangible heritage suitable for tourism.35
On the other hand, an initiative such as Handmade in Bruges illustrates where
heritage mediators started reflecting on these processes of heritagisation and
tourism and consciously devoting aention to updating and innovation to
the safeguarding of intangible heritage. This case demonstrates that this can
also be done responsibly, without manifest folklorisation, with support from
the intangible heritage practitioners and the local population, who themselves
also benefit from intangible heritage safeguarding.
The power of intangible heritage tourism
Collectively, the case studies presented in this special issue prompt us to
engage with a broader question: to what extent does the UNESCO safeguarding
paradigm contribute to a renewed awareness of sustainable heritage tourism’s
potential (whether or not it is combined with participatory methods for
34 V. Hafstein, Aerword: Festival as Heritage / Heritage as Festival, in: U. Kockel e.a. (red.), Heritage and
Festivals in Europe. Performing Identities, Londen/New York, 2020, p. 205-210.
35 For more on tourism, intangible heritage and folklorisation, see the following: R. Bendix, Tourism
and Cultural Displays: Inventing Traditions for Whom? in The Journal of American Folklore, 1989, 102,
404, 131-146; M. Picard, Bali. Tourisme Culturel et culture touristique. L’Harmaan, Tourismes et Sociétés,
Georges Cazes, 1992; K.M. Adams, Club Dead, Not Club Med: Staging Death in Contemporary Tana Toraja
(Indonesia) in Southeast Asian Journal of Social Science, 1993, 21/2, p. 59-69; K.M. Adams, Ethnic Tourism and
the Renegotiation of Tradition in Tana Toraja (Sulawesi, Indonesia), in Ethnology 1 997, 36/4, p. 309-320.
546 | intangible heritage as a tourist destination
developing sustainable tourism)? What is the learning outcome of this
publication?
First, intangible heritage offers good opportunities for organising – oen
locally – engagement. As we have seen, this fits in well with recent trends in
Tourism Studies, in which more aention has been paid to the importance
of local support amongst the population in developing tourism products.
As has been noted earlier, we also need to understand ‘local communities’
not uniformly or unambiguously, of course, but from the point of view of
diversity in terms of age, gender, social class and ethnicity, as well as with
different forms of involvement and associated interests. These include the
local recreational business community, local heritage organisations and
also local authorities that approach tourism from the perspective of city
marketing.36 As noted earlier, intangible heritage is created and embodied by
intangible heritage practitioners and these intangible heritage practitioners
are indispensable to the development of tourist intangible heritage products.
Without the support of local crasmen, Handmade in Bruges, for example, would
never have been a success. In the tourist marketing of intangible heritage, the
support and involvement of these ‘creators’ is indispensable, as evidenced
in the case studies presented in this publication. Thus, the first lesson to be
drawn from this special issue is to always involve the (local) intangible heritage
practitioners when marketing intangible heritage. They vouch for the content
and substance in the tourist product to be developed.
This issue also shows that intermediary actors can play an important role.
This role is demonstrated in particular in the Flemish cases in this collection,
in which intermediary organisations such as heritage “cells” and museums
prove to have a key role in devising and orchestrating sustainable tourist
intangible heritage projects. These intermediaries bring together the many
different stakeholders, all of whom play a role in the relationship between
tourism and intangible heritage. Such ‘mediators’ or ‘ICH brokers’37 can also
be unsubsidised heritage organisations or individuals, as in the case of Van der
Zeijden et al.’s article on concerning the super diverse districts of Roerdam
and The Hague, where ethnic entrepreneurs served as mediators.38 As the
article illustrates, local authorities can also play an indispensable, stimulating
role in targeting tourist niche markets for intangible heritage activities: in this
case, the municipalities of Roerdam and The Hague use intangible heritage
tourism for the economic development of super diverse neighbourhoods
(oen still termed disadvantaged neighbourhoods, not only economically
(high unemployment) but also socially).
36 As some scholars have noted, we also need to pay closer aention to how “local” is defined.
37 M. Jacobs, J. Neyrinck & A. van der Zeijden, UNESCO, Brokers and Critical Success (F)Actors in
Safeguarding Intangible Cultural Heritage, in: Volkskunde, 115/3, 2014, p. 249-256.
38 About super-diversity: S. Vertovec, “Super-diversity and its implications”. Ethnic and Racial Studies. 2007,
30/6, p. 1024-1054; A. van der Zeijden, ‘“Super-diversity” and the Changing Face of Intangible
Cultural Heritage’, in: International Journal of Intangible Heritage, 2017/12, p. 30-34; J. Neyrinck, ICH
in Times of Superdiversity: Exploring Ways of Transformation, in: International Journal of Intangible
Heritage, 2017/12, p. 157-174.
547volkskunde 2020 | 4 : 535-548
Finally, intangible heritage can contribute to a growing awareness of the
importance of ecological sustainability. Increasingly, the tourism sector has
come to recognize that tourism growth must be sustainable, and this must
extend beyond the reduction of CO2 emissions by the aviation sector. During
the current COVID-19 pandemic, holidays at home have been oen the only
option. Tourism Flanders and NBTC Holland Marketing responded to this by
highlighting unknown destinations in their own country.39 But even before
COVID-19, governments and municipalities were engaged with city marketing
to promote domestic holidays, oen also paying aention to sustainable
tourism. This theme also recurs in various articles in this collection, such
as those by Munsters et al. and Coster et al. As these articles underscore,
intangible heritage can contribute to an ecologically sustainable environment:
this is where the strength and potential of intangible heritage tourism lies.
Passionate communities40
In this special issue, intangible heritage is presented as pre-eminently suitable
for developing meaningful travel experiences and destinations. Intangible
heritage carries rich and varied meanings, first and foremost for the intangible
heritage practitioners themselves, who oen derive a ‘sense of identity and
continuity’ from it.41 One can also make a link here with what has been
termed ‘passionate communities’, a concept that is currently making headway
in the tourism sector.42 This concept unites travellers with communities
that share a passion. Consider, for example, ancestral heritage tourists who
travel to learn about their own roots, ethnic tourists visiting the superdiverse
neighbourhoods of Antwerp and Roerdam, the Asian visitors aending the
Kaenstoet in Ypres, or the cycling aficionados riding races in Flanders. Some
countries that have a long history of out-migration even focus specifically
on these ‘passionate communities’. For example, Ireland focuses on ‘diaspora
tourism’, especially on Americans, Canadians and Australians with ancestors
from Ireland, as documented in Jacqueline Van Leeuwen’s contribution in this
publication. The diaspora tourist travels to Ireland, their ancestral country of
origin and in these travels and experiencing intangible heritage is paramount.
With the increasing migratory movements in the world, the ‘diaspora tourist’
is an increasingly important target group for intangible heritage tourism.
Indeed, many governments host migrant return festivals to encourage such
ancestral-heritage oriented travels, oen in the tourism slow season enabling
normally-empty hotel rooms to be filled and generating additional restaurant
39 Compare: hps://www.vlaanderenvakantieland.be/ (visited 18-01-2021).
40 In English we talk about passionate communities or passion communities – cfr. infra.
41 hps://www.reizennaarmorgen.be (visited 18-01-2021).
42 See the presentation of the European Travel Commission based on the approach of ‘Passion
Communities’: hps://etc-corporate.org/uploads/2019/07/ETC_Infographic_Tourism-Passion-
Communities.pdf (bezocht op 18-01-2021).
548 | intangible heritage as a tourist destination
and entertainment revenues.43 The concept of ‘passionate communities’ also
triggers as a support base44 with the ‘heritage communities’ that are so central
to the UNESCO Convention.45
This publication offers insights and inspiration concerning how, in co-
creation with others, an emotionally ‘authentic’ experience can be craed
without becoming ‘folkloristic’. It is only thorough involvement and positive
agreements with intangible heritage creators or practitioners that these kinds
of emotionally satisfying tourism engagements can be forged. Sustainable
intangible heritage tourism is thus ultimately always about sustainable
relationships and balances, about generating sustainable perspectives that
safeguard living heritage practices and the heritage community embodying
them, the people who bring heritage to life and inspire others.
43 For examples, see K. M. Adams, What Western Tourism Concepts Obscure: Intersections of
Migration and Tourism in Indonesia, in Tourism Geographies, 2020, p. 1-26, hps://www.tandfonline.
com/doi/full/10.1080/14616688.2020.1765010. Also see: C. Tie & T. Seaton, Diasporic identity,
heritage, and “homecoming: How Sarawakian-Chinese tourists feel on tour in Beijing, in Tourism
Analysis, 2013, 18, p. 227-243; T. Coles and D. Timothy, Tourism, diasporas and space. Routledge, 2004.
44 The Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society. Faro, 2005,
hps://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/faro-convention (bezocht op 18-01-2021).
45 Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society, Faro
27/10/2005. Article 2(b) defines a “heritage community” as consisting of “people who value specific
aspects of cultural heritage which they wish, within the framework of public action, to sustain and
transmit to future generations.” Heritage communities are themselves passionate communities that
feel emotionally connected to a specific intangible heritage expression.
121ste JAARGANG (2020) Nr. 4
Inleiding – Introduction
Albert van der Zeijden, Jorijn Neyrinck, Kathleen M. Adams, 519
Frederike van Ouwerkerk, Bouke van Gorp & Paul Caeeuw,
Immaterieel erfgoed als toeristische bestemming. Hoe duurzaam toerisme en de borging van
levend erfgoed samengaan – Intangible Heritage as a Tourist Destination. Contributions to
Safeguarding Intangible Cultural Heritage through Sustainable Tourism
Wetenschappelijke artikels
Anne-Baukje Coster, Maaike de Jong, Alexander Grit & Sander Vroom, 549
A Sustainable Future for Frisian Folklore. Opportunities and Challenges for the Sustainable
Safeguarding of Intangible Cultural Heritage and Tourism in Friesland
Eva Snoek, Emma Verloop, Borah Vincent, Danielle Willekes & Wil Munsters, 579
Duurzaam immaterieel-erfgoedtoerisme in Eijsden-Margraten: de route van Ist naar Soll
Albert van der Zeijden, Rozilda Varela & Wendy Raaphorst, Etnisch toerisme 607
als kans voor duurzame ontwikkeling van immaterieel erfgoed in superdiverse wijken:
Een onderzoek naar de West-Kruiskade in Roerdam en de Paul Krugerlaan in Den Haag
Essays
Helmut Groschwitz, Tourismus als Ko-Produzent eines „authentischen“ 635
immateriellen Kulturerbes. Essay über ein ambivalentes Verhältnis
Joeri Januarius, Slaat de vonk over? Over de toekomst van toerisme en 657
de rol van het immaterieel erfgoed van industrie en techniek
Olivier Rieter, Nostalgiascapes en Nederlandbeelden. Over toerisme, 667
immaterieel erfgoed en nostalgie
Steven Valcke & Marjan Nauwelaert, Wie komt naar Vlaanderen om koers te beleven? 679
Een benadering met big data
Jacqueline van Leeuwen, Van emotionele beleving naar duurzaam engagement. 703
Hoe de Ierse overheid immaterieel erfgoed met diasporatoerisme verbindt
Sporen
Manon Dekien, Toerisme en cultureel erfgoed aan de kust: a match made in heaven 719
Hannelore Franck & Peter Slosse, De Kaenstoet in Ieper 735
Ellen Vandenbulcke, Handmade in Brugge: een heoom voor duurzamer erfgoed en 747
toerisme
Besprekingen
*Nancy Duxbury & Greg Richards (red.), A Research Agenda for Creative Tourism (Ko Koens) 761
*Hamzah Muzaini & Claudio Minca (red.), Aer Heritage. Critical Perspectives on 764
Heritage from Below (Gerrit Verhoeven)
*Naomi M. Leite, Quetzil E. Castañeda & Kathleen M. Adams (red.), The Ethnography of 768
Tourism. Edward Bruner and Beyond (Paul Caeeuw)
Summaries 772
Personalia 779
www.volkskunde.be
