Content uploaded by Ana Zdravkovic
Author content
All content in this area was uploaded by Ana Zdravkovic on Feb 10, 2021
Content may be subject to copyright.
*Doktorand Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, e-mail: ana.zdravkovic@ius.bg.ac.rs
UDK: 342.4:341(497.11) Originalan naučni rad
Biblid:14513188, 18 (2019) Primljen 19. aprila 2019.
God XVIII, br. 69, str. 33–52 Odobren 18. avgusta 2019.
MEĐUNARODNO PRAVO U VAŽEĆEM USTAVU
I AMANDMANIMA NA USTAV REPUBLIKE SRBIJE
IZ 2018. GODINE – IZVITOPERENI MONIZAM?
Ana ZDRAVKOVIĆ*
Apstrakt: Neformalni postupak izmena važećeg Ustava Republike Srbije u delu koji
se odnosi na pravosuđe počeo je još 2017. godine, kada je Ministarstvo pravde prvi
put pozvalo predstavnike pravosudne struke i civilnog sektora da dostave svoje
predloge izmena. Od tada se debatuje i piše o različitim problemima i
nesuglasicama koje su se javile tokom ovog procesa, ali ne i o odnosu sudova i sudija
prema međunarodnom pravu. Nezapaženo je prošao deo amandmanskog teksta
prema kome sudije više ne sude na osnovu opšteprihvaćenih pravila
međunarodnog prava. Zato, rad reinkarnira diskusiju oko toga šta su uopšte
opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava i kakav je njihov položaj u važećem
Ustavu, a u širem smislu i kakav je odnos važećeg Ustava prema međunarodnom
pravu uopšte. Imajući u vidu da se izmene Ustava vrše u cilju ispunjenja uslova za
prijem Srbije u Evropsku uniju, važno je da Ustav zauzme jasan stav prema
izvorima međunarodnog prava i time ohrabri sudije da u svom radu kontinuirano
razmatraju i neposredno primenjuju međunarodno pravo. To bi, svakako, bilo
otežano ako bi se iz Ustava eliminisala odredba prema kojoj sudije u svom radu
primenjuju i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava. S obzirom da je
formalni predlog za promenu Ustava podnet tek novembra 2018. godine, rad
pretenduje da ukaže na značaj navedene odredbe i apeluje da se u predstojećem
procesu izneti problemi reše.
Ključne reči: opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava, odnos unutrašnjeg i
međunarodnog prava, Ustav Republike Srbije iz 2006. godine, Amandmani na Ustav
Republike Srbije iz 2018. godine.
UVODNE NAPOMENE
Republika Srbija se obavezala na promenu Ustava u delu koji se odnosi na
pravosuđe Nacionalnom strategijom reforme pravosuđa za period od 2013. do
2018. godine i Akcionim planom za Poglavlje 23, u cilju realizacije procesa
33
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
34
pridruživanja Evropskoj uniji.1S obzirom na preuzete obaveze, Ministarstvo pravde
je tokom 2018. godine izradilo četiri različite verzije amandmana.2Bila je to
jedinstvena prilika da se regulišu pitanja koja su predmet kritike u odnosu na
Mitrovdanski Ustav, makar kada je reč o delu koji se odnosi na sudove i sudije. Jedno
od tih pitanja, kome u ovom procesu nije posvećeno dovoljno pažnje, je odnos
Ustava prema međunarodnom pravu, odnosno status izvora međunarodnog prava
u unutrašnjem pravnom poretku. Važeći Ustav priznaje dva izvora međunarodnog
prava – opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava i potvrđene međunarodne
ugovore, koji su sastavni deo pravnog poretka Republike Srbije i neposredno se
primenjuju.3Dodatno, u delu Ustava koji se odnosi na pravosuđe propisano je da
sudovi sude na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata, kada je to predviđeno
zakonom, opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih
međunarodnih ugovora.4Međutim, sudske odluke se zasnivaju na Ustavu, zakonu,
potvrđenom međunarodnom ugovoru i propisu donetom na osnovu zakona.5
Opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava očigledno su izostavljena. Dakle,
prema važećim odredbama Ustava, opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava
jesu izvor prava u Republici Srbiji, neposredno se primenjuju, sudovi mogu suditi
na osnovu njih, ali ne i presuditi pozivajući se na iste?! Ovakva nedoslednost u
regulisanju odnosa unutrašnjeg i međunarodnog prava ne čini se prihvatljivom za
savremene najviše opšte pravne akte demokratskih država i nesumnjivo izaziva
konfuziju u primeni međunarodnog prava od strane domaćih organa.6Stoga se od
1Nacionalna strategija reforme pravosuđa za period od 2013. godine do 2018. godine usvojena
je 1. jula 2013. godine od strane Narodne skupštine RS, https://www.mpravde.gov.rs/files
/Nacionalna-Strategija-reforme-pravosudja-za-period-2013.-2018.-godine.pdf, pristupljeno
28.01.2019. godine; Akcioni plan za Poglavlje 23 usvojila je Vlada RS 27. aprila 2016. godine,
https://www.mpravde.gov.rs/files/Akcioni%20plan%20PG%2023%20Treci%20nacrt%20Ko
nacna%20verzija1.pdf, pristupljeno 28.1.2019. godine.
2U januaru 2018. godine Ministarstvo pravde je objavilo Radni tekst amandmana na Ustav
Republike Srbije, zatim ga u aprilu iste godine modifikovalo pod nazivom Nacrt amandmana
Ustava Republike Srbije, a potom ga još dva puta izmenilo, u septembru kao Radni tekst ustavnih
amandmana u oblasti pravosuđa usklađen sa preporukama Venecijanske komisije, i oktobru,
kao Nacrt ustavnih amandmana u oblasti pravosuđa, sve verzije dostupne na internet stranici
Ministarstva pravde, https://www.mpravde.gov.rs/sekcija/53/radne-verzije-propisa.php,
pristupljeno 28.1.2019. godine.
3Član 16 stav 2 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
4Ibid., član 142. stav 2.
5Ibid., član 145. stav 2.
6Presude u kojima se sudovi pozivaju na međunarodno pravo, čak i kada se radi o konvencijama iz
oblasti ljudskih prava, su na nivou incidenta, Marko Novaković, „Odnos države prema ljudskim
pravima kroz neposrednu primenu međunarodnih konvencija“, Basic Concepts of Public Inter-
national Law – Monism and Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013, str. 225.
aktuelnih izmena Ustava opravdano može očekivati da će prevazići opisanu
nekonzistentnost i jasno regulisati, makar, odnos sudova i sudija prema
međunarodnom pravu.
ŠTA SU ZAPRAVO OPŠTEPRIHVAĆENA PRAVILA
MEĐUNARODNOG PRAVA?
Opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava kod nas prvi put pominje Ustav
Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. godine, ističući da su međunarodni ugovori
koji su potvrđeni i objavljeni u skladu sa Ustavom i opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava sastavni deo unutrašnjeg pravnog poretka,7kao i da Savezna
Republika Jugoslavija u dobroj meri ispunjava obaveze koje proizlaze iz
međunarodnih ugovora u kojima je ona strana ugovornica.8Prema tome,
međunarodno pravo jeste deo unutrašnjeg pravnog poretka, ali ostaje lišeno
neposredne primene. Takvo rešenje odaje utisak ambivalentnosti, jer prima facie
prihvata monizam, ističući da je međunarodno pravo deo unutrašnjeg pravnog
poretka, ali ne prihvata i drugu suštinsku karakteristiku monizma po kojoj se norme
međunarodnog prava neposredno primenjuju, bez potrebe da u posebnoj formi
budu unete u unutrašnje pravo.9
Iako je važeći Ustav prevazišao pomenuti nedostatak i, makar načelno, prihvatio
neposrednu primenu međunarodnog prava, ni nakon njegovog usvajanja nije bilo
potpuno jasno koja se pravila zapravo podrazumevaju pod opšteprihvaćenim
pravilima međunarodnog prava. Prema jednom od tumačenja, to su pravila koja
proizlaze iz svih izvora navedenih u članu 38 stav 1 Statuta Međunarodnog suda
pravde,10 jer su svi navedeni izvori opšte prihvaćeni.11 Da li bi pak trebalo prihvatiti
da opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava mogu proizaći i iz pomoćnih izvora
međunarodnog prava? Pogotovo uzimajući u obzir da sam Statut Međunarodnog
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
35
7Član 16 stav 2 Ustava Savezne Republike Jugoslavije, Službeni list SRJ, br. 1/1992.
8Član 16 stav 1 Ustava Savezne Republike Jugoslavije, Službeni list SRJ, br. 1/1992.
9Malcolm N. Shaw QC, International Law, Cambridge University Press, Cambridge, 2008, p. 140.
10 Član 38 stav 1 navodi sledeće izvore:
a) međunarodne konvencije, bilo opšte ili posebne, kojima se ustanovljavaju pravila izričito
priznata od strane država u sporu;
b) međunarodni običaj, kao dokaz opšte prakse prihvaćene kao pravo;
c) opšta pravna načela priznata od strane prosvećenih naroda;
d) pod uslovom odredbe člana 59, sudske odluke i doktrina najpozvanijih stručnjaka javnog
prava raznih naroda, kao pomoćno sredstvo za utvrđivanje pravnih pravila.
11 Vojin Dimitrijević, et al., Osnovi međunarodnog javnog prava, Beogradski centar za ljudska
prava, Beograd, 2012, str. 26.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
36
suda pravde definiše pomoćne izvore – sudsku praksu i doktrinu najpozvanijih
stručnjaka javnog prava raznih naroda – kao sredstvo za utvrđivanje pravnih pravila,
dakle onih pravila sadržanih u glavnim formalnim izvorima međunarodnog prava?
Ne umanjujući njihov nesumnjivi značaj, ali ako oni nisu formalni izvori objektivnog
međunarodnog prava na međunarodnom nivou, ne deluje opravdano smatrati ih
formalnim izvorima međunarodnog prava ni na nacionalnom nivou. Stoga,
eliminacijom pomoćnih izvora iz člana 38 stav 1 Statuta sledi pitanje: jesu li
opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava možda pravila koja deriviraju iz
glavnih formalnih izvora međunarodnog prava, odnosno međunarodnih konvencija,
međunarodnih običaja i opštih pravnih načela priznatih od strane prosvećenih
naroda? Za početak, potrebno je podsetiti da su opšta pravna načela glavni
supsidijarni izvor, specifične prirode, koji je namenjen Međunarodnom sudu pravde
za prevazilaženje nekadašnjih brojnih pravnih praznina u međunarodnom pravu.
Takođe, radi se o pravilima prihvaćenim od strane ,,civilizovanih“ naroda in foro
domestico, dakle izvorno nacionalnim pravilima, koja tek primenom od strane
Međunarodnog suda pravde postaju pravila međunarodnog prava. Zbog toga bi se
teško mogao braniti stav da su opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava u
stvari opšta pravna načela, kao pravila koja izvorno uopšte i nisu pravila
međunarodnog prava. Dakle, preostaju međunarodne konvencije i međunarodni
običaji, kao glavni formalni izvori međunarodnog prava. S obzirom da važeći Ustav
odmah nakon opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava navodi potvrđene
međunarodne ugovore, nameće se zaključak da su opšteprihvaćena pravila zapravo
običajna pravna pravila. Većinski stav12 i jeste da se radi o međunarodnom običajnom
pravu, nepisanim pravilima koja nastaju dugotrajnom, opštom i konzistentnom
praksom država, koje prati svest o pravnoj obaveznosti, što je potvrđeno i od strane
Ustavnog suda Republike Srbije.13
12 Videti na primer Ivana Krstić, ,,Status međunarodnog prava u pravnom poretku Republike
Srbije i njegova primena u praksi“, Pravni život, 64, knj. 578, br. 12, 2015. godina, str. 25; Maja
Nastić, Ustavnopravni osnov primene Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda u postupku pred nacionalnim ustavnim sudovima, doktorska disertacija, Pravni fakultet
Univerziteta u Nišu, 2012, str. 209, ili Sanja Đajić, ,,Primena međunarodnog prava u pravnom
poretku Republike Srbije: načela i praksa“, Basic Concepts of Public International Law – Monism
and Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013, str. 498.
13 Rešenje Ustavnog suda IUz br. 43/2009 od 9. jula 2009. godine, Službeni glasnik RS, br.
65/2009, u kome sud navodi da se radi o ,,izvoru koji ili sadrži pravila ponašanja subjekata
međunarodnog prava koja su nastala kao međunarodni običaj i odnose se na stalnu i
jednoobraznu praksu država u odnosu na neke najopštije vrednosti ... ili sadrže načela koja
treba primenjivati ako nema podrobnijih pravila i na osnovu kojih treba postupati pri
tumačenju drugih normi. Ova načela izvode se iz principa zajedničkih svim ili većini
savremenih demokratskih pravnih sistema.“ Izvesno je da drugi deo citiranog obrazloženja
izlazi iz okvira običajnih pravnih pravila i okreće se nekom drugom izvoru, koji prema
citiranom opisu najviše podseća na opšta pravna načela prihvaćena od strane prosvećenih
POSTOJE LI TERMINOLOŠKE NEDOSLEDNOSTI
U VAŽEĆEM USTAVU REPUBLIKE SRBIJE
I ZAMAGLJUJU LI ONE VEĆ INICIJALNO
NEJASNE POJMOVE?
Na ovom mestu bi trebalo pomenuti i terminološku nedoslednost koja
karakteriše važeći Ustav iz 2006. godine i delom se odnosi i na odnos
međunarodnog i unutrašnjeg prava. U kontekstu međunarodnih odnosa, odredbom
člana 16 stav 1 propisano je da spoljna politika Republike Srbije počiva na
opštepriznatim principima i pravilima međunarodnog prava. U stavu 2, koji je već
pomenut, ustavotvorac se opredeljuje isključivo za termin opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava. Može biti da je u pozadini ovako precizne operacije
terminima ,,principi“ i ,,pravila“ shvatanje profesora Radomira Lukića, prema kome
su pravni principi (načela) najopštije norme pravnog poretka, koje se odnose na
sve ostale norme tog istog poretka i postavljaju okvire, granice značenja manje
opštih normi.14 Ili su, kao prema peru Dvorkina, pravila konkretne komande koje
se mogu samo primeniti ili ne primeniti, dok se na osnovu principa ne može odlučiti
o postojanju konkretnih prava i obaveza, kao i da će se u slučaju sukoba više
principa primeniti test proporcionalnosti (balansiranja), a u slučaju sukoba pravila,
jedno će uvek poništiti drugo.15 Na međunarodnom planu odnos između principa i
pravila možda je još kontroverzniji, s obzirom da se fundamentalna pravila
tradicionalno nazivaju principima, a njihova je priroda nadasve specifična.16
Na prvom mestu su svakako kogentna pravila o zabrani pretnje upotrebom sile
i upotrebe sile protiv teritorijalnog integriteta i političke nezavisnosti druge države,
obaveza rešavanja sporova mirnim putem i zabrana mešanja u unutrašnje poslove
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
37
naroda. Kako je, međutim, već objašnjeno da su opšta pravna načela izvor svojstven
međunarodnom pravu i namenjen pre svega Međunarodnom sudu pravde, otvoreno je pitanje
upotrebne vrednosti ovog izvora u unutrašnjem pravu i uopšte opravdanosti tumačenja
opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava kao opštih pravnih načela. Zbog toga, autor
predlaže da se tumačenje zadrži i ograniči na običajnim pravnim pravilima.
14 Radomir D. Lukić, Tumačenje prava, Savremena administracija, Beograd, 1961, str. 123-124.
15 Ronald Dworkin, “The Model of Rules“, The University of Chicago Law Review, 35/1967, pp.
27-28.
16 Postojanje inherentnog sukoba između principa i pravila na međunarodnom nivou priznaje i
profesor Lou, kada ističe da se u slučaju Deklaracije načela međunarodnog prava ipak radi o
principima, a ne pravilima, Vaughan Lowe, International Law, Oxford University Press, 2007,
p. 101. Sa druge strane, Petersen jasno objašnjava da je očuvanje međunarodnog mira i
bezbednosti princip, dok je zabrana upotrebe sile pravilo, Niels Petersen, “Customary Law
Without Custom? Rules, Principles, and the Role of State Practice in International Norm
Creation“, American University International Law Review, vol. 23/2, 2007, p. 290.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
38
druge države, koja su propisana Poveljom Ujedinjenih nacija,17 i dodatno precizirana
Deklaracijom načela međunarodnog prava o prijateljskim odnosima i saradnji
između država u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija iz 1970. godine.18 Sama
Deklaracija ih obeležava kao principe, a opet ona su ne samo obavezujuća običajna
pravna pravila, već su imperativna pravila kogentne prirode, od kojih nikada nisu
dozvoljena odstupanja (osim ako je i sam izuzetak kogentne prirode) i koja se
nikada ne mogu derogirati. U svakom slučaju, to nisu obeležja principa od kojih je
ovo promišljanje počelo. I tu je možda ratio opredeljenja ustavotvorca da spoljna
politika ne bude zasnovana samo na ugovornim ili običajnim pravilima, već i
principima koji su opšteprihvaćeni u međunarodnom pravu. Ako je ovo objašnjenje
u bilo kom delu prihvatljivo i logički dosledno, moguće je da se u članu 16 važećeg
Ustava uopšte i ne radi o terminološkoj nedoslednosti. Glavni argument koji baca
senku sumnje na ovakav rezon je nepostojanje obrazloženja za druge terminološke
nekonzistentnosti u Ustavu, poput okolnosti da se u članu 16 stav 2 koristi termin
potvrđeni međunarodni ugovori, dok je već u narednom članu upotrebljen termin
međunarodni ugovori.19 Autor ne može naslutiti razlog zbog koga je položaj stranaca
regulisan svim međunarodnim ugovorima, a ne samo potvrđenim, koji su sastavni
deo pravnog poretka Srbije i neposredno se primenjuju. Nejasno je i zbog čega
položaj stranaca nije regulisan i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava,
koja su drugi izvor međunarodnog prava u Republici Srbiji.
Položaj potvrđenih međunarodnih ugovora u ustavnom poretku odvojeno je,
mada ništa manje konfuzno pitanje. Pre svega, dilema postoji oko toga šta znači
potvrđeni kao atribut koji se pojavljuje uz međunarodne ugovore. Jesu li to samo
međunarodni ugovori koji podležu obaveznoj parlamentarnoj ratifikaciji, ili se
odnosi na sve međunarodne ugovore koji su potvrđeni i drugim instrumentima
ratifikacije, poput Uredbe Vlade?20 Naravno, prihvatljivije je da to budu svi
međunarodni ugovori, jer bi u suprotnom samo prvi bili sastavni deo unutrašnjeg
pravnog poretka, što bi izazivalo još veće probleme u praksi od onih koje može
izazvati ova neprecizna formulacija. Pomenuvši nepreciznost, u kontekstu
međunarodnih ugovora postoji još jedna nejasnoća. Odnosi se na član 16 stav 2 koji
propisuje da potvrđeni međunarodni ugovori moraju biti u skladu sa Ustavom, dok
se u članu 194 stav 4 ustavotvorac opredelio za sintagmu ne smeju biti u suprotnosti
sa Ustavom. Na prvi pogled možda sinonimi, ove formulacije ipak to nisu. One
ukazuju na drugačiji stepen saglasnosti koji se zahteva od potvrđenih
17 United Nations, Charter of the United Nations, 24 October 1945, 1 UNTS XVI.
18 United Nations, General Assembly Resolution 2625 (XXV), 1970, Doc. A/RES/2625 (XXV).
19 Član 17 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
20 Maja Nastić, Ustavnopravni osnov primene Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i
osnovnih sloboda u postupku pred nacionalnim ustavnim sudovima, op. cit., str. 206.
međunarodnih ugovora u odnosu prema Ustavu, a takva neopredeljenost nije
prikladna najvišem opštem pravnom aktu.
Konačno, u odredbi člana koji reguliše neposrednu primenu ljudskih prava, u
vezi sa tumačenjem odredbi o ljudskim i manjinskim pravima, navedeni su i termini
međunarodni standardi ljudskih i manjinskih prava i praksa međunarodnih
institucija koje nadziru njihovo sprovođenje.21 I ovaj član oštro je kritikovan. S jedne
strane, zbog nejasnog značenja termina međunarodni standardi, kao i zbog toga što
iz navedenog ustavnog pravila ne proizlazi nedvosmislen zaključak da li se ono
odnosi isključivo na tumačenje ustavnih odredbi o ljudskim i manjinskim pravima,
ili svih odredbi koje regulišu ovu materiju, nezavisno od toga u kom pravnom
propisu se nalaze.22 Štaviše, može biti da su opšteprihvaćena pravila međunarodnog
prava i potvrđeni međunarodni ugovori izvor međunarodnog prava en général, dok
se u slučaju tumačenja specifične materije ljudskih i manjinskih prava, koja se
katkad naziva i ustavnom materijom međunarodnog prava,23 mora u obzir uzeti širi
spektar izvora, pa tako i međunarodni standardi i praksa relevantnih
međunarodnih tela. Nevolja je utoliko što Ustav nije ostao dosledan stavu iz člana
18, te se ni međunarodni izvori ni međunarodni standardi i praksa relevantnih
međunarodnih institucija uopšte ne navode kao okvir delovanja Ustavnog suda
kada odlučuje o zaštiti ljudskih i manjinskih prava u postupku po ustavnoj žalbi.24
U svakom slučaju, i prilikom tumačenja i prilikom primene odredbi o ljudskim i
manjinskim pravima moraju se konsultovati i potvrđeni međunarodni ugovori i
običajna pravna pravila, koja su u terminologiji važećeg Ustava obeležena kao
opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava.
POLOŽAJ OPŠTEPRIHVAĆENIH PRAVILA
MEĐUNARODNOG PRAVA
U VAŽEĆEM USTAVU REPUBLIKE SRBIJE
Od usvajanja Mitrovdanskog Ustava postoji dilema povodom položaja
opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava u hijerarhiji pravnih normi unutar
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
39
21 Član 18 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
22 Marijana Pajvančić, ,,Kontroverze ustavnog okvira zaštite ljudskih prava“, Ustavne i međunarodne
garancije ljudskih prava, Zoran Radivojević (ur.), 2008, str. 252. Profesor Etinski insistira da se
prilikom tumačenja i primene svih domaćih propisa, a ne samo ustavnih propisa o ljudskim
pravima, mora voditi računa o postojanju međunarodnog ugovora i njegovog tumačenja od strane
međunarodnih institucija. Rodoljub Etinski, ,,Neposredna primena međunarodnih ugovora u
pravnom poretku Republike Srbije“, Basic Concepts of Public International Law – Monism and
Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013, str. 745.
23 Više o tome kod Stephen Gardbaum, “Human Rights as International Constitutional Rights“,
The European Journal of International Law, vol. 19/4, 2008, pp. 749-768.
24 Član 170 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
40
pravnog poretka Republike Srbije. Pre svega, odredbom člana 16 stav 2 propisano
je da potvrđeni međunarodni ugovori moraju biti u skladu sa Ustavom. Takav
zahtev, međutim, nije postavljen u odnosu na opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava. Da li to znači da su opšteprihvaćena pravila međunarodnog
prava jače pravne snage od potvrđenih međunarodnih ugovora u unutrašnjem
pravu? Dodatni argument za potvrdni odgovor na ovo pitanje je i odredba člana
194 stav 4 prema kojoj potvrđeni međunarodni ugovori ne smeju biti u suprotnosti
sa Ustavom, što se ponovo ne odnosi na opšteprihvaćena pravila međunarodnog
prava. S druge strane, Ustavni sud odlučuje o saglasnosti potvrđenih međunarodnih
ugovora sa Ustavom,25 ali ne i o usaglašenosti potvrđenih međunarodnih ugovora
sa opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava. Zbog toga bi možda postojao
osnov za zaključak da su međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila iste
pravne snage u unutrašnjem pravnom poretku. Ipak, kako opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava ne podležu kontroli ustavnosti, autor prihvata stav o
prednosti opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava nad potvrđenim
međunarodnim ugovorima.26
Drugo je pitanje odnosa opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i
Ustava. Pojedini autori ističu načelo ekvipariranosti međunarodnog i unutrašnjeg
prava iz člana 16, zbog koga u istu ravan stavljaju Ustav i opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava.27 Jasna je pak odredba prema kojoj je Ustav najviši pravni
akt Republike Srbije.28 Ona je osnov stavova da se na vrhu pravnog poretka nalazi
samo Ustav, zatim su opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava, koja zbog svoje
prirode i karaktera imaju nadugovornu snagu, ali ne veću od Ustava, te su ispod
njih potvrđeni međunarodni ugovori, pa zakoni, i na kraju podzakonski akti.29
Međutim, može li se braniti stav da su opšteprihvaćena pravila međunarodnog
prava u stvari iznad Ustava? Nedovoljno jasan odnos Ustava prema ovom izvoru
prava definitivno otvara prostor i za ovakvo tumačenje. Prvenstveno bi trebalo imati
u vidu jedno od kapitalnih pravila međunarodnog prava, prema kome se država ne
može pozivati na svoje unutrašnje pravo kako bi opravdala neizvršenje svoje
međunarodne obaveze,30 uz dodatno podsećanje da važeći Ustav prihvata monizam
sa primatom međunarodnog prava. Drugim rečima, svi važeći pravni akti u
25 Član 167 stav 1, tačka 2 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
26 Marijana Pajvančić, ,,Kontroverze ustavnog okvira zaštite ljudskih prava“, op. cit., str. 248.
27 Ratko Marković, ,,Ustav Republike Srbije iz 2006 – kritički pogled“, Anali Pravnog fakulteta,
broj 2, 2006, str. 10.
28 Član 194 stav 2 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
29 Bosa Nenadić, ,,Ustavni sud Republike Srbije“, Revus, 11/2009, str. 130.
30 Article 27, Vienna Convention on the Law of Treaties, United Nations, Treaty Series, vol. 1155,
p. 331.
Republici Srbiji, pa tako i Ustav, moraju biti u saglasnosti sa međunarodnim pravom.
Ako i ne bi bili, prednost u primeni bi imalo međunarodno pravo, uz eventualnu
međunarodnu odgovornost države za protivpravni akt. Na to je ukazala i Evropska
komisija za demokratiju putem prava (Venecijanska komisija), naročito
naglašavajući da se odredbe Ustava moraju tumačiti uzimajući u obzir
međunarodno pravo, odnosno na način kojim se izbegava svaki sukob domaćeg i
međunarodnog prava.31 Priznala je Venecijanska komisija i da je često kod drugih
evropskih država, uključujući i one sa dugom demokratskom tradicijom, da daju
veći značaj nacionalnim ustavima u odnosu na međunarodne ugovore, ali se o
opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava, njihovom nejasnom značenju i
odnosu sa drugim izvorima prava u Republici Srbiji, nije izjasnila.32 U svakom
slučaju, ako su opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava stvarno običajna
pravna pravila, koja kao takva obavezuju celu međunarodnu zajednicu i čine glavni,
nekada čak dominantan izvor međunarodnog prava, ako ne podležu kontroli
ustavnosti, te celokupan pravni poredak Republike Srbije mora biti u saglasnosti
sa međunarodnim pravom, a samim tim i njima, i naposletku, ako će se u sukobu
bilo koje nacionalne norme, čak i ustavne, sa opšteprihvaćenim pravilom
međunarodnog prava prednost uvek dati tom pravilu, nameće se zaključak da ona
ipak jesu iznad Ustava.
DA LI SU I KAKO PREDLOŽENE IZMENE USTAVA
ISPRAVILE UOČENE NEDOSTATKE?
Kao što je već objašnjeno u uvodnom delu ovog rada, aktuelni Ustav pokazao je
značajnu nedoslednost kada se radi o odnosu sudova i sudija prema izvorima
međunarodnog prava u Republici Srbiji. Još jednom, član 142 stav 2 propisuje da
sudovi sude na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata, kada je to predviđeno
zakonom, opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih
međunarodnih ugovora. Jedna od zamerki upućena ovoj odredbi odnosi se na
pitanje zašto nije propisala da sudovi sude i po osnovu međunarodnog prava, ako
je već prihvaćena monistička koncepcija sa primatom međunarodnog prava, te se
ono neposredno primenjuje.33 Daleko od neosnovane, ova primedba ipak ne deluje
kao glavni kamen spoticanja pravnika praktičara kada je reč o njihovom odnosu
prema međunarodnom pravu. Sudovi su ovlašćeni da sude na osnovu dva glavna
izvora međunarodnog prava i to bi moglo biti dovoljno da međunarodno pravo
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
41
31 Evropska komisija za demokratiju putem prava (Venecijanska komisija), ,,Mišljenje o Ustavu
Srbije“, Savet Evrope, CDL-AD(2007)004, br. 405/2006, 2007, str. 6.
32 Ibid.
33 Ivana Krstić, ,,Status međunarodnog prava u pravnom poretku Republike Srbije i njegova
primena u praksi“, op. cit., str. 28.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
42
prihvate kao sastavni deo unutrašnjeg pravnog poretka, odnosno da međunarodno
i unutrašnje pravo stvarno percipiraju kao deo jednog jedinstvenog pravnog
sistema. Međutim, to je značajno otežano, možda čak i onemogućeno odredbom
člana 145 stav 2 koja predviđa da se sudske odluke zasnivaju na Ustavu, zakonu,
potvrđenom međunarodnom ugovoru i propisu donetom na osnovu zakona. Na
osnovu čega bi se onda moglo očekivati da će sudovi prihvatiti, primeniti i suditi na
osnovu pravila međunarodnog prava, ako se sudska odluka ne može zasnivati na
njima? Ambivalentan i nekonzistentan stav domaćih organa prema međunarodnom
pravu u praksi je najverovatnije posledica opisanih nejasnoća i nedoslednosti u
samom Ustavu Republike Srbije.34
Zato, predložene izmene Ustava u delu koji se odnosi na pravosuđe
predstavljaju dugo očekivanu priliku da se navedeni nedostaci isprave. Umesto toga,
u svim amandmanskim tekstovima ista je odredba koja predviđa da je ,,sudija
nezavisan i sudi na osnovu Ustava, potvrđenih međunarodnih ugovora, zakona i
drugih opštih akata“,35 kojom se faktički menja član 142 važećeg Ustava. Drugim
rečima, iz nepoznatih razloga i bez ikakvog obrazloženja, predloženo je da sudije i
u svom radu, a ne samo u donošenju sudske odluke kao do sada, budu uskraćene
za jedan izvor prava, opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava.36 U slučaju da
predložene izmene budu usvojene, međusobna usaglašenost ustavnih odredbi koje
se odnose na izvore prava, jedinstvenost pravnog poretka Srbije i primenljivost
34 Ibid.
35 Amandman IV stav 1. Radnog teksta amandmana na Ustav Republike Srbije od 22. januara
2018. godine, amandman V stav 1. Nacrta amandmana Ustava Republike Srbije od 13. aprila
2018. godine, amandman VI stav 1. Radnog teksta ustavnih amandmana u oblasti pravosuđa
usklađen sa preporukama Venecijanske komisije od 11. septembra 2018. godine i amandman
VI stav 1. Nacrta ustavnih amandmana u oblasti pravosuđa od 15. oktobra 2018. godine,
dostupno na https://www.mpravde.gov.rs/sekcija/53/radne-verzije-propisa.php, pristupljeno
28.1.2019. godine
36 ,,Opravdano se postavlja pitanje kako je moguće u tekstu amandmana IV izostaviti odredbu o
tome da sudovi sude (tj. da se sudske odluke donose) i na osnovu ,,opšteprihvaćenih pravila
međunarodnog prava“ (kada to stoji izričito u članu 142 stav 2 Ustava), odnosno u Amandman
XIV ne uneti da javno tužilaštvo vrši svoju nadležnost i na osnovu ,,opšteprihvaćenih pravila
međunarodnog prava“, Bosa Nenadić, ,,Osvrt na Radni tekst amandmana I-XXIV na Ustav
Republike Srbije koje je pripremilo Ministarstvo pravde“, Svedočanstvo pripreme za promenu
Ustava od 2006. godine i struka, Društvo sudija Srbije, Beograd, 2018, str. 300. I drugi autori
kritikovali su navedeni amandman, na primer Marijana Pajvančić, ,,Amandmani na Ustav
Republike Srbije – Komentari na deo o sudovima“, Svedočanstvo pripreme za promenu Ustava
od 2006. godine i struka, Društvo sudija Srbije, Beograd, 2018, str. 279, ili Centar za pravosudna
istraživanja, ,,Komentari o Radnom tekstu amandmana Ministarstva pravde na Ustav Republike
Srbije“, Svedočanstvo pripreme za promenu Ustava od 2006. godine i struka, Društvo sudija
Srbije, Beograd, 2018, str. 219.
opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava biće dovedeni u pitanje. Dakle,
opšteprihvaćena pravila ostaće izvor prava u Republici Srbiji, jer se član 194 važećeg
Ustava ne menja. Njihov položaj u unutrašnjem pravnom poretku takođe će ostati
nepromenjen, dakle nedovoljno jasan i u odnosu prema Ustavu i prema potvrđenim
međunarodnim ugovorima, jer predmet izmena nisu ni članovi koji regulišu ovu
materiju. Ono što je izvesno jeste da sudije neće imati mogućnost da primene
običajna pravna pravila. Interesantno je, čak i zabrinjavajuće, da Venecijanska
komisija nije ni pomenula navedenu izmenu u Mišljenju o nacrtu amandmana na
ustavne odredbe koje se tiču pravosuđa.37
Radi što potpunijeg sagledavanja iznetog problema, nužno je osvrnuti se i na
ranije iznete stavove da se sudske odluke opravdano ne mogu zasnivati na
maglovitom i neodređenom pojmu, kao što su opšteprihvaćena pravila
međunarodnog prava.38 Razlozi za takvo opredeljenje su da to nije u skladu sa
načelom legaliteta (u krivičnom postupku) i pravnom sigurnošću, kao i da može
voditi širokim i potencijalno arbitrarnim tumačenjima.39 Međutim, kako je već
pokazano da su opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava običajna pravna
pravila, tako citirani argument gubi na snazi, naročito jer su u međunarodnom
pravu prilično kristalizovani metodi dokazivanja običajnih pravnih pravila.40
Uostalom, sudije bi se uvek mogle pozvati i na autoritativna tumačenja
Međunarodnog suda pravde ili drugih međunarodnih tela i tribunala, koji se u svojoj
praksi često bave ispitivanjem i dokazivanjem običajnih pravnih pravila. S druge
strane, kada bi se radilo o pravilu kojim se nijedan međunarodni organ nije bavio,
sudije bi morale biti slobodne da samostalno ispitaju karakter određenog pravila i
upuste se u dokazivanje njegove običajne prirode. Na kraju krajeva, iura novit curia
ne mora biti ograničeno na unutrašnje pravo, pogotovo ne ako su unutrašnje i
međunarodno pravo deo jedinstvenog pravnog sistema.
Pitanje je pak da li će uopšte sudijama i biti potrebno da primene ova pravila,
imajući u vidu da je većina običajnih pravnih pravila u međunarodnom pravu već
kodifikovana, kao i da je Republika Srbija država ugovornica većine relevantnih
međunarodnih ugovora? Istini za volju, autor ne može predvideti veliki broj ovakvih
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
43
37 Evropska komisija za demokratiju putem prava (Venecijanska komisija), ,,Mišljenje o nacrtu
amandmana na ustavne odredbe koje se tiču pravosuđa“, Savet Evrope, CDL-AD(2018)011, br.
921/2018, 2018, str. 7.
38 Milan Škulić, ,,Neposredna primena međunarodnog krivičnog prava u Srbiji“, Anali Pravnog
fakulteta Univerziteta u Zenici, 10/2012, str. 80.
39 Ibid.
40 Videti na primer Bojan Milisavljević, Bojana Čučković, “Identification of Custom in International
Law“, Annals of Faculty of Law University of Belgrade, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,
Beograd, 3/2014 ili Bojan Milisavljević, Međunarodno običajno pravo, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2016, str. 71-119.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
44
situacija. Ipak, čini se da je dovoljno da se pojavi makar i jedna u praksi, pa da
pravosudni organi osete kako je ,,izmenjeni“ Ustav ograničio okvire njihovog
delovanja. Pređimo na hipotetički primer. Među principima za zasnivanje krivične
nadležnosti po međunarodnom pravu je i univerzalni princip, koji se može
invocirati ako se ispune dve pretpostavke. Prva se odnosi na prirodu izvršenog dela,
koje mora biti tako ozbiljno da vređa interes celokupne međunarodne zajednice,
zbog čega ga ona smatra neprihvatljivim.41 Druga pretpostavka polazi od toga da
nijedna država koja ima jaču vezu sa izvršenim delom ili učiniocem, po osnovu
teritorijalnog, personalnog ili zaštitnog principa, nije bila sposobna ili voljna da sudi
za izvršeno krivično delo.42 Iako je univerzalna nadležnost za različita krivična dela
predviđena relevantnim međunarodnim ugovorima43, za krivično delo genocida
ona je i dalje u sferi običajnog pravnog pravila.44 Drugačije rečeno, univerzalna
nadležnost za krivično delo genocida izvire iz opšteprihvaćenih pravila
međunarodnog prava. I Krivični zakonik Republike Srbije priznaje univerzalnu
nadležnost, mada ne predviđa za koja konkretna dela je moguće zasnovati je, ali
zahteva da je u pitanju krivično delo za koje je po zakonu zemlje u kojoj je učinjeno
propisana minimalna kazna zatvora od pet godina, da se učinilac nalazi na teritoriji
Srbije i da nije izručen stranoj državi.45 Zamislivo je da stranac izvrši krivično delo
genocida u inostranstvu, da mu nijedna druga država za to delo nije sudila, kao i da
se on nađe na teritoriji naše zemlje. U toj situaciji, Srbija bi mogla da zasnuje
nadležnost po osnovu univerzalnog principa, pozivajući se na relevantne odredbe
Krivičnog zakonika, ali ne i pozivajući se na običajno pravno pravilo. Tako, ako bi i
Krivični zakonik bio izmenjen, te navedena odredba o univerzalnoj nadležnosti
stavljena van snage, sudovi u Srbiji više ne bi mogli da vrše univerzalnu nadležnost
za krivično delo genocida. Štaviše, odredba člana 10 stav 3 Krivičnog zakonika
propisuje i da kada se radi o univerzalnom principu, ako je u pitanju delo koje je u
vreme kad je izvršeno smatrano krivičnim delom, prema opštim pravnim načelima
priznatim u međunarodnom pravu gonjenje se može preduzeti u Srbiji po odobrenju
republičkog javnog tužioca, bez obzira na zakon zemlje u kojoj je krivično delo
41 Ivana Krstić, Univerzalna nadležnost u međunarodnom pravu za teške povrede ljudskih prava,
Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2013, str. 45.
42 Ibid, str. 45-48.
43 Primera radi, Ženevske konvencije iz 1949. godine, Konvencija o suzbijanju nezakonite otmice
vazduhoplova iz 1970. godine, Konvencija o pravu mora iz 1982. godine, Konvencija o zabrani
mučenja i drugih oblika surovih, nečovečnih ili ponižavajućih postupaka ili kažnjavanja iz 1984.
godine itd.
44 Ivana Krstić, Univerzalna nadležnost u međunarodnom pravu za teške povrede ljudskih prava,
op. cit., str. 183.
45 Član 9 stav 2 Krivičnog zakonika, Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 – ispr., 107/2005
– ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014 i 94/2016.
učinjeno.46 Ne ulazeći u ispitivanje razloga zbog kojih Krivični zakonik ne prati
terminologiju važećeg Ustava, te umesto opšteprihvaćena pravila međunarodnog
prava, koristi potpuno novi termin – opšta pravna načela priznata u
međunarodnom pravu – sva je prilika da se i ovde radi o običajnim pravnim
pravilima. Da pojasnimo. Ako bi se na teritoriji naše države našao stranac koji je u
inostranstvu izvršio krivično delo genocida, koje međutim u vreme izvršenja nije
bilo inkriminisano zakonom te zemlje, nadležni organi Republike Srbije mogli bi
da preduzmu krivično gonjenje (i da sude) za ovo delo, ako je ono u vreme izvršenja
smatrano krivičnim delom prema običajnim pravnim pravilima. Nevolja je pak u
tome što bi se domaći organi morali pozvati na relevantno običajno pravno pravilo,
a što im predložene izmene Ustava ne omogućavaju.47
Prisutno je i kontroverzno pitanje krivičnog gonjenja za međunarodna krivična
dela, koja su izvršena pre stupanja na snagu relevantnih izmena Krivičnog zakonika.
Primera radi, zločin protiv čovečnosti je i pre inkriminacije u domaćem zakoniku
predstavljao međunarodno krivično delo prema običajnim pravnim pravilima.48
Ako bi se prihvatio stav da krivično gonjenje u ovakvoj situaciji ne vređa načelo
zakonitosti, postavlja se pitanje da li bi uopšte domaći organi mogli krivično da gone
i sude za zločin protiv čovečnosti izvršen pre inkriminacije u nacionalnom
zakonodavstvu, pozivajući se na običajno pravno pravilo? U slučaju usvajanja
predloženih izmena, odgovor bi definitivno bio odričan.
Naposletku, Ustav kao najviši pravni akt trebalo bi da gleda u budućnost i stvori
okvire i ograničenja za postupanje organa državne vlasti. Ta ograničenja, međutim,
ne znače uskraćivanje pojedinih izvora prava. Naprotiv, ona podrazumevaju
pružanje širine u postupanju, koja bi omogućila donošenje pravičnih odluka. U tom
smislu, nikako ne deluje opravdana eliminacija običajnih pravnih pravila kao izvora
prava i okvira postupanja pravosudnih organa. Pre svega, iako je većina običaja
kodifikovana, izvesno je da će u budućnosti nastati novi običaji, čija kodifikacija
naravno nije zagarantovana. Zašto bi naši organi bili onemogućeni da primenjuju
ova pravna pravila? Najpesimističniji hipotetički scenario bio bi da Republika Srbija
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
45
46 Ibid., član 10 stav 3.
47 Mada profesor Stojanović ne smatra da bi se ovde radilo o neposrednoj primeni
međunarodnog prava, jer bi se na učinjeno krivično delo primenilo naše krivično pravo,
nadležni organi bi svakako morali da ispitaju sadržinu običajnih pravnih pravila i u skladu sa
njima odluče ima li mesta kvalifikaciji dela kao krivičnog, te da se eventualno pozovu na
relevantno običajno pravno pravilo. U svetlu predloženih izmena, prema kojima sudije ne sude
na osnovu običajnih pravnih pravila, otvoreno je pitanje jesu li onda ovlašćene da se na iste
pozivaju u svom radu. Za navedeni stav profesora Stojanovića videti Zoran Stojanović,
Komentar Krivičnog zakonika, Službeni glasnik, Beograd, 2017, str. 61.
48 Guido Acquaviva, Fausto Pocar, “Crimes against Humanity“, Max Planck Encyclopedia of Public
International Law, 2008, par. 21.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
46
istupi iz relevantnih međunarodnih ugovora, na primer svih onih koji zabranjuju
mučenje, nečovečno ili ponižavajuće postupanje i kažnjavanje. Kako je zabrana
mučenja običajno pravno pravilo, nacionalni organi bi jednako mogli da sude za
kršenje ove zabrane, kada bi im Ustav to dozvolio. Na taj način, sudovi bi stvarno
mogli da postupaju kao sudska vlast i pokažu nezavisnost i prkos pogrešnim
odlukama izvršne vlasti, poput onih o istupanju iz međunarodnih konvencija.
Svi navedeni primeri, iako malo verovatni, dovoljno ilustruju sistemske
probleme do kojih može dovesti brisanje samo nekoliko nejasnih reči iz najvišeg
pravnog akta.
OPŠTEPRIHVAĆENA PRAVILA MEĐUNARODNOG PRAVA
U UPOREDNOM PRAVU
Često citiran kao jasan primer odnosa između unutrašnjeg i međunarodnog
prava u monističkom smislu je član 25 Ustava Savezne Republike Nemačke iz 1949.
godine, prema kome su opšta pravila međunarodnog prava sastavni deo prava
savezne države, imaju prednost u odnosu na zakone i neposredno stvaraju prava i
obaveze za stanovnike teritorije savezne države.49 Što se međunarodnih ugovora
tiče, oni moraju biti potvrđeni u skladu sa članom 59 stav 2, nakon čega imaju snagu
zakona, za razliku od opštih pravila međunarodnog prava koja imaju jaču pravnu
snagu od zakona.50 Pitanje – šta su zapravo opšta pravila međunarodnog prava
nekoliko puta je postavljano pred Ustavnim sudom Nemačke, koji ih je definisao
kao „opšte primenljiva pravila običajnog prava (univerzalni međunarodni običaj,
A. Z.) i opšte pravne principe“.51 U svakom slučaju, odnos nemačkog Ustava prema
međunarodnom pravu opisan je kao ,,prijateljski“ (Völkerrechtsfreundlichkeit), a i
prilikom tumačenja Ustava vodi se računa o međunarodnom pravu
(völkerrechtsfreundliche Auslegung).52
Opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava prisutna su i u Ustavu Austrije
iz 1920. godine, čiji član 9 propisuje da se navedena pravila smatraju sastavnim
49 Article 25, Basic Law for the Federal Republic of Germany, 23 May 1949, dostupno na
https://www.refworld.org/docid/4e64d9a02.html, pristupljeno 9.4.2019. godine.
50 Maja Nastić, Ustavnopravni osnov primene Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i
osnovnih sloboda u postupku pred nacionalnim ustavnim sudovima, op. cit., str. 47.
51 Bundesverfassungsgericht, Beschluß des Zweiten Senats vom 10. Juni 1997, 2 BvR 1516/96,
par. 59, Bundesverfassungsgericht, Beschluß des Zweiten Senats vom 13. Mai 1996, 2 BvL
33/93, par. 45.
52 Daniel Lovric, “A Constitution Friendly to International Law: Germany and its
Völkerrechtsfreundlichkeit”, Australian Year Book of International Law, 4/2006, p. 5.
delom državnog saveznog prava, a prema tumačenju doktrine podrazumevaju
običajna pravna pravila.53
Član 10 Ustava Republike Italije iz 1948. godine predviđa da se pravni poredak
Italije usklađuje sa opštim principima međunarodnog prava, dok prema članu 117
država i regije vrše zakonodavnu vlast u skladu sa Ustavom, a u granicama
utvrđenim pravom Evropske unije i međunarodnim obavezama, što je jasan
indikator ustavnog statusa koje međunarodno pravo ima u unutrašnjem poretku
ove države.54 Takođe, opšti principi međunarodnog prava iz citiranog člana 10
tumače se kao međunarodno običajno pravo.55
Dalje, odredba člana 8 stav 1 Ustava Portugala iz 1976. godine predviđa da
pravila i načela opšteg ili zajedničkog međunarodnog prava čine sastavni deo
portugalskog prava.56 I za pomenuta pravila smatra se da predstavljaju običajna
pravna pravila.57
Ustav Ruske Federacije iz 1993. godine u članu 15 stav 4 koristi formulaciju
,,univerzalno prihvaćene norme međunarodnog prava i međunarodni ugovori i
sporazumi“, za koje propisuje da čine sastavni unutrašnjeg pravnog poretka, kao i
da će u slučaju sukoba međunarodnog ugovora i zakona, ugovor imati prednost.58
Slično, opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava i ratifikovane
međunarodne ugovore navodi i Ustav Grčke od 1975. godine, čiji član 28 kaže da
od momenta kada su postali primenljivi, predstavljaju sastavni deo njenog pravnog
sistema.59 Ta su opšta pravila međunarodnog prava ponovo sinonim za običajna
pravna pravila.60
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
47
53 Luzius Wildhaber, Stephan Breitenmoser, “The Relationship between Customary International
Law and Municipal Law in Western European Countries”, Max-Planck-Institut für ausländisches
öffentliches Recht und Völkerrecht, 1988, p. 185.
54 Anne Peters, “Supremacy Lost: International Law Meets Domestic Constitutional Law“, Vienna
Online Journal on International Constitutional Law, 3/2009, p. 186.
55 Antonio La Pargola, Patrick Del Duca, “Community Law, International Law and the Italian
Constitution“, The American Journal of International Law, vol. 79, no. 3, 1985, p. 601.
56 Article 8, Constitution of the Portuguese Republic, 25 April 1976, dostupno na
https://www.refworld.org/docid/3ae6b5520.html, pristupljeno 8.4.2019. godine
57 Luzius Wildhaber, Stephan Breitenmoser, “The Relationship between Customary International
Law and Municipal Law in Western European Countries”, op. cit., pp.174-176.
58 Article 15, Constitution of the Russian Federation, 25 December 1993, dostupno na
https://www.refworld.org/docid/3ae6b59f4.html, pristupljeno 8.4.2019. godine.
59 Article 28, The Constitution of Greece, 18 April 2001, dostupno na https://www.refworld.org/
docid/4c52794f2.html, pristupljeno 9.4.2019. godine.
60 Luzius Wildhaber, Stephan Breitenmoser, “The Relationship between Customary International
Law and Municipal Law in Western European Countries”, op. cit., p. 187.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
48
Status međunarodnih izvora u unutrašnjem pravnom sistemu Francuske
Republike regulisan je članom 55 Ustava iz 1958. godine, prema kome
međunarodni ugovori i sporazumi koji su ratifikovani i potvrđeni na propisan način,
nakon objavljivanja, imaju jaču pravnu snagu od zakona, pod uslovom da sporazum
primenjuje i druga strana.61 Iako ovaj Ustav ne pominje izričito običajna pravna
pravila, prisutni su stavovi da, kao i kada je reč o ustavima Holandije, Švajcarske,62
ili Sjedinjenih Američkih Država, izostanak reference prema običajima ne znači da
ih sudovi ne primenjuju u praksi.63
Ista je situacija i sa važećim Ustavom Hrvatske, koji se ne izjašnjava o položaju
opštih pravila međunarodnog prava u unutrašnjem pravnom poretku. Odredba
člana 141 kaže da međunarodni ugovori koji su sklopljeni i potvrđeni u skladu sa
Ustavom i objavljeni, a koji su na snazi, čine deo unutrašnjeg pravnog poretka, da
su po pravnoj snazi iznad zakona, kao i da se njihove odredbe mogu menjati ili
ukidati samo pod uslovima koji su u njima utvrđeni ili saglasno opštim pravilima
međunarodnog prava.64 Različito, Ustav Crne Gore iz 2007. godine u članu 9
propisuje da su potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena
pravila međunarodnog prava sastavni deo unutrašnjeg pravnog poretka, imaju
primat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primenjuju kada odnose
uređuju drugačije od unutrašnjeg zakonodavstva.65 Očekivano, navedena odredba
najbliža je odredbi člana 16 našeg Ustava, mada je jasnija i nedvosmislenija u
prednosti koju daje međunarodnom pravu.
Bez obzira na to da li pomenuti ustavi usvajaju monizam, dualizam ili ma kakvu
hibridnu koncepciju, zajedničko im je što prihvataju, a često i propisuju neposrednu
primenu običajnih pravnih pravila. Štaviše, praksom su argumentovani i stavovi da
osim ako bi običajna pravna pravila bila eksplicitno isključena ustavnim aktom, u
svakoj drugoj situaciji sudovi će pretpostaviti njihovu opštu inkorporiranost u
unutrašnji pravni poredak.66 Izričita odredba koja se odnosi na običajno pravo samo
61 Article 55, Constitution of the Republic of France, 4 October 1958, dostupno na
https://www.refworld.org/docid/3ae6b594b.html, pristupljeno 8.4.2019. godine.
62 Mada Ustav Švajcarske u članu 190 predviđa da Vrhovni sud i ostali sudski organi primenjuju
federalne propise i međunarodno pravo, Federal Constitution of the Swiss Confederation, 18
April 1999, dostupno na https://www.refworld.org/docid/3ae6b6040.html, pristupljeno
9.4.2019. godine.
63 Luzius Wildhaber, Stephan Breitenmoser, “The Relationship between Customary International
Law and Municipal Law in Western European Countries”, op. cit., p. 189.
64 Član 141 Ustava Republike Hrvatske, “Narodne novine“, br. 56/90, 135/97, 8/98 – pročišćen
tekst, 113/2000, 124/2000 – pročišćen tekst, 28/2001, 41/2001 – pročišćen tekst, 55/2001
– ispravak, 76/2010.
65 Član 9 Ustava Crne Gore, Službeni list CG, br. 1/2007 i 38/2013.
66 Ibid., p. 205.
je deklarativnog karaktera i ističe nepobitnu vezu između unutrašnjeg i
međunarodnog prava, te osigurava da će se o međunarodnom pravu voditi računa
i u budućnosti.67
UMESTO ZAKLJUČKA – APEL, JER JOŠ UVEK NIJE KASNO
U momentu pisanja ovog rada, predložene izmene Ustava Republike Srbije još
uvek nisu usvojene. Vlada je podnela predlog za promenu Ustava Narodnoj
skupštini, te je javna rasprava tek pred nama. Zato bi ovaj tekst i trebalo posmatrati
kao doprinos čitavom procesu, radi suočavanja različitih stavova i mišljenja.
Predlozi stručne javnosti i profesije svakako su od presudnog značaja za stvaranje
kvalitetnog i istrajnog akta, koji će uspeti da odgovori svim izazovima u budućnosti,
među kojima je verovatno najveći – pristupanje Srbije Evropskoj uniji. U tom smislu,
ako je stav većine država članica ujedinjene Evrope prema običajnim pravilima
odavno jasan, te ih pretežno prihvataju kao deo unutrašnjeg prava i ostavljaju
prostor njihovoj neposrednoj primeni, zašto bi Srbija izabrala drugačiji odnos?
Naročito imajući u vidu da se već nalazi na ,,evropskom putu“. Ukoliko bi stav većine
ipak bio da nema mesta neposrednoj primeni običajnih pravnih pravila, onda bi
valjalo izmeniti i ostale odredbe Ustava koje se odnose na ovaj izvor prava. Time bi
se priklonili nečemu što najviše podseća na dualizam, pa odvojili unutrašnje od
međunarodnog prava i rasteretili sudije i sve ostale nacionalne organe bremena
primene međunarodnog prava i poštovanja prakse relevantnih međunarodnih
institucija. Svakako, najbesmislenije rešenje deluje ono neopredeljeno, prema kome
opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava jesu deo unutrašnjeg pravnog
poretka i neposredno se primenjuju, osim što sudije ne mogu suditi na osnovu njih,
niti se sudska odluka na njima može zasnivati.
LITERATURA
Acquaviva, Guido, Pocar, Fausto, “Crimes against Humanity“, Max Planck
Encyclopedia of Public International Law, 2008.
Centar za pravosudna istraživanja, ,,Komentari o Radnom tekstu amandmana
Ministarstva pravde na Ustav Republike Srbije”, Svedočanstvo pripreme za
promenu Ustava od 2006. godine i struka, Društvo sudija Srbije, Beograd, 2018.
Dimitrijević, Vojin, et al., Osnovi međunarodnog javnog prava, Beogradski centar za
ljudska prava, Beograd, 2012. Centar za pravosudna istraživanja, ,,Komentari o
Radnom tekstu amandmana Ministarstva pravde na Ustav Republike Srbije“,
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
49
67 Ibid., p. 206.
Svedočanstvo pripreme za promenu Ustava od 2006. godine i struka, Društvo
sudija Srbije, Beograd, 2018.
Dworkin, Ronald, “The Model of Rules“, The University of Chicago Law Review,
35/1967.
Đajić, Sanja, ,,Primena međunarodnog prava u pravnom poretku Republike Srbije:
načela i praksa“, Basic Concepts of Public International Law – Monism and
Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013.
Etinski, Rodoljub, ,,Neposredna primena međunarodnih ugovora u pravnom
poretku Republike Srbije“, Basic Concepts of Public International Law – Monism
and Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013
Gardbaum, Stephen, “Human Rights as International Constitutional Rights“, The
European Journal of International Law, vol. 19/4, 2008.
Krstić, Ivana, ,,Status međunarodnog prava u pravnom poretku Republike Srbije i
njegova primena u praksi“, Pravni život, 64, knj. 578, br. 12, 2015. godina.
Krstić, Ivana, Univerzalna nadležnost u međunarodnom pravu za teške povrede
ljudskih prava, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2013.
La Pargola, Antonio, Del Duca, Patrick, “Community Law, International Law and
the Italian Constitution“, The American Journal of International Law, vol. 79, no.
3, 1985.
Lovric, Daniel, “A Constitution Friendly to International Law: Germany and its
Völkerrechtsfreundlichkeit”, Australian Year Book of International Law, 4/2006.
Lukić, Radomir, Tumačenje prava, Savremena administracija, Beograd, 1961.
Lowe, Vaughan, International Law, Oxford University Press, 2007.
Marković, Ratko, ,,Ustav Republike Srbije iz 2006 – kritički pogled“, Anali Pravnog
fakulteta, broj 2, 2006.
Milisavljević, Bojan, Čučković, Bojana, “Identification of Custom in International
Law“, Annals of Faculty of Law University of Belgrade, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 3/2014.
Milisavljević, Bojan, Međunarodno običajno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 2016.
Nastić, Maja, Ustavnopravni osnov primene Evropske konvencije za zaštitu ljudskih
prava i osnovnih sloboda u postupku pred nacionalnim ustavnim sudovima,
doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 2012.
Nenadić, Bosa, ,,Osvrt na Radni tekst amandmana I-XXIV na Ustav Republike Srbije
koje je pripremilo Ministarstvo pravde“, Svedočanstvo pripreme za promenu
Ustava od 2006. godine i struka, Društvo sudija Srbije, Beograd, 2018.
Nenadić, Bosa, ,,Ustavni sud Republike Srbije“, Revus, 11/2009.
Evropsko zakonodavstvo, br. 69/2019
50
Novaković, Marko, „Odnos države prema ljudskim pravima kroz neposrednu
primenu međunarodnih konvencija“, Basic Concepts of Public International Law
– Monism and Dualism, Marko Novaković (ed.), PF, IUP, IMPP, Belgrade, 2013.
Pajvančić, Marijana, ,,Amandmani na Ustav Republike Srbije – Komentari na deo o
sudovima“, Svedočanstvo pripreme za promenu Ustava od 2006. godine i struka,
Društvo sudija Srbije, Beograd, 2018.
Pajvančić, Marijana, ,,Kontroverze ustavnog okvira zaštite ljudskih prava“, Ustavne
i međunarodne garancije ljudskih prava, Zoran Radivojević (ur.), 2008.
Peters, Anne, “Supremacy Lost: International Law Meets Domestic Constitutional
Law“, Vienna Online Journal on International Constitutional Law, 3/2009.
Petersen, Niels, “Customary Law Without Custom? Rules, Principles, and the Role
of State Practice in International Norm Creation“, American University
International Law Review, vol. 23/2, 2007.
Stojanović, Zoran, Komentar Krivičnog zakonik, Službeni glasnik, Beograd, 2017.
Shaw, QC Malcolm N., International Law, Cambridge University Press, Cambridge,
2008.
Škulić, Milan, ,,Neposredna primena međunarodnog krivičnog prava u Srbiji“, Anali
Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici, 10/2012.
Wildhaber, Luzius, Breitenmoser, Stephan, “The Relationship between Customary
International Law and Municipal Law in Western European Countries”, Max-
Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, 1988.
Evropsko zakonodavstvo, бр. 69/2019
51
