BookPDF Available

Image-Language Dialectics in Greek Caricatures

Authors:

Abstract

How does meaning emerge in caricatures? Which is the role of sketch and natural language in the “language” of caricatures? The current study investigates -for the first time internationally- the basic mechanisms of sketch and language integration through which the “magic” of the caricature meaning emerges. The main objective of the study is the investigation of the semantic relations between sketch and language and thus, of the conceptual correlations and logical inferences that take place during such interaction. Using COSMOROE, a new, theoretical and computational descriptive framework for the analysis of cross-media semantic relations, 300 Greek caricatures have been annotated in terms of such relations. All annotation took place within a computational annotation environment and all related annotations have been stored in a database. A search engine for exploring this database has been developed, as well as a digital booklet with detailed examples of analyzed caricatures. Last, a multi-faceted statistical analysis of part of the caricature corpus has led to preliminary findings, regarding the sketch-language interaction. The study argues that every caricature is a “world” of semantic relations, built through sketch-language interaction. This world comprises of a chain of semantic relations between visual elements only, when the caricature has no natural language at all. When natural language is present, the message comprises of one or more semantic relations between visual and language elements, which may create chains of relations with each other and/or with: a) visual only or textual only caricature elements, through which the information load of their arguments is enriched and b) implied concepts, that are necessary in formulating semantic relations between any elements of the caricature.
Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση
Μελέτες 2009
«Διαλεκτική Εικόνας και Λόγου στην Ελληνική Γελοιογραφία»
Δρ. Κατερίνα Πάστρα
Ειρήνη Μπαλτά
Παναγιώτης Δημητράκης
Εύη Μπανταβάνου
Μαρία Λαδά
Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου / Ερευνητικό Κέντρο Αθηνά
Αρτέμιδος 6 και Επιδαύρου, 15125, Αθήνα
{kpastra,ebalta,p_dim, evibad, mlada}@ilsp.gr
Τελικό Κείμενο Μελέτης 2009
Περίληψη
Πώς πλέκεται το γελοιογραφικό μήνυμα; Ποιο ρόλο καλείται να παίξει το σκίτσο
και ποιο ο λόγος στη «γλώσσα» της γελοιογραφίας; Η παρούσα εργασία μελετά για -
πρώτη φορά διεθνώς- το βασικό μηχανισμό συνδυασμού εικόνας και λόγου μέσω του
οποίου αναδύεται η «μαγεία» του γελοιογραφικού μηνύματος. Σκοπός της είναι η
μελέτη των σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ σκίτσου και λόγου και κατεπέκταση των
εννοιολογικών συσχετισμών και λογικών συμπερασμών που λαμβάνουν χώρα κατά την
κατανόηση της διάδρασης αυτής.
Χρησιμοποιώντας το COSMOROE, ένα νέο, θεωρητικό και υπολογιστικό πλαίσιο
ανάλυσης σημασιολογικών σχέσεων εικόνας και λόγου σε πολυμεσικά αρχεία, ένα
σώμα 300 ελληνικών γελοιογραφιών επισημειώθηκε συστηματικά ως προς τις
σημασιολογικές αυτές σχέσεις, με τη χρήση υπολογιστικού εργαλείου και
αποθηκεύτηκε σε βάση δεδομένων. Για την αναζήτηση πληροφοριών που αφορούν σε
αυτού του τύπου την ανάλυση του γελοιογραφικού μηνύματος, αναπτύχθηκε μία
μηχανή αναζήτησης με πρόσβαση στη βάση δεδομένων. Επιπλέον, ένα ηλεκτρονικό
βιβλίο με παραδείγματα ανάλυσης γελοιογραφιών παρουσιάζει πώς αναδύεται το
γελοιογραφικό μήνυμα μέσα από τη διαλεκτική εικόνας και λόγου. Τέλος, μία
πολυεπίπεδη στατιστική ανάλυση μέρους του αναλυμένου σώματος γελοιογραφιών
οδήγησε στην εξαγωγή παρατηρήσεων ως προς τη διάδραση σκίτσου και λόγου στις
γελοιογραφίες .
Η μελέτη υποστηρίζει ότι κάθε γελοιογραφία αποτελεί ένα «κόσμο»
σημασιολογικών σχέσεων. ‘Οταν η γελοιογραφία δεν έχει καθόλου λόγο, ο κόσμος
αυτός «πλέκεται» από μία αλυσίδα σχέσεων μεταξύ οπτικών στοιχείων μόνο. Όταν,
όντως, υπάρχει λόγος σε οποιαδήποτε μορφή, το γελοιογραφικό μήνυμα
διαμορφώνεται μέσω μίας ή περισσοτέρων σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ οπτικών
και γλωσσικών στοιχείων (πολυμεσικές σχέσεις) που δημιουργούν σημασιολογικές
αλυσίδες είτε μεταξύ τους , ή/και με:
(α) οπτικά μόνο ή γλωσσικά μόνο στοιχεία της γελοιογραφίας, μέσω των οποίων το
πληροφοριακό φορτίο των όρων τους εμπλουτίζεται,
2
3
(β) υπονοούμενες έννοιες που αναγκαία μεσολαβούν στη διαμόρφωση
σημασιολογικών σχέσεων.
Summary
How does meaning emerge in caricatures? Which is the role of sketch and natural
language in the “language” of caricatures? The current study investigates -for the first
time internationally- the basic mechanisms of sketch and language integration through
which the “magic” of the caricature meaning emerges. The main objective of the
study is the investigation of the semantic relations between sketch and language and
thus, of the conceptual correlations and logical inferences that take place during such
interaction.
Using COSMOROE, a new, theoretical and computational descriptive framework for
the analysis of cross-media semantic relations, 300 Greek caricatures have been
annotated in terms of such relations. All annotation took place within a computational
annotation environment and all related annotations have been stored in a database. A
search engine for exploring this database has been developed, as well as a digital
booklet with detailed examples of analyzed caricatures. Last, a multi-faceted
statistical analysis of part of the caricature corpus has led to preliminary statistical
description of the sketch-language interaction.
The study argues that every caricature is a “world” of semantic relations built
through sketch-language interaction. This world comprises of a chain of semantic
relations between visual elements only, when the caricature has no natural language
at all. When natural language is present, the message comprises of one or more
semantic relations between visual and language elements, which may create chains of
relations with each other and/or with:
(α) visual only or textual only caricature elements, through which the information load
of their arguments is enriched, and
(b) implied concepts that are necessary in formulating semantic relations between any
elements of the caricature.
Πίνακας Περιεχομένων
Περίληψη .............................................................................................2
Summary ..............................................................................................3
Πίνακας Σχημάτων, Εικόνων και Πινάκων.......................................................6
Εισαγωγή .............................................................................................9
Σχετική Βιβλιογραφία............................................................................. 11
Σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ διαφορετικών μέσων.................................... 11
Σημασιολογικές σχέσεις σκίτσου και λόγου στο γελοιογραφικό είδος................. 13
Μεθοδολογία ....................................................................................... 18
Επιλογή, συλλογή και οργάνωση σώματος γελοιογραφιών ............................. 18
Κριτήρια Επιλογής Γελοιογράφων......................................................... 19
Θεματικές περιοχές .......................................................................... 19
Χρονική περίοδος ............................................................................ 20
Αναλογία οπτικής-γλωσσικής πληροφορίας ............................................. 20
Ποσοτική δομή υλικού - Αναλογίες υλικού ανά γελοιογράφο ........................ 21
Πηγές υλικού ................................................................................. 25
Θεωρητικό πλαίσιο: COSMOROE.............................................................. 26
Σημασιολογική ανάλυση γελοιογραφιών ................................................... 40
Ροή εργασιών - Βήματα ανάλυσης ........................................................ 41
Βήμα Πρώτο: Επισημείωση γλωσσικών μονάδων ....................................... 47
Βήμα Δεύτερο: Επισημείωση οπτικών μονάδων......................................... 48
Βήμα Τρίτο: Επισημείωση σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ μονάδων.............. 51
Βήμα Τέταρτο: Εξαγωγή σημασιολογικών νησίδων .................................... 53
Βήμα Πέμπτο: Λεκτική απόδοση της πληροφορίας ..................................... 53
Παράδειγμα σημασιολογικής ανάλυσης γελοιογραφίας ............................... 54
Προϊόντα Μελέτης ................................................................................. 58
Ηλεκτρονικό βιβλίο παραδειγμάτων......................................................... 58
Μηχανή αναζήτησης γελοιογραφιών ........................................................ 58
4
5
Βάση δεδομένων γελοιογραφικών αρχείων και δεικτοδότηση ....................... 60
Αναζήτηση σημασιολογικών σχέσεων γελοιογραφιών................................. 60
Απλή αναζήτηση ...................................................................... 60
Σύνθετη αναζήτηση................................................................... 61
Αναζήτηση με λέξεις-κλειδιά ........................................................ 62
Αναζήτηση με το είδος της σημασιολογικής σχέσης............................. 64
Αναζήτηση με βάση την τροπικότητα .............................................. 65
Αποτελέσματα αναζήτησης .......................................................... 66
Αναλυτική παρουσίαση των σημασιολογικών σχέσεων......................... 67
Τεχνικές προδιαγραφές.............................................................. 69
Στατιστική περιγραφή της διάδρασης σκίτσου και λόγου .................................. 71
1. Σχετική συχνότητα εννοιών ως προς το μέσο έκφρασης ........................ 74
2. Σχετική συχνότητα εννοιών ως προς το μέσο έκφρασης και τον οντολογικό
τύπο 77
3. Σχετική συχνότητα εννοιών ως προς τον οντολογικό τύπο ..................... 86
4. Σχετική συχνότητα σχέσεων με όρους ανά οντολογικό τύπο................... 89
5. Σχετική συχνότητα σχέσεων με όρους ανά μέσο έκφρασης και οντολογικό
τύπο 103
Γενικά συμπεράσματα ........................................................................... 112
Παράρτημα A: Σχήμα Επισημείωσης ........................................................... 114
Βιβλιογραφία...................................................................................... 118
Πίνακας Σχημάτων, Εικόνων και Πινάκων
Πίνακας 1: Δομή σώματος γελοιογραφιών .................................................... 23
Πίνακας 2: Στατιστικά σύνθεσης σώματος γελοιογραφιών ................................. 24
Πίνακας 3: Κατανομή σώματος γελοιογραφιών Γιάννη Ιωάννου........................... 25
Πίνακας 4: Στατιστικά σύνθεσης σώματος γελοιογραφιών Γιάννη Ιωάννου ............. 25
Πίνακας 5: Προσωπικές συλλογές γελοιογράφων ........................................... 26
Πίνακας 14: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος γλωσσικής αναλογίας (Politics-Context
dependent) ......................................................................................... 94
Πίνακας 15: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος γλωσσικής αναλογίας (Politics-Context
independent)....................................................................................... 96
Πίνακας 16: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος γλωσσικής αναλογίας (Politics-All)... 98
Πίνακας 17: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος γλωσσικής αναλογίας (Environment) 100
Πίνακας 18: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος γλωσσικής αναλογίας .................. 102
Πίνακας 21: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος στοιχείου και γλωσσικής αναλογίας
(Politics-All) ....................................................................................... 109
Πίνακας 22: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος στοιχείου και γλωσσικής αναλογίας
(Environment)..................................................................................... 110
Πίνακας 23: Σημασιολογικές σχέσεις ανά είδος στοιχείου και γλωσσικής αναλογίας . 111
Σχήμα 1: Περιγραφικό πλαίσιο σημασιολογικών σχέσεων COSMOROE ................... 28
Σχήμα 2: Στάδια ανάλυσης γελοιογραφικού μηνύματος .................................... 46
Σχήμα 3: Εξαγωγή γελοιογραφικών νησίδων - «Μικρόκοσμος» της γελοιογραφίας ... 57
Σχήμα 4: Σχέσεις Ισοδυναμίας και Αντίθεσης ................................................. 65
Σχήμα 5: Σχέση Συμπληρωματικότητας ........................................................ 65
6
Εικόνα 1: Κυριολεκτική Ισοδυναμία - Τype-Τoken ........................................... 29
Εικόνα 2: Κυριολεκτική Ισοδυναμία - Τoken-Τoken .......................................... 29
Εικόνα 3: Μεταφορική Ισοδυναμία - Μεταφορά .............................................. 30
Εικόνα 4: Μεταφορική Ισοδυναμία - Μετωνυμία.............................................. 31
Εικόνα 5: Μεταφορική Ισοδυναμία - Μετωνυμία.............................................. 31
Εικόνα 6: Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Exophora ...................................... 33
Εικόνα 7: Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Defining Apposition .......................... 34
Εικόνα 8: Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Agent-Object ................................. 35
Εικόνα 9: Μη Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Adjunct.................................... 36
Εικόνα 10: Μη Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Exophora................................. 37
Εικόνα 11: Μη Αναγκαία Συμπληρωματικότητα - Agent-Object............................ 37
Εικόνα 12: Σχέση Ανεξαρτησίας - Contradiction.............................................. 38
Εικόνα 13: Αλυσίδα σημασιολογικών σχέσεων ............................................... 39
Εικόνα 15: Επιλογή ετικέτας οπτικών στοιχείων ............................................. 50
Εικόνα 16: Δήλωση πραγμάτωσης κίνησης σε στατική εικόνα ............................. 51
Εικόνα 18: Ηλεκτρονικό βιβλίο γελοιογραφιών .............................................. 59
Εικόνα 19: Απλή αναζήτηση ..................................................................... 61
Εικόνα 20: Σύνθετη αναζήτηση - Βασικοί τομείς.............................................. 62
Εικόνα 21: Αναζήτηση με λέξη-κλειδί .......................................................... 63
Εικόνα 22: Αναζήτηση με λέξη-κλειδί και φίλτρο ............................................ 63
Εικόνα 23: Αναζήτηση σημασιολογικών σχέσεων με βάση ζεύγος λέξεων-κλειδιά ..... 64
Εικόνα 24: Αναζήτηση με βάση τη σημασιολογική σχέση ................................... 64
Εικόνα 25: Αναζήτηση με βάση την τροπικότητα ............................................. 66
Εικόνα 26: Αποτελέσματα αναζήτησης ......................................................... 66
Εικόνα 27: Προεπισκόπηση γελοιογραφίας ................................................... 67
7
8
Εικόνα 28: Λεπτομερής παρουσίαση σημασιολογικής σχέσης .............................. 68
Εικόνα 29: Αναδυόμενο παράθυρο με επισημείωση περιοχής ενδιαφέροντος ........... 69
Εικόνα 30: Αναδυόμενο παράθυρο υπονοούμενη σχέσης ................................... 70
Εισαγωγή
Η νέα χιλιετία που διάγουμε χαρακτηρίζεται από μια ολοένα και αυξανόμενη
παραγωγή και πρόσβαση σε πολυμεσικά, ψηφιακά αρχεία (π.χ. τηλεοπτικές εκπομπές,
φιλμ, εικονογραφημένα άρθρα, γελοιογραφίες) μέσω διαδικτύου. Ο σύγχρονος
άνθρωπος μπορεί να παρακολουθήσει τηλεόραση μέσω διαδικτύου, να διαβάσει την
εφημερίδα της επιλογής του, να δημιουργήσει δικά του οπτικο-ακουστικά αρχεία και
να τα διαθέσει στο διαδίκτυο, να παρουσιάσει τις απόψεις του μέσα από blogs,
εμπλουτισμένες με εικόνες και βίντεο. Τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά,
υπάρχει η ανάγκη κατανόησης του πώς δημιουργείται το πολυμεσικό μήνυμα, δηλαδή,
πώς μέσα από ένα σημασιολογικό παιχνίδι μεταξύ π.χ. λόγου και εικόνας αναδύεται -
άμεσα ή έμμεσα- κάποιο συγκεκριμένο μήνυμα.
Ένα ιδιαίτερα προσφιλές είδος πολυμεσικής έκφρασης είναι η γελοιογραφία. Αυτό
το είδος διαλέγουμε για να μελετήσουμε τη διαλεκτική σχέση λόγου και εικόνας, καθώς
αποτελεί ένα είδος τέχνης που πηγάζει, εμπνέεται και σχολιάζει την καθημερινή ζωή σε
όλες της τις εκφάνσεις, έχει δηλαδή έντονα πολιτικό, κοινωνικό, και πολιτιστικό
χαρακτήρα. Επιπλέον, είναι το είδος που εξ ορισμού στοχεύει στο σχολιασμό της
επικαιρότητας με τρόπο οικονομικό (σύντομο, σε μία και μόνο εικόνα, σε αντίθεση με
τα συγγενικά είδη των cartoons και των comic strips) και ανατρεπτικό (χιουμοριστικό,
σατιρικό), που σημαίνει ότι ο δημιουργός επιδιώκει το βέλτιστο συνδυασμό λόγου και
εικόνας, δηλαδή καταφεύγει σε ένα ιδιαίτερα εκλεπτυσμένο σημασιολογικό παιχνίδι
μεταξύ των μέσων που έχει στη διάθεσή του.
Όμως, μέσω ποιου μηχανισμού πηγάζει το γέλιο και η σάτιρα στη γελοιογραφία;
Ποιος ο ρόλος της διάδρασης σκίτσου και λόγου στη διαμόρφωση του γελοιογραφικού
μηνύματος; Η παρούσα μελέτη εστιάζει στην ελληνική γελοιογραφία, μελετώντας για
πρώτη φορά, όχι την ιστορική εξέλιξη του είδους στον ελληνικό χώρο, αλλά το βασικό
μηχανισμό συνδυασμού εικόνας και λόγου μέσω του οποίου αναδύεται η «μαγεία» του
γελοιογραφικού μηνύματος. Στόχος είναι η μελέτη -για πρώτη φορά διεθνώς- της
«γλώσσας» της γελοιογραφίας, δηλαδή της διαλεκτικής σχέσης εικόνας και λόγου στο
γελοιογραφικό είδος και συγκεκριμένα:
9
10
των σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ σκίτσου και λόγου και
των εννοιολογικών συσχετισμών και λογικών συμπερασμών που λαμβάνουν
χώρα κατά την κατανόηση της διάδρασης αυτής.
Τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της γελοιογραφίας ως πολυμεσικό είδος
έκφρασης μελετήθηκαν χρησιμοποιώντας ένα νέο, θεωρητικό και υπολογιστικό πλαίσιο
ανάλυσης σημασιολογικών σχέσεων εικόνας και λόγου σε πολυμεσικά αρχεία, το
περιγραφικό πλαίσιο COSMOROE (Pastra, 2008). Ένα σώμα 300 ελληνικών
γελοιογραφιών επισημειώθηκε συστηματικά ως προς τις σημασιολογικές αυτές σχέσεις
με τη χρήση υπολογιστικού εργαλείου και αποθηκεύτηκε σε βάση δεδομένων. Για την
αναζήτηση πληροφοριών που αφορούν αυτού του τύπου την ανάλυση του
γελοιογραφικού μηνύματος, αναπτύχθηκε μία μηχανή αναζήτησης με πρόσβαση στη
βάση δεδομένων. Η αναζήτηση μπορεί να γίνει μέσω λέξης/φράσης κλειδί που αφορά
στο περιεχόμενο των γελοιογραφιών που θέλει να δει ο ενδιαφερόμενος ή/και μέσω
επιλογής σημασιολογικής σχέσης για την οποία ο ενδιαφερόμενος θέλει να δει
παραδείγματα. Επιπλέον, ένα ηλεκτρονικό βιβλίο με παραδείγματα ανάλυσης
γελοιογραφιών παρουσιάζει πώς αναδύεται το γελοιογραφικό μήνυμα μέσα από τη
διαλεκτική εικόνας και λόγου. Στο βιβλίο, η ανάλυση παρουσιάζεται βήμα προς βήμα
και καταλήγει στη λεκτική απόδοση του γελοιογραφικού μηνύματος σε, δηλαδή στη
μεταφορά σε γραπτό λόγο, των οπτικών και γλωσσικών στοιχείων της κάθε
γελοιογραφίας καθώς και της σημασιολογικής τους διάδρασης.
Στις επόμενες ενότητες παρουσιάζουμε αναλυτικά τα βήματα της μελέτης, το
εκπονηθέν έργο, καθώς και κάποια πρώτα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη
στατιστική περιγραφή της ανάλυσης των γελοιογραφιών στην οποία προβήκαμε.
Σχετική Βιβλιογραφία
Η διεθνής βιβλιογραφία που αφορά στο θέμα της παρούσας μελέτης προέρχεται
από αρκετούς διαφορετικούς κλάδους του επιστητού και μπορεί να χωριστεί σε δύο
επιμέρους κατηγορίες: (α) σε βιβλιογραφία που αφορά σε σημασιολογικές σχέσεις
μεταξύ διαφορετικών μέσων, (β) σε βιβλιογραφία που αφορά στο χιούμορ εν γένει και
στην ανάλυση του γελοιογραφικού μηνύματος ειδικότερα. Στις ενότητες που
ακολουθούν, θα καλύψουμε σύντομα και τις δύο αυτές κατηγορίες, με μεγαλύτερη
έμφαση στη δεύτερη.
Σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ διαφορετικών μέσων
Η σημασιολογική ανάλυση πολυμεσικών μηνυμάτων έχει προσεγγισθεί από
διαφορετικές επιστήμες, κάθε μια εκ των οποίων, όμως, έχει διαφορετική εστίαση και
οπτική. Η Σημειωτική αναλύει τα χαρακτηριστικά του κάθε μέσου ως σημειωτικό
σύστημα, καθώς και τη μεταξύ τους διάδραση στις διαφημίσεις, στη λογοτεχνία και την
εκπαίδευση (Marsh & White, 2003). Η Γνωσιακή Επιστήμη επικεντρώνει σε θέματα
μάθησης, μνήμης και αντίληψης, σε περιβάλλοντα όπου η πληροφορία ή το ερέθισμα
εκφράζεται με ένα ή περισσότερα μέσα (comprehension and performance experiments)
(Reinwein, 2001). H Τεχνητή Νοημοσύνη προσπαθεί να μοντελοποιήσει υπολογιστικά
την πολυμεσική πληροφορία, με σκοπό τη δημιουργία «έξυπνων πολυμεσικών
συστημάτων» (Pastra & Wilks, 2004). Για παράδειγμα, η αυτόματη δεικτοδότηση και
ανάκτηση πολυμεσικών αρχείων (μηχανές αναζήτησης πολυμεσικών αρχείων και
εικόνων), η δημιουργία πολυμεσικών περιλήψεων και παρουσιάσεων, τα πολυμεσικά
διαλογικά συστήματα, η αυτόματη περιγραφή οπτικών πληροφοριών, η αυτόματη
οπτικοποίηση/εικονογράφηση γλωσσικών περιγραφών και οι πολυμεσικές διεπαφές
ανθρώπου-μηχανής/ρομπότ, αποτελούν τις πιο βασικές εφαρμογές, όπου η δημιουργία
μηχανισμών, ικανών να κατανοήσουν και να αναπαράγουν το σημασιολογικό παιχνίδι
λόγου-εικόνας-κίνησης είναι απαραίτητη (Pastra, 2006).
Βιβλιογραφικά, και στο χώρο της Σημειωτικής και στο χώρο της Τεχνητής
Νοημοσύνης, έχει γίνει προσπάθεια καθορισμού ενός πλαισίου σχέσεων μεταξύ λόγου-
11
εικόνας, άλλοτε υιοθετώντας υπάρχουσες θεωρίες για σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ
μερών ενός γραπτού κειμένου, και άλλοτε φτιάχνοντας ένα πλαίσιο εκ νέου. Σε
προηγούμενη δημοσίευση έχουμε αναφερθεί εκτενώς στις προτεινόμενες θεωρίες
(Pastra, 2008). Η βασικότερη κριτική αυτών αφορά στη χρήση ενός κριτηρίου
«προσφοράς» του κάθε μέσου στο πολυμεσικό μήνυμα, δηλαδή του κατά πόσο ο λόγος,
ή η εικόνα φέρουν τον πυρήνα του μηνύματος, ενώ τα άλλα μέσα προσφέρουν
επιπλέον πληροφορία. Ο ορισμός σχέσεων με βάση ένα τέτοιο κριτήριο έχει αποδειχθεί
ότι:
οδηγεί σε μια εξαιρετικά υποκειμενική ανάλυση της διάδρασης των
διαφορετικών μέσων που δεν προσφέρεται για μοντελοποίηση (Pastra, 2008)
και
αγνοεί επιδεικτικά ένα βασικό, εγγενές χαρακτηριστικό της εικόνας, που αφορά
στην εξ ορισμού λεπτομερή απεικόνιση.
Με άλλα λόγια, η εικόνα (φωτογραφία, βίντεο) εκ φύσεως μπορεί να εμπεριέχει και
τυχαία οπτικά στοιχεία ή λεπτομέρειες οπτικές, που δεν λαμβάνουν μέρος στη
δημιουργία ενός μηνύματος, αλλά απεικονίζονται αναγκαστικά (π.χ. το ρούχα ενός
ανθρώπου, τα κτήρια και η κίνηση της πόλης πίσω από έναν δημοσιογράφο κτλ.). Αυτό
είναι πιο ελεγχόμενο στις καλλιτεχνικές δημιουργίες (πίνακες ζωγραφικής, σκίτσο
κτλ.), όπου ο δημιουργός μπορεί να απεικονίζει λιγότερο ή περισσότερο αφαιρετικά
αυτά που θέλει και να τους αποδίδει συμβολικό χαρακτήρα. Εν τούτοις, αυτό το
χαρακτηριστικό της εικόνας (σε οποιαδήποτε μορφή της), καθιστά εξαιρετικά δύσκολη
τη διάκριση των οπτικών στοιχείων σε στοιχεία που φέρουν τον πυρήνα του μηνύματος
και άλλα που είναι περιφερειακά. Υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να εντοπίζουμε μονίμως
πολλά «περιφερειακά» οπτικά στοιχεία.
Ένα πλαίσιο περιγραφής του σημασιολογικού παιχνιδιού λόγου-εικόνας, που θα
μπορούσε να ικανοποιήσει τη διεπιστημονική θεώρηση του θέματος, είναι αναγκαίο να
έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (Pastra, 2008):
12
Περιγραφική δύναμη: πρέπει να είναι αρκετά γενικό για να περιγράφει τη
σημασιολογική διάδραση μεταξύ διαφορετικών ζευγών εκφραστικών μέσων
(π.χ. εικόνα-γλώσσα, χειρονομία-γλώσσα)
Χρηστικότητα: πρέπει να είναι κατάλληλο για μοντελοποίηση, δηλαδή να
οδηγεί σε μια όσο το δυνατόν λιγότερο υποκειμενική ανάλυση, που θα μπορεί
να μοντελοποιηθεί.
Ένα τέτοιο μοντέλο μπορεί να καταδείξει τις σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ αυτών
που βλέπουμε και αυτών που ακούμε να λέγονται, μεταξύ αυτών που κάνουμε και
αυτών που λέμε. Μπορεί να οδηγήσει σε γνώση του ποιες λέξεις αντιστοιχούν σε ποιες
οπτικές και κινητικές αναπαραστάσεις, καθώς και σε γνώση των διαφορετικών
σημασιολογικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των διαφορετικών αναπαραστάσεων,
όταν πλέον ξεφεύγει κάποιος από τη σημασιολογική ισοδυναμία (αυτό που βλέπουμε
είναι ακριβώς αυτό που λέγεται).
Το COSMOROE (Pastra, 2008; Pastra & Balta, 2009; Pastra, 2010) είναι ένα τέτοιο
πλαίσιο περιγραφής του σημασιολογικού παιχνιδιού λόγου-εικόνας-κίνησης, που
πηγαίνει πολύ βαθύτερα από την περιγραφή σημασιολογικών ισοδυναμιών, σε ένα
πλέγμα κυριολεκτικών και μεταφορικών σχέσεων. Η παρούσα μελέτη υιοθετεί αυτό το
μοναδικό πλαίσιο, το οποίο και παρουσιάζουμε αναλυτικότερα στην ενότητα της
μεθοδολογίας.
Σημασιολογικές σχέσεις σκίτσου και λόγου στο γελοιογραφικό είδος
Η βιβλιογραφία που αφορά στο γελοιογραφικό είδος, επικεντρώνεται κυρίως σε
μελέτες που αφορούν στην ιστορική εξέλιξη του είδους, στον ελληνικό και το διεθνή
χώρο και στον πολιτικο-κοινωνικό χαρακτήρα της θεματολογίας του, πρβ. για
παράδειγμα (Σαπρανίδης, 2001; Σαπρανίδης, 2006; Παπαδανιήλ, 2003; Τσάκωνα,
2008), καθώς επίσης και στη διερεύνηση των κοινωνιογλωσσικών (Τσάκωνα, 2007) και
των κειμενογλωσσολογικών χαρακτηριστικών του είδους (Πάστρα, 1999). Συχνότερη
είναι η αντίστοιχη διερεύνηση του συγγενικού είδους των comics, που τα τελευταία
χρόνια επικεντρώνεται ολοένα και περισσότερο στη συμβολή του σκίτσου, τα
φαινόμενα οπτικής μεταφοράς και το ρόλο του λόγου (El Refaie, 2009), χωρίς όμως
13
και σε αυτό το χώρο να υπάρχει κάποια συστηματική μελέτη (θεωρητική ή εμπειρική)
των σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ σκίτσου και λόγου1.
Στα πλαίσια βιβλιογραφίας που μελετά γενικά τους μηχανισμούς του χιούμορ σε
διάφορα είδη, συναντάμε προτάσεις σχετικά με το ρόλο της εικόνας και του λόγου στη
δημιουργία του αστείου στις γελοιογραφίες. Για παράδειγμα, οι Sampson και Huber
(2007) αναφέρονται σε τρεις τύπους διάδρασης των δύο εκφραστικών μέσων που
αφορούν στη συνεισφορά τους στη δημιουργία του αστείου:
1. η εικόνα απεικονίζει το γλωσσικό αστείο, χωρίς να προσδίδει κάτι επιπλέον στο
αστείο, μόνο η γλώσσα αποτελεί πηγή αστείου
2. η εικόνα συμβάλλει στο αστείο με πληροφορία που δεν υπάρχει στο γλωσσικό
τμήμα, οπότε και εικόνα και γλώσσα συμβάλλουν στο αστείο
3. η εικόνα είναι απαραίτητη για την παραγωγή χιούμορ, μόνο αυτή ευθύνεται και
καθόλου ο λόγος, εάν υπάρχει.
Οι τρεις αυτοί τύποι υιοθετούν το κριτήριο συνεισφοράς του κάθε μέσου στη
δημιουργία του μηνύματος, που έχει εξαιρετικά υποκειμενική βάση, δηλαδή, είναι πολύ
δύσκολο να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ διαφορετικών ατόμων ως προς την
κατηγοριοποίηση μιας γελοιογραφίας στις ως άνω αναφερθείσες κατηγορίες. Τι
αποτελεί πλήρη οπτική αναπαραγωγή του γλωσσικού μέρους του μηνύματος και τι
επιπλέον πληροφορία; Πότε το σκίτσο απεικονίζει λεπτομέρειες που έχουν ή δεν έχουν
σημασία για το μήνυμα; Πότε συγκεκριμένες εκφράσεις προσώπου, στάσεις σώματος,
τεχνοτροπίες κτηρίων αποτελούν στοιχεία δημιουργίας μιας «περιρρέουσας
ατμόσφαιρας», πότε «απλά υπάρχουν» και πότε είναι «εκ των ουκ άνευ» για το
γελοιογραφικό μήνυμα;
Προτείνουμε ποσοτικό διαχωρισμό της συμμετοχής (και όχι συνεισφοράς) του κάθε
μέσου στο γελοιογραφικό μήνυμα, διακρίνοντας τρεις περιπτώσεις:
1 Ευρύτερες μελέτες που αναφέρονται στο χιούμορ και σε συγκρίσεις γλωσσικού και
οπτικού χιούμορ υπάρχουν αρκετές, αλλά δεν εμπίπτουν στα πλαίσια της παρούσης μελέτης.
14
I. μόνο σκίτσο
II. σκίτσο και λόγος υπό τη μορφή επίθετου κειμένου ή λεζάντας
III. σκίτσο και λόγος υπό τη μορφή bubbles (διάλογος ή μονόλογος σε
«συννεφάκια κειμένου») και πολύ συχνά και επίθετο κείμενο
Ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι καθαρά ορισμένος, αντικειμενικός και δεν
εμπεριέχει αξιολογικά κριτήρια που κρίνουν τη συνεισφορά του κάθε μέσου στη
γελοιογραφία. Στην κάθε περίπτωση, η δυναμική των δύο μέσων, η διάδρασή τους,
σίγουρα επηρεάζεται. Στόχος μιας αντικειμενικής μελέτης είναι η χρήση μιας
μεθοδολογίας που θα επιτρέψει την εξαγωγή συμπερασμάτων για το πώς στήνεται το
γελοιογραφικό μήνυμα, ανάλογα με την απουσία ή παρουσία του λόγου και μάλιστα
ανάλογα με τη μορφή που παίρνει ο λόγος.
Πρόσφατα, προτάθηκε η χρήση μιας γνωσιακής θεώρησης του χιούμορ ως
ανατροπή προσδοκιών και γνώσης του κόσμου, για τη μελέτη της διάδρασης των δύο
αυτών εκφραστικών μέσων, στη δημιουργία του χιουμοριστικού γελοιογραφικού
μηνύματος (Tsakona, 2009). Ανάμεσα σε άλλα, στη μελέτη υποστηρίζεται ότι:
1. το γελοιογραφικό χιούμορ απαιτεί προσεκτική ανάλυση όλων των γλωσσικών
και οπτικών στοιχείων που το απαρτίζουν
2. η οπτική παιδεία (visual literacy - κατ αντιστοιχία με τη γλωσσική παιδεία)
είναι σημαντική για την πρόσληψη του γελοιογραφικού μηνύματος
3. πολλαπλές ανατροπές προσδοκιών (opposing scripts) μπορεί να
ενεργοποιούνται από μία γελοιογραφία, γεγονός που καθιστά την αντικειμενική
ερμηνεία της δύσκολη
4. η κατανόηση του γελοιογραφικού μηνύματος απαιτεί και προϋποθέτει γνώση
των κοινωνικών και πολιτιστικών στοιχείων πάνω στα οποία έχει χτιστεί το
θέμα της εκάστοτε γελοιογραφίας.
Στα πλαίσια χρήσης των γελοιογραφιών στην εκπαίδευση, η προτεινόμενη
διαδικασία ανάλυσης γελοιογραφιών φαίνεται να ενστερνίζεται και τα τέσσερα αυτά
στοιχεία, πρβ. (Ιστορικές γελοιογραφίες, 2001) και (Βασιλικοπούλου, Μπολουδάκης, &
Ρετάλης, 2007). Καταρχάς, παρουσιάζει ως αρχικό και βασικό στάδιο ανάλυσης, την
προσεκτική καταγραφή των οπτικών στοιχείων (συμπεράσματα 1 και 2 ανωτέρω). Η
μεθοδολογία που ακολουθούμε στην παρούσα μελέτη συμφωνεί με αυτό το στάδιο, έχει
15
όμως και βασικές διαφορές που πιστεύουμε ότι εξελίσσουν και βελτιώνουν την όλη
διαδικασία. Συγκεκριμένα, μοιραζόμαστε τον κοινό στόχο (σε πρώτη φάση)
περιγραφής μόνο όσων απεικονίζονται, χωρίς προσπάθεια να μαντέψουμε κάτι
περιγραφής χαρακτήρων και αντικειμένων ή καλύτερα, στη δική μας
περίπτωση, κατηγοριοποίησης και όχι αναλυτικής οπτικής περιγραφής αυτών,
(δηλαδή δήλωσης της κατηγορίας στην οποία εντάσσονται μόνο και όχι
αναλυτική οπτική περιγραφή), καθώς αυτή μπορεί να αποβεί εξαντλητική και
ως προς την αναφορά στοιχείων που δεν έχουν βασικό ρόλο στο γελοιογραφικό
μήνυμα
περιγραφής όσων υπάρχουν στο φόντο ή σε πρώτο πλάνο (ή καλύτερα, στη
δική μας περίπτωση, κατηγοριοποίηση αυτής της οπτικής πληροφορίας, όταν
χρειάζεται, στο σύνολό της, δηλαδή όχι μεμονωμένα αντικείμενα αλλά π.χ. όλο
το σκηνικό στο φόντο)
Συμπλέουμε επίσης ως προς την ανάγκη κατά το δεύτερο στάδιο, αυτό της
ερμηνείας, να δηλώνει ο αναλυτής από πού συμπεραίνει κάποια πράγματα (έτσι ώστε
να αποφευχθεί κατά το δυνατόν η υποκειμενικότητα και η αυθαιρεσία στην εξαγωγή
συμπερασμάτων (πρβ. και συμπέρασμα 3 ως ανωτέρω).
Ενώ, όμως, η εκπαιδευτική προσέγγιση (και το συμπέρασμα 4 ανωτέρω) τονίζουν
στοιχεία, όπως το χρονικό και ιστορικό πλαίσιο της γελοιογραφίας, τα βιογραφικά
στοιχεία του δημιουργού και τα σύμβολα που εμφανίζονται οπτικά ή/και γλωσσικά
(σχήματα λόγου), εμείς χρησιμοποιούμε ένα πλούσιο πλέγμα σημασιολογικών
σχέσεων μεταξύ οπτικών και γλωσσικών στοιχείων και σταματάμε την ερμηνεία
εκεί. Πηγαίνουμε, δηλαδή, πέρα από τα σχήματα λόγου και τις μετωνυμικές σχέσεις
συμβολισμού, σε μια πολύ μεγαλύτερη γκάμα σημασιολογικών φαινομένων. Επίσης,
προχωράμε στην καταγραφή εννοιών που υπονοούνται, όταν αυτές είναι
απαραίτητες για τη σημασιολογική σύνδεση δύο στοιχείων (οπτικών μεταξύ τους,
γλωσσικών μεταξύ τους, ή οπτικού με γλωσσικό), όταν δηλαδή παρεμβάλλονται
στην νοηματική αλυσίδα.
Παράλληλα, θεωρούμε ότι μέχρι εκεί φτάνει η αντικειμενική ερμηνεία της
γελοιογραφίας και από εκεί και πέρα, ο συσχετισμός με το χωροχρόνο δημιουργίας και
τα στοιχεία του δημιουργού βοηθούν -κάποιες φορές- στην ευρύτερη κατανόηση του
μηνύματος, μερικές φορές και στην ίδια την κατανόηση του αστείου/της σάτιρας.
16
17
Ενεργοποίηση της γνώσης του κόσμου είναι συχνά σημαντική και αποτελεί ένα άλλο
βήμα στην ερμηνεία μιας γελοιογραφίας, παράλληλα ή μετά το συσχετισμό με το
χωροχρόνο δημιουργίας της. Κάποιες γελοιογραφίες δεν αναλύονται ούτε με όλα αυτά
τα βήματα πλήρως. Δεν αναλύονται ποτέ πλήρως, και εντελώς αντικειμενικά, αφήνουν
πολλές ερμηνείες ανοιχτές, καλούν τον προσλαμβάνοντα το μήνυμα να κάνει τους
δικούς του συσχετισμούς, να δώσει τη δική του ερμηνεία.
Μεθοδολογία
Βασικός στόχος της δικής μας μεθοδολογικής προσέγγισης στην ανάλυση των
γελοιογραφιών είναι:
1. να δαμάσουμε το «δαίμονα» των ανερμάτιστων υποκειμενικών ερμηνειών (μέχρι
το επίπεδο που είναι εφικτό)
2. να προσδώσουμε στα οπτικά στοιχεία τη σημασία που τους πρέπει, ως προς τη
συμμετοχή τους στο γελοιογραφικό μήνυμα (χωρίς καμία a-priori αξιολογική
τοποθέτηση για τη συνεισφορά τους) και
3. να αναδείξουμε τον εννοιολογικό «κόσμο» που χτίζει μια γελοιογραφία και μόνο
αυτή, χωρίς προσθήκη περαιτέρω ερμηνειών, κατά το δυνατόν φυσικά που
αυτό είναι εφικτό.
Στις ενότητες που ακολουθούν περιγράφουμε λεπτομερώς τη δική μας μέθοδο
ανάλυσης, ξεκινώντας από τη συλλογή του προς ανάλυση υλικού, μέχρι και την τελική
του επισημείωση σε υπολογιστικό περιβάλλον.
Επιλογή, συλλογή και οργάνωση σώματος γελοιογραφιών
Για την εξαγωγή πλούσιων και ισχυρών συμπερασμάτων, είναι σημαντικό να
δημιουργήσει κανείς ένα σώμα γελοιογραφιών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,
δηλαδή να περιέχει:
αριθμητικά και θεματικά ισορροπημένο και αντιπροσωπευτικό δείγμα υλικού
ανά γελοιογράφο,
υλικό ισορροπημένο ως προς την αναλογία οπτικής και γλωσσικής
πληροφορίας στη δημιουργία του γελοιογραφικού μηνύματος και
υλικό από γελοιογράφους ανάλογης εμπειρίας (και ει δυνατόν εκπροσώπους
και των δύο φύλων)
18
Κριτήρια Επιλογής Γελοιογράφων
Επιλέχθησαν 7 γελοιογράφοι: Γιάννης Ιωάννου, Γιάννης Καλαϊτζής, Γιάννης
Κυριακόπουλος (ΚΥΡ), Κώστας Μητρόπουλος