BookPDF Available

Wolność wypowiedzi w społeczeństwie informacyjnym, ISBN 978-83-227-9420-3

January 2021

Publisher: Wydawnictwo UMCS
ISBN: 978-83-2279420-3

Authors:

Maria Curie-Skłodowska University

Niniejsza monografia dotyka wielowymiarowego i skomplikowanego zagadnienia wolności wypowiedzi w środowisku nasyconym mediami i informacjami. Zaprezentowana tematyka jest niewątpliwie aktualna i ważna, tak ze względu na potrzeby badawcze dyscyplin: nauki o polityce, nauki o mediach i komunikowaniu społecznym oraz nauk prawnych, jak i ze względu na potrzeby społeczne wynikające z nadmiaru informacji, braku umiejętności jej selekcji oraz dewaluacji w procesie informowania i komunikowania takich wartości, jak prawda, rzetelność i uczciwość. Tytuł książki – krótki i prosty – wskazuje na zasadniczy przedmiot analizy złożonej materii, jaką jest wolność wypowiedzi, w społecznym kontekście społeczeństwa informacyjnego. Na wysoką ocenę zasługuje również przebogata i zróżnicowania baza źródłowa pracy. Książkę uważam za aktualną i potrzebną. Z recenzji prof. dr hab. Agnieszki Pawłowskiej Projekt okładki: Krzysztof Trojnar

Content uploaded by Agnieszka Demczuk

Content may be subject to copyright.

„Państwo sprawuje nade mną rządy,

lecz nie będzie za mnie myśleć”

John Milton, Areopagitica

Dla Rity za Twoją cierpliwość i wyrozumiałość

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia itrendy rozwojowe . . . .23

1.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm: wybrane

problemy iwyzwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy . . . . . . . . . . . . . 42

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . 64

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi

we współczesnej demokracji ispołeczeństwie informacyjnym . . . . . . . . . . . . . 95

2.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym. . . . . . . 100

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka

wspołeczeństwie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania

wcyberprzestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

2.5. Metodologia badań nad wolnością wypowiedzi wspołeczeństwie

informacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi . . . . . .163

3.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń irodzaje

wypowiedzi podlegających ochronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207

4.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

4.2. Doktryna nadużywania praw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Spis treści10

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy . . . . . 212

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy wujęciu

historycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie i klauzula antyabuzywna

w dokumentach prawnych i praktyce orzeczniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi i paradoks

Facebooka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki wspołeczeństwie

informacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy polar yzacyjnej

wewspółczesnych demokracjach. Cztery studia przypadków . . . . . . . . . . . . . . 311

5.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści wnarracjach

ruchów antyszczepionkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki na usługach

„fantomowego” kryzysu uchodźczego wPolsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej

obozu „leave” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

5.5. Postprawda, fałszywki imowa nienawiści wkampanii wyborczej Donalda

Tru mpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

5.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

6. Przeciwdziałanie nadużywaniu wolności wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .385

6.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

6.2. Wybrane inicjatywy polityczne, instrumenty ﬁnansowe i prawne . . . . . . . . 388

6.3. Ustawodawstwo tzw. antyfejkowe. Kontrowersje wokół pionierskich

rozwiązań prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

6.4. Edukacja medialna 3.0, weryﬁkacja informacji ( fact-checking) inarzędzia

informatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413

6.5. Przeciwdziałanie mowie nienawiści na świecie iwPolsce. Rekomendacje

Rzecznika Praw Obywatelskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

Bibliograﬁa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Wstęp

Wliteraturze przedmiotu znane są różne określenia na współczesne społeczeń-

stwa będące zjednej strony społeczeństwami, wktórych dynamicznie rozwija-

ją się trzy sektory infrastruktury: telekomunikacyjny, informatyczny imediów

elektronicznych, zdrugiej zaś – społeczeństwami niepewności iryzyka. Itak,

społeczeństwo trzeciej fali i„kultury impulsów” według Alwina Toﬄera

„nie

jest społeczeństwem zharmonizowanym iwolnym od konﬂiktów, nie jest także

społeczeństwem odideologizowanym”2. Aspołeczeństwo ryzyka Urlicha Becka

to zbiorowość, wktórej „na wszystkich poziomach dochodzi do obowiązkowego

pozorowania kontroli nad tym, czego nie można skontrolować, tj. skutkami spo-

wodowanymi rozwojem cywilizacyjnym itechnologicznym wpolityce, prawie,

nauce igospodarce”

. Społeczeństwo sieciowe Manuela Castellsa zaś to wspólno-

ta, wktórej centralną rolę odgrywają technologie informacyjne ikomunikacyjne

(ICT) oraz informacja będąca jej podstawowym budulcem isurowcem. Współ-

czesny świat to świat idei, poglądów, opinii ikomunikatów. Informacjonizm zaś

ukierunkowany na dalszy rozwój technologii ICT iakumulację wiedzy opartej

na tych technologiach stanowi nową materialną itechnologiczną podstawę dzia-

łalności gospodarczej ispołecznej4.

Najczęściej używanym terminem określającym współczesne społeczeństwa

jest jednak termin „społeczeństwo informacyjne”. Według Daniela Bella, społe-

czeństwo informacyjne przyspiesza rozwój społeczeństwa postprzemysłowego

(postindustrialnego), wktórym informacja iwiedza stają się źródłem strategii

1 A.Toﬄer, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997, s. 261.

2 Ibidem, s. 652.

U.Beck, Społeczeństwo ryzyka. Wdrodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 2002, s. 348.

M.Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 129–

130.

Wstęp12

iprzemian społeczeństwa, czyli są tym, czym były praca ikapitał wspołeczeń-

stwie przemysłowym5. Tym samym informacja iwynikająca zniej wiedza, atakże

formułowane na jej podstawie opinie iidee stały się podstawowymi czynnika-

mi wytwórczymi. Jednocześnie informacja iumiejętności związane zkorzy-

staniem ztechnologii zaczęły być również wykorzystywane jako instrument

władzy ikontroli społecznej. Szczególnie bowiem infrastruktura społeczeństwa

informacyjnego, np. media społecznościowe, w łatwy i tani sposób przysłużyła

się w procesie nadużywania wolności wypowiedzi wsposób niezgodny zpra-

wem izaakceptowanymi wsystemach demokratycznych wzorcami jej ochrony

przyjętymi wmiędzynarodowych dokumentach prawnych zpierwszych lat po

II wojnie światowej wXXw.

Dominacja amerykańskich koncernów technologicznych na globalnym rynku

informatycznym, afunkcjonujących na podstawie koncepcji wolnego rynku idei

(ang. free marketplace of ideas) umożliwiła rozpowszechnianie wszelkich poglą-

dów, idei iinformacji na niespotykaną dotąd skalę ito przez każdego, kto ma

dostęp do technologii ICT.Rozwijające się systemy horyzontalnych sieci ICT

przyczyniły się do nowych form isposobów korzystania zwolności wypowie-

dzi, tj. wolności wyrażania poglądów iidei oraz otrzymywania iprzekazywania

informacji bez ingerencji władz publicznych ibez względu na granice państwowe.

Tym samym zmaterializowała się „futurystyczna fraza”6 owolności wypowiedzi

„ponad granicami” i„bez ingerencji władz publicznych” sformułowana wmiędzy-

narodowych dokumentach prawnych zzakresu ochrony praw człowieka.

Obserwowane procesy uniwersalizacji idemokratyzacji wolności wypowie-

dzi wraz zdynamicznie rozwijającymi się mobilnymi technologiami cyfrowy-

mi imediami społecznościowymi stworzyły dogodną sytuację społeczną ipoli-

tyczną dla wielu współczesnych trendów informacyjnych imedialnych. Coraz

bardziej niepokojące jednak stały się skutki społeczne ipolityczne tych trendów,

azwłaszcza rozrastającego się wcyberprzestrzeni szumu informacyjnego, nad-

miarowości dezinformacyjnej ipropagandy polaryzacyjnej opartej na nienawiści.

Wolność wypowiedzi wspołeczeństwie informacyjnym stanowi ciekawy

problem badawczy ito zkilku powodów. Wolność wypowiedzi pełni bowiem

doniosłą rolę wliberalnych demokracjach, jest ich fundamentem, atakże jednym

zpodstawowych mechanizmów sprzyjających organizacji życia społeczeństwa,

prowadzeniu dyskursu ipluralistycznej debaty publicznej, dobremu rządzeniu

oraz samorealizacji jego członków. Wiążą się znią jednak także pewne obowiązki

5 D.Bell, e Coming of Post-Industrial Society, Basic Books, New York 1976.

6 T. G.Ash, Wolne słowo. Dziesięć zasad dla połączonego świata, Wydawnictwo Znak, Kra-

ków 2018, s. 42.

Wstęp 13

iodpowiedzialność, wynikające zkonieczności poszanowania godności idóbr

osobistych człowieka, niedyskryminacji oraz przeciwdziałania poglądom ekstre-

mistycznym itotalitarnym zagrażającym samej istocie demokracji. Powszechny

dostęp do internetu idemokratyzacja wolności wypowiedzi we współczesnych

społeczeństwach informacyjnych umożliwiły wyrażanie poglądów oraz prze-

kazywanie iotrzymywanie informacji wcyberprzestrzeni zarówno aktorom

ludzkim pełniącym różne role społeczne, np. wyborcom, politykom idziennika-

rzom, jak ipozaludzkim, tj. sztucznej inteligencji. Rozwój technologii powoduje

potrzebę określenia nowych procesów izjawisk społecznych, atakże stworze-

nia nowej siatki pojęciowej deﬁniującej te zjawiska iprocesy. Terminy: „trolling”,

„ﬂaming”, „hejting”, „patrostream”, „bullying”, „botting”, „fake news”, „deepfake”,

„bańka informacyjna” (ang. ﬁlter bubble), „propaganda 2.0”, trend „uzbrajania

informacji” (ang. weaponization of information) czy „propaganda komputacyjna”

(ang. computational propaganda) są od kilku lat powszechnie używane wkul-

turze masowej, języku medialnym, dyskursie publicznym, atakże wliteraturze

naukowej. Wiele ztych terminów zracji krótkiego upływu czasu jest albo nie-

doprecyzowanych, albo znaczeniowo niejednoznacznych itym samym wymaga

ponownego zdeﬁniowania idookreślenia. Są też przykładem różnych form nad-

używania wolności wypowiedzi. Przy czym należy nadmienić, iż rozpowszech-

nianie np. popularnych ostatnio fałszywych wiadomości (ang. fake news) czy

hejtu jest dość powszechnym zjawiskiem charakterystycznym nie tylko dla cza-

sów współczesnych inie tylko dla mediów społecznościowych czy szerzej dla

mediów elektronicznych.

Współczesne dwie przestrzenie medialne, tj. online ioﬄine, wzajemnie się

uzupełniają iprzeplatają, jak stwierdził Luciano Floridi zOxford Internet Institu-

te: „We are neither online nor oﬄine, but onlife” („Nie jesteśmy online ani oﬄine,

ale onlife”)7, dlatego też wspołeczeństwie informacyjnym obydwie te sfery two-

rzą swoistą hybrydę współczesnej infosfery. Hybrydową infosferę interesującą

poznawczo dla badaczy zzakresu nauk społecznych iinformatyki. Rodzi się uza-

sadnione pytanie, wjaki sposób korzystanie zwolności wypowiedzi wspołeczeń-

stwie informacyjnym ihybrydowej sfery online ioﬄine wpływa na zjednej strony

istotę wolność wypowiedzi ijej dotychczas zdeﬁniowane ograniczenia, adrugiej

zaś – wybrane współczesne procesy imechanizmy demokratyczne, takie jak np.

pluralistyczny dyskurs publiczny, ochrona praw człowieka czy proces wyborczy.

L.Floridi, What Human Project Should Be Pursued by AMature Information Society?,

[w:] Transforming Digital Worlds: 13

International Conference iConference 2018 Sheﬃeld, (red.)

G.Chowdhury et al., Springer International Publishing 2018, s. 2.

Wstęp14

Celem monograﬁi była analiza i prezentacja zagadnień związanych znad-

używaniem wolności wypowiedzi we współczesnych systemach demokratycz-

nych wkontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego itowarzyszących mu

trendów rozwojowych. Za takim wyborem problemu badawczego stoją zarówno

względy empiryczne, jak iaksjologiczne, normatywne ipolityczne. Zagadnieniu

nadużywania wolności wypowiedzi nie poświęcono dostatecznie dużo uwagi

wliteraturze naukowej. Być może powodem tego jest fakt, że wolność wypowie-

dzi jest niesłychanie mocno zakotwiczona wsystemie różnych wartości demo-

kratycznych itrudno jest pogodzić się ztym, że wimię błędnego przeświadcze-

nia ojej absolutnym charakterze podważane mogą być godność człowieka ijego

prawa, adobro wspólne niszczone. To ostatnie rozumiane jest tutaj jako dobro

obejmujące swoim zasięgiem nie tylko jednostki obdarzone niezbywalną god-

nością, ale istrukturę ustrojowo-organizacyjną państwa opartą na standardach

ikonstytucyjnych zasadach ustrojowych, przede wszystkim na zasadzie demo-

kratycznego państwa prawnego, niedyskryminacji czy solidaryzmu społeczne-

go8. Władze publiczne zaś nie podejmują działań ani nie aktywizują wwystar-

czającym zakresie inne podmioty, np. ﬁrmy informatyczne, do przeciwdziałania

nadużywaniu wolności wypowiedzi, naruszeniom praw człowieka, podważaniu

jego godności czy destrukcji procesów wyborczych.

Hipoteza główna niniejszej analizy opiera się więc na przypuszczeniu, że

wolność wypowiedzi jest od blisko dekady wartością powszechnie nadużywaną

wspołeczeństwie informacyjnej nadmiarowości przez aktorów ludzkich ipoza-

ludzkich: internautów, polityków, pracowników mediów (ang. media workers),

botów, atakże przez zewnętrzne podmioty wyspecjalizowane wdezinformowa-

niu, mające swoje siedziby nierzadko wsystemach autorytarnych lub/iwykorzy-

stujące logikę świadomej polaryzacji społeczeństw demokratycznych.

Hipotezy uzupełniające brzmią następująco: nadużywanie wolności wypo-

wiedzi pociąga za sobą wiele negatywnych konsekwencji dla dobrostanu isamo-

realizacji człowieka oraz wybranych mechanizmów demokratycznych, tj. dys-

kursu publicznego i procesów wyborczych; władze publiczne nie podejmują

wystarczających kroków wcelu lepszego zagwarantowania ochrony praw czło-

wieka iposzanowania jego godności; posługując się tzw. czarnorynkową infra-

strukturą służącą do manipulacji wmediach społecznościowych, władze iinni

aktorzy polityczni na potrzeby doraźnej gry politycznej rozpowszechniają pro-

pagandę idezinformację, iwreszcie – podmioty (publiczne iinne) posługujące

I.Lipowicz, Dobro wspólne, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny” 2017, z. 3, s. 27.

Wstęp 15

się propagandą idezinformacją są tym samym odpowiedzialne za stopniowy

regres demokracji, rosnące konﬂikty społeczne iobniżenie kultury politycznej.

Aby zweryﬁkować postawione hipotezy, należy udzielić odpowiedzi na nastę-

pujące pytania: 1. Jakie zagrożenia dla człowieka, dyskursu publicznego ipro-

cesów demokratycznych stwarza proces nadużywania wolności wypowiedzi?;

2. Jakie kroki podejmują władze publiczne w celu ograniczenia nadużywania

wolności wypowiedzi?; 3. Jaką rolę odgrywają wtym procesie nowoczesne tech-

nologie cyfrowe?; 4. Jaką rolę odgrywają władze/instytucje publiczne w upo-

wszechnianiu dezinformacji ipropagandy?

Należy nadmienić, iż proces wpływu technologii ICT na dyskurs publiczny

iprocesy demokratyczne stał się od kilku lat przedmiotem badań, które należy

uznać za wciąż niewystarczające. Na szczególną uwagę zasługuje kilka projektów

badawczych realizowanych od kilkunastu lat na świecie iwPolsce. WUniwersy-

tecie Oksfordzkim uruchomiono projekt badań nad propagandą komputacyjną

(Computational Propaganda Research Project – COMPROP

), który analizuje

zjawiska działania procesów algorytmizacyjnych, automatycznej komunikacji

elektronicznej ipolityki. WLondynie od 2006r. funkcjonuje Institute for Strate-

gic Dialogue, tj. think tank, który jest pionierem wzakresie badań nad procesami

politycznymi idziałaniami operacyjnymi wkontekście rosnącego zjawiska eks-

tremizmu iterroryzmu wcyberprzestrzeni ipoza nią. Także instytucje iorgany

Unii Europejskiej podejmują działania np. na rzecz przeciwdziałania dezinfor-

macji, tj. wyodrębnienie grupy zadaniowej East StratCom Task Force iurucho-

mienie serwisu EU vs. Disinformation, tj. serwisu weryﬁkującego dezinformacje

ifałszywe wiadomości upowszechniane wcyberprzestrzeni.

WPolsce badania nad nadużywaniem wolności słowa, tj. propagandą cyfrową

oraz bezpieczeństwem wsieci, prowadzą eksperci Fundacji Panoptykon, badania

nad wzrostem wypowiedzi ksenofobicznych winternecie zaś od 2018r. badacze

zHelsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Od lat badaniami nad zjawiskiem mowy

nienawiści wcyberprzestrzeni zajmują się naukowcy Centrum Badań nad Uprze-

dzeniami Uniwersytetu Warszawskiego, anad cyberagresją wśród młodzieży

Jacek Pyżalski czy Agnieszka Ogonowska. Wproces przeciwdziałania mowie

nienawiści zwykorzystaniem instrumentów prawnych iwramach popularyzacji

programów edukacyjnych włączył się Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatel-

skich wlatach 2015–2020.

9 e Computational Propaganda Project, Algorithms, Automation and Digital Politics,

Oxford Internet Institute, https://comprop.oii.ox.ac.uk/ [odczyt: 25.01.2020].

Wstęp16

Badania te są prowadzone w obrębie wybranych obszarów tematycznych.

Nie ma jednak opracowania, w którym byłyby wsposób ogólny scharaktery-

zowane kwestie związane z nadużywaniem wolności wypowiedzi w dyskur-

sie icyberdyskursie publicznym i to zarówno zperspektywy jurydycznej, jak

ipolitologicznej izelementami aparatury pojęciowej zzakresu medioznawstwa.

Teoretyczną podstawę dla niniejszej monograﬁi stanowią przede wszystkim

koncepcja demokracji liberalnej, wktórej procedury demokratyczne nie są celem

samym wsobie, ale środkiem do ochrony praw iwolności człowieka

, atakże

doktryna Karla Loewensteina

odemokracji „zdolnej do obrony” (inaczej, „woju-

jącej”, zang. militant democracy), zgodnie zktórą niektóre treści oraz zacho-

wania prezentowane przez antydemokratyczne organizacje tak dalece kłócą się

zpodstawowymi zasadami funkcjonowania ustroju demokratycznego, że dla jej

ochrony nie powinny być one reprezentowane na forum publicznym. Zgodnie

zaś zteorią paradoksu tolerancji idemokracji Karla Poppera

, tolerancja abso-

lutna może prowadzić do tolerowania idei promujących brak tolerancji, które

mogą zniweczyć tolerancję isamą demokrację, opartą na tolerancji ipluralizmie

poglądów. Stąd zracji rozrastającej się propagandy polaryzacyjnej iantydemo-

kratycznej teoria ta jest także istotna dla niniejszych rozważań. Problematyka

nadużywania wolności wypowiedzi została przedstawiona wkontekście doktry-

ny nadużywania praw, wykorzystującej ogólne zasady prawne, takie jak: „dobra

wiara” (bonae ﬁdei), „dobre obyczaje” czy „słuszność”.

Dla godności człowieka oraz jego niezbywalnych iprzyrodzonych praw iwol-

ności ważna jest także personalistyczna koncepcja człowieka, wtym humanizmu

integralnego Jacquesa Maritaina, Jana Pawła II czy wwersji społecznej – perso-

nalizmu otwartego Emmanuela Mouniera, które wzmocniły wXXw. twierdze-

nie ipostulat opotrzebie istnienia osób wolnych itwórczych wspołeczeństwie

otwartym, wolnym od totalitaryzmów iautorytaryzmów. Wzaproponowanej

przez siebie koncepcji „demokracji personalistycznej” Maritain stwierdził, że

niezmiernie istotne jest utrzymanie znaczenia godności osoby, którą zbiorowość

uświadomiła wznaczeniu takim, że jest do niej powołana. Tym samym zbioro-

wość uświadomiła sobie tę godność osoby jako cel, do którego dąży13. Rodzi się

10 A.Antoszewski, Współczesne teorie demokracji, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016;

D.Held, Modele demokracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.

K.Loewenstein, Militant Democracy and Fundamental Rights, „e American Political

Science Review” 1937, vol. 31, nr 3, s. 638–648.

12 K.Popper, Społeczeństwo otwarte ijego wrogowie, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 1993.

J.Maritain, Humanizm integralny. Zagadnienia doczesne iduchowe nowego świata chrześ-

cijańskiego, Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas, Londyn 1960.

Wstęp 17

pytanie, czy ina ile współczesne systemy demokratyczne, wwiększości oparte

na chrześcijańskich fundamentach realizują ten postulat aﬁrmacji godności czło-

wieka wżyciu publicznym.

Wolność wypowiedzi jest podstawowym elementem konstytuującym plu-

ralistyczny dyskurs publiczny, który jest kluczowym czynnikiem sprawczym

wkonstrukcji życia społecznego. Stąd, zgodnie zkrytyczną analizą dyskursu

Teuna van Dijka, dyskurs rozumiany wniniejszym opracowaniu to użycie języ-

ka, przekazywanie idei (iinformacji) oraz interakcja wsytuacjach społecznych.

Narzędziem dyskursu jest zarówno język, jak iinne symboliczne akty foniczne

iwizualne, bo werze mediów społecznościowych są to memy, zdjęcia, emotikony,

reakcje na posty iinne14. Kategoria dyskursu ma tym samym szerszy zakres zna-

czeniowy niż kategoria debaty publicznej. Wcelu scharakteryzowania zagadnień

związanych zrozpowszechnianiem dezinformacji przyjęto za podstawę teorię

dezinformacji ipropagandy Vladimira Volkoﬀa15.

Wolność wypowiedzi pojmowana jest wniniejszej książce szeroko; odno-

si się ją do faktycznej sfery komunikacji społecznej między różnymi aktorami

ludzkimi ipozaludzkimi. Wsensie teoretycznym, jak również normatywnym

pojęcie „wolność wypowiedzi” odnoszone może być bowiem wistocie wnajszer-

szym ujęciu do dwóch wolności cząstkowych

: wolności wyrażania poglądów

oraz przekazywania iotrzymywania informacji. Wmonograﬁi konsekwentnie

są używane terminy „wolność wypowiedzi” i„wolność mediów”, anie „wolność

słowa” i„wolność prasy”, gdyż te pierwsze mają szerszy zakres przedmiotowy.

Wolność wypowiedzi to nie tylko słowa, ale igesty, obrazy (np. memy), reakcje

(np. emotikony), ﬁlmy itelewizja streamingowa, awolność mediów to nie tylko

radio, telewizja, prasa czy portale internetowe, ale imedia społecznościowe (ang.

social media), wliteraturze fachowej określane mianem „nowe nowe media”17.

Wliteraturze polskiej problematyka wolności wypowiedzi jest zoczywi-

stych względów podejmowana głównie przez przedstawicieli nauk prawnych,

14 T. A.van Dijk, Dyskurs jako struktura iproces, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2001, s. 10.

15 V.Volkoﬀ, Dezinformacja – oręż wojny, Wydawnictwo Delikon, Warszawa 1991; idem,

Tratat de dezinformare. De la Calul Troian la Internet, Antet, Bukareszt 1999.

16 Poza reﬂeksjami jest pierwszy wymiar wolności wypowiedzi, tj. wolność do posiadania

poglądów, który ma charakter absolutny.

Wliteraturze zzakresu medioznawstwa używane są terminy: „nowe media” i„nowe nowe

media”. Termin „nowe media” deﬁniuje technologie itechniki przekazu powszechnie stosowane

od połowy lat 80. XXw. (ich początek wiąże się zupowszechnieniem telewizji satelitarnej, wideo

ikomputerów osobistych), zaś termin „nowe nowe media” to technologie komputerowe jako plat-

formy dystrybucji treści, np. media społecznościowe YouTube, Twitter, Facebook. P.Levinson,

Nowe nowe media, Wydawnictwo Uniwersytetu WAM, Kraków 2010.

Wstęp18

np.: Ewę Łętowską, Marka A.Nowickiego, Ireneusza C.Kamińskiego, Domini-

kę Bychawską-Siniarską, Jacka Sobczaka, Wojciecha Mojskiego, Rafała Mizer-

skiego, Kingę Machowicz, Wiesława Wacławczyka iinnych. Ozakazie naduży-

cia praw wświetle międzynarodowego prawa zzakresu praw człowieka pisali:

Robert Andrzejczuk, Hanna Wiczanowska iMichael Byers. Powyżsi autorzy nie

uwzględnili jednak wdostatecznym stopniu współczesnych zagrożeń iwyzwań

związanych zwolnością wypowiedzi, koncentrując się przede wszystkim na kwe-

stiach prawnych. Wliteraturze zagranicznej wyzwanie związane zopisem zagad-

nień wtemacie wolności wypowiedzi winternecie podjął w2016r. Timothy

Garton Ash. Na uwagę zasługuje także seria wydawnicza pod redakcją Domini-

ki Bychawskiej-Siniarskiej, Doroty Głowackiej iAdama Bodnara opublikowana

wlatach 2010–2014 podejmująca problematykę współczesnych wyzwań związa-

nych zwolnością wypowiedzi wcyberprzestrzeni ipoza nią18.

Niniejsza publikacja jest próbą wypełnienia luki poznawczej wtym zakre-

sie, szczególnie zaś wzakresie scharakteryzowania problematyki nadużywania

wolności wypowiedzi we współczesnych systemach demokratycznych, wktórych

dynamicznie rozwijają się technologie ICT.

Opracowanie składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia ibiblio-

graﬁi. Wpierwszym rozdziale przeanalizowano kontekst medialny, aszerzej

społeczny, wyznaczający pewien kierunek dla współczesnych zjawisk iprocesów

społecznych oraz politycznych. Omówiono m.in. wyzwania, zagrożenia itowa-

rzyszące trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego. Wdrugim rozdziale

przedstawiono teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypo-

wiedzi wspołeczeństwie informacyjnej nadmiarowości. Opisano rolę wolno-

ści wypowiedzi stanowiącej fundament demokratycznego państwa prawnego

oraz jej miejsca wdoktrynie praw człowieka. Wymieniono ischarakteryzowano

także informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania współdecydu-

jące ofenomenie rozrastającej się od kilku lat wcyberprzestrzeni dezinforma-

cji, mowy nienawiści ipropagandy. Omówiono również metody wykorzystane

przez autorkę w badaniach własnych nad wolnością wypowiedzi. Trzeci rozdział

wcałości poświęcono omówieniu międzynarodowych ikrajowych standardów

ochrony wolności wypowiedzi, scharakteryzowano zagadnienia dotyczące sto-

sowanej wliteraturze przedmiotu terminologii dotyczącej wolności wypowiedzi,

Wolność słowa apamięć historyczna, (red.) A.Bodnar, D.Bychawska-Siniarska, Helsińska Fun-

dacja Praw Człowieka, Warszawa 2010; Własność mediów, pluralizm informacyjny, wolność słowa, (red.)

D.Bychawska-Siniarska, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2011; Mowa nienawiści

wInternecie: jak znią walczyć?, (red.) D.Bychawska-Siniarska, D.Głowacka, Helsińska Fundacja

Praw Człowieka, Warszawa 2013; Wirtualne media – realne problemy, (red.) eaedem, Helsińska

Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2014.

Wstęp 19

atakże jej istoty iograniczeń. Ukazano także podstawowe międzynarodowe

ikrajowe dokumenty prawne gwarantujące wolność wypowiedzi iorzecznictwo

wtym zakresie. Dokonano istotnego, zpunktu widzenia celu pracy, rozróżnienia

wypowiedzi podlegających iniepodlegających ochronie, anastępnie omówiono

te znich, które ztakiej ochrony korzystają. Poruszono zagadnienia dotyczące

rodzącego się orzecznictwa in statu nascendi zzakresu wolności wypowiedzi

winternecie. Wczwartym rozdziale autorka skupiła swoją uwagę na proble-

matyce nadużywania wolności wypowiedzi, zarówno wujęciu teoretycznym,

jak ipraktycznym. Wokresach, wktórych prawo nie nadąża za gwałtownymi

zmianami społecznymi, wskazane jest bowiem odwołanie się do doktryny nad-

używania praw (ang. abuse of rights), zgodne zktórą nadużycie prawa występuje

wsytuacji, gdy korzystanie zprawa jednostki szkodzi interesom innej jednostki,

jak iinteresom społeczności. Następnie wybrano iwskazano przykłady dezin-

formacji ipropagandy wujęciu historycznym oraz omówiono wprowadzoną po

II wojnie światowej wXXw. klauzulę zaporową mającą na celu zwalczanie izapo-

bieganie rozpowszechnianiu wprzestrzeni publicznej poglądów nawołujących

do nienawiści iekstremalnych, zagrażających istnieniu demokracji. Scharakte-

ryzowano także nadużycia związane zrozwojem mediów społecznościowych

oraz współczesne przykłady nadużywania wolności wypowiedzi. Rozdział piąty

poświęcono czterem studiom przypadku wykorzystania propagandy, dezinfor-

macji imowy nienawiści we współczesnych procesach społecznych ipolitycznych,

tj. wruchach antyszczepionkowych, „fantomowym” kryzysie uchodźczym wPol-

sce, kampanii brexitowej iamerykańskiej kampanii wyborczej Donalda Trumpa

z2016r. Ostatni rozdział wcałości poświęcono dotychczasowemu instrumen-

tarium przeciwdziałania nadużywaniu wolności wypowiedzi.

Wolność wypowiedzi jest problemem badawczym zzakresu różnych dyscy-

plin naukowych: prawa, politologii, socjologii, psychologii społecznej, ekonomii,

medioznawstwa, komunikacji społecznej, atakże informatyki ijęzykoznawstwa.

To kategoria naukowa interdyscyplinarna, tak jak interdyscyplinarne są prawa

iwolności człowieka, których lepsze poznanie wiąże się zpodjęciem badań na

styku kilku dyscyplin naukowych, anawet dziedzin naukowych. Eklektyzm

wolności wypowiedzi sprawia, iż badanie jej elementów składowych isposobu

jej oddziaływania na poszczególne aspekty ludzkiej działalności jest niezwykle

interesujące. Badania służące realizacji celu pracy przeprowadzono zwykorzy-

staniem następujących metod: formalno-dogmatycznej

zelementami metod

historycznych oraz analizy porównawczej; systemowej pozwalającej na zbadanie

Tj. metoda instytucjonalno-prawna na gruncie nauk opolityce, która łączy ze sobą grupę

metod zzakresu nauk prawnych.

Wstęp20

zachodzących we współczesnym świecie zjawisk, procesów iwydarzeń będących

konsekwencją rozwoju technologii oraz metody danych zastanych (ang. desk rese-

arch), pozwalającej na wtórne wykorzystanie danych pochodzących zraportów

isprawozdań instytucji publicznych, organizacji pozarządowych ithink tanków.

Do badania wybranych narracji obecnych wdyskursach publicznych posłużyła

metoda ramowania (ang. framing), zaś do zbadania nastrojów wcyberprzestrze-

ni, emitowanych wzmianek iich nadawców rozpowszechniających te wzmian-

ki – „badanie przez słuchanie” (ang. social listening) imetoda aktora-sieci (ang.

actor-network theory – ANT). W2018r. przeprowadzono autorskie badanie kwe-

stionariuszowe skierowane do studentów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodow-

skiej wLublinie badające ich opinię na temat uchodźców iprowadzonej polityki

uchodźczej przez polskie władze wlatach 2015–2018 (N = 180).

Waru nkiem sine qua non badań nad wolnością wypowiedzi jest wskazanie

ischarakteryzowanie dokumentów prawnych ipraktyki orzeczniczej wtym

zakresie, tj. prawo międzynarodowe ikrajowe oparte na umowach międzyna-

rodowych, konstytucji, wtym Konstytucji RP zdnia 2 kwietnia 1997r. iwybra-

nych ustaw zwykłych wPolsce iinnych państwach demokratycznych. Omówiono

także międzynarodowe ikrajowe orzecznictwo, tj. strasburski case law, orze-

czenia Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego isądów powszechnych

wPolsce oraz decyzje Komitetu Praw Człowieka wGenewie.

Zaprezentowano również dokumenty istrategie polityczne przyjęte wramach

Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy iUnii Europejskiej odno-

szące się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, jego szans izagrożeń dla

instytucji demokratycznych wdrugiej dekadzie XXIw. oraz materiały statystycz-

ne (np. Eurostatu, Głównego Urzędu Statystycznego, Centrum Badania Opinii

Publicznej iinne). Wykorzystano raporty zbadań nad procesem rozwoju tech-

nologii, społeczeństwa informacyjnego wPolsce ina świecie, zarówno polskich,

jak imiędzynarodowych organów ochrony prawa iinstytucji publicznych (np.

NATO Strategic Communications Centre of Excellence, Przedstawiciela Organi-

zacji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie do spraw wolności mediów, Rzecz-

nika Praw Obywatelskich) oraz think tanków (np. Fundacji im. Stefana Batore-

go, Institute for Strategic Dialogue, e Economist Intelligence Unit), atakże

organizacji pozarządowych (np. Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Amnesty

International, Freedom House).

Bibliograﬁa składa się zaktów normatywnych, wymienionych według kry-

terium alfabetycznego, stosowanego wnaukach opolityce iadministracji, mię-

dzynarodowego ikrajowego orzecznictwa, dokumentów, źródeł statystycznych,

Wstęp 21

encyklopedii, leksykonów isłowników, monograﬁi iartykułów naukowych oraz

artykułów prasowych zarówno wjęzyku polskim, jak iangielskim oraz netograﬁi.

Badania są rezultatem badań własnych ibadań przeprowadzonych we współ-

pracy zinnymi partnerami instytucjonalnymi, tj. organizacjami pozarządowymi

(Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Front Europejski, Fundacja im. Roberta

Schumana iinne), ﬁrmą informatyczną SentiOne, niektóre zostały zrealizowa-

ne przy wsparciu ﬁnansowym funduszy Unii Europejskiej. Wlatach 2012–2014

realizowano grant współﬁnansowany przez Szwajcarię „Monitoring zagrożeń

dla wolnych mediów wPolsce iwzmacnianie funkcji kontrolnej mediów lokal-

nych” wramach Obserwatorium Wolności Mediów wPolsce pod patronatem

Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wWarszawie. W2018r. autorka brała także

udział wbadaniu „Monitoring samorządowej kampanii prezydenckiej pod kątem

ksenofobii metodą social listening” wramach współpracy zHelsińską Fundacją

Praw Człowieka. Wlatach 2019–2020 autorka zrealizowała projekt „Wojownicy

klawiatury” koordynowany przez Front Europejski, wramach którego przeanali-

zowano m.in. implementację mechanizmów służących weryﬁkacji dezinformacji

oUnii Europejskiej ijej polityce rozpowszechnianych wpolskiej wersji językowej

mediów społecznościowych.

Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia

itrendy rozwojowe

1.1. Wprowadzenie

„Internet jest środkiem komunikacji, który po raz pierwszy pozwala porozumie-

wać się wielu zwieloma wwybranym czasie ina globalną skalę”. Tak pisał na

początku lat dwutysięcznych Manuel Castells. Jego zdaniem: „Niegdyś wEuropie

rozpowszechnienie się prasy drukarskiej wprowadziło ludzi wGalaktykę Guten-

berga, jak ją nazwał Marshall McLuhan, dziś zaś wkraczamy do nowego świata

komunikacji: Galaktyki internetu. Gwałtowne rozpowszechnienie się internetu

jako środka komunikacji nastąpiło wostatnich latach drugiego tysiąclecia. Pod

koniec 1995r., pierwszego roku masowego korzystania zWorld Wide Web, na

świecie było około szesnastu milionów użytkowników sieci komputerowych. Na

początku 20 01r. było ich ponad czterysta milionów; wwiar ygodnych prognozach

mówi się wprzybli żeniu omiliardzie użytkowni ków w2005r., aliczba dwa miliar-

dy w2010r. jest całkiem realna, nawet jeśli weźmiemy pod uwagę spowolnienie

upowszechniania internetu, gdy zacznie on obejmować świat ubóstwa isłabo roz-

winiętej technologii”1. Castells pisał te spostrzeżenia jeszcze werze internetu Web

1.0. W2019r. liczba użytkowników internetu wyniosła 4,39 mld, co stanowiło

wzrost o366 mln (9%) wporównaniu ze styczniem 2018r.

Pierwszy etap roz woju

globalnej sieci był nową przestrzenią komunikacy jną, która wporównaniu zobec-

ną Web 2.0 była nieergonomiczna, uboga graﬁcznie oraz posiadała nieintuicyjny

interfejs pierwszej wersji internetowych przeglądarek. Zasada funkcjonowania

M.Castells, Galaktyka internetu. Reﬂeksje nad internetem, biznesem ispołeczeństwem,

Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003, s.13.

2 Global Digital 2019 Report, We Are Social iHootsuite, https://wearesocial.com/blog/

2019/01/digital-2019-global-internet-use-accelerates [odczyt: 30.09.2019].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…24

była oparta natomiast na kodzie HTML oraz powiązaniu ze sobą różnych stron

internetowych. Adeﬁniowanie oraz rozumienie internetu Web 1.0 było dokony-

wane przez pryzmat płaszczyzny technicznej ujmującej globalne medium jako sieć

komputerową (októrej wspominał Castells), na którą składały się ogromne liczby

serwerów tworzących ze sobą pewnego rodzaju powiązaną siatkę3.

Druga generacja sieci – Web 2.0, to termin odnoszący się przede wszystkim

do sposobu korzystania przez użytkowników zinternetu. Transformacja Web 1.0

wkierunku Web 2.0 zmieniła przede wszystkim sposób postrzegania odbiorcy

komunikatów z biernego konsumenta treści dostarczanych przez wykwa liﬁkowa-

nych nadawców waktywnego twórcę przekazów internetowych (gwałtowny roz-

wój blogosfery, forów internetowych, anastępnie samych mediów społecznych).

Granica dzieląca obie grupy zaczęła powoli ulegać zatarciu. Powstające fora oraz

grupy dyskusyjne pozwalające na wymianę informacji zaczęły szybko zdobywać

popularność. Efektem takiego stanu rzeczy było przekazanie roli decydentów

użytkownikom-konsumentom, aadministratorzy zaczęli pełnić funkcję bardziej

inicjatorów pozostawiających dalszy rozwój serwisów swoim odbiorcom. Bierni

dotychczas użytkownicy stali się akty wnymi twórcami wpływającymi na kształt

tworzonej sieci

. Rozwój tak rozumianego internetu zainicjował rozwój badań

wwielu obszarach różnych dyscyplin naukowych oraz rozwój nowych metod

badawczych.

Po etapie Web 1.0 artykułującym płaszczyznę techniczną internetu nadeszła

era Web 2.0, wktórej podkreślono płaszczyznę społeczną. Ina tym nie koniec,

bo obecnie rozwija się sieć Web 3.0, która zmienia na nowo optykę postrzegania

internetu5, awfazie konceptualizacji są także kolejne jego generacje, tj. Web 4.0

i5.0. Środek ciężkości zpłaszczyzny społecznej internetu Web 2.0 jest przesu-

wany na aspekt informacyjny winternecie Web 3.0. Zalew danych, przesycenie

informacjami iograniczone możliwości ich absorbowania wczasach internetu

Web 2.0 zweryﬁkowały potrzebę dalszych prac nad rozwojem internetu Web 3.0.

Termin Web 3.0 to kolejny neologizm używany do opisania transformacji sieci

Web wbazę danych6.

Ł.Sarowski, Od internetu Web 1.0 do Web 4.0 – ewolucja form przestrzeni komunikacyj-

nych wglobalnej sieci, „Rozprawy Społeczne” 2017, t.11, nr1, s.33.

M.Szpunar, Przestrzeń Internetu – nowy wymiar przestrzeni społecznej, [w:] Od robotnika

do internauty. Wkierunku społeczeństwa informacyjnego, (red.) A.Siwik, L.Haber, Wydawnictwo

Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2008, s.225–234.

5 Ł.Sarowski, op. cit., s.35.

6 K.Król, Ewolucja World Wide Web – od Web 1.0 do Web 5.0., 2019, Homeproject.pl,

http://homeproject.pl/2019/06/28/ewolucja-worl-wide-web-od-web-1-0-do-web-5-0/ [odczyt:

16.01.2020].

1.1. Wprowadzenie 25

Kolejna generacja internetu opiera się na łączeniu źródeł danych iinformacji

wtaki sposób, aby umożliwić serwerom organizowanie i„wyciąganie wniosków”

zdanych dostępnych online. Jest to podejście zorientowane już nie na potrze-

by informacyjne użytkownika, ale na realizowanie jego oczekiwań. Przykładów

zastosowań aplikacji wmodelu Web 3.0 można już szukać na stronach oferują-

cych usługi zzakresu rozrywki, bankowości czy turystyki7. Założenia internetu

Web 3.0 wzbudzają wiele pytań odnośnie do zastosowania ipraktycznego wyko-

rzystania nowych rozwiązań technologicznych, tj. sieci semantycznych, które

mogą mieć znaczący wpływ na zmianę postrzegania funkcjonalności globalnej

przestrzeni wymiany informacji.

Internet Web 4.0 łączy natomiast różne urządzenia wczasie rzeczywistym,

jest przyrównywany do ultrainteligentnego, elektronicznego agenta iutożsa-

miany zsymbiotyczną siecią – siecią wszechobecną, gdzie interakcja isymbioza

między ludźmi iurządzeniami jest motywem przewodnim

. Natomiast deﬁnicja

internetu Web 5.0 jest obecnie dyskutowana, ma on bowiem wzamierzeniu jego

twórców bazować na emocjonalnej interakcji, opartej też na neurotechnologii,

między ludźmi iurządzeniami, tj. komputerami9.

Podsumowując, internet Web 1.0 był jednostronną formą komunikacji, sie-

cią poznania (ang. web of cognition), Web 2.0 – społeczną siecią (ang. social web),

internet Web 3.0 ma być siecią semantyczną (ang. semantic web), internet Web

4.0 – wersją mobilną internetu Web 2.0 (ang. mobile Web), internet Web 5.0

zaś wersją wykorzystującą neurotechnologię, która pozwalałaby interpretować

wybrane wskaźniki biometryczne iodczytywać emocje użytkowników, np. apli-

kacje internetowe mogłyby zmieniać wyraz twarzy awatarów10 wczasie rzeczy-

wistym (ang. emotional web: open, linked and inteligent Web)11.

7 J.Janczyk, Edukacyjna cyberprzestrzeń dla każdego, [w:] Dydaktyka informatyki. Informa-

tyka wspomagająca całożyciowe uczenie się, (red.) A.Piecuch, W.Furmanek, Uniwersytet Rze-

szowski, Rzeszów 2013, s.100.

8 K.Król, op. cit.

9 T.Fleerackers, M.Meyvis, Web 1.0 vs Web 2.0 vs Web 3.0 vs Web 4.0 vs Web 5.0 – Abird’s

eye on the evolution and deﬁnitione (2019), Flat World Blog, http://bit.ly/2X87liz; T.Fleerackers,

M.Meyvis, Digital Evolution. Past, Present and future outlook of digital technology (2018), Flat

World Blog, https://ﬂatworldbusiness.wordpress.com/digital-evolution [odczyt: 16.01.2020].

10 Awatar to obraz reprezentujący danego uczestnika świata wirtualnego, np. użytkownika

forum internetowego lub gracza wgrach online. Dobrysłownik.pl, https://dobryslownik.pl/slowo/

awatar/140174/ [odczyt: 17.01.2020].

Ajit Kambil w2008r. wyróżnił następujące generacje internetu: Web 1.0: e Basic Publis-

hing and Transaction Medium, Web 2.0: e Social and Co-created Web, Web 3.0: e Semantic

and Intelligent Web, Web 4.0: e Mobile, Machine and Object Web, Web 5.0: e Sensory-Emo-

tive Web. Zob. więcej: A.Kambil, What is your Web 5.0 strategy?, “Journal of Business Strategy”

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…26

Wobecnej erze internetu12 Web 2.0 zinternetu korzysta ponad 57% ludzko-

ści, azatem ponad połowa populacji na świecie jest online. Co istotne, znaczna

część wzrostu liczby użytkowników internetu w 2018r. wynikała z bardziej

przystępnych cenowo smartfonów13. Jednakże w erze internetu Web 2.0 ujaw-

niły się też nowe trendy, zwłaszcza za sprawą mediów społecznościowych14 (ang.

social media), obecne jednakże i w tzw. mediach tradycyjnych (prasa, radio,

telewizja). To przede wszystkim: zalew informacyjny idezinformacyjny, inten-

cjonalne icelowe kreowanie manipulacyjnej narracji „faktów alternatywnych”,

tj. fałszywych wiadomości (ang. fake news

), nazywanych również fałszywkami

oraz deep fake (tj. głęboka audiowizualna fałszywka), ipatotreści (ang. patostre-

am), demoralizujących treści prezentowanych wpostaci transmisji interneto-

wej, sprzecznych znormami społecznymi ipromujących przemoc psychiczną,

ﬁzyczną i seksualną. Z wykorzystaniem mediów społecznościowych możliwe

stało się tworzenie kultury medialnej i politycznej nazywanej postprawdą

2008, no. 29 (6), p.56–58, https://doi.org/10.1108/02756660810917255 [odczyt: 17.01.2020];

K.Król, op. cit.

Warto także wspomnieć ociemnych obszarach globalnej sieci, nazywanych darknetem,

którego charakterystyka wykracza poza ramy niniejszych reﬂeksji, niemniej jednak stanowi naj-

większe wyzwanie nie tylko dla badaczy, ale także dla organów ścigania zracji treści, jakie się

tam znajdują. Darknet jest bowiem miejscem dla bezprawnych inieetycznych działań profesjo-

nalnych przestępców, terrorystów, hackerów icrackerów. Zob. np. J.Janczyk, Wgłębi internetu

– inne zastosowania informatyki, „Dydaktyka Informatyki” 2014, nr9, s.114–125.

13 Global Digital 2018 Report, We Are Social iHootsuite… [odczyt: 12.06.2018].

14 Media społecznościowe (ang. social media) to wszelkie działania, praktyki oraz zachowa-

nia pośród społeczności ludzi, którzy łączą się online, aby dzielić się informacjami, jak również

wiedzą czy opiniami. Taka forma komunikacji jest możliwa dzięki aplikacjom iróżnym miej-

scom wymiany informacji oraz przekazywania informacji wformie słów, wideo idźwięku. Ter-

min social media odnosi się do społecznych środków przekazu, opartych na łatwo dostępnych

iłatwych wobsłudze technologiach ICT.Firmy informatyczne, nazywane coraz częściej przez

niektórych ekspertów ipolityków ﬁrmami medialnymi, dostarczają internautom innowacyjnych

narzędzi do szybkiej, skutecznej itaniej komunikacji. Zob. więcej: R.Bielawski, A.Ziółkowska,

Media społecznościowe, akształtowanie bezpieczeństwa państwa, [w:] Człowiek atechnologia

cyfrowa – przegląd aktualnych doniesień, (red.) P.Szymczyk, K.Maciąg, Wydawnictwo Nauko-

we Tygiel, Lublin 2018, s.86 in.

15 Ter min „fake news” ijego znaczenie zostaną szczegółowo omówione wdalszej części pracy.

Wtym miejscu za Alexem Boesem należy zauważyć, iż fałszywa wiadomość to forma przeka-

zywania informacji, która opiera się na celowej dezinformacji lub oszustwie, rozprzestrzeniana

przez drukowane inadawcze serwisy informacyjne, media elektroniczne czy media społecznoś-

ciowe. A.Boese, Fake news iinne fałszerstwa od średniowiecza do XXI wieku, Wydawnictwo

Amber, Warszawa 2018, s.13.

Łukasz Warzecha zaproponował spolszczenie terminu fake news izastąpienie go polskim

terminem „fałszywka informacyjna”. Ł.Lipiński, Krótki przewodnik po fake newsach, 2017, s.28,

Press.pl, https://www.press.pl/zalaczniki_WWW/facebook_full.pdf [odczyt: 25.08.2019].

1.1. Wprowadzenie 27

(ang. post-truth), nacechowanej emocjonalnie, niejednokrotnie charakteryzu-

jącej się niskim poziomem merytorycznym.

Coraz powszechniejszym zjawiskiem stała się obecność mowy nienawiści

(ang. hate speech), stygmatyzującej osoby ze względu na ich cechy wrodzone lub

nabyte, prowadzącej niejednokrotnie do nawoływania do nienawiści iwkon-

sekwencji do obserwowanych coraz częściej wżyciu publicznym incydentów

zmowy nienawiści (prawidłowość ewoluowania zjawiska mowy nienawiści, tj.

hate speech, w przestępstwa zmowy nienawiści, tj. hate crime). Każdy niemal

internauta gotowy pełnić rolę wirtualnego dziennikarza za sprawą technologii

może przekazywać ioceniać wszelkie problemy społeczne, polityczne, prawne

czy gospodarcze na miarę swojej wiedzy, wyobrażeń czy stereotypów.

Wraz zrozwojem mediów elektronicznych Web 2.0, wtym mediów społecz-

nościowych, idynamicznym rozwojem ich interaktywnego charakteru nastąpił

syndrom izarazem efekt Facebooka, zgodnie zktórym internauta stał się nadaw-

cą iodbiorcą informacji, poglądów iidei, tych legalnych oraz tych nielegalnych

iszkodliwych (ang. illegal and harmful content). Nielegalnymi iszkodliwymi

treściami są treści online, które powodują cierpienie, krzywdę, naruszają dobra

prawnie chronione. Zakres przedmiotowy pojęcia jest obszerny, otwarty, bo stale

rozszerzany ze względu na postęp technologiczny ikonieczność objęcia ochroną

nowych obszarów ludzkiej aktywności. Są to np.: zastraszanie, nękanie, podże-

ganie do nienawiści, propagowanie aktów przemocy iinne17.

Era internetu Web 2.0 stała się też erą postprawdy, tj. emocjonalnych wypo-

wiedzi iosobistych przekonań, oraz postekspertów, tj. „ekspertów na każdą oka-

zję”, „fachowców typu 360 stopni”, gotowych wdwóch zdaniach objaśnić nawet

najbardziej skomplikowany problem

. Wraz zdemokratyzacją wolności wypo-

wiedzi era internetu stała się erą nowych cywilizacyjnych wyzwań związanych

zrozpowszechnianiem nielegalnych iszkodliwych treści wcyberprzestrzeni.

Katalog treści nielegalnych iszkodliwych zawarto wdokumencie Komisji Europejskiej

z1996r. isą to np. treści, które naruszają przepisy zzakresu bezpieczeństwa narodowego

(instrukcje dotyczące produkcji bomb, nielegalnej produkcji narkotyków, terroryzmu), ochro-

ny nieletnich (np. przemoc, pornograﬁa), ochrony godności ludzkiej (podżeganie do nienawi-

ści rasowej lub dyskryminacji rasowej), bezpieczeństwa ekonomicznego, ochrony prywatności

(nieuprawnione przekazywanie danych osobowych, stalking), bezpieczeństwa informacji (np.

ataki hakerskie) czy ochrony reputacji (np. zniesławienie, bezprawna reklama porównawcza)

oraz własności intelektualnej. Illegal and harmful content on the Internet, European Commis-

sion, Bruksela 1996, COM (96) 487 ﬁnal, s.3, https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.

do?uri=COM:1996:0487:FIN:en:PDF [odczyt: 19.06.2020].

18 A.Guzik, Postmodernizm, Postprawda, posteksperci wmediach mainstreamowych,

[w:] Postprawda jako zagrożenie dla dyskursu publicznego, (red.) T. W.Grabowski, M.Lakomy,

K.Oświecimski, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, Kraków 2018, s.153.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…28

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm:

wybrane problemy iwyzwania

Podstawowym elementem współczesnego społeczeństwa, określanego naj-

częściej informacyjnym, wkażdym jego wymiarze jest informacja. Informa-

cja, procesy isystemy informacyjne wywarły iwywierają największy wpływ na

funkcjonowanie gospodarki, zachowania społeczne ikulturę, politykę iproces

podejmowania decyzji politycznych istanowienia prawa, bezpieczeństwo iinne.

Procesy informacyjne stały się także podstawowymi problemami badawczymi

wielu dyscyplin nauk społecznych, humanistycznych, przyrodniczych inauk ści-

słych. Badanie tych procesów pozwala na lepsze zrozumienie inaukowe wyjaś-

nienie funkcjonowania mechanizmów politycznych, prawnych iekonomicznych

wich powiązaniu zsystemem społecznym.

Informacja jest pewnym pojęciem abstrakcyjnym odnoszącym się do zakodo-

wanych danych19. WSłowniku języka polskiego deﬁniuje się informację wtrzech

kategoriach, jako: wiadomość oczymś lub zakomunikowanie czegoś, dział infor-

macyjny lub dane przetwarzane przez komputer

. Inaczej mówiąc, informacja

wzbogaca wiedzę oprzedmiocie rozważań oraz pozwala na redukcję niepewnoś-

ci decyzji21. Konieczne jest rozróżnienie pojęć „informacja” i„wiedza”. Wiedza

to informacja usystematyzowana, która jest wynikiem celowego nagromadzenia

lub wypadkową doświadczeń odnoszących się do poszczególnych obszarów dzia-

łalności. Informacja, stając się elementem konstytuującym społeczeństwo infor-

macyjne, jest też jego najcenniejszym surowcem, atakże materiałem tworzonych

rozwiązań iinnowacji. Technologie informacyjne ikomunikacyjne (ang. Infor-

mation and Communication Technologies – ICT) przeplatają się przez wszyst-

kie sfery życia człowieka. Konwergencja technik itechnologii informacyjnych

ikomunikacyjnych pozwala na scalanie informacji oraz tworzenie zintegrowa-

nych systemów informacyjnych izintegrowanych systemów dostępu do informa-

cji wspierających podejmowanie decyzji wkażdym aspekcie ludzkiej aktywności

wsferze prywatnej ipublicznej22.

M.Graczyk, Informacja ijej wartość wmobilnych zintegrowanych systemach informa-

cji, [w:] Drogi dochodzenia do społeczeństwa informacyjnego. Stan obecny, perspektywy rozwoju

iograniczenia, (red.) H.Babis, R.Czaplewski „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Ekonomiczne Problemy Usług” 2011, nr67 (650), s.36.

20 Informacja, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/informacja [odczyt:

15.04.2020].

21 J.Czermiński, Systemy wspomagania decyzji wzarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydaw-

nictwo TNOiK, Toruń–Gdańsk 2002, s.18.

22 M.Graczyk, op. cit., s.37.

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 29

Współczesny świat to świat informacji, idei, poglądów, opinii ikomunikatów

przekazywanych, otrzymywanych iudostępnianych przez technologie infor-

macyjne ikomunikacyjne. Każde społeczeństwo funkcjonuje na bazie doktryn,

systemów izasad warunkujących określony ustrój. Współcześnie zaś kształtuje

się nowy rodzaj ustroju, tj. informacjonizm, który jako pojęcie jest ściśle związa-

ny zpojęciem informacji. Wkoncepcji społeczeństwa igospodarki informacyjnej,

globalnej iusieciowionej Manuela Castellsa informacjonizm jest nową material-

ną, technologiczną podstawą działalności gospodarczej ispołecznej23. Informa-

cjonizm stał się więc podstawą społeczeństwa sieciowego ze względu na możli-

wość natychmiastowej komunikacji każdego zkażdym, okażdej porze iwniemal

każdym zakątku globalnego świata. Czynności, działania, ale także rodzaje wyko-

nywanej pracy opierają się na technologiach informacyjnych ikomunikacyjnych.

Informacjonizm jest ukierunkowany na rozwój technologii iakumulację wiedzy

na bazie technologii izwiązanej ztechnologiami. Informacja iwynikająca zniej

wiedza, atakże formułowane na jej podstawie opinie iidee są podstawowymi

czynnikami wytwórczymi. Informacja bardziej niż kiedykolwiek stała się instru-

mentem władzy ikontroli społecznej. Akluczowe winformacjonizmie stały się

zawody związane zprzetwarzaniem iprzekazywaniem informacji iwiedzy.

Nasycenie świata technologiami informacyjnymi itelekomunikacyjnymi

wprawiło cyrkulujące wświecie zasoby informacyjne wniespotykane dotąd

tempo wymiany informacji we współczesnych społeczeństwach. Ten ruch infor-

macji wywołuje pole informacyjne, które „wciąga” wswoją orbitę coraz większe

masy społeczne, awkonsekwencji pojawiają się odpowiednie relacje społeczne,

które są wspierane przez formalne instytucje państwowe. Na fundamencie tego

pola informacyjnego kształtuje się nowy ustrój – informacjonizm24.

Jedną zzachodzących wspołeczeństwie informacyjnym zmian jest upo-

wszechnienie internetu, które stało się jedną zpodstawowych kategorii spo-

łecznego ładu informacyjnego, rozumianego jako pewien kompleks społecznych

norm, procesów isystemów informacyjnych oraz zasobów informacji, na pod-

stawie których funkcjonują społeczeństwa, państwa igospodarki25.

Internet jest także podstawowym składnikiem infrastruktury technicznej

państwa, struktur ponadpaństwowych imiędzynarodowych. Podstawy ładu

informacyjnego są wyznaczone przez różnego rodzaju normy społeczne ipraw-

ne. Na podstawie tych norm kształtuje się na nowo infrastruktura informacyjna

23 M.Castells, Społeczeństwo sieci…, s.129–130.

24 B.Stefanowicz, Informacjonizm, „Studia Informatica Pomerania” 2017, nr2 (44), s.5–8.

J.Oleński, Ekonomika informacji – metody, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-

szawa 2003, s.15.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…30

państwa, społeczeństwa czy gospodarki. Rozwój tych technologii oraz możliwość

ich zastosowania, np. wbiznesie (ang. e-commerce), rządzie (ang. e-government),

administracji (ang. e-administration), edukacji (ang. e-learning), służbie zdrowia

(ang. e-health), pracy (telepraca) oraz dynamiczny rozwój cyfrowych społecz-

ności, szczególnie za sprawą mediów społecznościowych, kreują nową sytuację

polityczną, społeczną iekonomiczną dla społeczeństwa idecydentów politycz-

nych. Technologie stały się bowiem podstawowym środkiem komunikacji pomię-

dzy rządzącymi aobywatelami. Zachodzące za sprawą technologii iglobalizacji

zmiany wymuszają na decydentach politycznych konieczność podjęcia przez

nich wielu nowych, czy wręcz „nowatorskich” decyzji strategicznych. Państwo,

aparat administracyjny, gospodarka, społeczeństwo imedia funkcjonują bowiem

wczasach głębokich zmian, ito na niespotykaną dotąd skalę. Powszechny dostęp

do internetu imediów interaktywnych generują zmiany zarówno wrelacjach

pomiędzy władzami publicznymi aobywatelami, czyli wtych ocharakterze wer-

tykalnym, jak ipomiędzy obywatelami oraz obywatelami ainnymi podmiotami

niepaństwowymi, czyli w tych ocharakterze horyzontalnym.

Ostatnie lata to także okres dynamicznych zmian, wktórych: „Państwo

pozostaje wdynamicznych relacjach zotoczeniem, wktórym funkcjonuje. [Bo]

istotną cechą państwa, ijego otoczenia społecznego jest zmiana. Wwarunkach

przyspieszenia historycznego, zmiany struktur społecznych ipreferowanych

systemów wartości, procesów globalizacji, integracji idezintegracji oraz wielu

innych zmian, państwa funkcjonują wśrodowisku onowych jakościowo, często

wcześniej nieznanych, cechach. Zmiana została uznana za trwałą cechę życia

społecznego”. Państwo wczasach zmiany nie jest jednak przestarzałą instytucją,

nienadającą się wczasach globalizacji, integracji, współzależności, cyberprze-

strzeni iprocesów transnarodowych do pełnienia swoich zadań. Wręcz prze-

ciwnie: „Zmieniają się warunki funkcjonowania państwa, wymuszając proce-

sy adaptacyjne, będące wyzwaniem dla praktyki politycznej, ale idla procesu

poznania”26.

Społeczeństwo informacyjne i zachodzące w nim procesy informacyjne

przynoszą nowe wyzwania izagrożenia dla człowieka, jego percepcji, a także

dla decydentów politycznych iszerzej – instytucji demokratycznych. Wyzwa-

niem dla użytkowników internetu stają się odpowiedniość informacji, jak

również nadmiarowość informacyjna. Odpowiedniość informacji to stopień,

w jakim informacja odzwierciedla stan rzeczywisty ijest funkcją pojawienia

M.Pietraś, I.Hofman, S.Michałowski, Państwo wczasach zmiany, Wydawnictwo UMCS,

Lublin 2018, s.7–8.

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 31

się nieprawidłowości ibłędów podczas jej generowania. Zaliczyć do nich nale-

ży m.in. utratę lub nieprzetworzenie danych czy celowe fałszowanie danych27.

Nadmiarowość informacyjna, powszechny dostęp do internetu imediów inter-

aktywnych oraz demokratyzacja wolności wypowiedzi stwarzają nowe, charak-

terystyczne dla informacjonizmu ryzyko powszechnego nadużywania wolności

wyrażania opinii, idei iinformacji, ponad granicami państwowymi ibez kontroli

władz publicznych wsystemach demokratycznych.

Nadmiarowość informacyjna, „potop informacyjny”, „tsunami informacyj-

ne”, „lawina informacyjna” to terminy będące wyrazem próby określenia zalewu

informacji, zjakimi internauci werze mediów społecznościowych Web 2.0 mają

codziennie do czynienia wkażdym niemal aspekcie życia publicznego. Wszyst-

kie wymienione terminy są właściwie niewystarczające inie wpełni oddające

skalę tego problemu. Itak, według obliczeń amerykańskiej ﬁrmy informatycz-

nej Cisco obejrzenie wszystkich materiałów wideo publikowanych wglobalnej

sieci internetowej wciągu zaledwie miesiąca zabrałoby pojedynczej osobie około

sześciu milionów lat

. Wliteraturze zzakresu informatyki tworzone są nowe

nazwy na określenie liczby bajtów, tj. podstawowej jednostki pamięci cyfrowej,

oddającej pojemność pamięci komputera. Itak, znane są określenia: megabajt,

anastępnie jako kolejne wielokrotności: gigabajt, terabajt, petabajt, eksabajt, zet-

tabajt, jottabajt29.

Ten nadmiar informacji współcześnie utrudnia sprawne funkcjonowanie nie-

mal każdej osobie, organizacji ispołeczności. Potop informacyjny generuje nowe

zagrożenia, na które większość ludzi nie jest przygotowana. Można zaryzykować

tezę, iż zdecydowana większość internautów wspołeczeństwie nie radzi sobie

ztym nadmiarem informacyjnym. Cechą charakterystyczną nowej cywilizacji

informacyjnej wdrugiej dekadzie XXI w. jest więc wielka nadmiarowość infor-

macyjna, prowadząca do przeciążenia informacyjnego, określanego jako psy-

chiczny dyskomfort, który wywołuje konfrontowanie się podmiotu ze zbyt wielką

ilością danych. Zjawisko to łączy się ztakimi pojęciami, jak: przeładowanie infor-

macyjne, zmęczenie informacyjne, paraliż informacyjny, panika informacyjna,

infoparaliż, atakże stres poznawczy, stres informacyjny czy niepokój informa-

cyjny. Wynika ono zograniczonych przez biologię możliwości przetwarzania

informacji, które są dostarczane człowiekowi znacznie szybciej icoraz liczniej

27 A.Pawłowska, Zasoby informacyjne wadministracji publicznej wPolsce. Problemy zarzą-

dzania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s.26.

28 Podana przez Cisco liczba materiałów wideo dotyczy roku 2016. Podaję za: Wolne słowo.

Dziesięć zasad dla połączonego świata, Wydawnictwo Znak, Kraków 2018, s.27.

29 Liczby.pl, https://www.liczby.pl/ [odczyt: 18.01.2020].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…32

za pośrednictwem doskonalszych iwydajniejszych technologii informacyjnych30.

Panice informacyjnej towarzyszy panika dezinformacyjna – infodemia (ang. info-

demic). Pojawienie się globalnej pandemii SARS-CoV-2 w2020r. itowarzyszące-

go jej chaosu informacyjnego idezinformacyjnego dostarczyło nowych inspiracji

i„paliwa” tym, którzy technologie informacyjne ikomunikacyjne wykorzystują

do realizacji własnych celów manipulacyjnych. Wrezultacie mamy do czynie-

nia ze zjawiskiem infodemii wstopniu równie szkodliwym jak sama pandemia

wywołana koronawirusem. Nadmierna ilość (dez)informacji na temat zagroże-

nia pandemicznego utrudnia skuteczne reagowanie, obniża poziom zaufania

społecznego, podważa autorytet państw iich instytucji. Wdłuższej perspekty-

wie czasowej może znacznie przyczynić się również do wzrostu występowania

zaburzeń lękowych uinternautów. John Zorocostas stwierdził: “We’re not just

ﬁghting apandemic; we’re ﬁghting an infodemic” („Nie walczymy tylko zpan-

demią, walczymy zinfodemią”)31.

Niektórzy badacze postulują wprowadzenie terminu „stres informacyjny”,

rozumianego jako nowa postać stresu, typowa dla przedstawicieli społeczeństwa

informacyjnego32. Stres informacyjny powstaje ujednostki wskutek nierówno-

wagi między napływającymi informacjami amożliwościami ich przetworzenia,

tym samym obciążając jej uwagę ipamięć idoprowadzając do utraty kontroli

poznawczej imetapoznawczej. Stres informacyjny ma towarzyszyć odbiorcy

informacji na każdym etapie przetwarzania informacji33. Dodatkowo niekoń-

czące istale uaktualniające się wiadomości, posty, memy (mem z gr. mime-

sis – „naśladownictwo”)34, pliki wideo (tryb 24/7) winternetowych kanałach

informacyjnych imediach społecznościowych tworzą nieustanną efemeryczną

H.Batorowska, R.Klepka, O.Wasiuta, Media jako instrument wpływu informacyjnego

imanipulacji społeczeństwem, Wydawnictwo Libron, Kraków 2019, s.15–16.

31 J.Zarocostas, How to ﬁght an infodemic, “Lancet” 2020, vol. 395, s.676.

M.Ledzińska, Człowiek współczesny wobliczu stresu informacyjnego, Wydawnictwo Insty-

tutu Psychologii PAN, Warszawa 2009, s.83.

W.Babik, Onatłoku informacji izwiązanym znim przeciążeniu informacyjnym, [w:] Czło-

wiek– media – edukacja, (red.) J.Morbitzer, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej, Kraków

2010, s.21–27.

Memem jest wszystko, co rozprzestrzenia się od człowieka do człowieka dzięki naśla-

downictwu, powielanie się memów następuje nieustannie, bez względu na to, czy treści wnich

zawarte są przydatne, szkodliwe czy nie mają dla nas żadnej wartości. S.Blackmore, Maszyna

memowa, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2002, s.31. Memy internetowe, traﬁając do sieci, rozcho-

dzą się błyskawicznie, bez względu na granice państwowe, ico ważne, multiplikowane docierają

do odbiorców wszędzie wtakiej samej postaci. Zob. więcej: P.Bałdys, Memy, mashupy, viral vide-

os – opisywanie rzeczywistości społecznej wczasach kultury digitalnej, „Media iSpołeczeństwo”

2015, nr5, s.103–117.

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 33

ichaotyczną komunikację pomiędzy internautami, aniejednokrotnie między

internautami atrollami ibotami, których tożsamość jest nieznana inierzadko

fałszywa. Znadmiarowością informacyjną koresponduje także coraz powszech-

niejsze zjawisko dezinformacji zarówno wmediach społecznościowych, jak

iwmediach tradycyjnych. Rosnące zjawisko dezinformacji przyczynia się do

swoistego błędnego koła. Dezinformacje początkowo publikowane wmediach

społecznościowych, anastępnie uwiarygadniane przez ich publikację wmediach

tradycyjnych „otrzymują” nowe życie i„powracają” do cyberprzestrzeni imediów

społecznościowych wpostaci zdjęć, postów ikomentarzy internautów.

Dezinformacja według ekspertów grupy High Level Expert Group on Fake

News and Online Disinformation Unii Europejskiej (HLEG)35 to fałszywa, niedo-

kładna lub wprowadzająca wbłąd informacja, stworzona, zaprezentowana iroz-

powszechniana dla zysku lub rozmyślnego spowodowania szkody publicznej36.

Warto zauważyć, iż wzaproponowanej deﬁnicji podkreślono walor ekonomiczny

rozpowszechniania treści dezinformacyjnych. Zjawisko „zalewu dezinformacyj-

nego” stanowi poważne zagrożenie dla demokratycznych procesów iwartości

aﬁrmowanych wdemokratycznym państwie prawnym. Stanowi też wyzwanie

dla polityki państw isamoregulacji ﬁrm medialnych iinformatycznych wzakre-

sie przeciwdziałania temu zjawisku.

Nowym i specyﬁcznym sposobem opisywania ikomentowania rzeczy-

wistości oﬄine w cyberprzestrzeni stały się memy, mushupy (ang. mushup)37

i„viral wideo”

. Są one symbolem współczesnej kultury digitalnej oraz pro-

duktem mediów społecznościowych imożliwości, jakie one dają. Zazwyczaj

stanowią natychmiastowy komentarz wydarzenia społecznego, politycznego czy

35 High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation Unii Europejskiej

(HLEG) ma na celu zgromadzenie przedstawicieli środowisk akademickich, platform interne-

towych, mediów informacyjnych iorganizacji społeczeństwa obywatelskiego, której celem jest

doradztwo wzakresie fałszywych wiadomości rozpowszechnianych zarówno wtradycyjnych

mediach, jak ispołecznościowych. European Sources Online, https://www.europeansources.

info/record/commission-sets-up-high-level-expert-group-and-launches-public-consultation-

-on-tackling-fake-news/ [odczyt: 26.08.2019].

36 AMulti-dimension Approach to Disinformation. Report of the Independent High Level Group

on Fake News and Online Disinformation, March 2018 , European Commission, ht tps: //ec .eu ropa.eu/

digital-single-market/en/news/ﬁ nal-report-high-level-expert-group-fake-news-and-online-disinfor-

mation [odczyt: 26.08.2019].

37 Mushup (mush-up) to umiejętne połączenie ze sobą dwóch (lub więcej) utworów muzycz-

nych wcelu osiągnięcia nowej kompozycji. R.Bałdys, op. cit., s.107.

Viral wideo (wirusowe wideo) – to wideo, które staje się popularne dzięki wirusowemu

procesowi udostępniania internetu, zazwyczaj za pośrednictwem witryn do udostępniania wideo,

takich jak YouTube, atakże innych mediów społecznościowych ipoczty e-mail. Ibidem, s.109.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…34

gospodarczego na świecie. Memy, mushupy i„wirusowe wideo” tworzą pewnego

rodzaju wspólnotę porozumiewania, wktórej odbiorcy komunikują się ze sobą

przez odniesienie do rysunku, ﬁlmu, krótkiego tekstu, który musi być zrozu-

miały dla odbiorcy39. Zazwyczaj są zabawne, satyryczne ikarykaturalne. Memy,

mashupy iviral wideo stały się istotnym składnikiem tworzących się winterne-

cie więzi spajających społeczności40. Mogą być jednak także dogodnym źródłem

rozpowszechniania dezinformacji, formą wyrażenia negatywnych emocji, ste-

reotypów czy uprzedzeń, anawet mowy nienawiści.

Obecny wcyberprzestrzeni chaos informacyjny ipowierzchowne cyberre-

lacje wramach „dzielenia się” (ang. sharing)41 memami, postami czy mushupa-

mi wdłuższej perspektywie czasowej mogą wpływać szkodliwie na wrażliwość,

empatię, psychikę ludzką, atakże obniżyć kompetencje wzakresie krytycznego

myślenia, kluczowego dla procesu weryﬁkowania nieprawdziwych informacji.

Dostrzeżenie problemu nadmiarowości informacyjnej prowadzi wielu bada-

czy do różnych wniosków, uwarunkowanych specjalizacją naukową. Jedni akcen-

tują emocjonalne ipsychiczne konsekwencje nadmiarowości informacyjnej, np.

związane z wystąpieniem stresu informacyjnego, drudzy podkreślają skutki

społeczne związane z paraliżem dotyczącym niemożliwości podjęcia efek-

tywnych decyzji albo przeciwnie – akcentują dobrostan informacyjny, ajesz-

cze inni analizują to zjawisko z perspektywy ekonomii, tj. ekonomii uwagi

(Michael H.Goldhaber). Informacja jest bowiem zbyt powszechna, by stać się

fundamentem nowej, informacyjnej gospodarki. Stąd tym, co wobliczu prze-

sytu informacyjnego staje się prawdziwą wartością, to uwaga, która jest skar-

bem, nowym wartościowym zasobem, jest ona deﬁcytowa, ajej poszukiwanie

u odbiorców informacji staje się dla ﬁrm informatycznych najistotniejszym

bodźcem do działania42.

Tzw. gest Lichockiej (tj. „energiczne przesuwanie palcem pod okiem” wSejmie RP wdniu

13 lutego 2020r.) „pobił” rekordy popularności wmediach społecznościowych. 14 lutego 2020r.

powstało 267 tys. wzmianek, aich zasięg na wszystkich komunikatorach szacowano na 72 milio-

ny. Zob. A.Mierzyńska, 2020, F*ck Lichockiej ma wpiątek o20 już 72 mln zasięgu! Gest posłan-

ki przebił Putina iACTA2, Oko.press, https://oko.press/gest-lichockiej-przebil-putina-i-acta2/

[odczyt: 17.02.2020].

40 Więcej: P.Bałdys, op. cit., s.116.

Dzielenie się, „szerowanie” (od ang. sharing) to umieszczanie czegoś wserwisie społecz-

nościowym wtym celu, aby inni internauci mogli to zobaczyć lub pozwolić innym osobom zoba-

czyć coś, co ktoś umieścił na stronie internetowej. Cambridge Dictionary, https://dictionary.

cambridge.org/pl/dictionary/english/sharing [odczyt: 16.04.2020].

M. H.Goldhaber, e Attention Economy and the Net, https://ﬁrstmonday.org/article/

view/519/440 [odczyt: 04.08.2019].

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 35

Owadze uwagi przesądzają wdużym stopniu cechy ludzkiej percepcji, bo

człowiek może koncentrować intencjonalną uwagę na niewielu obiektach jedno-

cześnie, stąd jej pozyskanie ma najczęściej ekskluzywny charakter. Tym samym

zdobycie uwagi wymaga oderwania jej od czegoś innego iuzyskania jej kosztem

innych obiektów. Uwaga jest więc grą osumie zerowej, gdyż jej przyciągnięcie

zawsze odbywa się kosztem czegoś innego43.

Mechanizmy oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego zzakresu

psychologii społecznej odgrywają wtym procesie przyciągania iprzechwytywa-

nia uwagi rolę kluczową. Pomocne w tym procesie jest przechwytywanie uwagi

odbiorcy informacji, która dla ﬁrm technologicznych stanowi także wartość

rynkową. Pozwala na przyciągnięcie nowych reklamodawców iwygenerowanie

zysku dla ﬁrm. Uwaga odgrywa ważną rolę wnieustannym procesie komercjali-

zacji mediów, przyczyniającym się do ich tabloidyzacji. Uwaga stanowi też ważny

element strategii biznesowej wpozyskiwaniu nowych klientów oferowanych

towarów iusług reklamowanych online. Dla użytkowników internetu mecha-

nizmy mogą przynieść jednak więcej strat niż korzyści, mogą bowiem stać się

instrumentem służącym do selekcji informacji niepełnych inieprawdziwych, ale

atrakcyjnych izgodnych zich przekonaniami.

Werze internetu Web 2.0, wktórym jest wiele różnych platform społecz-

nościowych, atakże platform gier sieciowych, chatów, komunikatorów, portali

informacyjnych irozrywkowych, kluczowe staje się „przyciągnięcie” uwagi użyt-

kownika internetu wramach „ekonomii uwagi” (ang. attention economy). Era

cyfrowych mediów spowodowała wspomniane już przeciążenie informacyjne

istres informacyjny, które zaowocowały większą „uwagą wobec uwagi”. Bada-

cze dostrzegają problem asymetrii uwagi iinformacji, przy czym im więcej tej

drugiej, tym mniej pierwszej, uwagę odbiorcy bowiem można zdobyć tylko przez

odwrócenie jej od czegoś innego

. Wykorzystanie skandalu obyczajowego lub

politycznego, skandaliczne iszokujące wypowiedzi, ich emocjonalizacja isympli-

ﬁkacja wydają się być strategią najskuteczniejszą inajłatwiejszą wprocesie przy-

ciągania lub odwracania uwagi internautów45. Popularne stały się tzw. klikbejty

(ang. clickbait), wktórych nagłówki ileady są nacechowane skrajnymi emocjami,

mającymi spełniać rolę podobną do nagłówków artykułów wtabloidach sprzed

B.Mika, Ekonomia uwagi – gospodarczy fundament społeczeństwa informacyjnego widzia-

ny oczami sceptyka, „Przegląd Socjologiczny” 2016, nr3, s.112.

M.Krajewski, Kultura dystrakcji – deﬁcyty uwagi istrategie jej kumulacji, 2007, podaję za:

B.Mika, op. cit.

Podaję za: A.Szymańska, Współczesna forma skandalu artystycznego. Czy warto być arty-

stą-skandalistą?, „Kultura iSpołeczeństwo” 2013, nr1, s.126.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…36

ery internetu, awięc wygenerowanie zysków administratorom portali ztytułu

umieszczanych wnich reklam właśnie przez tzw. kliknięcie wwybrany artykuł

lub zdjęcie46. Pełnią rolę „przynęty” dla internauty, aby wten sposób zwiększyć

ruch na wybranej stronie (domenie). Proceder ten jest obecnie na tyle powszech-

ny, iż uzasadnione jest twierdzenie onarodzinach trendu zwanego „klikbejty-

zmem”. Stały się też zagrożeniem dla rzetelnego dziennikarstwa dążącego do

poznania prawdy.

Wyzwaniem dla dziennikarzy, internautów, aszerzej idla dyskursu publicz-

nego stała się tzw. czarnorynkowa infrastruktura manipulacyjna (ang. black-

-market infrastructure) dostępna wotwartym internecie, wykorzystywana do

tworzenia irozpowszechniania dezinformacji ipropagandy

. Samuel C.Woolley

iPhilip N. Howard z Oxford Internet Institute przestrzegają przed jej współ-

czesną formą, jaką jest propaganda komputacyjna (ang. computational propa-

ganda), wktórej manipulacje wsparte są technikami obliczeniowymi, tj. auto-

matyką informatyczną. Obejmuje ona wszelkie oprogramowanie komputerowe,

które jest interaktywne izorientowane ideologicznie, tj. prezentujące określoną

ideę, koncepcję, wybraną perspektywę wdebacie publicznej na wybrane sprawy

polityczne, społeczne, ekonomiczne. Tworzą ją automatyczne boty, kampanie

internetowe koordynowane przez trolle, tj. wykorzystujące fałszywe konta oraz

sieci fałszywych wiadomości48. Komputerowe techniki obliczeniowe stanowią

obecnie potężną siłę w walce z konkurencją polityczną, ekonomiczną, mogą

być one wykorzystywane do „rozsiewania” fałszywych wiadomości na dowolny

temat. Propaganda komputacyjna staje się winformacjonizmie jednym znajnie-

bezpieczniejszych inajskuteczniejszych narzędzi wpływania manipulacyjnego.

Cambridge Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary/english/clickbait

[odczyt: 15.04.2020].

47 Propaganda (od łac. propagare – rozszerzać, rozciągać, krzewić), zgodnie zdeﬁnicją przy-

jętą wSłowniku języku polskiego PWN to „szerzenie jakichś poglądów, haseł politycznych, mają-

cych na celu pozyskanie zwolenników, albo technika sterowania poglądami izachowaniami

ludzi polegająca na celowym, natarczywym, połączonym zmanipulacją oddziaływaniu na zbio-

rowość”. Propaganda, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/propaganda;2508812.

html [odczyt: 12.10.2019]. Nazwa propaganda rozpowszechniła się wśród języków europejskich

wXVII wieku dzięki papieżowi Grzegorzowi XV, który w1622r. powołał Świętą Kongregację

Nauki Wiary (Sacra Congregatio de Propaganda Fide) wcelu krzewienia wiary chrześcijańskiej

na ziemiach podbijanych przez konkwistadorów. Zob. więcej: A.Pratkanis, E.Aronson, Wiek

propagandy. Używanie inadużywanie propagandy na co dzień, Wydawnictwo Naukowe PWN,

War szawa 2004, s.17–19.

48 S. C.Woolley, P. N.Howard, Computational propaganda. Political Parties, Politicians, and

Political Manipulation on Social Media, Oxford University Press, New York 2019, s.4.

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 37

Wyzwaniem i nierzadko zagrożeniem jest również sam proces algorytmi-

zacji, związanej zpojęciem „śladu cyfrowego”49, którymi są informacje dobro-

wolnie pozostawiane przez internautów. Algorytmizacja umożliwia dobór treści

najbardziej atrakcyjnych dla internauty, dzięki informacjom „pozostawionym”

przez niego wcześniej w cyberprzestrzeni na temat preferencji zakupowych,

poglądów igustów. Zalgorytmizacją powiązana jest „interfejsyzacja” mediów,

tj. interaktywna więź powstała pomiędzy człowiekiem atechnikami przekazu

rozmaitych komunikatów. Radio i telewizja na życzenie, podcasty, telewizja

internetowa są sposobami przekazu audiowizualnego, kształtowanego przez

użytkownika przez dokonywane przez niego wcześniejsze wybory ipreferen-

cje. Zupływem czasu ina podstawie dokonanych wyborów używane progra-

my iaplikacje sugerują ipodpowiadają, jakie nowe treści mogą zainteresować

internautę50. Automatyzacja czynności wykonywanych przez internautów ispo-

sobu, wjaki korzystają oni zmediów internetowych, wynika także pośrednio

zprocesu personalizacji polegającego na tym, że media masowe dostosowują

się do potrzeb pojedynczych osób51. Algorytmy „śledzące” preferencje użytkow-

ników interaktywnych mediów pozwalają „spersonalizować” przyszłe oferty,

dostosowując je do preferencji iwyborów wcześniej dokonanych na podstawie

stosownych oprogramowań. Tym samym serwisy i portale internetowe nabie-

rają coraz bardziej humanoidalnych kształtów, automatyzując wiele procesów

i ograniczając ingerencję rzeczywistego użytkownika w zalgorytmizowany

proces podejmowania decyzji

. Materializują się tym samym futurystycz-

ne wizje rozwoju nowych, humanoidalnych mediów internetowych sprzed

kilku lat53.

Algorytmy współtworzą tzw. bańki informacyjne, które odseparowują inter-

nautów oróżnych poglądach. Pozwalają na kształtowanie światopoglądu inter-

nautów, kreowanie przez nich wyobrażenia o otaczającej ich rzeczywistości,

wyznaczają kryteria najważniejszych dla nich informacji albo nieważnych. Eli

Pariser, który jako pierwszy opisał mechanizm „bańki informacyjnej” (ang. ﬁlter

Ślad cyfrowy (ang. digital foodprint) to zapis wszystkich aktywności internauty, który

powstaje podczas korzystania przez niego zcyberprzestrzeni. Internet Society, https://www.inter-

netsociety.org/tutorials/your-digital-footprint-matters/?gclid=EAIaIQobChMI3NLwm_Pq6AIV

U6maCh3WJAGOEAAYASAAEgLtt_D_BwE [odczyt: 15.04.2020].

P.Szews, Algorytmizacja przestrzeni internetowej, „Acta Universitatis Lodziensis Folia

Litteraria Polonica” 2015, nr2 (28), s.23.

51 Ibidem, s.25.

52 Ibidem, s.24

L.Manovich, Język nowych mediów, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, War-

szawa 2011, s.97.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…38

bubble), stwierdził, iż niewidoczna bańka ﬁltracyjna jest siłą odśrodkową, która

oddziela od siebie internautów54.

Nie jest możliwy wybór kryteriów, według których informacje są ﬁltro-

wane idostarczane do wybranej bańki. „Spersonalizowane” treści są de facto

arbitralnie „dopasowanymi” treściami do poglądów ipreferencji internautów.

Przechodzące przez ﬁltr baniek treści są nierzadko informacjami pochodzą-

cymi zinternetowych tabloidów iklikbejtów, azpoziomu pojedynczej „bańki

ﬁltrującej” prawie niemożliwe jest również sprawdzenie, jak bardzo mogą być

one sfabrykowane. Spersonalizowany proces ﬁltrowania dokonywany jest samo-

istnie, bez udziału człowieka. Proces ten generuje też społeczne koszty, stwarza

bowiem ryzyko wirtualnej polaryzacji iuwięzienia internautów wich własnych

bańkach informacyjnych bez możliwości wymiany swoich poglądów zpoglądami

internautów spoza bańki. Problemem są też fałszywe konta prowadzone przez

internautów lub utworzone za pomocą automatyki informatycznej. Stwarzają

one wrażenie konsensusu inadreprezentacji poglądów, które jednak mogą być

poglądami niszowymi.

Podczas amerykańskiej kampanii wyborczej z2016r. konta będące botami

odpowiadały za ponad 18% wszystkich postów dotyczących tematyki wyborczej.

Liczba tweetów wygenerowanych przez boty wynosiła wmomentach szczyto-

wych ruchu wcyberprzestrzeni, tj. wtrakcie tzw. burzliwych dyskusji (ang. bursts

of discussion), nawet około 10 tysięcy tweetów na godzinę, podczas gdy internauci

byli odpowiedzialni za od 60 do 80 tysięcy tweetów na godzinę

. Wjednej zplat-

form społecznościowych popularnej wśród dziennikarzy ipolityków, tj. Twitterze,

wykorzystywane są mechanizmy, które stwarzają iluzję dominacji przez wyko-

rzystanie mechanizmu wzajemnego cytowania fałszywych kont. Wcyberprze-

strzeni powszechnie dostępne są serwisy służące tworzeniu fałszywych zrzutów

ekranowych (ang. screen) postów itweetów.

Fałszywe konta mogą być utworzone zwykorzystaniem automatyki infor-

matycznej isą to „boty”, zaś proces wykorzystania botów to „botting”. Wnaj-

szerszym rozumieniu bot to rodzaj programu komputerowego, który wchodzi

w interakcję z innymi użytkownikami sieci na podstawie określonego algo-

rytmu. Może mieć pozytywną, wspierającą rolę, jak np. chatbot, wykorzy-

stywany do instalacji aplikacji internetowych lub udzielania prostych porad

54 E.Pariser, e Filter Bubble, Penguin Press, New York 2011, s.6–7.

A.Bessi, E.Ferrara, Social bots distort the 2016 U. S.Presidential election online discus-

sion, “First Monday”, nr21 (11), First Monday, https://ﬁrstmonday.org/article/view/7090/5653

[odczyt: 25.08.2019].

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 39

w cyberprzestrzeni. Może odgrywać także negatywną rolę, tzw. fałszywych

wzmacniaczy (ang. false ampliﬁers), tj. programów, których zadaniem jest

kontrola kont wmediach społecznościowych irozpowszechnianie określonych

komunikatów, np. dezinformacji, fałszywych wiadomości, aszerzej treści pro-

pagandowych56.

Przykładowo w2016r. boty odpowiadały za 51,8% globalnego ruchu winter-

necie, przy czym 22,9% były to tzw. dobre boty, a28,9% – złe. Zatem za mniej

niż połowę ruchu odpowiadali ludzie. Taka sytuacja ma także negatywne kon-

sekwencje dla gospodarki, przykładowo bowiem wtym samym roku wPolsce

aż 3% aktywnych internautów obejrzało 28% wszystkich reklam, czyli jedna

trzecia budżetu medialnego była wydawana na zaledwie 3% użytkowników.

Problem negatywnych skutków obecności botów wsieci jest więc problemem

nie tylko natury politycznej czy społecznej, ale iekonomicznej57.

Boty są odpowiedzialne za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości.

W 2017r. redaktorzy Collins Dictionary uznali termin „fake news” za słowo

roku, deﬁniując go jako fałszywą, często sensacyjną informację rozpowszechnia-

ną „pod przykrywką” newsa58. Zdaniem autorów Collins Dictionary to Donald

Trump, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki spopularyzował

ten termin. Autorzy innego amerykańskiego słownika Merriam Webster zauwa-

żyli, iż etymologia terminu sięga XIX w., kiedy fałszywkami były sfalsyﬁkowane

materiały opublikowane wgazecie, periodyku lub wiadomościach59.

Innymi wyzwaniami związanymi z informacją inadmiarowością informa-

cyjną stały się: „ﬂaming”, „trolling”60, „hejting” i„patostreaming”. Wszystkie te

zjawiska, oprócz patostreamingu wpływają destrukcyjnie na jakość dyskursu

publicznego isą wyrazem zamierzonego zakłócenia komunikacyjnego. Trolling,

hejting iﬂaming są także antystrategiami konwersacyjnymi, przejawiającymi

się najczęściej w postaci kontaktów konﬂiktowych, prowadzącymi do słow-

nej degradacji partnera. Są wyrazem celowego, powtarzalnego, świadomego

56 K.Szymielewicz, K.Iwańska, Cyf rowa propaganda czy „normalna” polityczna polaryzacja?

Studium debaty politycznej na polskim Twiterze (wrzesień–październik 2017), Fundacja Panop-

tykon, Warszawa 2018, s.8.

57 M.Kazan-Lenkiewicz, Raport Strategiczny Internet 2017/2018, s.32–33, IAB.Polska,

https://iab.org.pl/wp-content/uploads/2018/06/HBRP-raport-IAB-04-18.pdf [odczyt: 26.08.2019].

58 Fake news: false, often sensational, information disseminated under the guise of news

reporting, Collins Dictionary, https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/fake-news

[odczyt: 22.02.2019].

59 e Real Story of ‘Fake News’, Merriam Webster, https://www.merriam-webster.com/

words-at-play/the-real-story-of-fake-news [odczyt: 25.08.2019].

60 Używane są również terminy: „trollowanie”, „troll”, „trollować”.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…40

i cyklicznego lekceważenia internetowego kodeksu zachowania (netykiety),

wewnętrznych zasad normatywnych (regulaminów) isavoir-vivre’u61. Trolling

to uporczywe utrudnianie funkcjonowania internetowego gremium przez wielo-

krotne wysyłanie tej samej wiadomości albo wpływanie na innych internautów

wcelu ich ośmieszenia, obrażenia lub zmanipulowania. Flaming (od słów ang.

ﬂame wars, czyli „wojna płomieni”) jest kłótnią internetową o wyjątkowym

nasileniu napastliwości, odbiegającym od poziomu zwykłej polemiki. Podstawo-

wym celem ﬂamingu jest sprowokowanie do kłótni iwywołanie silnych emocji

uoponenta, trollingu – utrudnianie porozumienia imanipulacja, ahejtingu –

wyładowanie agresji62. Trolling jest stosowany wkomunikacji zudziałem trolli

znających wprawdzie zasady postępowania wcyberprzestrzeni, ale intencjonal-

nie łamiących reguły netykiety iposiadających umiejętności pozwalające im na

przewidywanie oczekiwanych, negatywnych reakcji idestruktywnych zachowań

upotencjalnych oponentów. Wywoływanie przez trolli sporów ikłótni, inicjo-

wanie przez hejterów awantur ikonﬂiktów staje się możliwe dzięki wysyłaniu

prowokacyjnych, szokujących, agresywnych i obraźliwych komentarzy. Troll

ihejter to pojęcia pokrewne, przy czym wprzypadku trolla występuje także

element inicjowania sporu, aranżowania kłótni.

Patostreaming (inaczej patotreści – patostream, zaś nadawca patotreści to

patostreamer) to pokazywanie przemocy iwulgarnych treści, nierzadko stano-

wiących naruszanie prawa albo zasad współżycia społecznego publikowanych

wmediach społecznościowych, najczęściej na platformie YouTube wcelu przy-

ciągnięcia uwagi internautów, zwiększenia oglądalności plików audiowizualnych

itym samym wygenerowania zysku pieniężnego (monetyzacja strony). Wramach

patostreamingu publikowane są wulgarne, poniżające materiały, zawierające

agresywne zachowania iwypowiedzi, nierzadko nagrywane pod wpływem alko-

holu lub innych środków odurzających zlekceważeniem prawa izasad współży-

cia społecznego. Słowo „patostream” pochodzi od słów „pato” – przedrostka od

słowa „patologia” i„stream”, czyli technicznego określenia transmisji cyfrowego

przekazu (strumień informacji).

Wdebacie publicznej iliteraturze przedmiotu zzakresu nauk społecznych

powszechnie stosowany jest również termin „mowa nienawiści” (ang. hate speech).

Zgodnie zdeﬁnicją zaproponowaną przez Komitet Ministrów Rady Europy

w1997r. za mowę nienawiści powinna zostać uznana każda forma wypowiedzi,

która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową,

A.Naruszewicz-Duchlińska, Intencjonalne językowe zakłócenia komunikacji internetowej

(trolling, ﬂaming, hejting), „Prace Językoznawcze” 2014, z. XVI/4, s.89.

62 Ibidem, s.90.

1.2. Informacja, nadmiarowość informacyjna, informacjonizm… 41

ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści oparte na nietolerancji,

włączając wto nietolerancję wyrażaną wformie agresywnego nacjonalizmu lub

etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości lub osób wywo-

dzących się ze społeczności imigrantów 63.

Dezinformacje, fałszywe wiadomości imowa nienawiści tworzą niebezpiecz-

ną mowę (ang. dangerous speech)

, tj. narrację nawołującą do nienawiści ipropa-

gującą określony obraz świata według prymitywnej linii podziału na „my” i„oni”.

Narracja tego rodzaju staje się fundamentem dla propagandy polaryzacyjnej (ang.

polarizing propaganda), która nieuchronnie prowadzi do powstania izaostrzania

konﬂiktów społecznych, awnajgorszym scenariuszu nawet do zbrodni zabójstwa

izbrodni ludobójstwa.

W1996r. Gregory Stanton, przewodniczący amerykańskiej organizacji Geno-

cide Watch zwrócił uwagę na kluczową rolę, jaką odgrywa propaganda polary-

zacyjna wprocesie prowadzącym do zbrodni ludobójstwa. W2016r. koncepcja

pierwotnie tzw. ośmiu kroków (ang. 8 stages of genocide65) została zweryﬁkowa-

na iposzerzona okolejne dwa etapy prowadzące do zbrodni nienawiści. Stan-

ton wyodrębnił etapy: klasyﬁkacji, symbolizacji, dyskryminacji, dehumanizacji,

organizacji, polaryzacji, przygotowania, eksterminacji, prześladowania izaprze-

czenia66. Propaganda polaryzacyjna może obecnie stanowić realne zagrożenie

dla społeczeństw informacyjnych wsystemach demokratycznych, powszechny

bowiem dostęp do mediów cyfrowych iobecna wnich propaganda komputacyj-

na stworzyły idealne warunki do manipulacji emocjami istrachem internautów,

atakże wywołania nienawiści wobec dowolnie wybranej grupy społecznej.

Recommendation No. R (97) 20 of the Committe of Ministers to Member States of „Hate

Speech”, Council of Europe, https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/Display

DCTMContent?documentId=0900001680505d5b [odczyt: 25.01.2020].

64 Wywiad zI.Jakubowską-Branicką, Słowa, które bolą, „Polityka” 2017, nr23, s.28–29.

65 Referat e 8 stage of genocide przygotowany dla Departamentu Stanu Stanów Zjednoczo-

nych w1996r., Genocide Watch, htt p://www.genocidewatch.org/aboutgenocide/8stagesofgenocide.

html [odczyt: 11.08.2019].

Ludobójstwo to proces, zdaniem Stantona, który rozwija się wtych dziesięciu etapach,

które są przewidywalne, ale nieuniknione. Na każdym jednak etapie można wdrożyć środki zapo-

biegawcze. Co ważne – proces nie jest liniowy, aetapy mogą występować jednocześnie. Logicznie

– późniejsze etapy muszą być poprzedzone wcześniejszymi etapami. Ale wszystkie etapy nadal

działają przez cały proces. G.Stanton, 10 Stages of Genocide, Genocide Watch, http://www.geno-

cidewatch.org/aboutgenocide/8stagesofgenocide.html

[odczyt: 23.01.2020]. Można wtym miej-

scu zacy tować Mariana Turskiego, który w2020r. powiedział, iż: „Auschwitz nie spadło znieba”,

azbrodnie nazistowskie wXX w. były poprzedzone m.in. obecnością wprzestrzeni publicznej,

wtym wmediach, propagandy polaryzacyjnej. M.Turski, Auschwitz nie spadło znieba, „Polityka”

2020, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1940080,1,marian-turski-auschwitz-nie-

-spadlo-z-nieba.read [odczyt: 16.04.2020].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…42

Zasygnalizowane problemy iwyzwania towarzyszące rozwojowi informa-

cjonizmu wdrugiej dekadzie XXI w. stwarzają nową, niepewną ipełną napięć

sytuację społeczną, wjakiej za sprawą nadmiarowości (dez)informacyjnej zna-

lazły się społeczeństwa ipaństwa, atakże – amoże przede wszystkim – sam

człowiek.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy

Kluczowymi czynnikami powodującymi zmiany ilościowe ijakościowe od wielu

lat są zjednej strony nieograniczony dostęp do informacji iprawo do wolności

wypowiedzi, zdrugiej zaś – komercjalizacja ipauperyzacja technologii komuni-

kacyjnych iinformacyjnych (ICT). Zmiany te są na tyle istotne, iż od kilku dekad

można mówić orozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wczasach głębokich

zmian dezaktualizują się stare kategorie iteorie politologiczne. Przed badacza-

mi stoją wielkie wyzwania związane ze zrozumieniem sensu tych zmian, ale

izkoniecznością wypracowywania na nowo instrumentów poznawania prawdy.

Pojęcie „społeczeństwa informacyjnego” ipodstawowe jego cechy odróżniają

go od innych form społeczeństwa, zdeﬁniowanych whistorii myśli socjologicz-

nej. Wliteraturze przedmiotu jest wiele deﬁnicji społeczeństwa informacyjnego.

Samo pojęcie, zaczerpnięte zteorii społecznych, jest nazwą koncepcji typowo

europejskiej, gdzie komponent „społeczeństwo” ma istotne znaczenie67. Braku-

je jednej, powszechnie przyjętej terminologii społeczeństwa informacyjnego.

Nie ma również jednej zadowalającej jego deﬁnicji. Wliteraturze można spot-

kać bogaty katalog dostępnych prób zdeﬁniowania tego terminu. Warto wtym

miejscu przedstawić wybrane deﬁnicje społeczeństwa informacyjnego, będącego

podstawowym kontekstem dla problematyki wolności wypowiedzi.

Pierwsze próby tworzenia deﬁnicji społeczeństwa informacyjnego oraz okre-

ślenia jego podstawowych cech pojawiły się już wpołowie lat 60. XX wieku, tj.

społeczeństwo komunikujące się przez komputer (ang. the computer-mediated

communication society) icywilizacja informacyjna, której gospodarka jest oparta

na przemysłach informacyjnych. Termin ten pochodzi zJaponii ipo raz pierwszy

został użyty w1963r. przez Tadao Umesamo. Następnie pojęcie to upowszech-

nił Kenichi Koyama, zaś w1972r. Yoneji Masuda opracował kompleksowy plan

67 K.Doktorowicz, Europejski model społeczeństwa informacyjnego. Polityczna strategia Unii

Europejskiej wkontekście globalnych problemów wieku informacji, Wydawnictwo Uniwersytetu

Śląskiego, Katowice 2005, s.169–178.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 43

przeobrażenia wszystkich sfer życia społecznego wkontekście rozwoju sektora

informacyjnego itelekomunikacyjnego68.

Społeczeństwo informacyjne to takie, według Luca Soete’a, eksperta Unii

Europejskiej, które się kształtuje, wktórym technologie gromadzenia itransmisji

informacji idanych są powszechnie dostępne po niskich kosztach, apowszechne-

mu użyciu informacji idanych towarzyszą organizacyjne, komercyjne, społecz-

ne iprawne zmiany, które głęboko zmieniają życie, pracę ispołeczeństwo jako

takie

. Piotr Sienkiewicz zauważył, iż jest to system społeczny ukształtowany

wprocesie informacji, wktórym systemy informacyjne izasoby informacyjne

determinują społeczną strukturę zatrudnienia, wzrost zamożności społeczeń-

stwa (dochodu narodowego) oraz stanowią podstawę orientacji cywilizacyjnej70.

Dla Leszka Porębskiego społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo zjednej

strony nasycone różnymi aspektami zastosowania ICT, zdrugiej zaś próbujące

świadomie wykorzystywać możliwości stwarzane przez nowe technologie dla

wzrostu swego poziomu cywilizacyjnego ipodnoszenia jakości życia. Im bar-

dziej centralną pozycję wżyciu społecznym zajmuje informacja iprocesy znią

związane, tym bardziej uzasadnione jest operowanie pojęciem społeczeństwa

informacyjnego wodniesieniu do konkretnej zbiorowości. Można więc mówić,

jego zdaniem, ostopniowalności kategorii społeczeństwa informacyjnego, więk-

szym lub mniejszym przeobrażeniu mechanizmów życia społecznego przez ICT

Istotne są tutaj dwie kwestie, tj. infrastruktura informatyczna oraz umiejętności,

kompetencje iwiedza jak największej liczby osób wspołeczeństwie, świadomie

używających technologii. Deﬁnicja ta najlepiej oddaje sens pojęcia społeczeństwa

informacyjnego, najistotniejszym elementem bowiem, jak się wydaje, nie jest

powszechny dostęp do technologii iinformacji czy też nasycenie technologiami

wszystkich aspektów życia społecznego czy politycznego, aświadomość społeczna

wzakresie korzystania ztechnologii cyfrowych. Innymi słowy – tym elementem

jest czynnik kulturowy. Oczywiście infrastruktura informatyczna jest niezbęd-

na, ale problemem inajwiększym wyzwaniem jest umiejętne jej wykorzystanie.

T.Goban-Klas, Media ikomunikowanie masowe: teorie ianalizy prasy, radia, telewizji

iInternetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.286.

69 K.Doktorowicz, op. cit., s.100.

70 P.Sienkiewicz, Teorie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, [w:] Polskie doświadcze-

nia wkształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Dylematy cywilizacyjno-kulturowe, (red.)

L. H.Haber, Wydawnictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków 2002, s.506–507.

71 L.Porębski, Rewolucja informacyjna jako źródło nowych podziałów społecznych, [w:] Glo-

balopolis. Kosmiczna wioska: szanse izagrożenia, (red.) R.Borkowski, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2003, s.117–118; idem, Elektroniczne oblicze polityki. Demokracja, państwo,

instytucje polityczne wokresie rewolucji informacyjnej, Wydawnictwo AGH, Kraków 2001, s.13.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…44

Według Agnieszki Pawłowskiej społeczeństwo informacyjne jest rzeczywi-

stością wielowarstwową, można więc przyjąć, iż składają się na nią72:

•substrat technologiczny – infrastruktura informatyczna, czyli dostępność

urządzeń służących gromadzeniu, przetwarzaniu, przechowywaniu iudostęp-

nianiu informacji, mnogość kanałów przesyłania danych oraz możliwość łączenia

ich wrozmaite konﬁguracje;

•

substrat ekonomiczny – sektor informacyjny gospodarki, czyli te gałęzie

produkcji iusługi, które zajmują się wytwarzaniem informacji oraz technik infor-

macyjnych, atakże ich dystrybucją;

•

substrat społeczny – wysoki odsetek osób korzystających wpracy, szkole

idomu ztechnologii cyfrowych, co odpowiada wysokiemu poziomowi wykształ-

cenia społeczeństwa;

•

substrat kulturowy – wysoki poziom kultury informacyjnej, tj. stopień

akceptacji dla informacji jako dobra strategicznego oraz towaru, atakże odpo-

wiedni poziom kultury informatycznej, tj. stopień umiejętności związanych

zobsługą urządzeń informatycznych.

Termin „społeczeństwo informacyjne” można uznać za pewien skrót myślo-

wy i jedną z prób syntetycznego określenia najważniejszych cech, mechani-

zmów funkcjonowania i skutków nowych zjawisk występujących za sprawą

upowszechnienia technologii informacyjnych ikomunikacyjnych. Należy także

uznać, że wszystkie społeczeństwa od czasów starożytnych, aby mogły skutecz-

nie funkcjonować, musiały być wjakiejś mierze informacyjne. Wreszcie, każda

społeczność czy szerzej społeczeństwo musi być zbiorowością komunikującą się,

aby sprawnie funkcjonować. Społeczność ikomunikowanie to dwa synonimy

na gruncie socjologii, o wspólnym źródłosłowie communication (komunika-

cja) icommunity (społeczność). Kluczowe stają się jednak kwestie: kto, zkim,

kiedy, gdzie ijak się komunikuje, tworząc takie czy inne związki społeczne73.

Współczesne społeczeństwa niewątpliwie komunikują się za pośrednictwem

nowych form komunikacji inależy dodać, iż wkonsekwencji mamy do czynie-

nia znowymi formami społecznymi. Fenomen nowych mediów elektronicznych,

wtym mediów społecznościowych, wpływa na zachowania społeczne ispołe-

czeństwa jako takie. Potrzebne są nowe teorie dotyczące ontologii życia spo-

łecznego. Konieczne są nowe podejścia krytyczne do różnych aspektów życia

społecznego ipolitycznego, uwzględniające holistyczne spojrzenie, interdyscy-

A.Pawłowska, op. cit., s.33–24 i34–39. Autorka zaproponowała także katalog wskaźników

służących do opisu poszczególnych substratów społeczeństwa informacyjnego.

73 M.Golka, Czym jest społeczeństwo informacyjne?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjo-

logiczny” 2005, z.4, s.253.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 45

plinarność, hybrydyzację i globalizację zachodzących procesów społecznych

we współczesnym świecie.

Pomimo wielu deﬁnicji społeczeństwa informacyjnego wspólne pozostają

jego cechy: gromadzenie, produkcja iobieg informacji, niezbędne do jego funk-

cjonowania oraz internet iinne techniki cyfrowe będące jednymi znajważniej-

szych obecnie aspektów życia społecznego. Środek ciężkości współczesnego spo-

łeczeństwa informacyjnego przesunął się od rzeczy do znaków (i„znaczących

rzeczy”). Informacje stały się produktem, atakże surowcem, będącym podstawo-

wą siłą napędową społeczeństwa cyfrowego. Yoneji Masuda wswojej monograﬁi

Computopia stwierdził, że: „Cywilizacja, którą zbudujemy, zbliżając się do XXI

wieku, nie będzie cywilizacją materialną, symbolizowaną przez ogromne kon-

strukcje, ale będzie cywilizacją niewidoczną. Precyzyjniej powinno się ją nazwać

»cywilizacją informacyjną«”

. John Naisbitt, autor publikacji zzakresu futurolo-

gii, podkreślił natomiast, iż: „Obecnie masowo produkujemy informację, tak jak

niegdyś masowo produkowaliśmy [wUSA – przyp. A. D.] samochody”75. Timot-

hy Garton Ash uznał zaś, iż: „Cechą charakterystyczną naszego przeobrażone-

go świata jest zewnętrzne łączenie wirtualnego zﬁzycznym wwyniku zdarzeń

izjawisk, które określa wspólną nazwą »masowa migracja iinternet«”76.

Ze względu na to, że zjednej strony wspołeczeństwie gwałtownie rozwija-

ją się trzy sektory infrastruktury: telekomunikacyjny, informatyczny imediów

elektronicznych, zdrugiej zaś jego cechą jest niepewność iryzyko, wliteraturze

przedmiotu pojawiły się na nie inne rodzaje określeń, m.in.: społeczeństwo trze-

ciej fali (Alvin Toﬄer)77, społeczeństwo ryzyka (Urlich Beck)78, społeczeństwo sie-

ciowe (Manuel Castells)

, społeczeństwo postkapitalistyczne (Peter F.Drucker)

społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell)81, społeczeństwo postrynkowe

(Jeremy Rifkin)82, społeczeństwo globalnej wioski (Marshall McLuhan)83 iinne.

Y. Masuda, Computopia, podaję za: T.Goban-Klas, P.Sienkiewicz, Społeczeństwo infor-

macyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s.9.

75 M.Golka, Czym jest społeczeństwo…, s.254.

76 T. G.Ash, op. cit., s.34.

77 A.Toﬄer, Trzecia fala, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

U.Beck, Społeczeńst wo ryzyka. Wdrodze do innej nowoczesności , Wydawn ictwo Scholar, War-

szawa 2002.

79 M.Castells, Galaktyka internetu….

P. F.Drucker, Społeczeństwo postkapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2002.

81 D.Bell, e Coming of Post-Industrial Society, Basic Books, New York 1976.

82 J.Rifkin, Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie ipoczątek ery postrynkowej, Wydaw-

nictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001.

83 M.McLuhan, Nowa era komunikacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…46

Termin „społeczeństwo informacyjne” jest zatem nazwą jedną zwielu zapro-

ponowanych dla nowego typu społeczeństwa, wktórym kluczową rolę odgry-

wają informacje iprocesy informacyjne, choć najczęściej używaną wliteraturze

fachowej. Inne funkcjonujące wsłownikach badaczy to: społeczeństwo postka-

pitalistyczne, społeczeństwo technologiczne, społeczeństwo nadmiaru, społe-

czeństwo zinformatyzowane, społeczeństwo sieciowe, społeczeństwo technolo-

giczne, społeczeństwo oparte na wiedzy czy społeczeństwo dezinformacyjne

Na szczególną uwagę zasługują dwa terminy, tj. społeczeństwo sieciowe ispo-

łeczeństwo dezinformacyjne. Pierwszy termin służy wyeksponowaniu towarzy-

szących społeczeństwu informacyjnemu zmian wjego strukturze organizacyj-

nej, zaś drugi jest próbą zaakcentowania widocznego wnim zjawiska „zalewu

dezinfor macyjnego”.

Termin „społeczeństwo sieci” zaproponował Manuel Castells, dla którego

elementem konstytuującym nowy typ społeczeństwa XXI w. są technologie

informacyjne ikomunikacyjne. „Internet stanowi tkankę naszego życia. Gdyby

technologię przetwarzania informacji uznać za dzisiejszy odpowiednik tego,

czym była elektryczność werze przemysłowej, to internet, zuwagi na jego zdol-

ność do przekazywania siły informacji na wszystkie sfery ludzkiej działalności,

można by porównać zarówno do sieci energetycznej, jak isilnika elektrycznego.

[…] Internet stanowi techniczną bazę dla struktury organizacyjnej epoki infor-

macji – sieci”

. Rozwój sieci jest odczuwalny niemal wkażdej dziedzinie ludzkiej

aktywności, ainternet stał się podstawowym medium społeczeństwa sieciowego.

Wzwiązku zintensywnym od ponad dwóch dekad rozwojem technologii

wliteraturze pojawiły się różne opinie ipodejścia związane zkonsekwencjami,

jakie wywołują one wspołeczeństwie, gospodarce czy polityce. Wtym miejscu

warto wspomnieć odwóch typach podejścia do kwestii technologii informacyj-

nych ikomunikacyjnych, tj. determinizmie technologicznym ipodejściu info-

centrycznym.

Determinizm technologiczny zakłada, że zmiany społeczne czy polityczne

są tylko pochodną gwałtownego rozkwitu technologii oraz iż technologie stają

się kluczowym czynnikiem wstrukturach państwa ispołeczeństwa. Podejście

infocentryczne jest natomiast charakterystyczne zarówno dla zwolenników, jak

iprzeciwników technologii. Wielu autorów podziela pogląd, zgodnie zktórym

proces implementacji nowych technologii przyniesie najwięcej korzyści. Dla

P.Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne jako system cybernetyczny, [w:] Społeczeństwo

informacyjne – wizja czy rzeczywistość?, (red.) L. H.Haber, t. 1, Wydawnictwo AGH, Kraków

2004, s.74.

85 M.Castells, Galaktyka internetu…, s.11.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 47

zwolenników nowych technologii internet stał się szansą na odbudowę sfery

publicznej ipodejmowanie otwartej, krytycznej iracjonalnej debaty osprawach

publicznych, szansą na podniesienie sprawności izwiększenie efektywności

funkcjonowania instytucji publicznych. Wydaje się, iż podejście to było domi-

nujące wpierwszych latach intensywnego rozwoju technologii. Obecnie jednak

autorzy dostrzegają przede wszystkim negatywne następstwa wpływu ICT na

funkcjonowanie społeczeństwa ipaństwa. Wspomniane wcześniej, aanalizowa-

ne wliteraturze fachowej zagrożenia związane m.in. z „zalewem dezinformacyj-

nym”, nadmiarowością informacyjną, stresem informacyjnym, algorytmizacją,

trollingiem, bottingiem czy propagandą komputacyjną oraz polaryzacyjną, są

dowodem na bardziej pesymistyczne reﬂeksje nad kondycją współczesnego spo-

łeczeństwa informacyjnego.

Podejście infocentryczne opiera się na słowach-kluczach, tzw. 6-D, którymi

najczęściej charakteryzuje się społeczeństwo informacyjne, tj.: demasyﬁkacja

(odmasowienie), decentralizacja (demokratyzacja), denacjonalizacja, despacja-

lizacja („zniesienie” przestrzeni), dezintermediacja (eliminacja pośredników)

idezagregacja (rozpad więzi)86. Powyższym cechom nie można odmówić war-

tości poznawczej, gdyż wprzekonujący sposób opisują trendy rozwoju społe-

czeństwa informacyjnego. Jednakże są one niewystarczające do opisu społecz-

nych, politycznych iorganizacyjnych następstw rozwoju technik informacyjnych

ikonieczna jest ich wnikliwsza analiza87. Podejście infocentryczne – nieograni-

czone „zaufanie” bądź „kontestowanie” technologii informacyjnych, podobnie

jak wcześniejsze np. podejście technocentryczne – obecne wspołeczeństwie

industrialnym – należy uznać przede wszystkim jako swoisty „znak czasów”.

Proces implementacji nowych technologii wkażdej dziedzinie życia społecznego,

gospodarczego ipolitycznego jest bowiem procesem nieuchronnym. Jak zauwa-

żył Manuel Castells: „Mimo że ty nie dbasz osieci, one zadbają ociebie. Tak

długo bowiem, jak będziesz chciał żyć wspołeczeństwie, tutaj iteraz, będziesz

miał do czynienia ze społeczeństwem sieciowym. Żyjemy bowiem wGalakty-

ce Internetu”88. Wydaje się, że oile wpierwszych latach intensywnego rozwoju

technologii popularny był pogląd podkreślający pozytywne aspekty rozwoju

technologii (tzw. syndrom nowicjusza), otyle od kilku lat równie popularny staje

się pogląd, wktórym wyraźnie akcentowane są negatywne skutki rozwoju ICT

isamego informacjonizmu.

86 A.Pawłowska, op. cit., s.39–40.

87 Ibidem, s.40.

88 M.Castells, Galaktyka internetu…, s.313.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…48

Drugim terminem określającym współczesne społeczeństwo informacyjne

jest słowo będące jego antonimem, tj. „społeczeństwo dezinformacyjne”. Okre-

ślenie pojawiło się wliteraturze przedmiotu już na początku lat dwutysięcznych.

Nazwa ta miała uwypuklić fakt wzrastającego zalewu informacyjnego, zjakim

niewątpliwie internauci coraz częściej mieli do czynienia wcyberprzestrzeni.

Natomiast powszechne zjawisko zalewu dezinformacji stało się widoczne dopiero

wdrugiej dekadzie XXI w. (jako efekt rozwoju Web 2.0).

W2003r. Lech W.Zacher przestrzegał przed tym zjawiskiem: „Wspołe-

czeństwie informacyjnym jest wiele informacji bezwartościowych, zbędnych,

trywialnych, niedokładnych, fałszywych. Cóż jest wart dostęp do nich? Społe-

czeństwo takie, to wgruncie rzeczy społeczeństwo (niemal nieograniczonego)

dostępu do informacji, ale przecież nie do wszystkich. Istnieje cała masa infor-

macji tajnych, poufnych, ograniczonych wdystrybucji […] Może nawet owych

informacji niedostępnych, aważnych jest coraz więcej, może udział ich nawet

rośnie wrelacji do informacji dostępnych (choć ite są ograniczone nierzadko

przez możliwości ﬁnansowe, techniczne, profesjonalne)? Jeśli do tego dodać, iż

informacja może być dodatkowo zmanipulowana iperswazyjna, to jaka jest jej

faktyczna (zpunktu widzenia prawdziwego poznania rzeczywistości) wartość

dla decydowania idziałania?”89.

Wzrost aktywności informacyjnej społeczeństwa ikonsumpcji przyczynił

się do stworzenia nowej deﬁnicji technologii informacyjnej jako sposobu zarzą-

dzania świadomością społeczną. Od dekady narzędzia technologii informacyj-

nej obejmują technologie wyborcze, technologie reklamowe, programowanie

neurolingwistyczne, polityczne iinne obecne wsferze społecznej. Technologia

informacyjna przestała być już postrzegana wyłącznie jako zespół środków, które

służą wszechstronnemu posługiwaniu się informacją, obejmując komputery,

informatykę ikomunikację, czy technik stosowanych do przetwarzania iprzesy-

łania informacji, obejmujących informatykę, telekomunikację imikroelektronikę.

Reklama iinformacja polityczna docierają do konsumenta pozornie bezpłatnie,

aza jej produkcję idostarczanie płacą producenci zainteresowani kształtowa-

niem popytu na niektóre produkty ipomysły. Konsumenci iodbiorcy ponoszą

potem te koszty, gdy kupują reklamowane towary lub promują irozpowszech-

niają reklamowane idee90. Coraz powszechniejsze stały się mikrotargeting (ang.

microtargeting) iproﬁlowanie zwykorzystaniem algorytmów prognostycznych.

L. W.Zacher, Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeńst wa wiedzy (dylematy tranzy-

cyjne: między informacją, wiedzą iwyobraźnią, [w:] Społeczeńst wo informacyjne – wizja…, s.104.

90 H.Batorowska, R.Klepka, O.Wasiuta, op. cit., s.15–16.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 49

Mikrotargeting (mikrotargetowanie) to technika znana wkampaniach wybor-

czych na świecie iwykorzystywana przez partie polityczne wyborców, polega-

jąca na przeszukiwaniu predyktywnym rynku po to, by „wyłowić” (ang. ﬁshing)

potencjalnych wyborców ido nich skierować swój przekaz. Polityczny mikrotar-

geting online to kategoria politycznego mi krotargetowania, polegająca na „tworze-

niu precyzyjnie dopracowanych wiadomości skierowanych do wąskich kategorii

wyborców” na podstawie analizy danych „wyodrębnionych zcech demograﬁcz-

nych osób oraz nawyków konsumenckich istylu życia” (przy wsparciu procesu

algorytmizacji). Mikrotargetowanie polityczne online można również postrze-

gać jako rodzaj reklamy behawioralnej, która polega na śledzeniu zachowań ludzi

winternecie wcelu wykorzystania zebranych informacji do wyświetlania indy-

widualnie ukierunkowanych reklam. Mikrotargeting polityczny online może słu-

żyć identyﬁkowaniu wyborców. Umożliwia również par tii polit ycznej wybieranie

postaw politycznych odpowiadających interesom docelowego wyborcy91.

Wramach powszechnego procesu proﬁlowania92 zwyczajów czy preferencji

zakupowych internautów podmioty komercyjne, umieszczając wmediach spo-

łecznościowych reklamy, stosują powszechnie od lat psychograﬁę konsumentów.

Psychograﬁa jest metodą badania stylu życia konsumentów na podstawie spo-

sobów spędzania wolnego czasu, zainteresowań oraz osobowości zwykorzysta-

niem algorytmów prognostycznych.

Brak nadzoru i kontroli nad połączeniem procesów politycznego mikro-

targetingu online iproﬁlowania prognostycznego wkampaniach wyborczych

stały się kolejnym zagrożeniem zarówno dla danych osobowych, a szerzej –

prawa do prywatności, jak idla procesów demokratycznych. Afery w latach

2017–2019 wokół ﬁrm konsultingowych, tj. SCL93, AggregateIQ94 iCambridge

91 F. J.Zuiderveen Borgesius, J.Möller, S.Kruikemeier, et al., Online Political Microtargeting:

Promises and reats for Democracy, “Utrecht Law Review” 2018, vol. 14, issue 1, s.83.

92 Obecnie kwestie proﬁlowania iich ochrony reguluje RODO, które weszło wżycie 26 maja

2018r., tj. Rozporządzenie PE iRady UE 2016/679 zdnia 27 kwietnia 2016r. wsprawie ochro-

ny osób ﬁzycznych wzwiązku zprzetwarzaniem danych osobowych iwsprawie swobodnego

przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE, Dz.Urz. UE L 119 z4 maja 2016.

Strategic Communication Laboratories (SCL) była prywatną brytyjską ﬁrmą zajmującą

się badaniami behawioralnymi ikomunikacją strategiczną.

AggregateIQ – kanadyjska ﬁrma konsultingowa itechnologiczna założona w2013r. przez

Zacka Massinghama, byłego administratora uniwersytetu iJeﬀa Silvestera. Firma wzbudziła kon-

trowersje związane zjej zaangażowaniem wkampanie Vote Leave iBeLeave w2016r. oraz aferą

Cambridge Analytica z2018r. Dwa lata po głosowaniu wsprawie brexitu ujawniono, że Aggrega-

teIQ otrzymało 3,5 miliona funtów od czterech grup popierających brexit – Vote Leave, BeLeave,

Veterans for Britain iDemokratycznej Par tii Unionistycznej Irlandii Północnej (Democratic Unio-

nist Party) za zaprojektowanie oprogramowania mającego na celu agregację danych osobowych

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…50

Analytica95, dostarczyły opinii publicznej wiedzy otym, jak wykorzystywano

procesy mikrotargetingu przy użyciu algorytmów prognostycznych96 wcelach

przekonania wyborców do zagłosowania za opuszczeniem przez Wielką Bryta-

nię Unii Europejskiej podczas kampanii referendalnej (tzw. kampania brexito-

wa) izagłosowania za Donaldem Trumpem, kandydującym w2016r. na urząd

prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki97.

Brytyjskie iamerykańskie media, m.in.: „e Guardian”, „e Observer”,

„e Time”, isygnalista Christopher Wylie

ujawnili informację oniekontro-

lowanej inieetycznej ingerencji wdane osobowe użytkowników Facebooka na

niespotykaną skalę (ponad 87 mln), co doprowadziło m.in. do uruchomienia

iwpływanie na wyborców za pośrednictwem wiadomości wmediach społecznościowych. Zob.

C.Cadwalladr, Facebook suspends data ﬁrm hired by Vote Leave over alleged Cambridge Ana-

lytica ties, “e Guardian” 2018, https://www.theguardian.com/us-news/2018/apr/06/facebook-

-suspends-aggregate-iq-cambridge-analytica-vote-leave-brexit [odczyt: 11.12.2019].

Cambridge Analytica – brytyjska ﬁrma technologiczna idoradcza założona w2013r.

przez Alastaira MacWillsona, zlikwidowana w2018r. Firma była częściowo własnością rodzi-

ny Roberta Mercera, amerykańskiego zarządzającego funduszem hedgingowym, który wspierał

wiele polit ycznie konserwatywnych inicjatyw politycznych. Firma posiadała swoje biura wLondy-

nie, Nowym Jorku iWaszyngtonie. Firma przeprowadziła usługi analizy danych dla kampanii pre-

zydenckiej Teda Cruza, w2016r. pracowała dla kampanii prezydenckiej Donalda Trumpa, atakże

dla obozu Vote Leave podczas kampanii wsprawie referendum dotyczącego brexitu. Rola ﬁrmy

wtych kampaniach była kontrowersyjna istała się przedmiotem postępowań sądowych wobu

krajach. Cambridge Analytica prowadziła także działania, które wefekcie wpłynęły na wyniki

wyborów wKenii, Nigerii, Ghanie czy RPA.Zob. J.Doward, C.Cadwalladr, A.Gibbs, Watchdog

to launch inquiry into misuse of data in politics, “e Guardian” 2017, https://www.theguardian.

com/technology/2017/mar/04/cambridge-analytics-data-brexit-trump [odczyt: 20.12.2019].

96 Firma Cambridge Analytica sięgała przy tym do danych nie tylko tych osób, które insta-

lowały określoną aplikację, ale również do danych powiązanych znią użytkowników ina takie

działania miał się zgadzać Mark Zuckerberg, założyciel Facebooka.

Wraporcie Komitetu ds. Cyfryzacji, Kultury, Mediów iSportu z2019r. znalazło się stw ier-

dzenie, iż istnieją wyraźne dowody na istnienie ścisłej współpracy między Cambridge Analytica,

SCL iAggregate AIQ oraz że doszło do wymiany danych pomiędzy AIQ iSCL oraz pomiędzy

AggregateIQ iCambridge Analytica. Apodczas referendum brexitowego ﬁrma AIQ pracowa-

ła zarówno nad kampaniami wyborczymi wUSA, jak izorganizacjami związanymi zobozem

„leave”. Pozyskane dane były inadal są szeroko wykorzyst ywane przez prywatne ﬁrmy do atakowa-

nia ludzi, często wkontekście politycznym, wcelu wpływania na ich decyzje. House of Commons

Digita l, Culture, Media and Sport Committee, Media and Sport Committee, Disinformation and

‘fake news’: Final Report, Parliament.uk, https://publications.parliament.uk/pa/cm201719/cmse-

lect/cmcumeds/1791/ 179112.htm#_idTextAnchor082 [odczyt: 02.02.2020].

Jeden zbyłych pracowników Cambridge Analytica, sygnalista Christopher Wylie, poinfor-

mował opinię publiczną onielegalnych praktykach związanych zwyciekiem danych osobowych

użytkowników zmediów społecznościowych, wty m Facebooka. W2018r. Wylie zeznawał także

przed Komitetem ds. Cyfryzacji, Kultury iMediów wbrytyjskiej Izbie Gmin.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 51

postępowania przed brytyjskim komisarzem do spraw informacji (ang. infor-

mation commissioner)99.

Procesy proﬁlowania politycznego zwykorzystaniem algorytmów progno-

stycznych czy wspomniana propaganda komputacyjna związana zautomatyką

informatyczną, bottingiem itrollingiem, atakże powszechne zjawisko roz-

powszechniania dezinformacji wcyberprzestrzeni wywołują negatywne kon-

sekwencje ocharakterze społecznym i politycznym. Tym bardziej na uwagę

zasługuje inny termin znany od lat wliteraturze fachowej, tj. „społeczeństwo

wiedzy”100 (społeczeństwo oparte na wiedzy, ang. society based on knowledge).

Większość badaczy zajmujących się tematem społeczeństwa wiedzy podziela

pogląd, że takie społeczeństwo (wciąż) jest stanem przyszłości. Mariusz Zemło

stwierdził, że nie wystarczy przygotować odpowiednią infrastrukturę techno-

logiczną zapewniającą powszechny iciągły dostęp do zasobów najróżniejszych

informacji, nie wystarczy także zapisać wwersji elektronicznej treści książek,

periodyków iinnych publikacji, wreszcie nie wystarczy wprowadzić szybkie

komputery, przetwarzające dane itd., czyli nie wystarczy zwiększyć parametry

infrastruktury informatycznej. Konieczne jest spełnienie jeszcze innych, dodat-

kowych warunków: przyjęcie iupowszechnienie wprzestrzeni społecznej odpo-

wiedniego rozumienia pojęcia wiedzy, zmiana postaw ludzkich względem wiedzy

oraz ukształtowanie odpowiedniej konﬁguracji świadomościowej jednostek101.

99 Biuro Komisarza ds. Informacji nałożył na Facebook karę grzywny wwysokości 500 tys.

funtów za brak wystarczających działań mających na celu ochroną danych użytkowników

sieci Facebook wzwiązku zwyciekiem tych danych do Cambridge Analytica. Był to najwyż-

szy możliwy wymiar kary. Biuro Komisarza ds. Informacji uznało, że Facebook dopuścił się

„poważnego naruszenia” prawa, bo ﬁrma dała twórcom aplikacji dostęp do danych użytkowni-

ków „bez ich wyraźnej zgody”. Onet.pl, Facebook ukarany za skandal zCambridge Analytica.

Zapłacą grzywnę, 2018, https://www.onet.pl/?utm_source=www.forbes.pl_viasg_forbes&utm_

medium=referal&utm_campaign=leo_automatic&srcc=ucs&pid=4c6a1cfa-464e-4f64-aa60-5a

bd579bdd80&sid=6e665a3d-c98b-4fab-8240-bf2af40607f9&utm_v=2#rlu-20190116192133

4354103423 [odczyt: 28.09.2019].

100

Zgodnie zdeﬁnicję społeczeństwa wiedzy zaproponowaną przez autorów Encyklopedii

zarządzania, społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo, wktórym wytwarzanie iprzetwarzanie

przedmiotów materialnych typowe dla produkcji fabrycznej zostanie zepchnięte na margines

przez wytwarzanie iprzetwarzanie wiedzy, która stanie się centralnym towarem gospodarki.

Społeczeństwo wiedzy jest nowym typem społeczeństwa, które wydaje się powstawać wokresie

gwałtownego rozwoju technologii informacyjnych ikomunikacyjnych oraz gospodarki opartej

na wiedzy, ado najważniejszych jego cech można zaliczyć permanentną edukację, nową rolę

nauki, rolę kapitału społecznego, zastosowanie wiedzy wpraktyce iwzrost znaczenia kapitału

społecznego, który jest podłożem rozwoju kapitału intelektualnego. Społeczeństwo wiedzy, Ency-

klopedia zarządzania, https://mﬁles.pl/pl/index.php/Społeczeństwo_wiedzy [odczy t: 01.10.2019].

101

M.Zemło, Społeczeństwo wiedzy – kwestia bliskiej czy odległej przyszłości?, „Przegląd Socjolo-

giczny” 2008, vol. 57 (3), s.60.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…52

Wojciech Cellary ponad dziesięć lat temu zauważył, że: „Kluczem do transfor-

macji dzisiejszego społeczeństwa do społeczeństwa wiedzy jest edukacja”102.

Społeczeństwo wiedzy ma być więc pozytywną transformacją społeczeństwa

informacyjnego103, wktórym rozwinięta powinna być metodologia zdobywania

wiedzy, „przechowywania” jej iudostępniania oraz przekształcania wpraktykę

104

Ospołeczeństwie wiedzy pisał Peter F.Drucker, nazywając je społeczeństwem

organizacji, którego istotą jest zarządzanie, czyli „produktywne wykorzystanie

wiedzy. Innymi słowy zarządzanie jest funkcją społeczną”. Znaczącą rolę muszą

zatem odgrywać intelektualiści jako źródło wiedzy. Grażyna Osika, przytacza-

jąc poglądy P. F.Druckera, podkreśliła szczególne znaczenie wnich ludzi wiedzy

iwzrost ich pozycji wspołeczeństwie dzięki umiejętnościom, kompetencjom

iwiedzy, które posiadają. „Ludzie wiedzy” (ang. knowledge workers) muszą speł-

niać określone wymagania, po pierwsze wich przypadku wykonywanie pracy

wymaga przyswojenia konkretnej wiedzy, czyli jest związane zrzetelnym for-

malnym wykształceniem, po drugie wymusza się na nich posiadanie zdolności

do zastosowania nabytej wiedzy, apo trzecie konieczna jest ich świadomość, że

proces uczenia jest procesem ciągłym105. Paradygmatem staje się wiedza, która

musi spełniać pewne wymogi, „klasyczne rozumienie wiedzy implikuje prawdę

ipewność tego co wiemy; także to, że musimy posiadać dostateczne racje do

uznania tego, co wiemy za prawdziwe”106.

Aleksander Lipski stwierdził, że nie jest możliwe zdeﬁniowanie społeczeń-

stwa wiedzy, ajedynie stwierdzenie, czym ono nie jest iczym ze względów syste-

mowych być nie może. Lipski wskazał, że wspołeczeństwie wiedzy ma się do

czynienia z„aﬁrmacją poznania ianalityczno-krytyczną reﬂeksją, zideą oświaty

powszechnej inieskrępowanym dialogiem wramach deliberacyjnej demokra-

cji”. Wprzeciwnym razie rozwój społeczeństwa zwykorzystaniem technolo-

gii ipowszechnego dostępu do informacji może prowadzić do „redukcji wie-

dzy, tj. do zestawu pragmatycznych narzędzi pozwalających sprawnie wypełniać

102 W.Cellary, Społeczeństwo informacyjne czy społeczeństwo wiedzy?, 2008, Edunews.pl,

https://edunews.pl/badania-i-debaty/opinie/313-spoleczenstwo-informacyjne-czy-spoleczen-

stwo-wiedzy [odczyt: 17.01.2020].

103 L. W.Zacher, Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy (dylematy tran-

zycyjne: między informacją, wiedzą iwyobraźnią), [w:] Społeczeństwo informacyjne – wizja…,

s.103–104.

104 Zob. również A.Pawłowska, op. cit., s.39.

105

P. F.Drucker, Społeczeństwo postkapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2002, s.447.

106 Podaję za: G.Osika, Społeczeństwo wiedzy czy społeczeństwo informacji?, [w:] Świade-

ctwo Petera Druckera, (red.) I.Sobieraj, J.Rab, Stowarzyszenie Na Rzecz Nauki Polskiej, Zabrze

2007, s.125–135.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 53

narzucone przez system rynkowy role producenta ikonsumenta, traktując zara-

zem jego aksjologię jako naturalną iniepodważalną, do groteskowego spłyce-

nia pojęcia wiedzy zcałym jej potencjałem poznawczym, sprowadzonym do

poziomu know-how wzakresie obsługi multimediów iskutecznej autoprezentacji

marketingowej”107.

Społeczeństwo wiedzy jest postulatem ikierunkiem rozwoju obecnego spo-

łeczeństwa informacyjnego. Choć gdyby przyjąć perspektywę stricte społeczną,

trafniejszym byłby termin „społeczeństwo (dez)informacyjne”. Należy zgodzić

się zGrzegorzem Ptaszkiem, medioznawcą, iż aspekt krytyczny wodniesieniu

do mediów (czy nowych technologii) jest tylko jednym zobszarów uczenia się

mediów, ale to ten aspekt musi być obecnie fundamentalny, aby internet iinne

technologie stały się narzędziem społecznego ipolitycznego uczestnictwa108.

Ważną rolę wprocesie transformacji społeczeństwa informacyjnego wkie-

runku społeczeństwa wiedzy odgrywają takie działania, jak weryﬁkacja infor-

macji ifaktów (ang. fact-checking, co dosłownie oznacza weryﬁkację faktów),

a„ludźmi wiedzy” stają się „weryﬁkatorzy informacji ifaktów” (ang. fact-che-

ckers). Idea fact-checking narodziła się wStanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie

jako pierwszy powstał portal Snopes.com (1994), na długo jeszcze przed upo-

wszechnieniem technologii internetowych109. Współcześnie inicjatywy fack-che-

ckingowe na całym świecie mają na celu weryﬁkację manipulacji, przekłama-

nych wiadomości, atakże nagłaśnianie procederu przekłamywania imanipulacji.

Wreszcie wramach inicjatyw tworzone są portale, zakładki na stronach interne-

towych czy publikacje, przewodniki wformule „fakty imity” (zang. slow news,

czyli rzetelne ipełne wiadomości na dany temat).

Należy nadmienić, iż pojęcie społeczeństwa informacyjnego jest stosowa-

ne także wróżnych znaczeniach, kategoriach, np. jako kategoria opisowa, tj.

odnosząca się do określonych konsekwencji rozwoju nowych technologii cyfro-

wych obserwowalnych wżyciu społecznym bądź jako postulat rozwojowy, czyli

107

A.Lipski, Co wiemy o„społeczeństwie wiedzy”?, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Nauko-

we UE wKatowicach” 2014, nr167, s.123. Więcej na temat warunków rozwoju społeczeństwa

wiedzy irekomendacji wtym zakresie: L. W.Zacher, Wkierunku społeczeńst wa wiedzy. Niektóre

przesłanki irekomendacje dla myślenia strategicznego, Instytut Wiedzy iInnowacji, s.290–302,

http://instytut.info/wp-content/uploads/2016/08/r20.pdf [odczyt: 01.10.2019].

108

G.Ptaszek, Edukacja me dialna 3.0. Krytyczne rozumienie me diów cyfrowych wdobie Big Dat a

ialgorytmizacji, Wydawnictwo UJ, Kraków 2019, s.15.

109 Strona internetowa została założona przezBarbarę iDavida Mikkelsonów i w zamie-

rzeniu miała na celu badanie miejskich legend. Odtego czasu strona powiększyła się izyskała

miano najstarszego inajwiększego miejsca sprawdzającego fakty winternecie, cenionego także

przezdziennikarzy. Snopes.com to niezależna publikacja należąca do Snopes Media Group. Wię-

cej: https://www.snopes.com/ [odczyt: 10.06.2019].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…54

pożądany model docelowy, którego osiągnięcie może być efektem świadomie

stosowanej strategii. Wramach pierwszej kategorii badany jest stopień kumulacji

określonych zjawisk obserwowanych wdanym społeczeństwie (analiza przemian

społecznych pod wpływem nowych technologii), wdrugiej zaś – weryﬁkowane

są działania, jakie należy podjąć, aby dane społeczeństwo osiągnęło poziom roz-

woju społeczeństwa informacyjnego (strategiczne kierunki rozwojowe wyzna-

czone wdokumentach politycznych)

110

, anastępnie – społeczeństwa wiedzy, jako

modelu docelowego. Stopień wykorzystania technologii teleinformatycznych

wkomunikacji elektronicznej pomiędzy wszystkimi aktorami życia społecznego

jest podstawową kategorią badań ilościowych.

Współcześnie, jak pokazują wskaźniki rozwoju społeczeństwa informacyj-

nego, dostęp do technologii jest zróżnicowany izjednej strony – mamy do czy-

nienia ze zjawiskiem wykluczenia cyfrowego, zdrugiej zaś – zpowszechnym

dostępem do technologii ito po niskich kosztach wpaństwach europejskich,

azjatyckich czy Ameryki Północnej.

Warto jednakże zaznaczyć, iż wpierwszej dekadzie XXI w. decydenci poli-

tyczni na szczeblu krajowym imiędzynarodowym podejmowali wiele strate-

gicznych decyzji politycznych wcelu implementacji planów upowszechnienia

dostępu do infrastruktury informatycznej oraz polityki inkluzyjnej, mającej na

celu przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu. Na początku lat 90. XX w. termin

„społeczeństwo informacyjne” stał się jedną zpodstawowych kategorii politycz-

nych wpolityce Unii Europejskiej111. Gwałtowny rozwój nowoczesnych tech-

nologii informacyjnych ikomunikacyjnych oraz możliwość powszechnego ich

zastosowania wymusił konieczność podjęcia debaty politycznej nad wizją euro-

pejskiej koncepcji społeczeństwa informacyjnego. Tym bardziej że wUSA już we

wrześniu 1993r. opracowano amerykańską koncepcję wyrażoną wdokumencie

strategicznym National Information Infrastructure

112

, zakładającą narodziny

nowej cybercywilizacji zpowszechnym, komercyjnym dostępem do infrastruk-

tury sieci informacyjnych izinfostradami. Podjęto także wiele działań wzakresie

kształtowania polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego wposzczególnych

państwach europejskich113.

110 L.Porębski, Elektroniczne oblicze polityki…, s.13–14.

111 Więcej: A.Demczuk, Od Raportu Bangemanna do Europa 2020. Rozwój społeczeństwa

informacyjnego wpolityce Unii Europejskiej – bilans 15 lat, „Annales Sectio K” 2016, vol. 23, nr2,

s.25–44.

112 e National Information Infrastructure, Agenda for Action, http://www.ibiblio.org/nii/

toc.html [odczyt: 20.02.2019].

113

Więcej opolskiej polityce rozwoju społeczeństwa informacyjnego zob.: A.Ogonowska,

Polska polityka rozwoju społeczeństwa informacyjnego wlatach 2000–2012, „Studia Europejskie”

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 55

Wzałożeniu europejska koncepcja rozwoju miała zapewnić gospodarce więk-

szą konkurencyjność na globalnych rynkach zdominowanych przez USA iJapo-

nię. Wodróżnieniu jednak od polityki amerykańskiej UE podkreślała europejskie

wartości społeczne ikulturowe114. Wramach tzw. polityki lizbońskiej, zainicjo-

wanej przyjęciem strategii „eEurope – An Information Society for All”115 podję-

to wiele działań opriorytetowym znaczeniu, m.in.: tańszy dostęp do internetu,

przyspieszenie rozwoju elektronicznego handlu, szybki dostęp do internetu dla

2012, nr2, s.95–117; L.Michnowski, Odnowiona Strategia Trwałego Rozwoju Unii Europejskiej:

co zniej wynika dla Polski?, „Problemy Ekorozwoju” 2008, vol. 3, nr2, s.89–128; J.Oleński, Stra-

tegie rozwoju e-państwa wperspektywie2030 roku, Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH, War-

szawa 2018, s.83–120.

114

Wgrudniu 1993r. powołano grupę ekspertów, której głównym zadaniem było opracowa-

nie raportu (Raport Bangemanna), zawierającego propozycje idziałania służące budowaniu społe-

czeństwa informacyjnego. Na czele grupy eksperckiej stanął Komisarz ds. Polityki Przemysłowej,

Technologii Informatycznych iTelekomunikacji Martin Bangemann. Efektem kilkumiesięcznych

prac był raport przedstawiony wczerwcu 1994r. podczas spotkania Rady Europejskiej „Europa

iglobalne społeczeństwo informacyjne: zalecenia dla Rady Europy” („Europe and the Global

Information Society: recommendations to the European Council”). Autorzy raportu przedstawili

dziesięć możliwych zastosowań technologii ICT, tj. telepraca, nauka na dystans, sieci dla uniwer-

sytetów icentrów badawczych, usługi telematyczne dla małych iśrednich przedsiębiorstw, trans-

portu, ruchu drogowego ipowietrznego oraz opieki zdrowotnej, atakże przetargi elektronicz-

ne, elektroniczna administracja publiczna imiejskie autostrady informacji (sieci dostarczające

gospodarstwom domowym system dostępu do sieci). Konkluzje raportu Bangemanna spotkały się

zkryt yką polityków europejskich. Zalecenia ocharakterze technicznym wkwestiach nieznanych

szerzej na początku lat 90. XX w. spowodowały, iż autorów raportu oskarżono ozbyt technokra-

tyczne podejście do problematyki ICT.Zkolei zalecenia ocharakterze ekonomicznym były zbyt

liberalne. Znajwiększym zrozumieniem spotkały się natomiast zalecenia wdziedzinie deregu-

lacji telekomunikacji idopuszczenia konkurencji na rynkach krajowych iunijnych. Jednakże

Raport Bangemanna stał się pierwszym krokiem milowym na drodze do zwiększonego wysiłku

nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego wEuropie irozbudowy infrastruktury technicznej.

115 W1999r. Romano Prodi, Przewodniczący Komisji Europejskiej, ogłosił otwarcie nowej

inicjatywy europejskiej. Stała się nią inicjatywa „eEurope – An Information Society for All” –

jedna znajważniejszych deklaracji politycznych pierwszej dekady XXI w. – mająca na celu moder-

nizację iumocnienie europejskiej gospodarki. Rywalizacja gospodarcza zUSA ijej wzrost gospo-

darczy osiągnięty dzięki polityce wdrażania nowych technologii stały się ważnymi czynnikami

prowadzącymi do nowego spojrzenia na wyzwania, jakie niesie ze sobą rewolucja informacyjna.

Inicjat ywa eEurope zapoczątkowała nowy etap wwyznaczaniu kierunków rozwoju europejskiego

społeczeństwa informacyjnego ipriorytetowych działań wzakresie wykorzystywania ICT.Pod-

czas specjalnego szczytu Rady Europejskiej (23–24 marca 2000r.) została przyjęta już wformie

„Strategii Lizbońskiej”, której celem miało być uczynienie zEuropy do 2010r. „najbardziej kon-

kurencyjnej idynamicznej, bazującej na wiedzy gospodarki świata, oferującej więcej lepszych

miejsc pracy oraz większą spójność społeczną” („to become the most competitive and dynamic

knowledge-based economy in the world, capable of sustainable economic growth with more

and better jobs and greater social cohesion”). Draft Presidency Conclusions – Lisbon European

Council, 23 and 24 March 2000.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…56

badaczy istudentów, ﬁnansowanie małych iśrednich przedsiębiorstw wyspecja-

lizowanych wnowych technologiach, udział osób niepełnosprawnych welektro-

nicznej działalności, informatyzacja struktur państwowych. Wkolejnych latach

inicjatywa eEurope została uszczegółowiona iprzełożona na konkretne strategie

działań. Opracowano kolejne plany, wtym jeden adresowany do państw, które

w2001r. kandydowały do UE (eEurope 2002, eEurope+ 2003, eEurope 2005).

W2010r. przyjęto kolejną strategię Europa 2020 – na rzecz inteligentnego

izrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu („AStrategy

For Smart, Sustainable and Inclusive Growth”), której celem stało się osiągnię-

cie wzrostu gospodarczego, który powinien być inteligentny – zwykorzystaniem

efektywnych inwestycji wedukację, badania naukowe iinnowację, zrównowa-

żony – przez działania zmierzające do przesunięcia gospodarki poszczególnych

państw europejskich wkierunku gospodarki niskoemisyjnej oraz sprzyjającej

włączeniu społecznemu ize szczególnym naciskiem na tworzenie nowych miejsc

pracy iograniczenie ubóstwa.

Polityka lizbońska jest oceniania dość krytycznie, gdyż większość założeń

nie została zrealizowana. Niewątpliwie jednak jej zaletą jest to, iż po raz pierw-

szy wtakim zakresie ina taką skalę przeniknęła do świadomości decydentów

europejskich ikrajowych oraz wyznaczyła pewien nowatorski sposób myślenia

opolityce rozwojowej.

Europejska koncepcja społeczeństwa informacyjnego opierała się na reali-

zacji działań zmierzających do zwiększenia konkurencyjności infrastruktury

teleinformatycznej iusług informacyjno-komunikacyjnych oraz zwiększenia ich

ilości ijakości, atakże na kreowaniu rynku usług przez tworzenie warunków

ekonomicznych iregulacyjnych wsektorze informacyjnym, komunikacyjnym

iaudiowizualnym. Treścią europejskiej polityki rozwoju społeczeństwa infor-

macyjnego jest od początku lat dwutysięcznych m.in. większe wykorzystanie

nowych technologii wsektorze prywatnym, regulacje dotyczące elektronicznego

handlu iproduktów wytwarzanych przez społeczeństwo informacyjne, anastęp-

nie wiedzy oraz regulacje dotyczące podniesienia poziomu bezpieczeństwa usług

informacyjnych, komunikacyjnych itransakcyjnych, ochrona prawa do prywat-

ności wcyberprzestrzeni, nowe formy zatrudnienia wgospodarce opartej na wie-

dzy, zwiększenie nakładów na prowadzenie programów rozwojowo-badawczych

irozwoju sieci dla nauki czy zmiany wsystemie edukacji iszkolenia. Treścią tej

polityki są także upowszechnienie wykorzystania nowych technologii wróżnych

aspektach życia publicznego, zastosowanie nowych technologii wpartycypacji

społecznej, decyzjach politycznych ikonsultacjach społecznych ipolityka inklu-

zyjna. Od kilku lat istotne stało się również wspieranie różnych działań typu

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 57

fact-checking podejmowanych przez organizacje pozarządowe wspołeczeństwie

obywatelskim116.

W2017r. powstała nowa inicjatywa Komisji Europejskiej wcelu wypraco-

wania przez grupę wysokiego szczebla ds. fake newsów zudziałem EURACTIV

(High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation – HLEG)

mechanizmu mającego na celu skuteczniejsze przeciwdziałanie rozpowszech-

nianiu dezinformacji wcyberprzestrzeni.

Prace HLEG poprzedziły konsultacje publiczne na temat dezinformacji

winternecie i jej wsporników (fake newsów) przeprowadzone wokresie od listo-

pada 2017 do lutego 2018r. Celem powołanej grupy (39 ekspertów) było opraco-

wanie wielowymiarowego podejścia do przeciwdziałania zjawisku dezinformacji.

Wpływ fake newsów czy szerzej dezinformacji oraz postprawdy na procesy demo-

kratyczne wposzczególnych państwach stał się na tyle destrukcyjny, iż uznano

tę inicjatywę za jedną zpriorytetowych ostatnich lat (polityka Unii Europejskiej

wzakresie przeciwdziałania dezinformacji zostanie omówiona wrozdziale 6).

Rozwój społeczeństwa informacyjnego ijego transformacja wkierunku roz-

woju społeczeństwa wiedzy postawił decydentów politycznych przed problemem

kontroli jakości iefektywności poszczególnych inicjatyw przyjętych wformie

krajowych iponadnarodowych strategii rozwoju. Badacze od dawna dostrzegali

trudności ze stosowanymi rozwiązaniami mierzalności społeczeństwa informa-

cyjnego. Używane wpierwszej dekadzie XXI w. proste wskaźniki budziły wiele

pytań iwątpliwości.

Zdaniem Mariusza Luterka, wąska analiza tylko pewnych aspektów społe-

czeństwa informacyjnego nie odzwierciedlała bowiem złożoności związanych

znim procesów ekonomicznych, społecznych ikulturalnych. Jednocześnie roz-

patrywanie wielu wskaźników utrudniało, jego zdaniem, przeprowadzanie ana-

lizy ibyło nieczytelne. Wreszcie analiza społeczeństwa informacyjnego, aprze-

de wszystkim określenie stopnia jego rozwoju na podstawie tych wskaźników

prostych zkonieczności miała charakter aspektowy inie dawała ona możliwości

spójnego opracowania zagadnienia, które ze względu na swoją kompleksowość

116 Warto wspomnieć wtym miejscu odokumencie zaproponowanym wlistopadzie 2003r.

przez organizację miast TeleCities/Eurocites podczas konferencji wPorto „e Network of Major

European Cities”, której rezultatem stał się dokument wydany wlipcu 2005r. Charter of eRights:

Eurocities Charter on Rights of Citizens in the Knowledge Society. Wdokumencie sformułowano

także prawa obywatelskie zuwzględnieniem zastosowania nowych technologii. Prawa te kon-

centrują się wokół czterech zagadnień: prawa dostępu do infrastruktury ICT (ang. right to access),

prawa do edukacji iszkoleń przez ICT (ang. right to education and training), prawa do informacji

publicznej online (an g. right to online information produced by public administration) iprawa do

e-uczestnictwa (ang. right to online participation).

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…58

było opisywane przez kilkadziesiąt różnych wskaźników, akażdy można było

dodatkowo rozpatrywać wodniesieniu do przekroju społecznego117.

Metodologia pomiaru nasycenia gospodarek nowymi technologiami od lat

jest zróżnicowana. Wmakroskali obraz jest kształtowany na podstawie wskaźni-

ków opracowanych dla ONZ, WEF (World Economic Forum) bądź OECD (Orga-

nisation for Economic Co-operation and Development). Obejmują one zazwyczaj

składowe ilościowe, atakże jakościowe. Oprócz nasycenia gospodarki technolo-

giami wskaźniki te ukazują przystępność cenową, stan infrastruktury, potencjał

zasobów ludzkich, atakże tzw. klimat prawny dla upowszechniania technologii.

Warto wymienić metodologie: DOI – Digital Opportunity Index (po raz pierw-

szy zaprezentowany na Światowym Szczycie Społeczeństwa Informacyjnego, ang.

World Summit Information Society, inicjatywie podjętej wramach ONZ) oraz NRI

– Network Readiness Index (WEF) czy obecnie stosowaną metodę badania indeksu

IDI (ang. ICT Development Index). Natomiast wramach Unii Europejskiej bada-

nie nasycenia gospodarki technologiami odbywa się przez zastosowanie indeksu

DESI (ang. e Digital Economy and Society Index). Rozpowszechnienie techno-

logii informacyjnych ikomunikacyjnych na poziomie krajowym mierzone jest na

wiele sposobów. Zjednej strony statystyki publiczne oferują zestawy wskaźników

ilościowych obrazujących posiadanie przez gospodarstwa domowe iinstytucje

komputerów, telefonów (stacjonarnych ikomórkowych), dostępu do internetu

itp., zdrugiej zaś na ich podstawie opracowywane są raporty zawierające dane

odostępności, użytkowaniu, infrastrukturze inasyceniu nowymi technologiami.

Są one sporządzane dla monitorowania międzynarodowych inicjatyw na rzecz

rozwoju społeczeństwa informacyjnego (inicjatywy e-Europe 2005, iEurope2010,

Europa2020, Milenijne Cele Rozwoju ONZ118).

117 M.Luterek, Mierzalność społeczeństwa informacyjnego za pomocą wskaźników prostych,

[w:] Od informacji naukowej do technologii społeczeństwa informacyjnego, (red.) B.Sosińska-

-Kalata, M.Przastek-Samokowa, A.Skrzypczak, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy

Polskich, „Nauka–Dydaktyka–Praktyka” 2005, nr78.

118

Wtym miejscu należy podkreślić, iż rozwój infrastruktury informatycznej nie przebie-

ga liniowo, np. Afryka, wtym szczególnie Afryka Subsaharyjska jest obszarem owyjątkowo sła-

bych wskaźnikach rozwoju infrastruktury. Ponadto społeczeństwo informacyjne jest krańcowo

„nierównomiernie informacyjne”. To, na co badacze szczególnie zwracają uwagę, to wykluczenie

cyfrowe występujące zarówno wukładzie poszczególnych kontynentów, jak iwposzczególnych

państwach iregionach. Zob. M.Golka, Nierówności iniedostatki społeczeństwa informacyjnego,

„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny” 2006, z.3, nr68, s.17–29; A.Demczuk, Brak

dostępu do infrastruktury iusług ICT jako nowy typ wykluczenia wspołeczeństwie informacyj-

nym, [w:] Dyskryminacja: przyczyny, przejawy, sposoby zapobiegania, (red.) M.Lesińska-Stasz-

czuk, J.Wasil, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016, s.101–118. Więcej także: M.Castells, Koniec

tysiąclecia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 59

Wskaźnik IDI (ang. ICT Development Index) rozwoju technologii informacyj-

nych ikomunikacyjnych jest badany od 2009r. przez Międzynarodowy Związek

Telekomunikacyjny (ITU) iprzedstawiany wformie rocznego raportu Mierzenie

społeczeństwa informacyjnego (Measuring the Information Society). Wskaźnik

IDI jest wynikiem obliczenia średniej z11 wskaźników, pogrupowanych wtrzy

klastry: dostęp (ang. access), wykorzystanie (ang. use) iumiejętności (ang. skills),

wśród których znalazły się m.in. liczba abonamentów stacjonarnych oraz tele-

fonii komórkowej na 100 mieszkańców, przepustowość internetu (ilość bitów na

sekundę) na użytkownika, odsetek gospodarstw domowych zkomputerem czy

zdostępem do internetu, atakże odsetek osób korzystających zinternetu iliczba

stałych (przewodowych ibezprzewodowych) abonamentów szerokopasmowych

na 100 mieszkańców czy wreszcie wskaźnik alfabetyzacji dorosłych (od 15 lat)

iwskaźnik skolaryzacji119 (zob. tabela 1.1).

Tabela 1.1. Wskaźnik IDI rozwoju społeczeństwa informacyjnego

wwybranych państwach w2017

Miejsce wz estawieniu Państ wo Wartość IDI 2017 Wartość I DI 2016

1 Islandia 8,98 8,78

2 Korea Pd. 8,85 8,80

5 Wielka Brytania 8,65 8,53

10 Japonia 8,43 8,32

11 Szwecja 8,41 8,41

12 Niemcy 8,39 8,20

15 Francja 8,24 8,05

16 Stany Zjednoczone 8,18 8,13

27 Hiszpania 7,79 7, 61

49 Polska 6,89 6,73

Źródło: Opracowanie własne na podstawie ITU, http://www.itu.int/net4/itu-d/idi/2017/index.

html [odczyt: 20.02.2019].

Indeks gospodarki cyfrowej ispołeczeństwa informacyjnego DESI, który

mierzy postęp państw Unii Europejskiej wkierunku gospodarki ispołeczeństwa

informacyjnego, zawiera zestaw odpowiednich wskaźników dotyczących aktual-

nej polityki cyfrowej zpięciu głównych obszarów. Są to: łączność, kapitał ludzki,

korzystanie zusług cyfrowych, integracja technologii cyfrowych oraz cyfrowe

usługi publiczne120.

119

Global ICT Development Index 2017, International Telecommunication Union, http://

www.itu.int/net4/itu-d/idi/2017/index.html#idi2017rank-tab [odczyt: 20.02.2019].

120 Wramach indeksu DESI wyróżnia się kategorie ipodkategorie, tj. łączność (stały dostęp

szerokopasmowy, mobilny internet szerokopasmowy, ceny łączy szerokopasmowych), kapitał

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…60

Rysunek 1.1. Ranking indeksu gospodarki cyfrowej ispołeczeństwa cyfrowego (DESI) 2018.

Źródło: Komisja Europejska, https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/desi [odczyt:

20.02.2019].

Wzestawieniu indeksu gospodarki cyfrowej ispołeczeństwa cyfrowego

Polska w2018r. zajmowała 24. miejsce wgrupie 28 państw członkowskich

UE, utrzymując pozycję z2017 r. Wraz zupływem czasu czyni stałe postępy

wzakresie parametrów DESI, wtakim samym tempie, jakie odnotowano dla

całej UE.W2017r. Polska poprawiła swoje miejsce wrankingu pod względem

łączności ikapitału ludzkiego wzakresie korzystania zinternetu, integracji tech-

nologii cyfrowej icyfrowych usług publicznych. Poczyniono widoczne postępy

wzakresie rozwoju mobilnych usług szerokopasmowych oraz szybkich iultra-

szybkich łączy szerokopasmowych, natomiast postępy dotyczące wszystkich

wskaźników kapitału ludzkiego były umiarkowane. Tak więc dobre wskaźniki

Polska osiągnęła przede wszystkim wrozwoju swojej infrastruktury informa-

tycznej121 (zob. rysunek 1.1).

Na uwagę zasługuje raport Digital 2018 zWe Are Social iHootsuite, który

ujawnił, że w2018r. zinternetu korzystało ponad 4 miliardy (4,021 mld) ludzi

ludzki (podstawowe umiejętności ikorzystanie zinternetu, zaawansowane umiejętności iroz-

wój), korzystanie zusług cyfrow ych (korzystanie ztreści, komunikacji iinternetu przez obywateli,

transakcje internetowe), integracja technologii c yfrowych (cyfryzacja biznesu ie-commerce) oraz

cyfrowe usługi publiczne (elektroniczna administracja ie-zdrowie).

121

Pomimo częstszego korzystania zpołączeń wideo, sieci społecznościowych izakupów

przez internet Polska spadła jednak wrankingu, jeśli chodzi okorzystanie zinternetu. Utrzy-

mała tę samą pozycję wprzypadku integracji technologii cyfrowej pomimo znacznej popra-

wy wzakresie elektronicznej wymiany informacji, korzystania zusług wchmurze ie-faktu-

rowania. Komisja Europejska, http://ec.europa.eu/information_society/newsroom/image/

document/2018-20/pl-desi_2018-country-proﬁle-lang_4AA5832E-C9B3-06C3-2FC79E4892C

59A17_52340.pdf [odczyt: 20.02.2019].

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 61

na całym świecie122. W 2019r. zanotowano wzrost do 4,388 miliarda. Ponad

połowa populacji na świecie była online, aprawie jedna czwarta miliarda nowych

użytkowników pojawiła się online po raz pierwszy w2017r. Afryka odnotowała

najszybsze tempo wzrostu, a liczba użytkowników internetu na całym konty-

nencie rośnie oponad 20% z roku na rok. Wzrost tempa rozwoju technologii

ICT wAfryce jest szczególnie istotny zpunktu widzenia wieloletnich deﬁcytów

infrastrukturalnych. Ameryka Południowa odnotowuje także stały wzrost liczby

użytkowników internetu (w2018r. – 68%, tj. 290 mln). Znaczna część globalne-

go wzrostu liczby użytkowników internetu w2018r. wynikała zbardziej przy-

stępnych cenowo smartfonów. W2019r. dwie trzecie ludzkości, tj. 5,112 mld

z7,6 mld mieszkańców na świecie posiadało telefon komórkowy, aponad poło-

wę używanych telefonów stanowiły urządzenia „inteligentne”. Korzystanie

zmediów społecznościowych znacząco wzrosło, aliczba osób korzystających

zplatformy wkażdym państwie podniosła się oprawie milion nowych użytkow-

ników każdego dnia wciągu 12 miesięcy. Ponad 3 mld ludzi na całym świecie

korzystało zmediów społecznościowych co miesiąc123.

Powyższe dane wskazują zatem na coraz intensywniejszy rozwój infrastruk-

tury iskłaniają do sformułowania wniosku, iż ludzkość wkroczyła wnowy – drugi

etap rozwoju społeczeństwa globalnie informacyjnego iusieciowionego. Wpierw-

szym etapie rozwoju społeczeństwa na przełomie XX/XXI w. zasadniczym prob-

lemem były rozbudowa infrastruktury teleinformatycznej, zwiększenie poziomu

dostępności do niej czy koszty dostępu do nowych technologii. Eksperci ipoli-

tycy postulowali przede wszystkim konieczność rozbudowy iupowszechnienia

infrastruktury teleinformatycznej. Wnowej epoce „mobilnego internetu” Timot-

hy G.Ash stwierdził w2018r., iż: „Wszyscy jesteśmy dziś sąsiadami. Jest więcej

telefonów niż ludzi iblisko połowa ludzkości ma dostęp do internetu. Na ulicach

naszych miast mijamy przybyszy zwszystkich krajów ikręgów kulturowych,

wyznających najróżniejsze religie. Świat nie jest globalną wioską, lecz global-

nym miastem, wirtualnym kosmopolis”124. Woczywisty sposób Ash polemizuje

zMarshallem McLuhanem, twórcą terminu „globalnej wioski” sprzed pół wieku.

Trudno nie przyznać mu racji, tym bardziej iż współczesne zmiany społeczne za

sprawą powszechnych migracji na niespotykaną dotąd skalę determinują dwa

najpoważniejsze procesy: „globalizacja” i„informatyzacja” wraz zinternetyzacją.

122 Global Digital 2018 Report, We Are Social i Hootsuite, https://wearesocial.com/

blog/2018/01/global-digital-report-2018 [odczyt: 01.10.2019].

123 Global Digital 2019 Report, We Are Social iHootsuite… [odczyt: 01.10.2019].

124 T. G.Ash, op. cit., s.9.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…62

Przy czym należy dostrzec nowy katalog sytuacji konﬂiktogennych w„glo-

balnym mieście”, wktórym wprawdzie skrócony jest dystans ﬁzyczny, ale nieko-

nieczne dystans kulturowy. Media interaktywne stają się w„globalnym mieście”

wygodnym, tanim ibezpiecznym (bo anonimowym) instrumentem do wyraża-

nia ocen ipoglądów na temat „odmiennych kulturowo” sąsiadów.

Od kilku lat badany jest także tzw. Indeks Inkluzji Internetu (ang. e Inclu-

sive Internet Index) przez e Economist Intelligence Unit na zlecenie Facebooka.

Ze względu na siłę izasięg internetu wżyciu społecznym oraz negatywne skutki

wykluczenia cyfrowego, aco za tym idzie także wykluczenia społecznego, waż-

ność tego indeksu wydaje się być bezsporna. Itak, w2019r. Raport e Economist

Intelligence Unit dotyczył 100 państw, wporównaniu z86 w2018r. Indeks Inklu-

zji Internetu był badany na podstawie czterech kategorii: dostępności (ang. availa-

bility), przystępności (ang. aﬀordability), stosowności (ang. relevance) igotowości

(ang. readiness). Dostępna była również ankieta „Wartość Internetu” (ang. Value

of the Internet survey), przeprowadzana wśród 5069 respondentów zpaństw Azji

iPacyﬁku, obu Ameryk, Europy, Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej iAfryki

Subsaharyjskiej, wktórej znalazły się pytania oto, zjakich usług respondenci

korzystali winternecie. Itak, wyniki raportu w2019r. pokazały pewien spadek

dynamiki rozwoju dostępu do ICT na świecie, który wprawdzie skutkował zmniej-

szeniem wykluczenia cyfrowego, jednak proces ten był wolniejszy niż wcześniej125.

Wpaństwach oniskich dochodach per capita rozwój łączy internetowych

wynosił zaledwie 1% wskali roku. Przepaść cyfrowa rozszerzała się na samym

dole piramidy cyfrowej, mobilne abonamenty szerokopasmowe utrzymywały

się wstagnacji, a koszty danych mobilnych wstosunku do dochodu wzrosły

w prawie połowie państw uwzględnionych wbadanym indeksie. Abonamen-

ty mobilnego dostępu szerokopasmowego na 100 mieszkańców zwiększyły się

w 2019 r. o 0,3% na całym świecie, ale faktycznie kraje o niskim dochodzie

zanotowały spadek o2%126.

125 Ponadto zraportu wynikało, iż integracja kobiet iosób zniepełnosprawnościami uległa

poprawie, awpaństwach oniskich iśrednich dochodach zauważalny był postęp. Jednak, jak

zauważyli autorzy raportu, zwiększyły się również podziały cyfrowe. Kraje oniskim dochodzie

odnotowały brak postępów wzakresie dostępu do internetu ipoprawy zasięgu sieci, zwyraźnym

spowolnieniem wporównaniu zpoprzednim rokiem ipostępem poczynionym winnych częś-

ciach świata. Wporównaniu zmiesięcznym dochodem wwielu krajach malała również przy-

stępność cenowa, co nieproporcjonalnie dotykało osoby wkrajach oniskich dochodach ikobiety,

które były bardziej uzależnione od urządzeń mobilnych jako podstawowego środka dostępu do

internetu. e Economist Intelligence Unit Report, e Inclusive Internet Index 2019. Executive

summary, s.2, e Inclusive Internet Index 2019, https://theinclusiveinternet.eiu.com/summary

[odczyt: 26.02.2019].

126 Ibidem.

1.3. Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy 63

Na uwagę zasługuje także badanie rozwoju społeczeństwa informacyjnego

wPolsce wkrajowych ośrodkach badań statystycznych. Według Głównego Urzę-

du Statystycznego w2018r. dostęp do internetu posiadało 84,2% gospodarstw

domowych iodsetek ten był wyższy o2,3 punktu procentowego niż w2017r.,

ao8,4 – wstosunku do 2015r. Wskali roku udział gospodarstw domowych

korzystających zinternetu przez szerokopasmowe łącze internetowe zwiększył

się o1,7 punktu procentowego. Zarówno dostęp do internetu, jak irodzaj posia-

danych łączy internetowych był zróżnicowany ze względu na typ gospodarstwa,

klasę miejsca zamieszkania oraz stopień urbanizacji. Itak, zdaniem autorów

raportu dostęp do internetu częściej posiadały gospodarstwa domowe zdziećmi

niż bez nich. Ponadto, uwzględniając miejsce zamieszkania, odsetek gospodarstw

zinternetem był większy wmiastach niż na obszarach wiejskich.

W2018r. odsetek osób korzystających zinternetu w yniósł 77,5%, tj. o1,6 punk-

tu procentowego więcej niż wroku poprzednim, natomiast regularnie (co naj-

mniej raz wtygodniu) korzystających zniego – 74,8%, tj. o2,1 punktu procento-

wego więcej niż w2017r. Wbadanym roku jako przyczy nę nieposiadania dostępu

do internetu wdomu, podobnie jak wlatach poprzednich, najczęściej wskazywano

brak potrzeby korzystania zniego. Wraporcie znalazły się także wskaźniki roz-

woju mediów społecznościow ych, niestet y konkluzje dotyczą jedynie korzystania

znich przez przedsiębiorstwa127.

Badania na temat korzystania zinternetu, wtym mediów społecznych pro-

wadzone są także przez Centrum Badania Opinii Społecznej. W2018r. dwie

trzecie Polaków przynajmniej raz w tygodniu korzystała zinternetu, prze-

ciętnie 13 godzin tygodniowo. Najmniej użytkowników internetu było wśród

osób mających wykształcenie podstawowe, natomiast najwięcej – wśród bada-

nych zwykształceniem wyższym igimnazjalnym. Korzystanie zinternetu było

powszechne wśród najmłodszych iwwieku 25–34 lata, ale „wsieci była” także

ogromna większość

128

badanych mających od 35 do 44 lat oraz dwie trzecie inter-

nautów mających od 45 do 54 lat. Oﬄine pozostawała blisko połowa Polaków

wwieku 55–64 lata itrzy czwarte najstarszych (wwieku 65 lat iwięcej). Co trzeci

użytkownik (32%, czyli 20% ogółu badanych) był aktywny na forach dyskusyj-

nych lub wserwisach społecznościowych. Dwie trzecie użytkowników interne-

127

Główny Urząd Statystyczny, Społeczeństwo informacyjne wPolsce w2018r., s.1–3, http://

stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5497/2/8/1/spoleczenstwo_

informacyjne_w_polsce_w_2018_roku.pdf [odczyt: 20.02.2019].

128 Niestety nie podano danych wujęciu procentowym. CBOS, Korzystanie zinternetu.

Komunikat zbadań, nr62 z2018, s.1, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2018/K_062_18.PDF

[odczyt: 18.02.2020].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…64

tu (65%), tj. dwie piąte ogółu dorosłych (42%) było zarejestrowanych wjakimś

serwisie społecznościowym izdecydowana większość znich (85%) przeglądała

zawartość wybranego serwisu społecznościowego129.

Podsumowując, w2019r. ponad połowa ludzkości miała dostęp do interne-

tu. Przez wiele lat decydenci polityczni koncentrowali swoje wysiłki wokół stra-

tegii rozwoju infrastruktury informatycznej, zarówno na szczeblu regionalnym,

jak ikrajowym oraz międzynarodowym. Wramach przyjętych różnych polityk

rozwoju ICT wyznaczali kolejne cele dla instytucji publicznych wramach infor-

matyzacji poszczególnych aspektów życia publicznego. Pod koniec drugiej deka-

dy XXI w. wydaje się, iż wwielu państwach europejskich, azjatyckich iAmeryki

Północnej, Południowej czy Australii nowymi wyzwaniami stały się jednak nie

kwestie związane zbudową czy rozbudową infrastruktury, ale przede wszystkim

problemy, awręcz zagrożenia związane ze skutkami rozwijającego się informa-

cjonizmu. Stały się nimi m.in.: „tsunami informacyjne”, stres informacyjny inter-

nautów, infodemia, zalew dezinformacji, „śmieciowych” (ang. junk) wiadomości

imowy nienawiści, propaganda komputacyjna zwykorzystaniem trollingu, bot-

tingu ifake newsów, makrotargeting online iproﬁlowanie prognostyczne. Można

także wstępnie założyć, iż informacjonizm obok np. konsumpcjonizmu iskrajne-

go indywidualizmu stał się jednym znajwiększych, jeśli nie największym obecnie

zagrożeniem dla praw iwolności człowieka, awszerszym zakresie – także dla

społeczeństw iinstytucji demokratycznych.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego

Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest uwarunkowany wieloma czynnika-

mi technologicznymi, ekonomicznymi, politycznymi, prawnymi, społecznymi

ikulturowymi. Informacjonizm, powszechny dostęp do ICT izalew informacji

są także woczywisty sposób determinowane różnymi trendami obserwowanymi

od lat wdemokratycznych społeczeństwach.

Na uwagę zasługują: mediatyzacja społeczeństwa i polityki, polityzacja

mediów, tabloidyzacja, barbaryzacja, mediatyzacja propagandy i propagandy-

zacja mediów, entertainizacja i celebrytyzacja, emocjonalizacja wypowiedzi

iramowanie informacji. Trendom medialnym towarzyszą: ogólny spadek zaufa-

nia społecznego do instytucji demokratycznych, mediów tradycyjnych iinsty-

tucji naukowych, analiz ekspertów oraz wzrost popularności teorii spiskowych

wspołeczeństwach demokratycznych.

129 Ibidem, s.1–16.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 65

Mediatyzacja (ang. mediatization) życia społecznego ipolitycznego, czyli

proces pośredniczenia mediów wpoznawaniu świata przez ich odbiorców oraz

wszechobecność kultury medialnej sprawiają, iż trudno jest przeanalizować

zagadnienie wolności wypowiedzi ijej nadużywanie wpostaci propagandy pola-

ryzacyjnej ikomputacyjnej, atakże dezinformacji iszerzącej się mowy nienawiści

bez omówienia trendów związanych zrolą, jaką od lat pełnią media wdemokra-

tycznym społeczeństwie.

Media stały się oknem, przez które odbiorcy postrzegają otaczającą ich rze-

czywistość, zwierciadłem zjawisk iwydarzeń, które niejednokrotnie pokazuje

odbicie tych zjawisk iwydarzeń wsposób odwrócony. Zmieniły się w ﬁltr, który

prezentuje selektywnie wybrane problemy społeczne, polityczne igospodarcze

(ang. gatekeeping), wreszcie okazały się drogowskazem, narzucając odbiorcom

swój punkt widzenia problemu. Media to także forum, na którym ścierają się

różne idee iopinie, tworzące barierę oddzielającą odbiorców od rzeczywistości

przez przekazywanie propagandy iinnych form manipulacji

130

. Media od dawna

bowiem przestały pełnić jedynie rolę informacyjną wspołeczeństwie demokra-

tycznym. Do lamusa odeszła podstawowa formuła tzw. 5W (tj. ang. who said

what, when, where and why – kto mówi, co, kiedy, gdzie ijak), która wraz zobo-

wiązkiem rzetelności istaranności dziennikarskiej pozwalała na oddzielenie

faktów od ich oceny. Pojawiły się inne trendy, takie jak tabloidyzacja, atakże syn-

drom PIB, tj. prymitywizacji, instrumentalizacji ibrutalizacji

131

. Bardzo popu-

larny stał się także trend dostarczania rozrywki wstylu infotainment132 czy poli-

tainment (rozrywki politycznej ipolityki rozrywkowej).

Janusz Goliński zdeﬁniował infotainment jako materiał emitowany przez

media elektroniczne, mający jednocześnie informować ibawić. Jego zdaniem, to

przekazywanie wiadomości wsposób, który rozmywa granicę pomiędzy dzien-

nikarstwem irozrywką oraz pomniejsza wartość przekazywanych informacji

oraz profesjonalizm dziennikarskich doniesień133. Pojęcia: „infotainment”, „soft

130 T.Gackowski, Mediatyzacja polityki – rzecz oniesamowitości internetu, 2013, Blog:

Medioznawca, http://www.medioznawca.com/blogi/blog-medialny/41-mediatyzacja-polityki-

-rzecz-o-niesamowitosci-internetu [odczyt: 17.01.2020].

131 L. W.Zacher, Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy (dylematy tran-

zycyjne: między informacją, wiedzą iwyobraźnią, [w:] Społeczeństwo informacyjne – wizja…,

s.104.

132

Infotainment od skrótu słów wjęzyku angielskim, tj. information (informacja) ienter-

tainment (rozry wka).

133 J.Goliński, Infotainment jako narzędzie formatowania społeczeństwa wwarunkach

medialnej demokracji, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2012, nr2, s.117. Zob. także:

J.Fras, Opojmowaniu infotainmentu inadmiernej rozrywkowości mediów masowych we współ-

czesnym medioznawstwie, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2013, nr1, s.7–32.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…66

news”134, „dziennikarstwo »fastfoodowe«”, „tabloidy”, „tabloidyzacja”, „faktoidy”,

na stałe weszły zarówno do fachowego języka medialnego, jak ido codziennej

praktyki medialnej.

Zauważalny tzw. dryf cywilizacyjny, określany także jako wspomniany już

syndrom PIB jest wszechobecny, zarówno wpolityce, jak imediach, rozrywce,

atakże wzachowaniach samych ludzi (np. ang. jackass135). Rozwijające się dość

intensywnie zjawisko infotainment, czyli tzw. papki informacyjno-rozrywkowej

dla mas, kształtuje kulturę masową (popularną) ispołeczeństwo wkierunku tzw.

społeczeństwa obrazkowego (piktograﬁcznego), wktórym podstawową formą

przekazywania informacji stały się emotikony, memy, mushupy, viral wideo

powodujące spłaszczenie iuproszczenie przekazu.

Współczesny człowiek to homo festivus, czyli człowiek zabawy, który domaga

się nieustannego zabawiania. Stąd bierze się powierzchowne spojrzenie na wiele

spraw oraz wszechobecna rozrywka. WXXI w. rządzą prawa rynku izysk, skoro

więc odbiorca pragnie być „zabawiany”, to media skoncentrowane na potrzebach

„klienta” entertainizują wszystkie sfery życia społecznego, wtym także politykę

136

George Gerbner ijego współpracownicy (L.Gross, M.Morgan iN.Signo-

relli) już wlatach 60. XX w. przeprowadzili, jak dotąd najobszerniejszą, analizę

telewizji iporównali postawy ipoglądy osób określanych jako tzw. nałogowych

telewidzów (czyli tych, którzy oglądali telewizję przez więcej niż cztery godziny

dziennie) zpostawami ipoglądami „lekko uzależnionych”. Istwierdzili, iż „nało-

gowi telewidzowie” wyrażali postawy nacechowane większymi uprzedzeniami

rasowymi, przeceniali liczbę osób zatrudnionych jako lekarze, prawnicy ispor-

towcy, atakże uważali, iż kobiety miały bardziej ograniczone zdolności izainte-

resowania niż mężczyźni, wreszcie mieli przesadne wyobrażenie orozpowszech-

nieniu przemocy wspołeczeństwie amerykańskim

137

. Elliot Aronson dodał, że

134

Soft news to informacje ocharakterze wyraźnie rozrywkowym, przybierające postać:

quasi-plotkarską, popularnonaukową, intrygujących „ludzkich historii” (ang. human stories) lub

zoologiczną. Wopozycji do soft news są również hard news, czyli wiadomości orealnym bądź

wyobrażonym przez dziennikarzy znaczeniu dla odbiorcy, odnoszące się do rzeczywistości poli-

tycznej lub społecznej, np. oﬁcjalnych wizyt, posiedzeń rządu, zamieszek, wojen iinnych. Podaję

za: J.Janus-Konarska, Tabloidyzacja języka informacji telewizyjnej, „Oblicza Komunikacji” 2010,

nr3, s.164.

135

„Jackass” to program rozrywkowy (jako pierwszy pojawił się wamerykańskim kanale

telewizyjnym MTV na początku lat dwutysięcznych), pokazujący ludzi przejawiających niebez-

pieczne, brutalne iszokujące zachowania, mające zzasady bulwersować odbiorcę. Podaję za:

Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Jackass [odczyt: 03.10.2019].

136 K.Brzoza, Entertainizacja polityki, „Zeszyt y Prasoznawcze” 2014, t.57, nr2 (218), s.406.

137

E.Aronson, Człowiek – istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012,

s.111.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 67

liczne badania wykazały, iż największym problemem jest fakt, iż „nałogowi tele-

widzowie” skłonni są widzieć świat jako złowrogie miejsce, gdzie większość ludzi

troszczy się tylko osiebie iwykorzystuje innych przy każdej sposobności. Idodał,

iż dla takiego telewidza rzeczywistość jest podobna do typowego reality show138.

Trend upraszczania przekazu, przygotowywania go watrakcyjnej ilekkiej formie,

przerywanej reklamami, barbaryzacja przekazu, które oddziałują perswazyjnie,

przebiega od wielu lat, na długo przed upowszechnieniem internetu.

Werze powszechnego dostępu do internetu imediów społecznościowych

problem barbaryzacji, prymitywizacji iidiotyzacji stale wzrasta. Agnieszka Ogo-

nowska przestrzegła przed efektem kabiny pilota, tj. oddziaływania przekazów

idoświadczeń medialnych związanych zcyberagresją, doprowadzającym do

spadku wrażliwości emocjonalnej na cierpienie ikrzywdę innych osób139. Jacek

Pyżalski, badacz zjawiska nękania (ang. bullying)140, cybernękania (ang. cyberbul-

lying) iagresji elektronicznej

141

(ang. electronic aggression) wpolskich szkołach

142

przestrzegł przed poważnymi konsekwencjami cyberagresji dla zdrowia psy-

chicznego (atakże wszerszym znaczeniu zdrowia publicznego) irozwoju inte-

lektualnego kolejnych pokoleń143 . Sprawcy cyberprzemocy częściej angażują się

138 Ibidem, s.111–112.

139

Komunikacja zapośredniczona powoduje, że agresor nie posiada informacji zwrotnych

na temat reakcji emocjonalnych oﬁary ikontynuuje tym samym proceder prześladowczy, nawyk

wsytuacji, gdy prowadzi on do śmierci prześladowanego (nierzadko mając wcyberpamięci jeszcze

kilka szans na kolejne życie). A.Ogonowska, Psychologia mediów ikomunikowania. Wprowadze-

nie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2018, s.174.

140 Bullying to psychiczne i/lub ﬁzyczne wykorzystywanie oﬁary przez osobę lub grupę. Bul-

lying zakłada nierównowagę sił pomiędzy oﬁarą isprawcą oraz powtarzalność wrogich działań

na przestrzeni czasu. Zob. więcej: J.Pyżalski, E.Roland, Bullying aspecjalne potrzeby edukacyjne –

podręcznik metodyczny, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Łódź 2010, s.5 .

141 Zob. więcej: J.Pyżalski, Agresja elektroniczna icyberbulling jako nowe ryzykowne zacho-

wania młodzieży, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2012.

142

Wokresie od maja do czerwca 2018r. przeprowadzono wPolsce drugą edycję badań „EU

Kids Online” w90 szkołach (wśród reprezentatywnej grupy 1433 uczniów szkół podstawowych,

gimnazjalnych iponadgimnazjalnych) wstrukturze populacji uczniów wwieku 9–17 lat. Zgodnie

zzaprezentowanymi wynikami badań, tylko 28% nastolatków zadeklarowało jednoznacznie, że

nie zetknęło się zżadnymi zwymienionych wkwestionariuszu rodzajami szkodliwych treści (dla

dzieci wwieku 11–12 lat wskaźnik ten wyniósł 42%, anastępnie dla nastolatków wwieku 13–14

lat – 24%, dla najstarszych, tj. wwieku 15–17 lat, jedynie 20%). Im starsze dziecko, tym większy

był kontakt zagresją elektroniczną. Aż 43% badanych miało do czynienia zbrutalnymi obra-

zami, a37% – ztreściami otym, jak popełnić samobójstwo. Aż 27% uczniów przyznało, że jest

sprawcą agresji, 32% sprawców było agresywnych online co najmniej raz wmiesiącu. J.Pyżalski,

A.Zdrodowska, Ł.Tomczyk, K.Abramczuk, Polskie badanie EU Kids Online 2018. Najważniejsze

wyniki iwnioski, Poznań 2019, s.82, Fundacja Orange, https://fundacja.orange.pl/ﬁles/user_ﬁles/

EU_Kids_Online _2019_v2.pdf [odczyt: 23.08.2019].

143

J.Pyżalski, Agresja elektroniczna dzieci imłodzieży – różne wymiary zjawiska, Repo-

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…68

wprzemoc wświecie realnym ina odwrót, także osoby prześladowane wświecie

realnym bardzo często doznają przemocy wcyberprzestrzeni lub też występują

tam wroli agresora (potrzeba odwetu)144.

Syndrom PIB towarzyszy takim zjawiskom w cyberprzestrzeni, jak: hej-

ting, patostreaming iﬂaming. Zagrożeniom odpowiedzialnym za barbaryzację

iprymitywizację oraz idiotyzację towarzyszy pozorne poczucie anonimowości

wsieci. Rzekomo bezosobowy charakter internetu sprzyja też bardziej agresyw-

nym komunikatom aniżeli ma to miejsce wkomunikacji bezpośredniej face to

face. Temu błędnemu wyobrażeniu o byciu anonimowym w cyberprzestrze-

ni dodatkowo sprzyja poczucie pewnego dystansu emocjonalnego imniejszej

empatii adresowanej do innych internautów – oponentów. Anonimowy hejting

iﬂaming prowadzone przez anonimowego hejtera itrolla wmediach społecznoś-

ciowych rozluźniają więzi idepersonalizują kontakty. Wkonsekwencji prowadzą

one do używania ostrzejszych wypowiedzi wartościujących wcyberprzestrzeni

niż wrzeczywistości pozawirtualnej145. Krytyka opinii oponenta niejednokrot-

nie ulega wcyberprzestrzeni hiperbolizacji. Abłędne wyobrażenie oabsolutnej

wolności wypowiedzi winternecie dodatkowo sprzyja używaniu wypowiedzi

wulgarnych iobraźliwych.

Innym trendem charakterystycznym dla społeczeństwa informacyjnego

ijego nadmiarowości informacji jest tzw. ramowanie (ramkowanie) newsu (ang.

news framing). Ramowanie jest zabiegiem redakcyjnym (choć oczywiście nie

tylko), pozwalającym na przekierowanie uwagi odbiorcy werze potopu informa-

cyjnego na wybrany przekaz dnia. Polega na tym, że pewne rodzaje informacji są

przez dziennikarzy uważane za ważne iistotne, itym samym wybierają oni nie-

które aspekty otaczającej rzeczywistości ipodkreślają je jako bardziej widoczne

wformie tzw. pasków informacyjnych wserwisach telewizyjnych lub wformie

nagłówków wdziennikach lub czasopismach. Dziennikarze, azwłaszcza redak-

torzy oceniają przez news framing, które wydarzenia są ważne dla społeczeństwa,

aktóre nie. Tym samym framing staje się instrumentem kształtowania nowej

rzeczywistości medialnej. Może stać się elementem manipulacyjnej kampanii

dezinformacyjnej. „Ramowanie newsu” może dotyczyć nie tylko samego faktu

przedstawianego w mediach, ale także sposobu reakcji na dane wydarzenie.

zytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstre-

am/10593/5379/1/agresja_elektroniczna_dzieci_i_ mlodziezy.pdf [odczyt: 23.08.2019].

144 A.Ogonowska, Psychologia mediów i komunikowania…, s.173.

145

M.Szpunar, Nowe-stare medium. Internet między tworzeniem nowych modeli komuni-

kacyjnych areprodukowaniem schematów komunikowania masowego, Wydawnictwo IFIS PAN,

Warszawa 2012, s.96.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 69

Wtedy sam fakt staje się mniej ważny od reakcji iemocji, jakie ten fakt wywo-

łał wśród odbiorców. Framing to przedpole dla kultury postprawdy wmediach

idebacie publicznej.

Ramowanie upowszechniono także wbadaniach socjologicznych (Ervinga

Goﬀmana) i umożliwiono jego wykorzystanie także w innych obszarach, np.

do analizy komunikatów medialnych czy politycznych. Ramy ( frames), októ-

rych mówił Goﬀman, to pewne schematy, które są nakładane na rzeczywi-

stość, by ją zrozumieć iłatwiej się wniej odnaleźć: porządkują, strukturyzują

i interpretują społeczne doświadczenia uczestników interakcji. W dyskursie

publicznym, w tym politycznym, ramowanie odgrywa szczególną rolę, bo

zastosowanie określonych ram może mieć wymiar perswazyjny przez odpo-

wiednie ukształtowanie obrazu rzeczywistości: selekcję, ampliﬁkację i struk-

turyzację jej wybranych elementów. Przy pomocy ramowania nadawca może

dowolnie skonstruować korzystną dla siebie, uproszczoną i przez to bardziej

przyswajalną i atrakcyjną dla odbiorcy narrację. Według własnego uznania

i aktualnych potrzeb politycznych może proponować określoną interpretację

wydarzeń, przypisać określone role uczestnikom interakcji, zidentyﬁkować

problemy i przedstawić ich rozwiązania146 . Z koncepcji tej korzystają media

tradycyjne, politycy, doradcy polityczni. „Zramowana” informacja, „wzbogaco-

na” emocjami (np. strachu, lęku) przez zastosowanie środków stylistycznych

(metafora, hiperbola, epitet iinne) publikowana wportalu internetowym staje

się klikbejtem iźródłem rozpowszechniania fałszywych wiadomości, dezinfor-

macji ipostprawdy. Zterminem emocjonalizacji wypowiedzi związane są inne

terminy „postprawda” i„debata147 postprawdy”.

W2016r. według redaktorów Oxford Dictionary termin „postprawda” stał

się słowem roku. Postprawda to rodzaj narracji opisującej realia kultury poli-

tycznej i społecznej, w której fakty są mniej ważne w kształtowaniu opinii

publicznej niż odwoływanie się do emocji osobistych przekonań

148

. Istotne

wtej narracji są przede wszystkim poglądy, oceny iopinie samego narratora,

a nie fakty. Postprawdę tworzą opinie, poglądy, emocje, nieprawdziwe infor-

macje, fałszywe wiadomości izwykłe kłamstwa, atakże wyobrażenia aktorów

komunikacji na temat danego zjawiska społecznego czy wydarzenia, anie samo

146

K.Miłkowska-Samul, Media jako wróg: oretoryce Trumpa, „Res Rhetorica” 2018, nr2, s.4.

147 Debata to długa dyskusja na poważny temat. Debata, Słownik języka polskiego PWN,

https://sjp.pwn.pl/slowniki/debata.html [odczyt: 04.10.2019].

148 Postprawda, „post-truth: relating to or denoting circumstances in which objective facts

are less inﬂuential in shaping public opinion than appeals to emotion and personal belief”. Oxford

Dictionary, https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-the-year-2016 [odczyt:

22.02.2019].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…70

wydarzenie. Te coraz dynamiczniej zmieniające się realia kultury politycznej

i społecznej można określić terminem „kultury postprawdy”, a współczesną

debatę – „debatą postprawdy”.

Wdebacie postprawdy widać bowiem wiele personalnych, obraźliwych zwro-

tów osobistych, dyskusja przybiera wymiar ad personam bez żadnego odnosze-

nia się do argumentów związanych zfaktami, dowodami, danymi potwierdzają-

cymi prezentowane sądy wartościujące. Komunikowana jest przy tym ogromna

dawka emocji (złość, lęk, strach)

149

. Natomiast emocjonalizacja wypowiedzi

i towarzyszący temu narcystyczny sposób prowadzenia „debaty postprawdy”

przez uczestników komunikacji społecznej przyczynia się wnaturalny sposób

do stopniowego obniżenia jej jakości merytorycznej na rzecz prezentacji coraz

to śmielszych, odważniejszych iradykalniejszych wypowiedzi emocjonalnych.

Steve Tesich, twórca tezy postawionej w1992r. na łamach „e Nation”,

zgodnie zktórą amerykańskie społeczeństwo od czasów afery Watergate celowo

zaczęło oddalać się od prawdy wżyciu publicznym, przyzwalając politykom na

szerzenie kłamstw, stwierdził: „Wszybkim tempie stajemy się ludźmi, októrych

totalitarne potwory mogły jedynie zrozkoszą śnić. Aż do dziś wszyscy dyktatorzy

whistorii musieli wkładać wiele wysiłku wtłamszenie prawdy. My jednak przez

swoje działania dajemy do zrozumienia, że nie jest to już konieczne, że wytwo-

rzyliśmy duchowy mechanizm, który potraﬁ pozbawić prawdę jakiegokolwiek

znaczenia. Wzasadniczym stopniu to my, jako wolni ludzie, zdecydowaliśmy, że

chcemy żyć wświecie postprawdy”150.

Ralph Keyes dziesięć lat później, na długo jednak przed tym, jak słowo

„postprawda” (ang. post-truth) stało się słowem roku 2016, ostrzegał przed zja-

wiskiem rozpowszechniania fałszu wprzestrzeni publicznej itym, iż ani politycy,

ani dziennikarze iposteksperci nie ponoszą żadnych konsekwencji politycznych,

prawnych czy moralnych151.

Według Christophera Grathwohla wzrost częstotliwości używania postpraw-

dy jest związany po prostu zrozwojem internetu, szczególnie mediów społecz-

nościowych, będących alternatywnymi źródłami informacji wobec mediów

„establishmentowych”

152

. Są one łatwym narzędziem do rozpowszechniania pro-

149

P.Musiewicz, Społeczne zapotrzebowanie na postprawdę na przykładzie współczesnego dys-

kursu politycznego wnowych mediach, [w:] Postprawda jako zagrożenie…, s.230.

150

R.Keitner, Post-Truth and Its Consequences: What a25-Year-Old Essay Tells Us About the

Current Moment, 2016, „e Nation”, https://www.thenation.com/article/post-truth-and-its-con-

sequences-what-a-25-year-old-essay-tells-us-about-the-current-moment/ [odczyt: 22.08.2019].

151 R.Keyes, Czas postprawdy. Nieszczerość ioszustwa wcodziennym życiu, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2018.

152 A.Bartkiewicz, Oxford Dictionaries uznały „post-prawdę” za słowo 2016 roku, 2016,

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 71

pagandy komputacyjnej, przygotowywanej wrosyjskich (najsłynniejsza Agencja

ds. Badań Internetowych153), macedońskich154, tureckich155 czy chińskich tzw.

„fabrykach trolli”.

Narracja postprawdy (tj. narracja jako sposób przedstawiania zdarzeń) nie

jest oczywiście narracją niebezpieczną, jednakże towarzysząc niejednokrotnie

„Rzeczpospolita”, https://www.rp.pl/Spoleczenstwo/161119202-Oxford-Dictionaries-uzna ly-post-

-prawde-za-slowo-2016-roku.html/ [odczyt: 22.08.2019].

153 Agencja ds. Badań Internetow ych (Internet Research Agency), tzw. fabryka trolli zOlgino

(Olgino to dzielnica wpółnocno-zachodniej części Petersburga) jest inst ytucją ﬁnansowaną przez

biznesmena należącego do bliskiego otoczenia prezydenta Władimira Putina. Agencja realizuje

masową propagandę wmediach społecznościowych, m.in. wsieci YouTube, VKontakte, Facebook,

Twitter iInstagram, której głównym celem działalności jest wpływ na opinię publiczną przez roz-

powszechnianie treści zgodnych zrosyjską polityką iideologią wwielu językach. Podstawowym

celem mierzalnym funkcjonowania agencji miała być zmiana opinii na temat Federacji Rosyj-

skiej ijej polityki wtaki sposób, aby na jedną negatywną opinię przypadały co najmniej trzy opi-

nie pozytywne. Zespół pracowników wIRA zarządzał całym procesem izajmował się nie tylko

rozdzielaniem zadań istworzeniem kolejnych planów, ale również dokonywał analizy wpisów,

aktywności prawdziwych użytkowników iich wpływu na opinię publiczną oraz umieszczonych

materiałów. Wagencji wlatach 2014–2016 pracowało ponad 400 osób (po ujawnieniu ingeren-

cji wwybory wUSA liczba pracowników znacząco się zmniejszyła), aśrednia wypłata stanowi-

ła od około 40 tys. rubli do 80–120 tys. rubli (wysokość wynagrodzenia dla osób redagujących

treści wjęzyku angielskim). W2015r. miesięczny budżet agencji wynosił ponad 1 mln dolarów,

w2017r. miesięczny koszt utrzymania agencji średnio wynosił ponad 20 mln rubli. Treści opub-

likowane przez Agencję miały wyświetlić się w2016r. aż 126 mln użytkowników wStanach Zjed-

noczonych Ameryki. Udostępniono 29 mln postów, które miały osiągnąć powyższą widownię.

Wlatach 2015–2017 reklamy kupione wSankt Petersburgu miały wyświetlić się11,4 mln razy.

Pełny zasięg treści publikowanych przez Rosjan miał być nawet 10 razy wyższy istanowić 1 na

23 tys. postów wyświetlanych waktualnościach. Euractiv.pl, Facebook zamknął ponad 300 stron

zrosyjską dezinformacją, 2019, https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/

facebook-zamknal-ponad-300-stron-z-rosyjska-dezinformacja/ [odczyt: 20.02.2020]. Szczegó-

łowe informacje oszkodliwej działalności Agencji ds. Badań Internetowych są publikowane na

stronie Euroactiv, pt. Internet Research Agency, https://www.euractiv.pl/tag/internet-research-

-agency/ [odczyt: 23.01.2020].

154 „e Guardian” iportal BuzzFeed ujawniły w2017r., że wmacedońskim mieście Wełes

(ok. 45 tys.) było zarejestrowanych co najmniej 100 stron internetow ych „Pro-Trump” (Pro-Trump

fake news websites), zktórych wiele zawierało sensacy jne, fałszywe wiadomości. Zob. S.Subrama-

nian, Inside the macedonian fake news complex, 2017, „Wired”, https://www.wired.com/2017/02/

veles-macedonia-fake-news/ [odczy t: 23.01.2020]; A.Byrne, Macedonian’s fake news industry sets

sights on Europe, 2016, „e Financial Times”, https://www.ft.com/content/333fe6bc-c1ea-11e6-

81c2-f57d90f6741a [odczyt: 23.01.2020]; T.Mihaylov, I.Koychev, G. D.Georgiev, P.Nakov, Expo-

sing paid opinion manipulation trolls, ACL Anthology Reference Corpus, https://acl-arc.comp.

nus.edu.sg/~antho/R/R15/R15-1058.pdf [odczyt: 23.01.2020].

155 WTurcji taką funkcję pełniła organizacja nazywana „AK Troller” lub „White Trolls”

związana zrządzącą Partią Sprawiedliwości iRozwoju (ponad 6 tys. trolli manipulujących dysku-

sjami). E.Bulut, E.Yörük, Digital Populism: Trolls and Political Polarization of Twitter in Turkey,

„International Journal of Communication” 2017, nr11, s. 4093–4117.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…72

innym kłamliwym inienawistnym wypowiedziom albo sama będąc mieszanką

mowy nienawiści ifałszywych wiadomości, może przyczynić się do pogłębienia

polaryzacji społecznej iwszelkiego rodzaju radykalnych postaw.

Wpływ informacyjny, emocjonalny iopiniotwórczy mediów na współczes-

ne społeczeństwo jest obecnie niepodważalny. Jest to wielka siła perswazyjna

mediów masowych, októrej pisali Anthony Pratkanis iElliot Aronson, iż druga

połowa XX w. to era propagandy postindustrialnej iwielkiego oddziaływania

mediów, agencji reklamowych czy doradców politycznych156. Media wczasach

zalewu dezinformacji przedstawiają tylko fragment rzeczywistości, wydarzenia

czy zagadnienia, co wocenie Hanny Batorowskiej, Rafała Klepki iOlgi Wasiu-

ty odkrywa ich manipulacyjną naturę

157

. Tym bardziej że manipulacja medial-

na dotyczy bardzo szerokiego zakresu różnych zjawisk, odczuć, działań iich

konsekwencji. Stąd badacze ci manipulacją określają celowe działania mediów

podejmowane wramach współczesnych walk informacyjnych itzw. wojen hybry-

dowych, ukierunkowujące odczucia iemocje zbiorowości wobec innych spo-

łeczności czy narodowości. Informacja medialna musi być bowiem uznawana

za równie niebezpieczną broń jak konwencjonalne środki bojowe. Manipulacją

jest także stronniczość, czyli prezentowanie jedynie wybranych racji zbieżnych

zcelami, dążeniami ipoglądami manipulującego

158

. Należy bowiem pamiętać

oradykalnej hipertroﬁi informacji we współczesnych czasach.

Fundamentalną rolę odgrywają wspomniane już trendy mediatyzacji159 spo-

łeczeństwa ipolityki oraz polityzacja mediów oraz różnych spraw społecznych.

Mediatyzacja to „proces pośrednictwa mediów wpoznawaniu świata; wpływa-

nie przez media na postrzeganie przez człowieka rzeczywistości niedostępnej

bezpośredniemu doświadczeniu wraz zkonsekwencjami takiego pośrednictwa:

kształtowaniem obrazu całej rzeczywistości społecznej, anawet kompleksowych

doświadczeń społecznych pod wpływem konstrukcji medialnych”160. Media-

tyzacja stała się podstawową kategorią charakteryzującą współczesny dyskurs

156 A.Pratkanis, E.Aronson, op. cit., s.11.

157 H.Batorowska, R.Klepka, O.Wasiuta, op. cit., s.11.

158 Ibidem.

159 Zpojęciem „mediatyzacja” wiążą się pewne kontrowersje iwieloznaczności na poziomie

terminologicznym, ponieważ wbadaniach nad komunikowaniem funkcjonują obok siebie dwa

terminy – „mediatyzacja” i„medializacja”. Przy czym medializacja to proces będący następstwem

dopasowywania się organizacji iaktorów politycznych do logiki działania mediów masowych,

dotyczący wszystkich faz komunikowania politycznego. Podaję za: T.Sasińska-Klas, Mediatyza-

cja amedializacja sfery publicznej, „Zeszyty Prasoznawcze” 2014, t.57, nr2 (218), s.171.

160

W.Pisarek, Słownik terminologii medialnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 20 06,

s.118.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 73

społeczny i polityczny. Mediatyzacja rzeczywistości to także wyraz uzależ-

nienia rzeczywistości od nowych technologii informacyjnych i komunikacyj-

nych. Wraz z nadmiarowością informacji i nadmiarowością kultury masowej

mediatyzacja może prowadzić do dysonansu poznawczego, obciążenia emocjo-

nalnego odbiorców informacji, ale także „naskórkowego”, „powierzchownego”

odbioru znaczeń.

Bogusław Skowronek stwierdził, iż wielu jest takich odbiorców, którzy natu-

ralizując ideologiczną ofertę mediów, traktują medialne obrazy świata jako odbi-

cie rzeczywistości izapoznając się znimi, rzadko wykazują potrzebę weryﬁkowa-

nia informacji. Tego rodzaju odbiorcy są szczególnie „pożądani” przez nadawców

instytucjonalnych, azwłaszcza przez polityków. Chociaż doświadczenie prze-

żyte wciąż pozostaje dla większości ludzi doświadczeniem głównym, to jednak

niektórzy uzupełniają je – aniekiedy zastępują – doświadczeniami medialnymi.

Itak, pewna część odbiorców całkowicie zdaje się na przekazy medialne, które

stają się dla nich podstawowym źródłem informacji oświecie, wmiejsce chaosu

inieoznaczoności proponują bowiem gotową ispójną interpretację rzeczywisto-

ści, aco więcej – odbiorcy ci odbierają te przekazy jako relację isprawozdanie

dotyczące realiów społecznych, awymieniając informacje zinnymi, powołują

się właśnie na przekazy medialne. Tym samym społeczny obraz rzeczywistości

jest konstruowany wyłącznie na podstawie tych przekazów iulega „obiektywi-

zacji”. Ten model zachowań reprezentuje biegun braku (lub małych) kompetencji

odbiorczych, biegun bezkrytycznego ufania „prawdzie medialnej”161.

Podsystemy polityczny i medialny są istotnymi częściami współczesnego

społeczeństwa iwdemokracji liberalnej są niezależne iautonomiczne. Oba też

mają istotny wpływ na funkcjonowanie innych systemów społecznych. Jednakże

fenomen systemu politycznego wynika zfaktu, że ma on szczególną zdolność

do narzucania własnych, nawet autorytarnych idei iwartości oraz konstruo-

wania proceduralnych iinstytucjonalnych form funkcjonowania społeczeń-

stwa162. Należy jednak zauważyć, iż system medialny również stał się systemem

niemal niekontrolowanym, bo oile władze ustawodawcza i wykonawcza są

wybieralne, awładza sądownicza rekrutuje się zsędziów, którzy muszą przejść

wiele egzaminów zzakresu wiedzy prawniczej ipraktyki orzeczniczej, otyle

161 B.Skowronek, Współczesny dyskurs polityczny azjawisko nowomowy, „Annales Univer-

sitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Linguistica” 2016, issue 11, s.111.

162

M.Kaase, System demokratyczny imediatyzacja polityki, [w:] Media masowe wsystemach

demokratycznych. Teoretyczne problemy ipraktyczny wymiar komunikowania politycznego, (red.)

B.Dobek-Ostrowska, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji Towarzystwa Wiedzy Powszechnej,

Wrocław 2003, s.43.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…74

media współtworzą dziennikarze, którzy niejednokrotnie nawet nie ukończy-

li studiów dziennikarskich, a dziennikarzem może teoretycznie zostać każdy

wdowolnym momencie swojego życia. Media jako instytucje są poza regułami

demokratycznych wyborów, nie są wybieralne ani odwoływalne, apodlegają

jedynie regułom wolnego rynku. Wkontekście obserwowanego od lat procesu

degradacji etosu dziennikarskiego, ideologizacji przekazów medialnych itab-

loidyzacji kultury medialnej problem ten wydaje się być otyle poważny wtym

sensie, iż współczesny poziom dyskursu publicznego coraz bardziej orbituje

wkierunku polaryzacji, radykalizacji, barbaryzacji iprymitywizacji.

Jednocześnie obserwowany od lat proces wzrostu społecznego znaczenia

mediów masowych, mający swoje odbicie wprocesie mediatyzacji sprawia, że

zmiany wsystemie medialnym rzutują na przeobrażenia wewnętrzne winnych

systemach społecznych163. Proces ten zintensyﬁkował się zwłaszcza wostatnich

kilku latach za sprawą intensywnego rozwoju nowych technologii. Obydwa

systemy są wzajemnie powiązane i uzależnione zarówno od siebie, jak i od

sfery ich społecznego oddziaływania. System polityczny potrzebuje legitymiza-

cji swojego działania, wktórej uzyskaniu znaczny udział mają media masowe,

upowszechniając i wyjaśniając polityczne decyzje iich skutki, rejestrując ich

społeczny odbiór czy też informując o oczekiwaniach i wymaganiach społe-

czeństwa wobec swoich reprezentantów politycznych. Mediatyzacja polityki to

próba narzucenia systemowi politycznemu reguł i logiki działania charaktery-

stycznej dla mediów, natomiast polityzacja mediów to próby ich zdominowania

przez sferę polityki iwykorzystania dla realizacji własnych celów164. Stanisław

Michalczyk stwierdził, że wprocesie mediatyzacji polityka nie może istnieć bez

mediów itym samym media zdobywają pozycję dominującą. Logika medialna

wypiera logikę polityczną, a same media, zamiast pełnić tradycyjne funkcje

pośredniczenia między aktorami politycznymi, zyskują znaczenie isame stają

się aktorami politycznymi165.

163 Z.Oniszczuk, Mediatyzacja polityki ipolityzacja mediów. Dwa wymiary wzajemnych

relacji, „Studia Medioznawcze” 2011, nr4 (47), s.11.

164 Na marginesie warto pamiętać otrzech paradygmatach wzajemnych zależności systemów

politycznego imedialnego zaprezentowanych przez Urlicha Sarcinelli, tj. paradygmat udziału we

władzy, gdy media przez kontrolę władzy (wujęciu monteskiuszowskim) stają się tzw. czwartą

władzą, paradygmat instrumentalizacji, gdy powiązania pomiędzy polityką amass mediami są

zdominowane przez dążenie do dominacji jednego lub drugiego oraz paradygmat niezależności

isymbiozy, gdy system medialny łączy się zsystemem politycznym wsieć wzajemnych interakcji,

ingerencji ipenetracji. Podaję za: Z.Oniszczuk, Mediatyzacja polityki ipolityzacja mediów…, s.12.

165

S.Michalczyk, Pojęcie mediatyzacji wnauce okomunikowaniu, [w:] Mediatyzacja kam-

panii politycznych, (red.) M.Kolczyński, M.Mazur, S.Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu

Śląskiego, Katowice 2009, s.28.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 75

Obecnie truizmem jest więc pogląd, iż media są „czwartą władzą”. Rola

mediów jest na tyle ogromna, iż de facto we współczesnym społeczeństwie demo-

kratycznym pełnią rolę władzy ustawodawczej, bo dokonują ocen procedowa-

nych aktów prawnych, atakże rolę władzy wykonawczej, bo recenzują działania

rządu, wreszcie rolę władzy sądowniczej, bo niejednokrotnie oceniają wydawane

wyroki, nierzadko je wydając166. Faktem jest, iż media są poza kontrolą społecz-

ną, aswój status jako tzw. czwartej władzy otrzymały nie zdemokratycznego

wyboru, awwyniku procesu „zawłaszczenia”. Jeszcze większą rolę wtym nowym

metasystemie zaczęła odgrywać tzw. „piąta władza” (internet). Potęga „piątej wła-

dzy” wynika zfaktu, że internet nie jest monolitem, wktórym ludzie oddziałują

jako całość. Wspołecznym internecie generacji Web 2.0 zachodzą wewnętrzne

interakcje pomiędzy stronami (tzw. magnetyzm hiperłączy), akażdy internau-

ta odbiera daną sytuację przedstawioną wcyberprzestrzeni inaczej. Dlatego też

cyfrowe technologie są samodzielnie zmieniającym się systemem ikomunikato-

rem zawierającym wsobie telewizję, prasę iradio, tworząc wyjątkową sieć.

Magdalena Przeszło zaznaczyła, że „internet zcałą swoją zawartością: siecią,

wirtualną społecznością, pocztą elektroniczną, zasadniczo obejmuje wszyst-

kie tematy, jakie są możliwe do debatowania, jest swego rodzaju przenośną

składnicą”167.

Współczesne internetowe media stały się, jak to zostało wspomniane na

wstępie, drogowskazem, zwierciadłem, ﬁltrem, oknem oraz forum prezentacji

wszelkich informacji, ale ostatnio coraz częściej tych nieprawdziwych, całych

narracji fake newsów idezinformacji. System polityczny dąży do jak najszerszego

166

Przykładowo wPolsce głośna stała się sprawa Katarzyny W.zSosnowca, matki sześcio-

miesięcznego dziecka, którą „żyła” opinia publiczna w2012r. Początkowo zeznała, iż dziecko jej

zostało porwane, potem zaś wtoku postępowania prokuratura postawiła jej zarzut umyślnego

zabójstwa. Sąd skazał ją na 25 lat pozbawienia wolności. Media okrzyknęły ją mianem „celebrytki

kryminalnej”, szczegółowo komentując jej postępowanie zarówno przed wszczęciem postępowa-

nia sądowego, jak iwjego trakcie. Zob.: S.Kucharski, Pierwsza polska „kryminalna celebrytka”.

Goście wprogramie Tomasza Lisa oKatarzynie W., 2013, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.

pl/1,75398,13422896,Pierwsza_polska__kryminalna_celebrytka___Goscie_w.html; Kryminalna

celebrytka: Proces Katarzyny W.miliony Polaków śledzą zzapartym tchem – jak serial! Tabloidy

już okrzyknęły sprawę domniemanej dzieciobójczyni zSosnowca procesem stulecia, 2013, Papi-

lot, https://www.papilot.pl/zycie/wydarzenia/18832/kryminalna-celebrytka-proces-katarzyny-

-w-miliony-polakow-sledza-z-zapartym-tchem-jak-serial; S.Jankowski, Waśniewska! Tak się

bawiłaś na wolności! Ale zapomnij otym!, 2014, „Fakt”, https://www.fakt.pl/wydarzenia/pol-

ska/katarzyna-wasniewska-na-rurze-i-na-koniu-ekscesy-matki-madzi-zdjecia/7ptwp85#slajd-3

[odczyt: 09.09.2019].

167 M.Przeszło, Mobilizacja polityczna wdobie cyfrowych mediów, [w:] Osobliwości polskiej

demokracji wXXI wieku . Uwarunkowania kulturowo-medialne, (red.) J.Golinowski, F.Pierzchal-

ski, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s.202.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…76

wykorzystania tej elektronicznej formy komunikacji zwyborcą. Elastyczność

ibezpośredniość komunikacji elektronicznej stanowią dla decydentów politycz-

nych atrakcyjne wyzwanie do przekonywania wyborców oswojej wizji propo-

nowanych rozwiązań społecznych. Internet stał się także atrakcyjnym, awręcz

idealnym medium do badania nastrojów społecznych, przez co system polityczny

wcoraz większym stopniu staje się plebiscytem, „sondażownią” gustów iupodo-

bań wyborców. Decydenci polityczni, którzy dążą do zdobycia władzy, schlebiają

gustom, potrzebom ioczekiwaniom wyborców, anastępnie umieszczają „uprosz-

czone” komunikaty na swoich partyjnych sztandarach. Ta metoda wysłuchania

iukładania programu politycznego nie powinna oczywiście martwić, awręcz

przeciwnie, winna być właśnie kwintesencją mitu suwerena, którym jest lud, spo-

łeczeństwo lub naród, różnie nazywanego wzależności od momentu historycz-

nego. Jednakże reprezentanci polityczni muszą być świadomi iodpowiedzialni

wdokonywaniu wyboru spraw, które stają się ich głównymi hasłami wyborczymi.

Jak to zostanie wykazane, przy obecnej, coraz mocniej postępującej radykalizacji

ipolaryzacji dyskursu społecznego ipolitycznego sięganie przez siły polityczne

po coraz to nowe, ostrzejsze wswojej retoryce argumenty, wykluczające kolejne

grupy społeczne staje się grą niezwykle ryzykowną. Prowadzenie tej gry umożli-

wia jednak środowisko sieciowe, które stało się nowym terenem eksploracji poli-

tycznej. Oile polityka ipolitycy mogą być zdominowani lub sami zdominować

media tradycyjne, otyle nowe media cyfrowe są polem doświadczalnym iareną

dla tzw. walki informacyjnej168.

168 Zgodnie zdeﬁnicją Kolegium Szefów Sztabów Połączonych wPentagonie walka informa-

cyjna to działanie podjęte wcelu osiągnięcia dominacji informacyjnej przez wpływ na informa-

cję przeciwnika, jego procesy oparte na informacji, systemy informacyjne isieci komputerowe.

Podaję za: D.Kaźmierczak, Walka informacyjna we współczesnych konﬂiktach ijej społeczne kon-

sekwencje, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia de Securitate et Educatione

Civili” 2017, nr7, s.112. Używane są inne terminy, np.: „wojna informacyjna” jako część „wojny

hybrydowej” (F.Hoﬀman, On Not-So-New Warfare: Political Warfare vs Hybrid reats, „War on

the Rocks”, 2014, http://warontherocks.com [odczyt: 11.10.2019], zob.: J.Hajduk, T.Stępniewski,

Wojna hybrydowa Rosji zUkrainą: uwarunkowania iinstrumenty, „Studia Europejskie” 2015, nr4,

s.36; M.Orzechowski, Koncepcja walki informacyjnej jako element strategii bezpieczeństwa Federacji

Rosyjskiej. Wojna wDonbasie jako case study zastosowania elementów walki informacyjnej, „Repozy-

torium Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego wSiedlcach”, https://repozytorium.uph.edu.pl/

handle/11331/1132 [odczyt: 11.10.2019]); „wojna internetowa” (A.Bógdał-Brzezińska, M. F.Gawrycki,

Cyberterroryzm iproblemy bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie, Warszawa

2003, s.64); „cyberwar” i„netwar” (J.Arquilla, D.Ronfeldt, Cyberwar is coming!, RAND Corpo-

ration, https://www.rand.org/pubs/reprints/RP223.html [odczyt: 11.10.2019]). Brak powszechnej

zgody co do terminologii nie oznacza jednak, iż badacze nie dostrzegają zagrożeń związanych

zprocesem „uzbrajania informacji” (ang. weaponization of information), aszerzej uzbraja-

nia wszelkich wypowiedzi wramach powszechnej wolności wypowiedzi wdemokratycznych

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 77

Ostatnie lata pokazały intensywne działania zmierzające do prób zawłasz-

czania cyberprzestrzeni przez różne ośrodki władzy ipropagandowe ośrodki

medialne sprzyjające władzy (np. kremlowskiej). Podejmowane są udane próby

rozpowszechniania propagandy komputacyjnej wrelacjach ocharakterze hory-

zontalnym, czyli pomiędzy podmiotami niebędącymi państwami, nieformalny-

mi grupami (np. ekstremistycznymi) zwykorzystaniem „marionetek” trolli (ang.

sock puppets)169 ibotów.

Walka informacyjna zinstytucjami demokratycznymi wpaństwach Unii

Europejskiej, Stanach Zjednoczonych Ameryki, Kanadzie, Australii iinnych pań-

stwach demokracji liberalnej jest prowadzona przez propagandowe ośrodki pro-

kremlowskie ofensywnie ina „polu bitewnym”, tj. wcyberprzestrzeni właśnie

tych państw. Tym samym dezinformacja inadmiarowość informacyjna wzna-

czący sposób wpływają imodelują społeczeństwa ipaństwa demokratyczne.

Fakt upowszechnienia się procesu mediatyzacji polityki ipolityzacji mediów

zasługuje na szczególną uwagę. Werze cyfrowej media znalazły się wcentrum

polityki iprocesów politycznych iwcentrum sfery publicznej. Ten proces media-

tyzacji polityki, opisany na początku lat 90. XX w. także przez Johna. B.omp-

sona jest trendem społecznym ikulturowym, który nieustannie się rozwija dzięki

proliferacji mediów elektronicznych. Rosnący wpływ mediów na politykę – pro-

cesy idecyzje polityczne – jest nieadekwatny do odpowiedzialności społecznej

środków masowego przekazu, które powszechnie uznane za „czwartą władzę”

czy „piątą władzę” są poza kontrolą społeczną170.

Charakterystyczne dla procesu mediatyzacji polityki są ekstensja, substy-

tucja, amalgamacja iakomodacja, tzn. po pierwsze – dochodzi do rozszerzania

funkcji mediów, po drugie – media wyręczają instytucje, np. partie polityczne,

placówki oświatowe, wich działaniach, po trzecie – rzeczywistość medialna

przenika się zrzeczywistością niemedialną, anawet dochodzi do kontaminacji

życia codziennego, iwreszcie po czwarte – dochodzi do utrwalenia iprzysto-

sowania się do tych wcześniej wymienionych zjawisk, tj. obywatele coraz więcej

czasu poświęcają mediom, apolitycy implementują logikę medialną do swoich

strategii. Na obecnym etapie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, zwłaszcza

społeczeństwach. Dla Jurija Hajduka iTomasza Stępniewskiego zjawisko wojny hybrydowej nie

jest nowym zjawiskiem imoże przebiegać na wielu płaszczyznach, m.in.: politycznej, militarnej,

gospodarczej, społeczno-kulturowej, psychologicznej iwłaśnie informacyjnej (propagandowej).

Więcej: J.Hajduk, T.Stępniewski, Wojna hybrydowa Rosji zUkrainą: uwarunkowania iinstrumenty,

„Studia Europejskie” 2015, nr4, s.36.

169 S. C.Woolley, P. N.Howard, op. cit., s.4.

170 Zob. więcej: J. B.ompson, Media inowoczesność. Społeczna teoria mediów, Wydawnic-

two Astrum, Wrocław 2006.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…78

media elektroniczne (ze względu na swoją dostępność ielastyczność) spełniają

wszystkie te warunki zaawansowanego procesu mediatyzacji życia politycznego.

Obserwowana jest tendencja wpływu mediów elektronicznych na politykę przez

stosowanie medialnej legitymizacji idelegitymizacji niemal wszystkich decyzji

politycznych. Media elektroniczne stały się najważniejszą inajatrakcyjniejszą

„sondażownią” dla decyzji izachowań polityków, wpisując się tym samym wtrend

celebrytyzacji polityki.

Kolejnym istotnym trendem staje się to, co Łukasz Wala nazwał „instytu-

cjonalizacją kłamstwa”. Instytucjonalizacja to społeczne utrwalenie się jakiejś

wartości, faktu, zwyczaju istotnych dla trwania irozwoju danej zbiorowości171.

Należałoby zatem przyjąć, iż trend „instytucjonalizacji kłamstwa” jest niczym

innym jak stopniowym utrwalaniem się kłamstwa, społecznym oswajaniem się

zkłamstwem oraz społecznym przyzwoleniem na obecność kłamstwa wprze-

strzeni publicznej. To właściwie uznanie tezy Tesicha z1992r. ocelowym odda-

laniu się społeczeństwa amerykańskiego od prawdy wżyciu publicznym.

Łukasz Wala zauważył, iż współczesne media, manipulując informacją

iwprowadzając odbiorców informacji wbłąd, utrwalają coraz powszechniejszą

praktykę celowego, intencjonalnego okłamywania swoich czytelników172 . Praw-

da to „zgodna zrzeczywistością treść słów, interpretacja faktów, przedstawie-

nie czegoś zgodnie zrealiami; to, co rzeczywiście jest, istnieje lub było; zasada

dowiedziona naukowo lub wynikająca zdoświadczenia, uważana powszechnie

za niepodważalną”

173

, „kłamstwo zaś to twierdzenie niezgodne zrzeczywistością,

mające wprowadzić kogoś wbłąd”174 . Słowo „nieprawda” deﬁniowane jest wSłow-

niku języka polskiego PWN dokładnie wten sam sposób, co termin „kłamstwo”,

tj. „jako brak zgodności zrzeczywistością; atakże to, co niezgodne zprawdą”175.

Ze względu na cel istnienia można wyróżnić media deontologiczne i tele-

ologiczne. Media deontologiczne są instytucjami zaufania publicznego icelem

ich działalności jest realizacja dobra publicznego, zaś media teleologiczne to te,

które wswoich działaniach kierują się wrzeczywistości celami biznesowymi

171

Instytucjonalizacja, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/instytu-

cjonalizacja.html [odczyt: 17.04.2020].

172 Ł.Wala, Dezinformacja społeczeństwa realizowana przez media internetowe ajej społecz-

na akceptacja, „Annales. Etyka wżyciu gospodarczym” 2015, vol. 18, nr1, s.117.

173

Prawda, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/prawda;2507920 [odczyt:

27. 0 8.2019].

174

Kłamstwo, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/klamstwo;2471589.html

[o dcz yt : 27. 08.2019].

175 Nieprawda, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/nieprawda.html

[o dcz yt : 27. 08.2019].

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 79

inawet jeśli deklarują głębszą misję społeczną, to jest ona zawsze podporząd-

kowana celowi, jakim jest generowanie zysku. Podział ten wdużej mierze odpo-

wiada podziałowi na media publiczne iprywatne176. Media podporządkowane

celowi generowania zysków wwiększym stopniu niż media deontologiczne mogą

stać się źródłem rozpowszechniania klikbejtów, postprawdy i dezinformacji.

Tym samym, ze względu na cel istnienia, to przede wszystkim wmediach pry-

watnych ibędących jednocześnie teleologicznymi istnieje większe ryzyko ich

odejścia od postulatu rzetelnego istarannego dziennikarstwa oraz dążenia do

ukazywania prawdy.

Na uwagę zasługują polskie media publiczne, ich działalność w latach

2015–2019, azwłaszcza działalność TVP.Wprawdzie, jak wynika zbadań CBOS

przeprowadzonych we wrześniu 2019r., zaprobatą odziałalności telewizji pub-

licznej wypowiedziała się ponad połowa Polaków (56%), atylko jedna trzecia

(32%) miała do niej zastrzeżenia177, to jednak, wporównaniu zwynikami badań

z2014r., anastępnie wynikami zlat 2015–2018 widoczny jest znaczny spadek

tych ocen. W2014r. działalność telewizji publicznej została oceniona przez 82%

respondentów, w2015r. – 68%, ale już w2017r. – 55%, zaś w2018r. – 59%.

W tym okresie TVP realizowała też zupełnie odmienne cele od tych dwóch,

wyżej zaproponowanych przez Łukasza Walę. Trudno bowiem było nazwać te

media deontologicznymi czy teleologicznymi. Właściwsze byłoby nazwanie ich

propagandowymi, realizującymi interes polityczny jednego obozu politycznego,

tj. Zjednoczonej Prawicy.

Media publiczne nie realizowały celu publicznego na podstawie ustawowego

obowiązku realizacji zasady pluralizmu, niezależności czy bezstronności, wyni-

kających zprawa oradiofonii itelewizji z1992r. (art. 21)

178

. Realizowano nato-

miast cel propagandowy, prorządowy iinteres jednego obozu politycznego. Trud-

no też byłoby nazwać te media mediami „trzeciej drogi”, gdyż ich upartyjnienie

oraz celowe polaryzowanie opinią publiczną dokonywane przez selektywnie –

iwedług kryterium ideologicznego – dobrane przekazy medialne nie spełniały

176 J.Pleszczyński, Etyka dziennikarska, Wydawnictwo Diﬁn, Warszawa 2007, s.62.

177

Spośród trzech stacji telewizyjnych, októre ankieterzy CBOS zapytali we wrześniu 2019r.,

najlepiej postrzegano telewizję Polsat. Dobrze ojej działalności w ypowiadało się siedmiu na dzie-

sięciu ankietowanych (71%), natomiast negatywnie – jedna dziesiąta (10%). Działalność TVN

dobrze oceniło więcej niż trzy piąte (63%), aźle – jedna piąta (20%). CBOS, Ocena działalności

instytucji publicznych imediów. Komunikat zbadań, nr118/2019, s.20, https://www.cbos.pl/

SPISKOM.POL/2019/K_118_19.PDF [odczyt: 19.01.2020].

178 Ustawa zdnia 29 grudnia 1992r. oradiofonii itelewizji, t.j. Dz.U.2019 r., poz. 361, 643,

1495, 1655.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…80

podstawowych warunków charakterystycznych dla pluralistycznego systemu

medialnego wdemokracji liberalnej.

Media publiczne wykazywały wiele cech dysfunkcyjnych. Szczególnie jakość

merytoryczna prowadzonych debat telewizyjnych budziła poważne wątpliwości.

Taką sytuację należy uznać za niedopuszczalną iszkodliwą dla sfery publicznej

wspołeczeństwie demokratycznym. Telewizja publiczna stanowiła skuteczny

instrument realizowanej przez partię rządzącą strategii legalizmu dyskrymi-

nacyjnego, tj. strategii mającej na celu walkę zprzeciwnikami politycznymi

sensu largo wszelkimi dostępnymi instrumentami prawnymi (dyskryminacja

ze względu na poglądy polityczne). Wnioski takie można było sformułować

zkilku powodów.

Po pierwsze, jak wynika zRaportu Krajowej Rady Radiofonii iTelewizji, dla

naczelnych organów państwa przeznaczono wpierwszym półroczu 2016r. aż

270 godzin czasu antenowego. Dla porównania wpierwszej połowie 2015r. (tj.

wokresie sprzed zmian we władzach TVP) było to 146 godzin. Obecność polity-

ków partii Prawo iSprawiedliwość (partii rządzącej od listopada 2015r.) zwięk-

szyła się ponad trzykrotnie, z52 do 165 godzin179. Zaś podczas parlamentarnej

kampanii wyborczej we wrześniu 2019r. TVP spotkała się zzarzutem pomija-

nia piątej, pod względem poparcia wyborców, siły politycznej, tj. Konfederacji

Wolność iNiepodległość, wprezentowanych sondażach oraz braku zaproszenia

do studia TVP jej liderów180. Po drugie, jak wynika zRaportu zmonitoringu

„Wiadomości” TVP, „Faktów” TVN i „Wydarzeń” Polsatu oraz serwisów Pol-

skiego Radia przygotowanego przez Towarzystwo Dziennikarskie i Fundusz

Obywatelski, na miesiąc przed wyborami w2019r. „Wiadomości” TVP nie speł-

niły wymogów art. 21 ust. 1 Ustawy oradiofonii itelewizji, nakazujących, by

179

Krajowa Rada Radiofonii iTelewizji, Niepokojące dysproporcje wprezentowaniu partii

politycznych wTVP, 2016, http://www.krrit.gov.pl/krrit/aktualnosci/news,2383,niepokojace-

-dysproporcje-w-prezentowaniu-partii-politycznych-w-tvp.html [odczyt: 18.01.2020]. Zob. także:

K.Radecki-Mikulicz, TVP coraz bardziej TV PiS, 2016, Oko.press, https://oko.press/tvp-tv-pis/

[odczyt: 18.01.2020].

180

W2019r. Konfederacja Wolność iNiepodległość (koalicja ocharakterze prawicowym

ieurosceptycznym) skierowała w2019r. pozew przeciwko TVP wzwiązku zbrakiem umożli-

wienia prezentacji jej programu. Sąd przyznał rację skarżącym. Zdaniem liderów Konfederacji,

we wrześniu 2019r. (na miesiąc przed wyborami parlamentarnymi) do TVP zapraszano 174 razy

członków PiS, 69 razy PSL, 45 razy KO i26 razy Lewicy. Zob.: Kontrrewolucja.net, 2019, Cenzura

TVP zaprezentowana wliczbach, http://kontrrewolucja.net/wiadomosci/cenzura-tvp-zaprezento-

wana-w-liczbach-tyle-razy-zapraszano-do-studia-czlonkow-ogolnopolskich-komitetow-tylko-w-

-ciagu-ostatniego-miesiaca [odczyt: 18.01.2020]; Najwyższy Czas, Bodnar wstawia się za Konfede-

racją wbatalii zTVP! „TVP nie wykonała prawomocnej decyzji sądu ws. opublikowania sondaży”,

2019, https://nczas.com/2019/10/19/bodnar-wstawia-sie-za-konfederacja-w-batalii-z-tvp-tv p-nie-

-wykonala-prawomocnej-decyzji-sadu-ws-opublikowania-sondazy/ [odczyt: 18.01.2020].

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 81

programy telewizji publicznej charakteryzowały się „pluralizmem, bezstronnoś-

cią, wyważeniem iniezależnością”. Zdaniem autorów Raportu, to samo można

było powiedzieć oserwisach informacyjnych, doborze polityków-gości istosun-

ku dziennikarzy do nich wProgramach Pierwszym iTrzecim Polskiego Radia.

Obserwowane wtrakcie monitoringu audycje mediów publicznych prowa-

dziły, zdaniem autorów Raportu, agitację wyborczą na rzecz PiS, co było zkolei

sprzeczne zkodeksem wyborczym ipodważało równość wyborów do Sejmu

iSenatu181. Po trzecie, jak wynika ze sprawozdania przygotowanego w2018r.

przez Radę Języka Polskiego, „wizja świata” prezentowanego wpaskach „Wia-

domości” TVP 1 (eksperci przeanalizowali 306 pasków zwydarzeń 2016–2017)

była jednostronna, czasem nawet zdeformowana, ajej osią aksjologiczną była

wwiększości przypadków opozycja: „obecna władza” – „ci, którzy jej nie popie-

rają”. Itak, działania rządu ipartii rządzącej były przedstawiane wsposób pozy-

tywny, podczas gdy działania partii opozycyjnych, ale także ruchów obywatel-

skich nieakceptujących decyzji rządu, anawet instytucji Unii Europejskiej były

oceniane negatywnie. Osoby i instytucje te stały się obiektem dyskredytacji

ideprecjacji, np. ironii, kpiny, ośmieszenia itd. Zdaniem ekspertów, oceny czę-

sto były dokonywane apriorycznie, aformuły językowe zawierające pierwiastek

ocenny pojawiały się na pasku poprzedzającym właściwy materiał reporterski

po to, aby widz miał ukształtowaną wizję wydarzenia, zanim poznał jego szcze-

góły

182

. Wreszcie, po czwarte, media publiczne były ﬁnansowane z budżetu

państwa, wtym obowiązkowego abonamentu, a koszty ich utrzymania wtej

formule propagandowej systematycznie wzrastały. Oprócz wpływów zabona-

mentów w2017r. media publiczne otrzymały dodatkowo zbudżetu państwa

980 mln zł, w2018 – 1,2 mld zł, zaś w2020 – 1,95 mld zł183. Było to zjawisko

181

Itak, w„Wiadomościach”, najbardziej zajmujących się wyborami, ponad połowa (66)

tematów związanych zwyborami wprzeważającej mierze dotyczyła PiS iniemal wszystkie przed-

stawiały ten komitet wpozytywnym świetle. Jeden był neutralny, a43 tematy dotyczyły przede

wszystkim PO iwszystkie miały wydźwięk dla tej partii negatywny. Pozostałych 9 tematów doty-

czyło innych partii: 4 – Lewicy, 3 – Konfederacji i2 – PSL, wszystkie ujemne. Raport zmoni-

toringu „Wiadomości” TVP, „Wydarzeń” Polsatu, „Faktów” TVN oraz serwisów Polskiego Radia

wokresie kampanii wyborczej do Sejmu iSenatu 27 września – 11 października 2019r., (red.)

A.Krajewski, Warszawa 2019, s.24, Towarzystwo Dziennikarskie, http://towarzystwodzienni-

karskie.pl/wp-content/uploads/2019/10/2019RaportTDParFin5.pdf [odczyt: 18.01.2020].

182 K.Kłosińska, R.Zimny, P.Żukiewicz, Sprawozdanie ze stanu ochrony języka polskiego za

lata 2016–2017. Język informacji politycznej, 2018, s.77, Rada Języka Polskiego, http://www.rjp.

pan.pl/images/Sprawozdanie_o_stanie_ ochrony_jęz._pol._2016-2017.pdf [odczyt: 17.09.2019].

183

K.Nowakowska, Misja Jacka Kurskiego jest coraz droższa. TVP dostanie zbudżetu nawet

dwukrotnie więcej niż w2017 roku, 2019, „Dziennik Gazeta Prawna”, https://serwisy.gazeta

prawna.pl/media/artykuly/1446111, doﬁnansowanie-tvp-z-budzetu-panstwa-2020.html [odczyt:

18.01.2020].

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…82

osobliwe, media publiczne bowiem, wktórych tak wiele audycji zawierało mani-

pulacje, postprawdy idyskredytacje przeciwników politycznych, były ﬁnanso-

wane zpublicznych pieniędzy.

Współczesne media są utrzymywane przede wszystkim zwpływów zreklam.

Pod tym kątem można podzielić historię mediów na dwa okresy: erę mediów

tradycyjnych oraz erę mediów online, czyli już po upowszechnieniu się interne-

tu. Różnica ta nie wynika wyłącznie zróżnorodności formatów dostarczanych

reklam, czy też proﬁlu odbiorcy, ale zesposobu płacenia przez reklamodawców

za emisję. Itutaj, zuwagi na opisywany problem obserwowanego od lat tren-

du „instytucjonalizacji kłamstwa”, dopatrzeć się można zasadniczego źród-

ła problemu. Wydawcy prasy tradycyjnej sprzedają powierzchnię reklamową,

aczytelnik kupuje dany numer, ale może go wogóle nie przeczytać. Przyjmuje

się więc, że zakup wiąże się zchęcią czytania, dlatego uważa się, że reklama

dociera do odbiorcy wraz z kupnem wybranego egzemplarza. Tabloidyzacja

mediów (jako kolejny kluczowy trend współczesnych mediów) przyczyniła się

do zaburzenia tej prawidłowości w ten sposób, iż niektóre media od lat pró-

bują przyciągnąć czytelników przez umieszczanie chwytliwych nagłówków na

okładkach tabloidów. Inaczej jest wprzypadku wydań tego samego czasopisma

online. Czytelnik (zreguły) nie płaci za dostęp do danych informacji inie „kupu-

je” czy też nie pobiera całego wydania na raz, żeby się znim zapoznać. Odbywa

się to niejako „po kawałku”, tzn. internauta czyta najpierw nagłówek lub lead,

potem treść artykułu184 . Prowadzi to do sytuacji, wktórej wydawca albo zachę-

ci internautę nagłówkiem lub leadem do przeczytania całego artykułu, albo

nie, i tym samym nie wygenerowany zostanie dochód ztytułu wyświetlenia

reklamy185.

Konieczne są więc takie tytuły itakie leady, których celem jest przyciągnięcie

uwagi internautów itym samym wygenerowanie zysku dla wydawcy. Proceder

taki sam wsobie nie jest niczym nagannym, jednakże wrzeczywistości rodzi się

ryzyko redagowania tego rodzaju artykułów iwprowadzeń do artykułu wspo-

sób coraz bardziej odbiegający od postulatu rzetelnego dziennikarstwa. Tytuły

ileady redagowane głównie wcelu dostarczenia czytelnikom emocji iniejed-

nokrotnie wprowadzające wbłąd stają się problematyczne zpunktu widzenia

deontologii dziennikarskiej. Proces komercjalizacji itabloidyzacji determinuje

184

Odmiennie też wygląda model sprzedaży reklam – zwykle płaci się za odsłony (zang.

views, CPM – cost per mille, czyli za 1 tysiąc wyświetleń) oraz za kliknięcia wreklamy (zang.

clicks, CPC – cost per click).

185 Ł.Wala, op. cit., s.118.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 83

upowszechnienie negatywnego trendu „instytucjonalizacji kłamstwa” mediów

elektronicznych.

Na uwagę zasługują jeszcze: tabloidyzacja mediów, renesans teorii spisko-

wych wspołeczeństwach demokratycznych irosnący deﬁcyt zaufania społecz-

nego do ekspertyz iekspertów.

Choć historie prasy tabloidalnej isamego procesu tabloidyzacji są długie, to

jednak dopiero koniec XX w. przyniósł wielki rozrost tego trendu. Tabloidyzacja

(ang. tabloidization) to upodobnienie się stylem do tabloidów, popularnych gazet

zajmujących się plotkami inieistotnymi sensacjami

186

, atabloid (gazetoid, bruko-

wiec, szmatławiec) to gazeta podająca sensacyjne treści, plotki, potocznie gazeta

bezwartościowa, na niskim poziomie

187

. Tabloidyzacja to także nadawanie cze-

muś cech tabloidu, zwłaszcza przez przedstawienie rozmaitych zjawisk wsposób

nierzetelny iuproszczony, mający na celu wywołanie sensacji iodwołujący się do

emocji, wreszcie nabieranie cech tabloidu przez coś188. Tabloidyzacji towarzyszy

makdonaldyzacja, polegająca na schematyzacji jednostkowych zachowań oraz

standaryzacji produktów iusług dostępnych na rynku189.

Agnieszka Całek mówi o tendencjach tabloidyzacyjnych, przejawiających

się zarówno wtreści, tj. obecności tematów sensacyjnych i kontrowersyjnych,

jak i formie, w postaci zmniejszających się formatów gazet i prymatu obra-

zu nad tekstem

190

. Małgorzata Lisowska-Magdziarz określiła tabloidyzację

mediów jako zjawisko polegające na „zbliżaniu się formy, języka, obrazu świa-

ta w mediach głównego nurtu do treści, formy, języka i obrazu świata prasy

tabloidowej”191.

Tabloidyzacja była ijest silnie związana zlogiką ekonomiki medialnej, aprasa

tabloidalna to pokłosie kapitalistycznego rynku prasowego. W procesie tablo-

idyzacji stopniowo obumierał model dziennikarstwa zorientowanego prospo-

łecznie, etycznego i profesjonalnego. Jednocześnie zaczął formować się inny

model dziennikarstwa zorientowanego na rynek (ang. market-driven journalism),

186 Tabloidyzacja, Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/tabloidyzacja [odczyt: 03.10.2019].

187 Tabloid, Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/tabloid [odczyt: 03.10.2019].

188

Tabloidyzacja, Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego, http://nowewyrazy.

uw.edu.pl/ haslo/tabloidyzacja.html [odczyt: 03.10.2019].

189 Makdonaldyzacja, Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego, http://nowe-

wyrazy.uw.edu.pl/ haslo/makdonaldyzacja.html [odczyt: 03.10.2019].

190

A.Całek, Tabloidyzacja akonwergencja mediów – obraz wzajemnych zależności wpol-

skim dyskursie publicznym. Analiza przypadku Tomasza Lisa, „Środkowoeuropejskie Studia

Polityczne” 2013, nr2, s.311.

191 M.Lisowska-Magdziarz, Media powszednie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie-

go, Kraków 2009, s.199.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…84

zapewniający ﬁnansowy sukces konkretnej instytucji medialnej

192

. Tabloidyzuje

się bowiem nie tylko prasa, ale wogóle dziennikarstwo, które nabiera specyﬁcz-

nych cech, przede wszystkim są to uproszczenia isensacyjność. Teksty zamy-

kane są wkrótkich, łatwo przyswajalnych narracjach, które nie wymagają od

czytelnika szczególnego wysiłku umysłowego193.

Tomasz Goban-Klas nie pozostawia złudzeń: „Wtym modelu [dziennikar-

stwa zorientowanego prorynkowo – przyp. A. D.] nie dociekliwe przedstawianie

prawdy, ale atrakcyjne opowiadanie – narracja – stało się praktyką medialną.

Dziennikarze – wtym także publicyści – nie zajmują się rzeczywistością, jej

poznaniem, analizą iinterpretacją, lecz jej dramaturgią. Stają się scenarzystami,

reżyserami iprotagonistami codziennego serialu wstylu tzw. opery mydlanej.

Mają wniej być pokazywane nie skomplikowane […] problemy, istotnie ważne

wydarzenia, także zodległych regionów świata […], ale emocje – skonﬂiktowani

politycy, łzawe zdarzenia, niekiedy euforyczne sukcesy. Obraz świata prezento-

wanego przez media jest spersonalizowany izemocjonalizowany. Atakże skan-

dalizujący iplotkarski”194.

Tabloidyzuje się kultura medialna itabloidyzuje się dyskurs społeczny. Emo-

cjonalne wypowiedzi, pierwszoosobowe narracje, wszechobecność kultury naiw-

nej imasowej oraz entertainizacja niemal wszystkich aspektów życia zarówno

publicznego, jak iprywatnego sprawiają, iż możemy mieć do czynienia z„bar-

barzyńskim” obliczem współczesności.

Wliteraturze zzakresu medioznawstwa powszechne są również poglądy

o„zmierzchu dziennikarstwa”, „kryzysie dziennikarstwa”, „kryzysie mediów”

czy „końcu dziennikarstwa” wzwiązku ze wspomnianą tabloidyzacją mediów

itabloidyzacją dyskursu publicznego, komercjalizacją mediów, atakże nowymi

mediami itechnologiami komunikacyjnymi

195

. Tomasz Głogowski wpowstaniu

nowych mediów upatruje zagrożenia, ale iszansę dla dziennikarzy. Jego zdaniem,

192

J. H.McManus, Market-driven journalism: Let the citizen beware?, Sage Publications,

o-

usand Oaks 1994, s.22–27. Podaję za: T.Goban-Klas, Od tabloidów do tabloidyzacji mediów, [w :]

Własność mediów, pluralizm informacyjny, wolność słowa. Wybrane materiały zmiędzynarodo-

wej konferencji, Warszawa, 29-30 października 2010r., (red.) D.Bychawska-Siniarska, Helsińska

Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2011, s.114.

193 A.Całek, op. cit., s.312.

194 T.Goban-Klas, Od tabloidów do tabloidyzacji…, s.114.

195 Współczesne media. Kryzys wmediach, (red.) I.Hofman, D.Kępa-Figura, t.1–2, Wydaw-

nictwo UMCS, Lublin 2012; Z.Bauer, Dziennikarstwo wobec nowych mediów, Wydawnictwo Uni-

versitas, Kraków 2009; T.Goban-Klas, Słabości igrzechy główne współczesnego dziennikarstwa,

[w:] Klinika dziennikarst wa – diagnoza, (red.) K.Wolny-Zmorzyński, K.Konarska, Wydawnictwo

UWr, Wrocław 2017; K.Konarska, Ranking dziennikarskich grzechów, czyli spowiedź idiagnoza

chorego, [w:] ibidem; Klinika dziennikarstwa – Credo, (red.) K.Wolny-Zmorzyński, K.Konarska,

UWr, Wrocław 2016.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 85

dziennikarstwo przetrwa, bo ciężaru przekazywania informacji, która jest pod-

stawą demokracji, nie uniosą na swoich barkach tylko „pracownicy mediów” (ang.

media workers

196

) czy freelancerzy (osoby pracujące bez etatu, realizujące projek-

ty na podstawie umowy cywilnoprawnej)197.

Zdaniem Jerzego Jastrzębskiego, negatywny wpływ na kondycję współ-

czesnego dziennikarstwa ma nie tylko dezorganizacja sfery publicznej ichaos

informacyjny, ale także źródłem owego kryzysu są decydenci polityczni, nie-

zainteresowani rzetelnym istarannym dziennikarstwem dążącym do prawdy.

Jak zauważył: „Wdzisiejszym świecie [globalnym – przyp. A. D.] prawdę coraz

trudniej zataić, ale można ją ukryć, zrelatywizować, zdegradować, rozmyć, spo-

zycjonować wmnogości fake newsów, półprawd, ćwierć-prawd itp. – od czego

ostatecznie są wmediach ludzie od wszystkiego, spece od agendy, przykrywek,

nakręcania spiral milczenia”198.

Proces informatyzacji iinternetyzacji upowszechnił iprzeniósł tabloidyzację

ikomercjalizację mediów do cyberprzestrzeni. Wektor działania mediów jako

ﬁrm generujących zyski określa jeden podstawowy cel, którym jest maksyma-

lizacja zysków. Na ten cel składają się inne cele operacyjne, którymi są: maksy-

malizacja rozmiaru adekwatnej publiczności, przekazywanie infotainment, poli-

tainment, przypochlebianie gustom odbiorców. To prowadzi do tabloidyzacji

nie tylko prasy drukowanej, ale iinnych form medialnych, wtym tzw. newsów.

Przejawia się to m.in.: włączeniu newsów zrozrywką przy dominacji rozryw-

ki, akcentowaniu dziwacznych osobliwości, personalizacji opisywanych zjawisk,

eksponowaniu seksu, skandali, przemocy, uwypuklaniu dramatyzmu, transfor-

macji ludzkich tragedii wtematy służące rozrywce, narcyzmie wopisywaniu

rzeczywistości iniechęci do głębszych analiz idebat. Służą temu inne zasady

warsztatowe, takie jak: krzykliwa prezentacja, nacisk na personalne tło wydarze-

nia, oparcie na pogłoskach iplotkach, udramatyzowanie wydarzenia, używanie

źródeł oniepewnej wiarygodności iopłacanie informatorów199.

196 Określenie „media worker” jest używane wodniesieniu do osób, które wykonują pracę mene-

dżerów, korektorów, researcherów, graﬁków, tłumaczy, producentów, prezenterów iinnych, anawet

twórców różnego typu przekazów, tj. pracę związaną zusługami medialnymi, czyli są bardziej pra-

cownikami mediów niż dziennikarzami. I.Leonowicz-Bukała, Journalist or media worker? Motiva-

tions and educational situation of students of journalism in Poland and their professional plans,

[w:] Local and regional media – democracy and civil society shaping process, (red.) I.Biernacka-Ligieza,

L.Koćwin, Wydawnictwo Maria, Wrocław 2010, s.272–273.

197

T.Głogowski, Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Szanse czy zagrożenia, „Studia

Politicae Universitatis Silesiensis” 2015, t.14, s.180.

198

J.Jastrzębski, „Zmierzch mediów” czy „koniec dziennikarstwa”(jakie znamy?), [w:] Klinika

dziennikarstwa – diagnoza…, s.83.

199 T.Goban-Klas, Od tabloidów do tabloidyzacji…, s.115–116.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…86

Paliwem ijednocześnie nieuchronnym towarzyszem procesu tabloidyzacji

mediów idziennikarstwa stały się teorie spiskowe. Według Matthew d’Ancony:

„Teorie spiskowe zbiegają się bowiem ze szkodliwym, choć typowym dla świata

postprawdy, przedkładaniem emocji ponad dowody”200.

Itak, w2013r. aż 63% zarejestrowanych wyborców wUSA uwierzyło wco

najmniej jedną polityczną teorię spiskową. Wprzeprowadzonym sondażu popro-

szono Amerykanów oocenę różnych teorii spisku politycznego, iaż 56% demo-

kratów i75% republikanów twierdziło, że przynajmniej jedna zczterech przed-

stawionych teorii była ich zdaniem prawdziwa, tj. 36% uważało, że prezydent

Barack Obama ukrywał informacje oswoim pochodzeniu imłodości, 25% – że

rząd amerykański wiedział, co się stanie 11 września 2001r. i19% – że wybory

prezydenckie w2012r. były sfałszowane. Autorzy badań zauważyli pewną cie-

kawą prawidłowość, że im więcej osób miało wiedzę obieżących wydarzeniach

politycznych, tym mniejsze było prawdopodobieństwo, że uwierzą w teorie

spiskowe, jednakże nie dotyczyło to republikanów, którzy im więcej wiedzieli

obieżących wydarzeniach, tym mieli większe przekonanie oprawdziwości spi-

sku politycznego201. Wydaje się, iż zachodzi wtedy efekt odwrotnego rezultatu,

zgodnie zktórym prezentowanie osobie wierzącej wspisek dowodów na jego

bezpodstawność może jedynie wzmocnić jego przekonanie ojego słuszności.

Teorie spiskowe202 stały się ważnym tematem debaty publicznej, awłaściwie

jej cieniem. Ponieważ skutkiem ubocznym demokratyzacji debaty publicznej stał

się obserwowany wostatnich latach rozwój wielu nowych mediów, „niszowych”

publikacji i ruchów społecznych stawiających się w opozycji do tzw. main-

streamu, teorie spiskowe mają nieprawdopodobną szansę na znacznie większą

oglądalność izainteresowanie internautów jak nigdy wcześniej. Wten sposób

wszelkiego rodzaju teorie spiskowe rozpowszechniają się wirusowo zwłaszcza

wmediach społecznościowych. Jak zauważył Matthew d’Ancona, teorie spiskowe

200 M.d’Ancona, Postprawda, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018, s.73.

201 Na podstawie wyników sondażu publicznego przeprowadzonego przez Fairleigh Dickin-

son University PublicMind, Conspiracy eories Prosper: 25% of Americans Are „Truthers”, h tt p://

publicmind.fdu.edu/ 2013/outthere/ [odczyt: 04.10.2019].

202

Rozpowszechniane są teorie oreptilianach, tj. ﬁkcyjnym gatunku humanoidalnych gadów,

obdarzonych inteligencją izdolnych do upodobnienia się wyglądem do ludzi, iluminatach, którzy

rządzą światem, wolnomularzach. Wielu „wierzy” wteorię, iż zamach z11 września był zapla-

nowany przez władze amerykańskie, alądowanie na Księżycu było kłamstwem. Jest także wielu

zwolenników tzw. chemtrails, czyli rzekomo rozpylanych związków chemicznych watmosferze

przez samoloty po to, aby kontrolować populację. Rozpowszechniane są również teorie krea-

cjonistyczne, teorie płaskiej ziemi, teorie wpływu szczepionek na rozwój autyzmu, cukrzycy

inowotworów iinne.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 87

łatwo się rozprzestrzeniają, bo zbiegają się ze szkodliwym, ale typowym dla

świata postprawdy przedkładaniem emocji ponad dowody203.

Teoriom spiskowym towarzyszy także negatywizm inegacjonizm. Według

Słownika języka polskiego, negacjonizm to zaprzeczanie istnieniu zbrodni

Holokaustu ikłamstwo oświęcimskie204 isą one wwielu państwach penalizo-

wane, anegatywizm to kwestionowanie różnych teorii naukowych, np. negaty-

wizm klimatyczny (tj. zaprzeczanie zmianom klimatycznym) czy negatywizm

szczepionkowy dotyczący podważania skuteczności szczepionek wirusowych.

W2020r. wobliczu globalnej pandemii SARS-CoV-2 pojawił się nowy oddolny

ruch internautów, grupujących się na forach internetowych i wmediach spo-

łecznościowych

205

, negujących istnienie koronawirusa, apandemię określających

neologizmem „plandemia”. Sympatycy ruchu kwestionowali konieczność uży-

wania środków ochrony, wtym maseczek, stąd wcyberprzestrzeni pojawiła się

nowa nazwa dla tego ruchu, tj. ruch antymaseczkowy. To co musi niepokoić

lekarzy, aszerzej środowisko naukowe iopinię publiczną, to fakt emitowania

wcyberprzestrzeni przez aktywistów isympatyków nowego ruchu, nierzadko

negujących także ideę wakcynacji tzw. medycznych fałszywek, sprzecznych

z wiedzą medyczną i tym samym mogących stanowić realne zagrożenie dla

zdrowia publicznego206.

Tendencjom antyintelektualnym nierozerwalnie towarzyszy fenomen „upad-

ku ekspertyzy” („śmierci ekspertyzy”)207. Ichociaż trend ten jest może przeryso-

waniem ibardziej ostrzeżeniem niż diagnozą, jak stwierdził Jędrzej Czerep, to

jednak stanowi ogromne wyzwanie dla ekspertów iświata nauki208.

203 M.d’Ancona, op. cit.

204 Negacjonizm, Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/negacjonizm [odczyt: 05.10.2019].

205

Zob. „COVID 19 – fałszywa pandemia”, proﬁl grupy publicznej liczącej ponad 55 tys.

członków. Facebook, https://www.facebook.com/groups/259047751936835 [odczyt: 09.09.2020].

206 Kamil Mamak zaproponował nawet zmiany wKodeksie karnym przez dodanie nowe-

go przepisu prawnego przewidującego kary grzywny lub ograniczenia wolności za popełnienie

przestępstwa publicznego rozpowszechniania „informacji oczywiście sprzecznych zwiedzą

medyczną”, akto takie informacje podaje do publicznej wiadomości, po raz pierwszy podle-

gałby karze pozbawienia wolności nawet do lat dwóch. Zob. więcej: K.Mamak, Prawnokar-

ne sposoby walki zfake newsami, Raport Projektu Społtech, Centrum Cyfrowe, Warszawa

2020, s.39–40; Centrum Cyfrowe, https://centrumcyfrowe.pl/spoltech/raport-prawo-fakenews/

[odczyt: 09.09.2020].

207 Termin „śmierć ekspertyzy” (ang. death of expertise) spopularyzował Tom Nichols,

który w2015r. opublikował książkę e Death of Expertise. e Campaign Against Established

Knowledge and Why It Matters.

208

J.Czerep, „Śmierć ekspertyzy” wdebacie publicznej: zmiana tr wała czy stan tymczasowy?,

[w:] Postprawda jako zagrożenie…, s.125.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…88

Tom Nichols zauważył: „To niebezpieczne czasy. Nigdy tak wiele osób nie

miało dostępu do tak dużej wiedzy, ajednocześnie było tak odpornych na naukę

czegokolwiek”

209

. „Śmierć ekspertyzy” jest kolejnym fenomenem związanym

zdemokratyzacją debaty publicznej ikomercjalizacją technologii, rozkwitem

blogosfery, streamingu

210

, rozwojem mediów społecznościowych irozkwitem

publicystyki. Należy zgodzić się ztezą, iż obserwowana od jakiegoś czasu niechęć

do mainstreamu iantyelitaryzm przejawiają się m.in. wignorowaniu wszelkich

ekspertyz, badań naukowych na rzecz „alternatywnych” wytłumaczeń zacho-

dzących zjawisk211.

Należy także wspomnieć opostępującym współcześnie procesie mediatyzacji

propagandy ipropagandyzacji mediów. Choć te procesy nie są niczym nowym,

bo współwystępowały zarówno w radio, jak i telewizji w różnych okresach

historycznych, różnych państwach i z różnym natężeniem, to jednak obecna

skala tych trendów, aprzede wszystkim propagandyzacja mediów społecznoś-

ciowych wydaje się być pod względem ilościowym niespotykana. Omówienie

szczegółowe tych procesów wykracza poza ramy niniejszej pracy, niemniej jed-

nak w tym miejscu należy zauważyć, iż proces mediatyzacji propagandy pro-

wadzi do dominacji medialnych kanałów komunikowania łączących polityków

z ich wyborcami-odbiorcami przekazów medialnych oraz stawia w centrum

uwagi stan środowiska medialnego. Rozwój organizacyjny systemu medial-

nego, struktura rynku medialnego, jego reguły działania, struktura własności

i stopień niezależności lub aﬁliacji wstosunku do nadawców politycznych są

czynnikami kluczowymi dla oceny jakości debaty publicznej wdemokracji212.

We współczesnym procesie propagandyzacji mediów szczególnie media spo-

łecznościowe stały się podstawowym źródłem rozpowszechniania propagandy

polaryzacyjnej ikomputacyjnej.

Omówionym dotychczas trendom izmianom towarzyszy pogłębiający się

deﬁcyt zaufania wwielu społeczeństwach. Zaufanie uogólnione jest jednym

209

T.Nichols, America’s Cult of Ignorance, 2019, e Daily Beast, http://www.thedailybeast.

com/americas-cult-of-ignorance [odczyt: 05.10.2019].

210 Streaming (media streamingowe) – technika dostarczania informacji wformie multime-

diów od dostawcy transmisji strumieniowej do użytkownika wsposób nieprzerywany.

211 J.Czerep, op. cit., s.139.

212 K.Stelmach, Mediatyzacja propagandy – propagandyzacja mediów: wczoraj idziś,

„Zeszyty Prasoznawcze” 2014, t.57, nr2 (218), s.418. Co ciekawe, Katarzyna Stelmach w2015r.

podkreślała prodemokratyczny ipluralistyczny potencjał nowych mediów, które – jak żadne inne

medium – jej zdaniem miały zapewniać niemal natychmiastowy, społeczny feedback wstosun-

ku do każdej zprezentowanych za ich pośrednictwem spraw. Niestety, oprócz tego potencjału

media społecznościowe, szczególnie po 2016r., ukazały także nowe oblicze rozpowszechnianej

propagandy komputacyjnej.

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 89

zwymiarów tzw. zaufania społecznego, stanowiąc bazę drugiego jego wymiaru,

czyli zaufania instytucjonalnego213.

Według Anthony’ego Giddensa zaufanie jest „oparte na zawierzeniu, które

równoważy niewiedzę lub brak informacji, poleganie na osobach lub systemach

abstrakcyjnych”214 . Cechą tradycyjnych społeczeństw iklasycznych państw jest

tzw. zaufanie bierne „oparte na akceptacji symboli władzy ustanowionych zwy-

czajowo lub przez tradycję”, zaś zaufanie aktywne, będące mechanizmem soli-

darności społecznej wspołeczeństwach postindustrialnych isieciowych, jest

natomiast „oparte na monitorowaniu uczciwości drugiej osoby wsposób otwarty

iciągły”. Zaufanie aktywne musi być odnawiane, zakłada otwartość, możliwość

wykorzystywania nowych informacji oraz publiczną śmiałość215.

Krzysztof Nowakowski stwierdził, że wwiększości państw obserwowany

jest spadek zaufania społecznego (tj. już w2008r.)

216

. Brak zaufania powoduje,

że ludzie przestają wierzyć wsens działania zespołowego, stają się aspołeczni217.

Zzaufania wywodzą się wspólne poglądy iprzekonania, oczywiście chodzi tu

opryncypia, takie jak np. dążenie do prawdy wcodziennym życiu społecznym,

jako fundamenty poznawcze, podstawowe reguły prowadzonego dialogu spo-

łecznego czy szacunek dla drugiego człowieka, bez względu na wyrażany przez

niego pogląd polityczny czy światopogląd. Kategoria zaufania powinna być trak-

towana przede wszystkim jako wartość społeczna, przynosząca efekty dla spo-

łeczeństwa218.

Niestety wyniki różnych badań empirycznych wskazują na trendy pogłębia-

jącego się spadku zaufania społecznego. Zkomunikatu zbadań CBOS w2018r.

wynika, iż od 2002r. Polacy wżyciu społecznym są raczej nieufni. Tylko nieco

ponad jedna piąta badanych (22%) wychodziła zzałożenia, że większości ludzi

można było ufać, ponad trzy czwarte zaś (76%) wyznawało zasadę zachowywa-

nia daleko posuniętej ostrożności ipodejrzliwości wstosunkach zinnymi. Naj-

mniej Polaków w2018r. ufało władzom lokalnym, tj. niespełna jedna czwarta

(23%), następnie Prezydentowi RP – 32%, awstosunku do władzy wykonawczej,

tj. rządu, głosy zaufania inieufności mniej więcej się równoważyły, tj. nie ufało

213

D.Miłaszewicz, Zaufanie jako wartość społeczna, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Nauko-

we Uniwersytetu Ekonomicznego wKatowicach” 2016, nr259, s.86.

214

A.Giddens, Nowoczesność itożsamość. „Ja” ispołeczeństwo wepoce późnej nowoczesności,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.318.

215 Idem, Europa wepoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s.13.

216

K.Nowakowski, Wymiary zaufania iproblem zaufania negatywnego wPolsce, „Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny” 2008, z.1, s.213.

217 Ibidem.

218 D.Miłaszewicz, op. cit., s.81.

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…90

mu 46% ankietowanych, azaufanie deklarowało 44%. Najmniej ufano partiom

politycznym – aż 63%, władzy ustawodawczej nie ufało 53%219. Zauważono też,

iż zaufanie społeczne, będące podstawą życia społecznego ispołeczeństwa oby-

watelskiego słabo wiązało się zpolityką. Polacy postrzegali politykę bardziej jako

przestrzeń sporu, konﬂiktu niż wspólnego rozwiązywania problemów, kompro-

misu czy wypracowywanego konsensusu220.

Wkonkluzjach Agnieszka Cybulska i Krzysztof Pankowski, autorzy rapor-

tu zbadań CBOS z2018r. zauważają, iż opostrzeganiu wielu zjawisk wPolsce

decydował klucz polityczny. Wyborcy rządzącej partii ufali przede wszystkim

instytucjom władzy, natomiast nie ufali gazetom, sądom oraz Unii Europejskiej,

za to wyborcy partii opozycyjnych mieli zaufanie do UE, władz lokalnych czy

RPO, natomiast nie ufali partiom politycznym iwładzom. Konkluzja ta skła-

nia do uzasadnionego wniosku, iż wostatnich latach obserwowano polaryzację

poglądów politycznych, apostrzeganie przez wyborców różnych organów poli-

tycznych polskich ieuropejskich było uzależnione od prezentowanych sympatii

partyjnych.

Według innego ośrodka badania poziomu zaufania społecznego na świecie,

tj. Edelman Trust Barometer, ogólny wskaźnik zaufania Trust Index w2018r.

wzrósł wporównaniu do 2017r. o3 punkty procentowe iglobalnie wyniósł 52%.

Zdaniem autorów nie można było jednak mówić oznaczącej, pozytywnej zmia-

nie wzaufaniu do głównych instytucji publicznych. W15 krajach (na 26 bada-

nych) poziom zaufania nie przekraczał 50%. Najmniej ufni byli Rosjanie (29%),

Japończycy (39%), Hiszpanie (40%), atakże Brytyjczycy (43%), Niemcy iFrancuzi

(44%) czy Amerykanie (49%), ale także mieszkańcy Australii (48%), Argentyny

iBrazylii (46%). Najwyższe wartości odnotowano wChinach (79%), Indonezji

(73%) iIndiach (72%). Największy spadek zaufania wobec rządu, mediów, biznesu

iorganizacji pozarządowych odnotowano wRosji iHiszpanii, gdzie wskali roku

Trust Index spadł wobu przypadkach o7 punktów221.

Podsumowując, intensywny rozwój technologii komunikacyjnych iinforma-

cyjnych przebiega od przeszło dwóch dekad, zmieniając każdy aspekt życia pub-

licznego. Ponad piętnaście lat temu M.Castells zauważył, iż pomimo obecności

internetu jego natura, język i ograniczenia nie zostały dobrze poznane, może

219

CBOS, Onieufności izaufaniu. Komunikat zbadań, nr35/2018, s.1–7, https://www.cbos.

pl/SPISKOM.POL/2018/K _035_18.PDF [odczyt: 20.01.2010].

220 Ibidem, s.11.

221

2019 Edelman Trust Barometer, Global Report, p.6, https://www.edelman.com/sites/g/

ﬁles/aatuss191/ﬁles/2019-02/2019_Edelman_Trust_Barometer_Global_Report.pdf [odczyt:

07.20.2019].

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 91

zwyjątkiem kwestii technicznych. Tempo zmian utrudnia badaczom przepro-

wadzenie odpowiednio wielu badań empirycznych, które pozwoliłyby opisać

iwyjaśnić działanie zarówno gospodarki, jak ispołeczeństwa korzystającego

zusług ICT.„Jednoczesność” i„bezczasowość” oraz siła oddziaływania techno-

logii, wtym głównie internetu, ijego demokratyzacja zasadniczo wpłynęły na

współczesne społeczeństwo, dziennikarstwo iśrodowisko medialne.

Od lat wspołeczeństwie obserwowano trendy obniżające jakość prowadzone-

go dyskursu publicznego, takie jak: mediatyzacja polityki, polityzacja mediów, ich

komercjalizacja, tabloidyzacja, celebrytyzacja, entertainizacja, „instytucjonaliza-

cja kłamstwa” wmediach iinne. Stopniowo ikonsekwentnie pauperyzowały oraz

degradowały one jakość dziennikarstwa, dopasowując się do potrzeb igustów

jak najszerszego grona odbiorców. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać emocje

czytelników itelewidzów, ich przeżycia iwyobrażenia na temat zjawisk wystę-

pujących wotaczającym świecie. Coraz istotniejsze stały się: rozrywka, skanda-

le, osobiste, wręcz intymne historie celebrytów, które stopniowo zawirusowały

politykę, przekształcając ją wpolitainment iinformacje – winfotainment.

Werze powszechnego dostępu do internetu Web 2.0 nowe media elektro-

niczne coraz częściej zaczęły wypierać tradycyjne. Zafascynowanie internautów

możliwościami, jakie daje internet, charakterystyczne dla tzw. syndromu nowi-

cjusza, jego interaktywność ielastyczność, októrych wspominał Manuel Castells,

oraz „nieograniczona” możliwość autorskiego przetwarzania informacji na nie-

spotykaną dotąd skalę powodują ogromną atrakcyjność tego kanału komunikacji.

Jednocześnie „jednoczasowość” i„bezczasowość” dały internautom możliwość

komentowania wsposób nieograniczony wszelkich wydarzeń politycznych ispo-

łecznych wczasie rzeczywistym ito bez żadnych ograniczeń. Procesy społeczne,

polityczne imedialne są poddawane nieustannej rekonﬁguracji iredeﬁniowaniu,

co wpływa na rosnącą trudność wanalizie wpływu poszczególnych czynników

itrendów na te procesy. Kontekstem dla tych trendów jest stabloidyzowana kul-

tura medialna, brak odpowiednich krytycznych kompetencji medialnych inter-

nautów iwszechobecna brutalizacja, prymitywizacja iidiotyzacja przekazów

internetów. Zjawiska te nie stanowią pozytywnej prognozy dla rozwoju społe-

czeństwa informacyjnego.

Trendy rozwoju społeczeństwa informacyjnego zaczęły wnaturalny sposób

przenikać do sfery publicznej poszerzonej onowe media elektroniczne. Jedno-

cześnie rozwijające się wcyberprzestrzeni trendy medialne nałożyły się na ogól-

ny sceptycyzm do „starych”, tj. tradycyjnych mediów, itym samym jak wirus

zaczęły rozpowszechniać się niechęć do mainstreamu, elit, ekspertów ibadań

naukowych. Cyberprzestrzeń stała się idealnym miejscem dla kreowania debaty

1. Społeczeństwo informacyjne: wyzwania, zagrożenia…92

postprawdy, atakże alternatywnych narracji wobec mainstreamu imediów tra-

dycyjnych, niejednokrotnie rozpowszechniających dezinformacje, wypowiedzi

nacechowane negatywnymi stereotypami iuprzedzeniami, anawet mowę nie-

nawiści inawołującą do nienawiści. Demokratyzacja wolności wypowiedzi wraz

zpowszechnym dostępem do ICT doprowadziły do coraz powszechniejszego

zjawiska nadużywania tej wolności wcyberprzestrzeni. Proces ten przechodzi

też stopniowo do mediów tradycyjnych, które są poddawane procesowi propa-

gandyzacji.

Stare chińskie przysłowie brzmi: „Obyś żył wciekawych czasach”, iniewąt-

pliwie mamy obecnie do czynienia zczasami niezwykle ciekawymi. Przysłowie

to jednak nie jest bynajmniej życzeniem nadejścia dobrych czasów, ale raczej

ostrym przekleństwem, życzeniem dla wroga wchwili ostrego znim sporu.

Zmiany, jakie dokonują się wkażdym aspekcie życia publicznego, są intensywne,

wielowymiarowe iwzmocnione pauperyzacją nowych technologii.

Mediatyzacja polityki i polityzacja mediów wraz z tabloidyzacją mass

mediów i dyskursu politycznego uniemożliwiają prowadzenie racjonalnego

dyskursu publicznego. Media tradycyjne, aostatnio także internet poddawane

komercjalizacji izdominowane trendami kultury masowej pełnią wwiększym

stopniu rolę infotainment ipolitainment niż obiektywnych idążących do praw-

dy instytucji zaufania społecznego. Towarzyszy temu także trend celebrytyzacji

polityki, która wcoraz większym stopniu staje się rozrywką. Trendy te zbiega-

ją się zogólnym trendem spadku zaufania społecznego do instytucji publicz-

nych, wtym do instytucji naukowych. Coraz większą popularnością cieszą się,

zwłaszcza wcyberprzestrzeni, teorie spiskowe inegacje twierdzeń naukowych.

Emocje, argumentacja ad personam, słowne ataki wypierają ze sfery publicz-

nej racjonalne argumenty i naukowe twierdzenia, co może prowadzić do dal-

szej dezorganizacji sfery publicznej idegeneracji debaty. Tym bardziej jest to

zaskakujące, iż wstrategiach politycznych ipublikacjach naukowych zzakresu

nauk społecznych czy ekonomicznych od lat paradoksalnie badacze idecydenci

mówią obudowie społeczeństw opartych na wiedzy. Wspołeczeństwach wiedzy

podstawową rolę powinno odgrywać dążenie do prawdy będącej fundamentem

wszelkiego poznania. Rzeczywistość medialna, społeczna ipolityczna dostarcza

jednak codziennie odmiennych wniosków.

Komentarze pod prasą elektroniczną, media społecznościowe, jak również

inne fora internetowe stały się idealnym miejscem dla dystrybucji propagan-

dy idezinformacji wsłużbie doraźnych interesów społecznych ipolitycznych.

Dominującymi zjawiskami wcyberprzestrzeni stały się kryzys dezinformacyj-

ny i„smog dezinformacyjny”. Oile w1998r. Ryszard Tadeusiewicz posłużył się

1.4. Wybrane trendy rozwojowe społeczeństwa informacyjnego 93

metaforą „smogu informacyjnego” (ang. data smog) dla scharakteryzowania

przeładowania informacyjnego oraz problemu oceny wiarygodności informacji

znajdujących się wzasobach sieciowych222, otyle werze dwustronnej komunika-

cji Web 2.0 właściwsze jest używanie innej metafory, tj. „smogu dezinformacyj-

nego”, zanieczyszczającego infosferę istwarzającego ryzyko obstrukcji procesów

decyzyjnych.

222

R.Tadeusiewicz, Smog informacyjny, „Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji

Zagrożeń Cywilizacyjnych” 1999, t.2, s.97–107.

Teoretyczne imetodologiczne ramy badań

nad wolnością wypowiedzi we współczesnej

demokracji ispołeczeństwie informacyjnym

2.1. Wprowadzenie

Wprzypadku znajomości problematyki wolności wypowiedzi wkontekście kon-

cepcji praw iwolności człowieka ifunkcjonowania demokracji liberalnej pod-

stawową rolę odgrywać musi nie tylko znajomość prawa, ale także znajomość

izrozumienie procesów politycznych ikontekstów ustrojowych. Konieczna jest

wiedza na temat wybranych teorii ikoncepcji politycznych isocjologicznych oraz

rozumienie procesów społecznych iekonomicznych wpływających na proces

decyzyjny wwybranym systemie politycznym. Istotna jest także świadomość

badacza co do zachodzących wspołeczeństwie, towarzyszących przekazywaniu

informacji mechanizmów oddziaływania informacyjnego ipsychologicznego.

Ponadto potrzebna jest znajomość historii powszechnej, zgodnie zmaksymą, iż

historia magistra vitae est, oraz ﬁlozoﬁi politycznej iﬁlozoﬁi prawa. Wymaga-

na wiedza ipraktyczne umiejętności ztego zakresu wynikają bowiem zfaktu, iż

wcentrum zainteresowania praw człowieka, wtym wolności wypowiedzi, jest

imusi być sam człowiek ijego godność.

Personalistyczna koncepcja człowieka, wtym humanizmu integralnego

Jacques’a Maritaina, Jana Pawła II czy w wersji społecznej – personalizmu

otwartego Emmanuela Mouniera, wzmocniły w XX w. postulat potrzeby ist-

nienia osób wolnych itwórczych wspołeczeństwie otwartym, wolnym od tota-

litaryzmów, autorytaryzmów, aostatnio także konsumpcjonizmu czy skrajnego

indywidualizmu. Maritain dowodził, że jednostka jest podporządkowana dobru

społeczności jako dobru całości i dlatego „istnieje dla społeczności”, społecz-

ność zaś jest dla osoby wtym znaczeniu, że daje jej dostęp do życia moralnego

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…96

i duchowego

. W personalistycznej koncepcji centralną rolę odgrywa i musi

odgrywać godność człowieka.

Także dla kultury europejskiej jedną znajważniejszych wartości, azarazem

jedną zzasad, na których skonstruowany jest współczesny ustrój państwa icały

system prawny, jest godność człowieka. Godność człowieka jako wartość, dzięki

cechom przyrodzoności iniezbywalności przysługuje na takiej samej zasadzie

każdemu człowiekowi

. Ten „prymat osoby ludzkiej”, potrzeba ciągłego redeﬁ-

niowania zagrożeń związanych ze zniewoleniem człowieka idewastacją jego god-

ności przez totalitarne poglądy iutopie, różnego rodzaju ekstremizmy lewicowe

iprawicowe, wreszcie odwieczna potrzeba otwartości człowieka wobec drugie-

go człowieka stały się wmniemaniu autorki aktualne szczególnie dzisiaj, tj. pod

koniec drugiej dekady XXIw. wobliczu rozwoju informacjonizmu.

Współczesne czasy są okresem zmian szczególnie dynamicznych ito na nie-

spotykaną dotąd skalę. Wielowymiarowość izłożoność zachodzących zjawisk

we wszystkich aspektach życia publicznego na całym świecie pozwalają na sfor-

mułowanie tezy, iż nigdy dotąd ludzkość nie miała wswoich rękach tak potęż-

nego instrumentu, jakim jest powszechny dostęp do internetu ielektronicznych

mediów, które może sama współtworzyć izmieniać. Instrument ten jest obciążo-

ny efektem soczewki, wzmacnia zarówno negatywne, jak ipozytywne zachowa-

nia społeczne. Coraz częściej wdebatach nad kondycją współczesnego społeczeń-

stwa, państwa, instytucji iprocesów demokratycznych badacze iobserwatorzy

życia społecznego podnoszą zarzut oszkodliwym wpływie nadmiarowości infor-

macji na te procesy.

Szczególną rolę wfunkcjonowaniu internetu, aszerzej nowych technologii

ICT odgrywa wolność wypowiedzi, będąca podstawową wolnością człowieka, ale

ifundamentalną wartością dla społeczeństwa. Połączenie powszechnego iinter-

aktywnego dostępu do internetu zniemal nieograniczoną wolnością wypowiedzi

(szczególnie obecna wamerykańskiej kulturze prawnej) zmienia iprzebudowuje

niemal wszystkie formy aktywności ludzkiej. Od zawsze wolność wypowiedzi tak

jak iinne prawa iwolności człowieka były obszarem badawczym ocharakterze

wielowymiarowym. Obecnie wolność wypowiedzi wgwałtownie zmieniającym

1 J.Maritain, Trzej reformatorzy, Wydawnictwo Fronda, Apostolicum, Warszawa 2005,

s.32–33.

2 Ogodności człowieka jako źródle podmiotowości prawnej igranicy wyznaczanej dla wła-

dzy ijej arbitralności pisała Tatiana Chauvin. Ico istotne, ochrona przyrodzonej ludzkiej godno-

ści iautonomii może być skuteczna jedynie wtedy, gdy ich nosiciel istnieje dla prawa jako podmiot

prawa (homo iuridicus). Zob. więcej: T.Chauvin, Homo iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa

publicznego, Wydawnictwo C. H.Beck, Warszawa 2014.

2.1. Wprowadzenie 97

się społeczeństwie informacyjnym, globalnym iusieciowionym, wktórym inter-

nauci mają dostęp do internetu wtrybie 24/7 iwchodzą winterakcje ze sztuczną

inteligencją, stała się materią niezwykle skomplikowaną ijeszcze bardziej wie-

lowymiarową.

Zjednej strony wolność wypowiedzi jest rozpatrywana zperspektywy jury-

dycznej, politologicznej czy socjologicznej, zdrugiej zaś – także zperspektywy

medioznawczej, komunikacji społecznej, informatyki ipsychologii społecznej.

Istotnym problemem jest praktyka naruszająca wolności wypowiedzi wrelacjach

pomiędzy państwem ijednostką, ale ostatnie lata ukazały także nowe wymiary

korzystania zwolności wypowiedzi, tj. praktykę nadużywania wolności wypo-

wiedzi wjej wymiarze horyzontalnym.

Wpływ kondycji wolności wypowiedzi na procesy demokratyczne jest bez-

dyskusyjny. Wolność wypowiedzi od czasów narodzin doktryny liberalnej jest

wcentrum uwagi demokratycznego państwa prawa. Liberalna koncepcja wol-

ności wypowiedzi to katalog wielu zasad, tj. prymatu wypowiedzi oznaczeniu

publicznym wdebacie iszczególnej roli mediów jako „strażnika publicznego” –

sygnalisty (ang. public watchdog) oraz wyjątkowej roli debaty parlamentarnej,

aszerzej publicznej, wramach której granice dopuszczalnych wypowiedzi są

szerokie iwskazane dla osiągnięcia kompromisu, będącego gwarancją zasady

pluralistycznego społeczeństwa. Wkoncepcji tej istotną rolę muszą odgrywać

prawo do krytyki isatyry, zasada pluralizmu mediów, zakaz cenzury prewencyj-

nej iochrona dziennikarskich źródeł informacji, rzeczywista rola prasy iszerzej

mediów, atakże nieskrępowana (jednak pod pewnymi ograniczeniami) dyskusja

na tematy społeczne, gospodarcze ipolityczne. Wszystkie te elementy składowe,

będące od wielu lat przedmiotem szczegółowej iskrupulatnej praktyki orzeczni-

czej zarówno na poziomie krajowym, jak imiędzynarodowym oraz monitoringu

ich realizacji przez wiele prestiżowych think tanków iorganizacji pozarządowych

powinny opierać się na dość oczywistych kilku ﬁlarach, tj. dążeniu do prawdy,

obiektywizmu, rzetelności rozpowszechnianych informacji iniedyskryminowa-

nia. Ajednak wostatnich kilkunastu latach rzeczywistość dostarcza coraz więcej

przykładów intencjonalnego tworzenia iposługiwania się fałszywą mową (ang.

false speech) imową nienawiści (ang. hate speech) wniemal wszystkich aspektach

życia społecznego, gospodarczego ipolitycznego.

Ochrona wolności wypowiedzi powinna spełniać postulat zagwarantowania

wdemokratycznym państwie prawnym poznawczego, emocjonalnego ietyczne-

go dobrostanu człowieka ispołeczeństwa. Wielowymiarowość tej wolności jest

wartością dla wszystkich badaczy poznania aktywności ludzkiej. Itak, wolność

wypowiedzi można rozpatrywać wwymiarze humanistycznym, jako wartość dla

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…98

samorealizacji człowieka, demokratycznym – jako gwarancja życia publicznego,

funkcjonowania państwa ijego instytucji, atakże praworządności – wktórej

mówi się ogwarancjach prawnych wolności wypowiedzi oraz określeniu jej gra-

nic3. Kolejnym aspektem jest wymiar społeczny, wktórym wolność wypowiedzi

służy podtrzymywaniu więzi iprzełamywaniu antagonizmów społecznych oraz

pozwala na łagodzenie radykalnych nastrojów. Wwymiarze ekonomicznym

omawiana wolność staje się kolejnym dobrem niematerialnym generującym zyski,

wwymiarze informatycznym zaś pozwala na dostęp do baz danych istanowi

fundament języka programowania. Wolność ta jest pojęciem szerokim, stanowi

podstawowy paradygmat współczesnego społeczeństwa ijest kategorią uniwer-

salną wtym znaczeniu, że obejmuje swym zakresem różnorodne, coraz to nowe

przejawy ludzkiej działalności4.

Ogólna ﬁlozoﬁczna analiza wolności wypowiedzi zazwyczaj wymienia czte-

ry główne rodzaje uzasadnień dla istnienia wolności wypowiedzi: dążenie do

prawdy, samorealizacja isuwerenność jednostki, krzewienie właściwych postaw

odbiorców oraz spełnianie wymogów demokracji, której niezbędnym warunkiem

jest wolność wypowiedzi

. Wolność wypowiedzi jest też wartością dla jednos-

tki, społeczeństwa idemokracji liberalnej. Słownik języka polskiego PWN deﬁ-

niuje termin „wartość” jako cechę tego, co jest dobre pod jakimś względem, coś

co posiada zalety; to także zasady iprzekonania będące podstawą przyjętych

wdanej społeczności norm etycznych6.

Milton Rokeach zdeﬁniował wartość jako „trwałe przekonanie, że określo-

ny sposób postępowania wstosunku do alternatywnego sposobu postępowania

lub ostatecznego stanu egzystencji […], jest to więc standard kierujący ludzką

aktywnością”

. Wartości funkcjonują jako hierarchiczny system, który jest „trwa-

łą organizacją przekonań opreferowanych sposobach postępowania lub osta-

tecznych stanach egzystencji wzdłuż kontinuum względnej ważności”

. Wolnoś ć

3 J. J.Mrozek, Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność słowa”, „Media – Kultura – Komu-

nikacja Społeczna” 2012, t.8, s.159.

4 Ibidem.

W.Sadurski, Prawo do wolności słowa wpańst wie demokratycznym (zagadnienia teoretycz-

ne), „Państwo iPrawo” 1992, nr10, s.5.

6 Wartość, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/wartosc;2534732.html

[odczyt: 10.10.2019].

M.Rokeach, e Nature of Human Values, New York 1973; podaję za: D.Marczuk, K.Kuca-

ła, Wolność słowa wświecie wirtualnym – wartość nadużywana, [w:] Zagrożenia cyberprzestrzeni

iświata wirtualnego, (red.) J.Bednarek, A.Andrzejewska, Wydawnictwo Diﬁn, Warszawa 2014,

s.145.

8 P.Brzozowski, Polska wersja testu wartości M.Rokeacha ijej teoretyczne podstawy, „Prze-

gląd Psychologiczny” 1986, nr2, s.528.

2.1. Wprowadzenie 99

wypowiedzi jest wartością tak silnie cenioną iaprobowaną, że odmówienie prawa

głosu danej osobie jest traktowane, zdaniem Wiesława Wacławczyka, jako naru-

szenie jej godności

. Krzysztof Motyka dodał, iż potrzeba samorealizacji jest

jedną zwyższych potrzeb człowieka (whierarchii potrzeb Abrahama Maslowa),

ajej zaspokajanie nie może się odbywać zpominięciem lub pogwałceniem wol-

ności wypowiedzi10.

Jednakże, na co zwrócił uwagę Marcin Napiórkowski, „zbyt duża wolność

wypowiedzi” może się także okazać „źródłem nieszczęścia”

. Dorota Marczuk

iKinga Kucała stwierdziły, iż nadmiar wolności wypowiedzi, tj. jej niewłaściwe

pojmowanie idziałanie, jest tak samo szkodliwy, jak ijej brak12 . Zdaniem Dunji

Mijatović

, prawo do wolności wypowiedzi nie zostało wprowadzone do wzywa-

nia do agresji, upowszechniania retoryki nienawiści, która służy dyskryminacji,

wrogości czy przemocy14. Rysuje się tym samym kolejny wymiar wolności wypo-

wiedzi, tj. wymiar bezpieczeństwa, na który szczególnie należy zwrócić uwagę

wramach coraz silniej zarysowujących się trendów propagandyzacji mediów

imediatyzacji propagandy.

Nierozerwalnie zwolnością wypowiedzi związane są debata idyskurs pub-

liczny, aszerzej sfera publiczna. Zaś teoretycznymi uwarunkowaniami wolności

wypowiedzi są koncepcja demokratycznego państwa prawnego i „demokracji

wojującej” (ang. militant democracy), koncepcja wolnego rynku idei (ang. market-

place of ideas) izasada ochrony praw człowieka. Ze względu na proces demo-

kratyzacji wolności wypowiedzi iupowszechnienie technologii informacyjnych

i komunikacyjnych na uwagę zasługuje także omówienie wybranych mecha-

nizmów informacyjnego ipsychologicznego oddziaływania informacji iopinii

9 W.Wacławczyk, Pojęcie godności osobowej wdoktrynie praw człowieka akwestia swo-

body wypowiedzi, [w:] Edukacja wspołeczeństwie „ryzyka”. Bezpieczeństwo jako wartość, (red.)

M.Gwoździcka-Piotrowska, A.Zduniak, t.1, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa,

Poznań 2006, s.84.

K.Motyka, Prawa człowieka. Wprowadzenie, wybór źródeł, Wydawnictwo Morpol, Lub-

lin 1999, s.67.

11 M.Napiórkowski, Jak komentarze pod artykułami rozwalają sferę publiczną inasze mózgi,

2018, Krytyka Polityczna, http://kryt ykapolityczna.pl/nauka/napiorkowski-komentarze-internet/

[odczyt: 23.02.2019].

12 D.Marczuk, K.Kucała, op. cit., s.146.

Dunja Mijatović była przedstawicielką Organizacji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuro-

pie do spraw Wolności Mediów wlatach 2010–2017.

14 OBWE, Propaganda iwolność mediów. Dokument nieformalny (non-paper) Biura Przed-

stawiciela Organizacji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie do spraw wolności mediów, Wie-

deń 2015, s.50, (tłum.) A.Krajewski, Warszawa 2016, https://www.osce.org/pl/fom/231766?

download=true [odczyt: 10.10.2019].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…100

powszechnie stosowanych w cyberprzestrzeni (w mniejszym zakresie także

wmediach tradycyjnych), abędących przykładem nieetycznych metod wpływu

społecznego. Celowo kształtując nastroje, poglądy i opinie internautów, pod-

mioty wykorzystujące te mechanizmy zyskują możliwość kierowania zachowa-

niem innych, aby osiągnąć własne zamierzone cele ikorzyści. Mechanizmy te

są współodpowiedzialne za powstawanie tzw. efektu kabiny pogłosowej (ang.

echo chambers eﬀect) w internecie, mechanizmu pozwalającego na rozrost

dezinformacji, fałszywek i mowy nienawiści w cyberprzestrzeni w ramach

propagandy komputacyjnej ipolaryzacyjnej we współczesnym cyberdyskursie.

Wirtualne kabiny pogłosowe stają się wyzwaniem dla dyskursu winformacjo-

nizmie w tym sensie, iż stwarzają one ryzyko upowszechnienia i utrwalenia

nieprawdziwego obrazu rzeczywistości oraz negatywnych postaw społecznych

(np. vide medyczne fałszywki).

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym

Wolność wypowiedzi pełni wiele funkcji wdemokratycznym społeczeństwie.

Wiesław Wacławczyk dał pierwszeństwo funkcji kontrolnej wolności wypowie-

dzi: „Dzięki wolności wypowiedzi jednostka przestaje być bezwolnym narzę-

dziem wrękach władzy”15, następnie – aktywizującej, włączającej, gdyż wolność

ta daje szansę aktywnego udziału wżyciu społecznym. Wacławczyk wymie-

nił także funkcje: informacyjną, wktórej media są dostarczycielami informa-

cji wspołeczeństwach demokratycznych, terapeutyczną – rządzeni mogą dać

upust swej frustracji iniezadowoleniu wywołanym polityką rządzących (przy

czym nierzadko najgłośniej krzyczący mogą nie mieć racji) czy instrumentalną,

gdyż wolność wypowiedzi pełni rolę narzędzia ochrony innych praw jednostki

(wolne media iorganizacje pozarządowe ujawniają przypadki naruszania tych

praw przez władzę).

Ofunkcji kontrolnej mediów czy też funkcji „stróża-sygnalisty” (ang. watch

dog) wielokrotnie wspominał Europejski Trybunał Praw Człowieka wStrasburgu

(European Court of Human Rights, dalej: ETPCz). Funkcja ta pozwala mediom

(inie tylko) na pełnienie przez nie roli recenzenta działań rządzących. I– co

szczególnie należy podkreślić – funkcja ta występuje jedynie wdemokratycznych

społeczeństwach. Wsystemach totalitarnych iautorytarnych udziałem mediów

15 W.Wacławczyk, Wolność słowa. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Adam Marszałek,

Toruń 2009, s.17.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 101

może być bowiem tylko rola tzw. pieska salonowego (ang. lap dog), „patrzącego

rządzącym przymilnie woczy imerdającego ogonem na ich widok”16. Wolność

wypowiedzi jest również warunkiem poszukiwania prawdy itym samym pełni

ona ważną dla każdego człowieka funkcję poznawczą. Ichodzi nie tylko oposzu-

kiwanie prawdy wdziałalności publicznej, ale także ojej dociekanie wwymiarze

indywidualnym, np. wkwestiach religijnych czy ﬁlozoﬁcznych, etycznych czy

moralnych17.

Zwolnością wypowiedzi wiąże się wiele pojęć zzakresu nauk społecznych,

m.in. „dyskurs publiczny”, „debata publiczna”, „sfera publiczna”, „dobre rządzenie”

(ang. good governance)

, „demokracja liberalna” (ang. liberal democracy), „demo-

kracja walcząca” (ang. democracy capable of defending itself), „paradoks demo-

kracji” i„paradoks tolerancji”. Należy jednak podkreślić, iż niemal wszystkie

wymienione pojęcia są pojęciami wieloznacznymi, choć można też orzec podob-

nie oniemal wszystkich podstawowych kategoriach politologicznych. Istotne

zpunktu widzenia dalszych rozważań jest zaproponowanie podstawowych deﬁ-

nicji wymienionych terminów, dokonując jednak koniecznej selekcji wielości ich

znaczeń obecnych wliteraturze fachowej.

Dyskurs wszerokim znaczeniu to symboliczny wyraz myślenia, wiedzy czy

paradygmatu postrzegania świata, na który według Teuna van Dijka składają się

trzy wymiary: użycie języka, przekazywanie idei (iinformacji) oraz interakcja

wsytuacjach społecznych. Pierwotnym narzędziem dyskursu jest język, jednak-

że dyskurs manifestuje się także winnych aktach symbolicznych, tj. fonicznych

iwizualnych (werze mediów społecznościowych powszechnie publikowane

memy, zdjęcia, emotikony iinne)

. Kategoria dyskursu ma szerszy zakres zna-

czeniowy niż kategoria debaty publicznej. Debaty są warunkowane dyskursyw-

nie, azdrugiej strony wich ramach są tworzone, manifestują się, atakże ścierają

dyskursy20.

Debata to długa dyskusja na poważny temat21. To także dyskusja na określony

temat, która ma charakter publiczny ijest ukierunkowana na podjęcie decyzji

16 Ibidem.

17 Ibidem, s.21.

18 Zob. więcej: A.Giza-Poleszczuk, Dobre rządzenie idebata publiczna, „Zarządzanie Pub-

liczne” 2007, nr1 (1), s.62.

Zob. więcej: T. A.van Dijk, Badania nad dyskursem, [w:] Dyskurs jako struktura iproces,

(red.) T. A.van Dijk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.10.

20 Podaję za: Ł.Łotocki, Kryzys imigracyjny wEuropie wpolskim dyskursie publicznym

wlatach 2015–2018, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2019, s.44.

21 Debata, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/debata.html [odczyt:

04.10.2019].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…102

politycznej, nawet jeśli do tej decyzji nie dochodzi

. Agnieszka Kampka zdeﬁnio-

wała debatę publiczną jako „publiczne rozważanie spornych kwestii ważnych dla

ogółu”23, a„całokształt debat publicznych toczących się wdanym okresie składa

się na dyskurs publiczny”24. Wkształtowaniu debaty publicznej kluczową rolę

odgrywają jej uczestnicy, inaczej aktorzy. Imogą nimi być: aktorzy indywidualni,

tj. pojedyncze osoby ireprezentanci tych osób itp., np.: dziennikarze, internau-

ci, aktorzy kolektywni – zbiorowości ludzi mających wspólny cel izrzeszonych

worganizacjach, np. media, organizacje, ruchy społeczne, środowiska polityczne,

oraz aktorzy korporacyjni, tj. zbiorowości ludzi zrzeszonych worganizacjach sil-

nie sformalizowanych, np. urzędy, organizacje międzynarodowe25.

Sfera publiczna to zdaniem Jürgena Habermasa sfera ludzi prywatnych, któ-

rzy zbiorowo tworzą publiczność iwykorzystują ją wbrew samej władzy publicz-

nej, aby się znią spierać. Idealną sferę publiczną traktuje on jako immanentną

część życia społecznego. Sfera ta musi być otwarta idostępna dla wszystkich,

musi także pośredniczyć pomiędzy ich życiem społecznym asferą polityki, umoż-

liwiającą konfrontację poglądów ito niezależnie, jakie one są. Poglądy iopinie są

przekazywane przez media, aefektem medialnej dyskusji jest opinia publiczna,

która ma stanowić soft power wywieranej na decydentach politycznych. Opinie

nie mogą być narzucone odgórnie, powinny się kształtować oddolnie. Sfera ta

nie ma charakteru władztwa, ale zawiera elementy opiniotwórczy ikontrolują-

cy wobec władzy publicznej. Może się to zrealizować przez idealną komunika-

cję, wktórej każdy podmiot może uczestniczyć iwyrażać dowolnie swoje zdanie,

korzystając zfundamentalnego prawa do wolności wypowiedzi. Media, prze-

kazując opinie, korzystają zaś zfundamentalnego prawa do istnienia wolnych

mediów wdemokratycznym ipluralistycznym społeczeństwie. Wtakiej dys-

kusji istotne są racjonalne argumenty, anie emocje iargumenty ad personam26.

Jakub Nowak zauważył, że sferę publiczną można zdeﬁniować jako prze-

strzeń (forum) demokratycznej debaty publicznej. Sfera ta zjednej strony bywa

traktowana jako pewien ideał, postulat wykorzystywany do oceny istniejących

struktur komunikacji, zdrugiej – sfera publiczna pojawia się wdiagnozach

22 S.Golinowska, Z.Morecka, W.Nieciuński et al., Dekada polskiej polityki społecznej. Od

przełomu do końca wieku, Instytut Pracy iSpraw Socjalnych, Warszawa 2000, s.228–229.

A.Kampka, Debata publiczna. Zmiany społecznych norm komunikacji, Wydawnictwo

Oﬁcyna Naukowa, Warszawa 2014, s.11.

24 S.Golinowska, Z.Morecka, W.Nieciuński et al., op. cit., s.229.

S.Michalczyk, Komunikowanie polityczne. Teoretyczne aspekty procesu, Wydawnictwo

Naukowe Śląsk, Katowice 2005, s.64–65.

J.Habermas, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2007, s.310–330.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 103

dotyczących współczesnych rzeczywistych relacji między systemem medial-

nym, społeczeństwem obywatelskim apaństwem27.

Zracji istoty problemu debaty publicznej wśród badaczy zajmujących się

problematyką sfery publicznej nie ma jednak zgody co do jej zdeﬁniowania,

ainterpretacja naukowa tego zjawiska opiera się głównie na intuicji oraz anali-

zie politycznej zjawisk występujących wsferze publicznej

. Bogusława Dobek-

-Ostrowska stwierdziła, że pojęcie „sfera publiczna” jest nierozerwalnie związane

zkoncepcją społeczeństwa obywatelskiego ioznacza przestrzeń, wktórej toczy

się debata publiczna igdzie kształtuje opinia publiczna, awarunkiem zaistnie-

nia sfery publicznej jest demokracja zatrybutami, tj. wolne media iwłaśnie spo-

łeczeństwo obywatelskie. Kategorie wolnych mediów iwolności wypowiedzi

mają charakter podstawowy isą koniecznymi warunkami jej istnienia

. Wolnoś ć

wypowiedzi zajmuje we wszystkich tych pojęciach rolę najważniejszą, bez niej

nie ma ani debaty, ani dyskursu, asfera publiczna ograniczona jest do reglamen-

towanego przez ośrodki władzy minimum.

Wliteraturze przedmiotu wlatach 90. XXw. pojawiła się koncepcja dobre-

go rządzenia, uwzględniająca nowe trendy wadministracji publicznej iwięk-

szy kontekst społeczny wreformowaniu administracji publicznej, tj. wzakresie

dochodzenia do uniwersalnych standardów, m.in.: profesjonalizm, neutralność

polityczna, uczciwość iunikanie konﬂiktu interesów

. We współczesnych teo-

riach rządzenia duży nacisk kładzie się na interakcje pomiędzy różnymi insty-

tucjami systemu rządzenia ipełnionymi przez nie funkcjami. Ważne są tu także

relacje iwspółdziałanie ze społeczeństwem obywatelskim ijego poszczególnymi

elementami, tj. np. dziennikarzami, mediami, obywatelami, atakże potrzeba

koordynacji działań, kompatybilność celów isprawność mechanizmów oddzia-

ływania na społeczeństwo iwspółdziałanie zjego przedstawicielami

. Wkon-

cepcji dobrego rządzenia wolność wypowiedzi, azwłaszcza jeden zjej elementów,

tj. prawo do informacji, także odgrywa rolę szczególną. Bez dobrze poinformo-

wanego społeczeństwa nie ma bowiem dobrze zarządzanego państwa, dobrej

administracji publicznej isprawnego rządu. Konstruktywna krytyka społeczna,

27 Podaję za: J.Nowak, Polityki kultury sieciowej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017, s.67.

J.Itrich-Drabarek, Problem sfery publicznej, „Studia Politologiczne” 2009, vol. 14, s.70–83.

29 B.Dobek-Ostrowska, Komunikowanie polityczne ipubliczne, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2006, s.194.

30 J.Czaputowicz, Zarządzanie wadministracji publicznej wdobie globalizacji, „Służba

Cywilna” 2005, nr10, s.22–23.

W.Mikułowski, Nauka administracji, zarządzanie publiczne iparadygmat rządzenia

publicznego, [w:] Zteorii ipraktyki zarządzania publicznego, (red.) B.Kożuch, T.Markowski,

Fundacja Współczesne Zarządzanie, Białystok 2005, s.63.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…104

informacja zwrotna od obywateli pomagają usprawniać nieefektywnie funkcjo-

nujące organy administracyjne.

We wszystkich wyżej wymienionych pojęciach istotną rolę odgrywają więc

prawo do wyrażania poglądów, opinii iidei oraz dostęp do informacji, prawo

do jej otrzymywania, przekazywania irozpowszechniania. Wolność wypowie-

dzi musi znaleźć się wśród mechanizmów sprzyjających prowadzeniu dyskursu

idebaty publicznej wspołeczeństwie demokratycznym, dobremu rządzeniu, bo

pozwala – jak już wspomniałam – na pozyskanie informacji zwrotnej od społe-

czeństwa na temat podejmowanych przez podmioty publiczne decyzji politycz-

nych oraz demokracji, ułatwiając jej działanie.

Autorzy Encyklopedii politologii podkreślili, iż ważne są kwestie związane

ztym, jak funkcjonuje demokracja, tj. dzięki jakim mechanizmom iinstytu-

cjom działa, oraz zauważyli, iż wśród mechanizmów sprzyjających demokracji

są zasady zapewniające wyrażanie interesów ipoglądów niezgodnych zpoglą-

dami rządzących, sposoby wpływania na decyzje władzy iselekcjonowania osób,

które sprawują władzę. Tymi zasadami są m.in.: wolność organizowania się, wol-

ność tworzenia ugrupowań politycznych, istnienie opinii publicznej, wolność

słowa, stowarzyszania się, zgromadzeń, petycji, dostępność informacji odzia-

łaniu władz32.

„Demokracja” jest pojęciem wieloznacznym ioczywiście zasługującym na

odrębne opracowanie. Termin ten jest używany wstosunku do określenia jed-

nego ztypów reżimu politycznego, atakże określa się nim sposób rządzenia.

Współcześnie termin „demokratyczny” jest używany wznaczeniu sposobu, formy

sprawowania władzy iwopozycji do terminu „rządy autorytarne (itotalitarne)”

Na uwagę zasługuje określenie „demokracja liberalna”, bo to wjej obrębie właś-

nie wolność wypowiedzi powinna być szczególnie chroniona wramach katalogu

chronionych praw iwolności człowieka.

Wdoktrynie zgodny jest pogląd, iż koncepcja praw człowieka powstała

wepoce oświecenia, po raz pierwszy wtak pełny sposób została wtedy uza-

sadniona ﬁlozoﬁcznie zobszernym katalogiem praw iwolności. Koncepcja ta

znalazła praktyczne zastosowanie wpierwszych nowożytnych konstytucjach

amerykańskiej ieuropejskich, była kształtowana wdwóch płaszczyznach, pierw-

szej dotyczącej państwa igranic jego władztwa oraz drugiej dotyczącej zmiany

32 Encyklopedia politologii, (red.) W.Sokół, M.Żmigrodzki, t.1, Wydawnictwo Wolters Klu-

wer, Warszawa 2016, s.149.

33 Autorzy Encyklopedii politologii wymieniają dwie kwestie związane zdemokratyczną

formą rządów, tj. okresowość odbywających się wyborów zwolnym dostępem kandydatów oraz

prawo głosu wszystkich dorosłych obywateli. Ibidem, s.150.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 105

statusu społecznego ipolitycznego obywatela przez powiększanie zakresu jej

wolności oraz nadawanie jej większych praw kosztem dotychczasowych upraw-

nień władczych instytucji państwowych. Nastąpiła zmiana paradygmatu relacji

pomiędzy władzą aobywatelem zrelacji poddańczej na uczestniczącą wramach

tworzącej się liberalnej irepublikańskiej kultury politycznej. Należy jednak

pamiętać, iż ówcześnie przyjmowane prawa iwolności człowieka nie miały jesz-

cze wtedy charakteru powszechnego.

Długi ipowolny proces „wiązania się” doktryny demokracji zliberalizmem

(utrwalenie demokracji liberalnej nastąpiło dopiero wXXw., awłaściwie pod

jego koniec) doprowadził do powstania dość spójnej koncepcji praw człowieka,

która po II wojnie światowej za sprawą międzynarodowego prawa publicznego

stała się prawem obowiązującym właściwie we wszystkich krajowych syste-

mach prawnych. Tym samym okres powojenny to czas tworzenia iutrwalania

międzynarodowego ładu prawnego zzakresu ochrony praw człowieka, wtym

ochrony wolności wypowiedzi. Wielu typuje demokrację jako szczególnie cenną

koncepcję politycznego dobra, gdyż oferuje ona taką formę życia politycznego,

wktórej można przejrzyście iuczciwie rozmawiać owartościach, negocjować

je ispierać się onie. Zatem kluczową rolę musi odgrywać otwarta i racjonal-

na debata publiczna, wktórej centralną rolę odgrywają wolność wypowiedzi

i wolne media. Badacze problematyki demokracji uważają, że jest ona jedy-

ną „metanarracją”, która prawomocnie wyznacza przestrzeń mieszczącą kon-

kurencyjne narracje współczesnego świata. Idea demokracji jest ich zdaniem

cenna dlatego, iż spośród wartości, tj. wolność, równość czy sprawiedliwość,

nie akceptuje ona tylko jednej, ale jako wartość traktuje łączenie igodzenie ze

sobą konkurencyjnych recept34.

I tutaj zasadniczą rolę musi odgrywać przyjęty w demokratycznym spo-

łeczeństwie aksjomat w postaci uśrednienia, kompromisu poglądów. Skraj-

ne poglądy nawołujące do nienawiści lub jawnie dyskryminujące jakąkolwiek

grupę społeczną stają się bowiem dla społeczeństwa demokratycznego szkod-

liwe, adowodów na słuszność tej tezy historia polityczna ostatnich dwustu lat

dostarczyła wiele.

Odemokracji liberalnej jako symbiozie dwóch metakategorii politologicz-

nych, tj. demokracji idoktryny liberalnej, należy mówić wkilku aspektach: ustro-

jowym, politycznym, prawnym, społecznym iekonomicznym. Wymiar ustrojo-

wy ipolityczny to przede wszystkim zespół zasad iinstytucji, m.in.: wybieralny

parlament, wolne iuczciwe wybory, powszechne prawo wyborcze bez zakazu

34 D.Held, Modele demokracji, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010, s.335–336.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…106

dyskryminacji, prawo oporu, sprzeciwu wobec rządu iubiegania się ourzędy,

wolność zrzeszania się czy zgromadzeń35.

Fundamentalną rolę musi odgrywać wymiar prawny demokracji liberalnej.

Prawo jest jej ﬁlarem, nie powinno być narzędziem przemocy, ale winno chronić

obywatela przed przemocą państwa. Sukces trwania stabilnej demokracji libe-

ralnej to przestrzeganie reguł demokratycznego państwa prawnego. Państwem

prawnym jest państwo, wktórym jego obszar aktywności wyznaczają normy

prawne. Nie wchodząc wspory pomiędzy zwolennikami formalnego (sprowadza-

jącymi pojęcie państwa prawnego do zasady praworządności) imaterialnego uję-

cia państwa prawnego (wujęciu tym kładzie się przede wszystkim nacisk na treść

prawa, jego aksjologię), można przyjąć, iż demokratyczne rządy prawa to takie,

które respektują co najmniej zasady: podziału władzy, konstytucjonalizmu, legal-

ności, prymatu ustawy, zakazu retroakcji, dopuszczenia ingerencji wsferę wol-

ności iwłasności jednostki wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego,

sądowej kontroli władzy wykonawczej oraz odpowiedzialności odszkodowawczej

państwa

. Te tzw. bezpieczniki demokratycznego państwa prawnego pozwalają

na skuteczniejszą iefektywniejszą ochronę wolności wypowiedzi zjednej strony,

ale ina poszanowanie godności człowieka – zdrugiej tzn. poszanowanie przed

przemocą werbalną ze strony tych osób, które nadużywając wolność wypowiedzi,

propagują nienawiść inawołują do niej.

Wzwiązku ztym należy przedstawić normatywne granice dla prowadze-

nia debaty publicznej na podstawie pluralizmu poglądów. Po traumie zbrod-

ni nazistowskich II wojny światowej wdemokracjach liberalnych, wktórych

podstawową regułą władczą są rządy prawa (zasada demokratycznego państwa

prawnego)37, zwłaszcza wkulturze prawa europejskiego przyjęto pewne ograni-

czenia dla pluralizmu politycznego wramach koncepcji „demokracji zdolnej do

obrony”. Pluralizm polityczny jest jedną zzasad demokratycznego państwa praw-

nego obok innych, tj.: zasady zagwarantowania iposzanowania praw iwolności

człowieka, suwerenności, demokratyzmu opartego na kreowaniu władz przez

okresowo odbywane wolne wybory powszechne, zapewnienia udziału społe-

czeństwa wpodejmowaniu decyzji państwowych (społeczeństwo obywatelskie),

35 Encyklopedia politologii…, s.149–150.

36 Zob. więcej: Polskie prawo konstytucyjne, (red.) W.Skrzydło, Lublin 2010, s.106–108.

37 Demokratyczne państwo prawne to takie – powtarzając za Wiesławem Skrzydło –

wktórym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości, oparty na prawie natu-

ralnym istandardach prawa międzynarodowego. Wdemokratycznym państwie prawa wola więk-

szości, wyrażona wformie ustawy, może być przezwyciężona wwyniku zastosowania kontroli

konstytucyjności. Polskie prawo konstytucyjne…, s.107.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 107

zasady sprawiedliwości społecznej, trójpodziału władzy, niezależnego iniezawi-

słego sądownictwa, zasady samorządu izasady pluralizmu politycznego38.

Pluralizm polityczny może być rozumiany wąsko iszeroko. Sensu largo plu-

ralizm polityczny obejmuje różnorodne formy dobrowolnego udziału obywateli

wwyrażaniu swej woli, bez pretendowania do wpływu na politykę państwa (np.

grupy, związki, fundacje, organizacje pozarządowe iinne) oraz sensu stricto –

uznawanie wielości partii, ich równości iich demokratycznej roli

. WPolsce

zasadę pluralizmu politycznego uregulowano wart. 11 Konstytucji Rzeczypo-

spolitej Polskiej (dalej: Konstytucja RP)

. Interesujące jest wtym miejscu szersze

ujęcie pluralizmu politycznego. Zarówno bowiem partie, jak iinne podmioty

isami wyborcy, uczestnicząc wżyciu publicznym, prezentują ipodejmują wiele

działań zgodnych zich poglądami politycznymi, aszerzej ze swoim światopo-

glądem.

Pluralizm nie jest zasadą absolutną iistnieją od niego pewne wyjątki. Zgod-

nie zart. 13 Konstytucji RP zakazane jest powoływanie zarówno partii, jak iorga-

nizacji odwołujących się wswoich programach do totalitarnych metod ipraktyk

działania nazizmu, faszyzmu ikomunizmu, atakże tych, których program lub

działalność zakłada nienawiść rasową inarodowościową, stosowanie przemo-

cy wcelu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje

utajnienie struktur lub członkostwa. Ograniczenie pluralizmu politycznego jest

wyrazem akceptacji dla koncepcji demokracji zdolnej do obrony przed totali-

tarnymi poglądami iechem doświadczeń reżimu komunistycznego wPolsce po

II wojnie światowej.

Jak podkreślił Andrzej Antoszewski, wizje ładu politycznego, wtym demo-

kratycznego, zawsze będą wyrastać zokreślonych przekonań iwartości. Atym,

co można uznać za zdobycz demokracji, jest uwzględnienie iposzanowanie róż-

norodności, awrezultacie umożliwienie jednostkom dokonywania różnorodnych

wyborów zarówno wsferze życia prywatnego, jak ipublicznego. Współczesne

demokracje bowiem mogą powstawać irozwijać się wróżnych warunkach kul-

turowych, wyrastać zodmiennych koncepcji ﬁlozoﬁcznych, respektować zróż-

nicowane systemy wartości istosować rozmaite rozwiązania instytucjonalne,

38 Ibidem, s.108.

39 Ibidem, s.130.

40 Art. 11 Konstytucji RP stanowi, iż: „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia

idziałania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności irówno-

ści obywateli polskich wcelu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki

państwa” (ust. 1). „Finansowanie partii politycznych jest jawne” (ust. 2). Konstytucja Rzeczypo-

spolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r., Dz.U.1997, nr78, poz. 483.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…108

ale „jeśli mają stanowić jedną klasę zjawisk, nie mogą odrzucać ani różnorod-

ności ludzi jako takiej, ani pluralizmu postaw izachowań, ani tolerancji wobec

odmienności, ani też dopuszczać do dyskryminacji”41. Według badacza, to właś-

nie koncepcja demokracji liberalnej niesie za sobą najszersze możliwości rozwo-

ju człowieka we wspólnocie oraz maksymalnie zmniejsza niebezpieczeństwo

nadużycia władzy42.

Ustrój państwa demokratycznego opiera się na systemie aksjologicznym,

który zzałożenia musi być „uśredniony” czy też kompromisowy; ize względu

na ten walor „kompromisowości” może ijest – zwłaszcza ostatnio – podda-

wany ostrej krytyce. Ustrój państwa demokratycznego jest zbudowany także

wpewnej mierze na paradoksach systemowych, które ujawniają się wpraktyce

życia społecznego nierzadko jako głębokie antynomie wsferze wartości chro-

nionych. Większość obywateli nie zawsze jest uprawniona do działań względem

sfery uprawnień indywidualnych, aobywatel zkolei nie zawsze może domagać

się absolutnej ochrony swoich praw, co dotyczy również prawa podmiotowego

do wolności wypowiedzi43.

Korzystające ze szczególnych gwarancji wolności wypowiedzi prasa iinne

media, wtym społecznościowe, pełnią wdemokracji ważną funkcję, jednakże

ich działalność nie zawsze odpowiada ich szczególnej funkcji społecznej, aczęsto

bywa wręcz szkodliwa. Nie zawsze więc mogą domagać się absolutnej ochrony

swoich praw. Stwierdzenie to jak najbardziej mieści się wzaproponowanej powo-

jennej formule demokracji samoograniczającej się. Bo miarą demokracji jest jej

zdolność do samoograniczenia.

Wolność wypowiedzi jest dla ustroju demokratycznego podstawowym jej

elementem, ale może być dla niego także poważnym zagrożeniem. Cała kon-

strukcja demokratycznego państwa prawnego chroniącego prawa człowieka,

wtym wolność wypowiedzi, jest bowiem oparta w pewnym sensie na ideali-

stycznym założeniu, które zakłada dobrą wolę jednostek wich relacjach między

sobą, a także w ich relacjach z państwem pojmowanym jako dobro wspólne

wszystkich obywateli. Inaczej, ta forma demokracji opiera się na konstrukcie

ﬁlozoﬁczno-prawnym, wktórym obywatele wchodzą ze sobą wrelacje zasad-

niczo na podstawie dobrej wiary, zasady przestrzegania umów idobrych oby-

czajów. Ponieważ dobra wiara czy dobre obyczaje iprzestrzeganie umów są

A.Antoszewski, Współczesne teorie demokracji, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016,

s.8.

42 Ibidem.

W.Mojski, Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi wPolsce, Towarzystwo Wydaw-

nictw Naukowych Libropolis, Lublin 2014, s.31.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 109

kategoriami etycznymi socjalizowanymi wprocesie edukacji obywatelskiej na

rzecz dojrzałej kultury społecznej, tak ważną rolę odgrywają instytucje edu-

kacyjne i instytucje społeczeństwa obywatelskiego (stowarzyszenia, fundacje,

wolontariat iinne).

Demokracja zatem wzałożeniu chroni także wolność wypowiedzi jednostek

igrup społecznych zasadniczo jej przeciwnych, co czasami jednak musi prowa-

dzić do konieczności rozważenia skorzystania zinstrumentów tzw. demokracji

walczącej albo też demokracji zdolnej do obrony siebie samej (ang. democracy

able to defend itself )

, tj. np. konieczność wprowadzenia klauzuli zakazu nad-

użycia praw czy też penalizacja wypowiedzi nawołujących do nienawiści, propa-

gujących systemy totalitarne lub dyskryminujących innych obywateli ze względu

na ich cechy wrodzone lub nabyte (więcej na temat klauzuli zakazu nadużycia

praw wrozdziale 5).

Zgodnie zkoncepcją „demokracji zdolnej do obrony”, niektóre treści oraz

zachowania prezentowane przez poszczególne organizacje tak dalece kłócą się

zpodstawowymi zasadami funkcjonowania ustroju demokratycznego, że dla jej

ochrony nie powinny być reprezentowane na forum publicznym. Karl Loewen-

stein wlatach 30. XXw. przekonywał bowiem, że zwykła zgoda ioptymistyczne

przekonanie o ostatecznym zwycięstwie ducha nad siłą wdemokracji zagro-

żonej faszyzmem nie wystarczy. Stąd potrzeba wprowadzenia we wszystkich

demokracjach tzw. legislacji antyfaszystowskiej (ang. anti-fascist legislation)45.

Organizacje głoszące czy praktykujące poglądy skrajne należy uznać za nie-

legalne i zakazać ich dalszej działalności. Natomiast określenie zakresu tre-

ści i działań, a w konsekwencji także zakresu pojęcia organizacji skrajnych

powinno się odbywać wramach przepisów wyznaczających granice wolności

zrzeszania się46.

Konsekwentnie także poglądy, które są promocją ideologii antydemokratycz-

nych, atakże nawoływaniem do segregacji ludzi zpowodu ich cech, będące jed-

nocześnie kryteriami dyskryminacyjnymi lub nienawiści, ztych samych powo-

dów zgodnie zobowiązującym prawem wwielu demokracjach są zakazane przez

44 Ibidem, s.32. Karl Loewenstein zauważył wlatach 30. XXw., że faszyzm nie jest ruchem

właściwym tylko dla jednego kraju, lecz przechodzi wmiędzynarodowy ruch, skupiony wokół

idei przywództwa, organizowany według jednego wzoru grup działaczy. Loewenstein dostrze-

gał kryzys rządów demokratycznych, opartych na konstytucji inormaty wnej interpretacji prawa

pozytywnego. K.Loewenstein, Militant Democracy and Fundamental Rights, ”e American

Political Science Review” 1937, vol. 31, nr3, s.638–648.

45 Ibidem, s.638.

A.Paprocka, Delegalizacja organizacji skrajnych – dotychczasowe próby ipostulaty na

przyszłość, Otwarta Rzeczpospolita, Warszawa 2013, s.3.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…110

przepisy prawa karnego. Podobnie międzynarodowe prawo publiczne, wtym

dokumenty prawne zzakresu ochrony praw człowieka zakazują promocji takich

ideologii.

Rozpowszechnianie wdebacie publicznej poglądów ekstremistycznych, anty-

demokratycznych, nawołujących do nienawiści iprzemocy oraz przyzwalanie na

ich dalsze popularyzowanie wdyskursie publicznym mogą wprzyszłości dopro-

wadzić do zniszczenia istoty samej wolności wypowiedzi (tzw. paradoks tole-

rancji). Według Karla Poppera, nieograniczona tolerancja musi wkonsekwencji

doprowadzić do zaniku tolerancji: „Jeżeli rozszerzymy nieograniczoną toleran-

cję nawet na tych, którzy nie są tolerancyjni, jeżeli nie jesteśmy przygotowani

do obrony tolerancyjnego społeczeństwa przed atakami nietolerancyjnych, to

tolerancyjni zostaną zniszczeni, awraz znimi tolerancja”47.

Demokratyzacja wolności wypowiedzi ijej absolutyzowanie prowadzące do

rozpowszechniania poglądów, także tych nietolerancyjnych iekstremistycznych,

mogą bowiem paradoksalnie zagrozić samej wolności wypowiedzi, awprzy-

szłości być może isamej demokracji (jeden ztzw. paradoksów demokracji). Karl

Popper zauważył, iż możliwe jest, że większość wyborców może zdecydować

wdemokratyczny sposób, by rządził nimi tyran48.

Nie jest to zresztą jedyny paradoks demokracji. Paradoksy demokracji to

stwarzane przez nią sprzeczności. A.Antoszewski zauważył, że doświadczenia

wielu państw uzasadniają dosyć banalną tezę, że demokracja jest skompliko-

wanym iprzez to podatnym na trudności wfunkcjonowaniu typem porządku

politycznego49.

Paradoks demokracji wkontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego

może oznaczać po prostu tyle, iż technologie komunikacyjne iinformacyjne,

azwłaszcza media społecznościowe zich potencjałem oddziaływania (zasięg,

jednoczesność, bezczasowość) mogą stać się skutecznym narzędziem dla auto-

rytarnego przywódcy politycznego, który wkampanii wyborczej, posługując się

retoryką populistyczną iodwołującą się do emocji wyborców, niejako zniekształci

obraz swoich rzeczywistych celów politycznych. Zgodnie ztwierdzeniem Jos-

hui Tuckera, media społecznościowe nie są znatury ani demokratyczne, ani

niedemokratyczne, mino to stanowią one raczej przestrzeń, wktórej interesy

polityczne walczą owpływy polityczne, ale nie wszystkie te interesy są liberalne

K.Popper, Społeczeństwo otwarte ijego wrogowie, t.1, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1993, s.289.

48 Ibidem, s.290.

49 A.Antoszewski, Współczesne teorie demokracji…, s.32.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 111

lub demokratyczne50. Media te, przechodząc pewną metamorfozę za sprawą

zewnętrznych aktorów (najsilniej pod wpływem dezinformacji prokremlowskiej),

stały się od blisko dekady ich narzędziem do atakowania instytucji demokratycz-

nych51, atakże przeciwników politycznych. Wwyłaniającym się współczesnym

informacjonizmie potrzebna jest rewitalizacja iponowne, praktyczne zastoso-

wanie mechanizmów towarzyszących koncepcji Loewensteina iPoppera, prob-

lem propagandyzacji infosfery wsystemach demokratycznych staje się bowiem

faktem iwmniemaniu autorki jest jednym znajistotniejszych wyzwań dla insty-

tucji wsystemach demokratycznych. Postulat ten dotyczy wypracowania nowe-

go instrumentarium ochrony przed propagandą komputacyjną ipolaryzacyj-

ną zarówno wtradycyjnych mediach, jak iwnowych mediach interaktywnych.

Klauzule zaporowe, uniemożliwiające propagowanie poglądów radykalnych

izagrażających demokracji liberalnej są wprawdzie znane krajowemu imiędzy-

narodowemu sądownictwu (np. strasburskie case law), jednakże są one stoso-

wane wniewystarczającym stopniu ijak dotychczas głównie wodniesieniu do

mediów tradycyjnych. Prawne reguły bowiem funkcjonowania mediów interak-

tywnych są in statu nascendi.

Wkontekście postulatu tworzenia nowego ładu medialnego iroli, jaką wnim

odgrywają wolność wypowiedzi i wolność mediów, na uwagę zasługuje tzw.

koncepcja wolnego rynku idei opracowana na gruncie amerykańskiej doktryny

prawnej52 na początku XXw. przez sędziów Sądu Najwyższego, dokonujących

interpretacji Pierwszej Poprawki do Konstytucji USA. Zgodnie z jej założe-

niem, dla prezentacji poglądów skrajnych przyjęto większy margines swobody

w porównaniu zdopuszczalnym marginesem przewidzianym w europejskiej

kulturze prawa.

Mityczna wswoim przesłaniu koncepcja wolnego rynku idei zakłada, że naj-

lepszym środkiem zaradczym wobec szkodliwych wypowiedzi jest przeciwsta-

wianie im innych, aż wreszcie zwycięży pogląd najwłaściwszy (sprawa Abrams

przeciwko Stanom Zjednoczonym53 z1919r.). Warto zwrócić uwagę wtym kon-

J. A.Tucker, Y.eocharis, M. E.Roberts et al., From liberation to turmoil: social media

and democracy, „Journal of Democracy” 2017, vol. 28, issue 4, s.48.

51 Ibidem, s.46.

52 Doktryna prawna to pogląd na prawo, jego główne instytucje, rozwój ifunkcje społeczne

oraz ocena obowiązującego prawa ipostulaty jego ewentualnych zmian. Podaję za: Słownik języ-

ka polskiego PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/doktryna-prawna;3893477.html [odczyt:

21.04.2020].

Skazani wtej sprawie byli obywatelami Rosji mieszkającymi wStanach Zjednoczonych

Ameryki. Byli prorosyjskimi iantyniemieckimi komunistami, oskarżonymi outrudnianie działań

militarnych USA wtrakcie wojny zNiemcami. Rozprowadzali ulotki nawołujące robotników do

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…112

tekście na odrębne zdanie sędziego Olivera Holmesa wsprawie Gitlow przeciwko

Nowemu Jorku (1925r.), który skrytykował ukaranie skazanego za tzw. przestęp-

ną anarchię (stawianym zarzutem było opublikowanie przez niego manifestu

nawołującego do obalenia rządu drogą przemocy). Uważał, że karanie nawet za

najbardziej zapalczywe ibłędne przekonania jest niedopuszczalne. Twierdził, że

jeśli uważa się, iż manifest ten jest czymś więcej niż tylko teorią, czyli że może

być uznany za podżeganie, to wkonsekwencji podżeganiem może być każda idea,

gdyż można wnią uwierzyć, agdy tak się stanie, wtedy może służyć jako podsta-

wa do działania. Chyba że pokona się ją inną ideą lub wmomencie jej narodzin

zabraknie na tyle energii, że nie będzie ona mogła się rozprzestrzenić54.

Zdaniem Holmesa: „Jedyną różnicę pomiędzy wyrażaniem poglądu ipod-

żeganiem stanowi przejawiany przez mówiącego entuzjazm wobec spodziewa-

nego wyniku. Elokwencja potraﬁ rozpalić umysł. Jeśli na dłuższą metę poglą-

dom opotrzebie dyktatury proletariatu jest przeznaczone uzyskanie akceptacji

dominujących sił społecznych, to jedyny sens wolności wypowiedzi zasadza się

wtym, by przekonaniom tym dać szansę ipozwolić działać”

. Ostatecznie SN

przychylił się do twierdzeń Holmesa w1969r. wsprawie Brandenburg przeciwko

Ohio, która dotyczyła skazania przywódcy Ku Klux Klanu za nawoływanie do

przemocy wcelu spowodowania reform politycznych. Uchylając wyrok skazujący,

sąd uznał, iż wolność wypowiedzi podlega ochronie zwyjątkiem sytuacji, wktó-

rych chodzi opodżeganie do bezpośrednich działań bezprawnych iwprzypadku

których istnieje prawdopodobieństwo rzeczywistego wywołania takich działań.

Czyli wsytuacji, gdy celem takiego nawoływania jest natychmiastowe spowodo-

wanie dokonania bezprawnych czynów bądź takie nawoływanie ma miejsce, jest

faktycznie prawdopodobne, że czyny takie zostaną pod wpływem podburzającej

wypowiedzi dokonane.

Dwaj sędziowie skłonni byli nawet dopuścić do karania za wypowiedzi tylko

wtedy, gdy istotnie dojdzie do tych działań, jak na przykład wprzypadku rzeczy-

wistego zadeptania ludzi wgłośnym przykładzie Holmesa dotyczącym widowni

zaprzestania produkcji broni wproteście przeciwko interwencji amerykańskiej wRosji podczas

Iwojny światowej. Pięć tysięcy ulotek rozrzucili zokna budynku oraz roznieśli potajemnie po

Nowym Jorku. Żadna jednak znich nie traﬁła do rąk pracowników fabryk zbrojeniowych. Oskar-

żonych skazano na 20 lat pozbawienia wolności. SN opowiedział się za utrzymaniem wmocy

wyroków skazujących. Jednakże dzięki votum separatum sędziego Olivera Holmesa na temat

teorii „wolnego rynku idei” sprawa Abrams przeciwko Stanom Zjednoczonym weszła do „pan-

teonu” najważniejszych orzeczeń sądowych dotyczących Pierwszej Poprawki.

54 S.Frankowski, R.Goldman, E.Łętowska, Sąd Najwyższy USA – prawa iwolności obywa-

telskie, Wydawnictwo OSCE, Warszawa 1997, s.113.

55 Ibidem.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 113

teatralnej iokrzyku „pali się” (przykład pojawił się wsprawie Schenck przeciwko

Stanom Zjednoczonym z1919r. iprzy okazji odpowiedzi na pytanie, czy kon-

kretna wypowiedź zuwagi na jej okoliczności icharakter mogła stworzyć wyraź-

ne iaktualne niebezpieczeństwo, czyli kryterium clear and present danger)56.

Wsprawie New York Times Company przeciwko Sullivan z 1964r.57 Sąd

Najwyższy przyjął też zasadę, konsekwentnie później stosowaną, iż gwarancje

konstytucyjne prowadzą nieuchronnie do reguły zakazującej przyznawanie

funkcjonariuszowi publicznemu odszkodowania zracji fałszywej, oszczerczej

wypowiedzi związanej ze sprawowaniem przez niego urzędu, chyba że funk-

cjonariusz zdoła wykazać, iż wypowiedź ta została wygłoszona w„oczywiście

złym zamiarze” (ang. actual malice), co oznacza, że jej autor albo wiedział, iż

informacja jest fałszywa, albo był lekkomyślny co do jej prawdziwości bądź fał-

szu. Warto jednak dodać, iż trzech sędziów, którzy poparli zdanie większości

sędziów, uważali, iż SN nie poszedł jednak wystarczająco daleko wochronie

interesów związanych zwolnością wypowiedzi. Twierdzili oni bowiem, iż kry-

terium „oczywiście złego zamiaru” ztrudem poddaje się dowodzeniu iprzez to

nie chroni dostatecznie osób krytykujących funkcjonariuszy publicznych

. Przy

okazji rozpatrywania tej sprawy Sąd Najwyższy podkreślił także wagę wolności

wypowiedzi wdemokratycznym społeczeństwie, której celem ma być: „Zapew-

nienie niczym nieskrępowanej wymiany poglądów dla spowodowania zmian

politycznych ispołecznych zgodnych zwolą narodu; ochronie podlega nie

tylko »dyskusja abstrakcyjna« lecz także »żarliwe orędownictwo«”. Widoczne

tu są oczywiste związki wolności wypowiedzi zpolityką. Należy zauważyć, iż

praktyka zastosowania koncepcji wolnego rynku idei wdyskursie publicznym

nie miała jeszcze waloru powszechności, zracji zarówno ograniczonego postę-

pem technologicznym dostępu Amerykanów do środków przekazu, jak ibraku

powszechności praw iwolności człowieka.

56 Ibidem, s.114.

Sullivan, komisarz policji miasta Montgomery wstanie Alabama, w ystąpił zpozwem prze-

ciwko czterem czarnoskórym duchownym oraz redakcji „New York Times”, twierdząc, iż stał się

oﬁarą zniesławienia zawartego wcałostronicowym płatnym ogłoszeniu zamieszczonym wfor-

mie prośby owsparcie ﬁnansowe Komitetu Obrony Martina Luthera Kinga iWalki oWolność

Południa. Pod ogłoszeniem widniały podpisy duchownych iinnych osób. Wtekście była mowa

o„bezprecedensowej fali terroru” ze strony urzędników wymiaru sprawiedliwości wMontgome-

ry, skierowanej przeciwko czarnoskórym, angażującym się wprotesty ruchu praw oby watelskich

naPołudniu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zdaniem jednak Sullivana, niektóre ztwierdzeń

były fałszywe. Sullivan nie odniósł konkretnego uszczerbku, jednakże sąd przyznał mu odszko-

dowanie wwysokości 500 dolarów.

58 S.Frankowski, R.Goldman, E.Łętowska, op. cit., s.117.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…114

Winnej sprawie Garrison przeciwko Luisianie z1964r. Sąd Najwyższy

stwierdził, że wypowiedzi odnoszące się do kwestii publicznych są czymś więcej

niż tylko wyrażeniem własnych poglądów, są bowiem istotą ludowładztwa59. To

przywiązanie do wolności wypowiedzi wStanach Zjednoczonych Ameryki jest

– co należy pokreślić – absolutnie podstawowe. Historycznie twórcom Pierwszej

Poprawki chodziło ozakazanie cenzurowania wypowiedzi jeszcze przed publika-

cją, praktykowanym wXVIIIw. Anglii. Oczywiście zakres stosowania Pierwszej

Poprawki jest obecnie znacznie szerszy. Na uwagę zasługuje wtym kontekście

traktat Johna Miltona Areopagitica, wktórym autor bronił szeroko rozumianej

swobody wypowiedzi, argumentując, że jest ona niezbędnym warunkiem poszu-

kiwania prawdy na wolnym rynku idei60.

Po stu latach od pierwszych przełomowych rozstrzygnięć Sądu Najwyższe-

go wStanach Zjednoczonych Ameryki wsprawach Abrams przeciwko Stanom

Zjednoczonym iGitlow przeciwko Nowemu Jorku interesujące jest twierdzenie

T. G.Asha otym, iż prawo idziałania władz oraz korporacji medialnych iinfor-

matycznych powinny ograniczać wolność wypowiedzi wjak najmniejszym stop-

niu. Ludzkość powinna uczynić odpowiednio więcej, aby wykształcić wspólne

normy ipraktyki, które pozwolą wwiększym zakresie korzystać ztej wolności.

Kluczowym argumentem przemawiającym za szeroko pojętą wolnością wypo-

wiedzi jest fakt, iż pozwala ona funkcjonować ludziom we współczesnym świecie

różnorodności kulturowej61. Przy czym różnorodność kulturowa w„globalnym

mieście” nie zmniejsza dystansu kulturowego imoże stać się nowym źródłem

konﬂiktów na tle rasowym, etnicznymi narodowościowym.

Istnieje zasadnicza różnica wpodejściu do wolności wypowiedzi weuro-

pejskiej iamerykańskiej kulturze prawnej. Różnica ta jest istotna, gdyż weuro-

pejskiej kulturze prawnej, wktórej znaczącą rolę odgrywa ETPCz wStrasbur-

gu, akcenty rozłożone są także na kwestiach odpowiedzialności iobowiązkach

wynikających zfaktu korzystania zwolności wypowiedzi imediów, anie tylko

na uprawieniach. Warto również zauważyć, iż zmieniająca się na przestrzeni lat

linia orzecznicza ETPCz wStrasburgu sprawia, iż to co charakterystyczne dla

amerykańskiej koncepcji, tj. koncepcja wolnego rynku idei, przestaje być akcen-

tem dominującym wkoncepcji europejskiego rozumienia tej wolności. Orzecz-

nictwo strasburskie zmierza wostatnich dwóch dekadach wkierunku para-

dygmatu realistycznego wwykładni art. 10 Europejskiej konwencji oochronie

59 Ibidem, s.116.

60 Zob.: J.Milton, Aereopagitica, Wydawnictwo Jirafa Roja, Warszawa 2012.

61 T. G.Ash, Wolne słowo. Dziesięć zasad dla połączonego świata, Wydawnict wo Znak, Kra-

ków 2018, s.131–136.

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 115

praw człowieka ipodstawowych wolności

(European Convention on Human

Rights, dalej: EKPCz). Dodatkowo, dotychczasowe podejście do koncepcji wolno-

ści mediów jest także worzecznictwie strasburskim od początku XXIw. rewi-

dowane. Rozróżnienie to jest także istotne zinnego punktu widzenia, tj. reguł

natury technologicznej iorganizacyjnej związanych zcyberprzestrzenią. Cyber-

przestrzeń jest bowiem domeną wielkich ﬁrm informatycznych orodowodzie

amerykańskim, azatem ﬁrm, które są przywiązane światopoglądowo do wspo-

mnianej idei wolnego rynku poglądów63.

Dokonując przeglądu różnych wymiarów demokracji liberalnej, należy

pamiętać, iż jej idei wwymiarze ekonomicznym towarzyszy gospodarka kapi-

talistyczna iwolnorynkowa oparta zjednej strony na obietnicy poprawy bytu

ekonomicznego, wolności inadziei egalitarnego społeczeństwa, z drugiej jed-

nak – wypracowywaniu wartości dodatkowej. Powszechnie uznaje się, iż silna

klasa średnia jest czynnikiem stymulującym demokrację liberalną. Podstawo-

we znaczenie ma ogólny poziom rozwoju ekonomicznego (większość stabilnych

demokracji liberalnych charakteryzuje się wysokim PKB64). Rozwój technologii

ICT, który jest współcześnie podstawowym czynnikiem rozwoju ekonomicz-

nego, oraz upowszechnienie tych technologii sprawiają, iż kolejne grupy spo-

łeczne, jeszcze do niedawna wykluczone cyfrowo, mają szansę na pełnoprawny

udział wcyberdyskursie. Będąc aktywnymi aktorami infosfery iużytkownikami

nowych mediów interaktywnych generacji Web. 2.0, nie mają oni jednak wystar-

czających kompetencji medialnych ikultury medialnej65.

Ogromną rolę dla rozwoju demokracji mają także czynniki społeczne (rozwój

społeczeństwa obywatelskiego) ikulturowe, tj. poziom demokratycznej kultury

Europejska konwencja oochronie praw człowieka ipodstawowych wolności zdnia 4listo-

pada 1950r., Dz.U.1993r., nr61, poz. 284 zpoźn. zm.

63 Trzeba też pamiętać otym, że obecnie „swoisty” nadzór nad globalnym internetem

pośrednio pełni Departament Handlu USA przez nadzór nad ICANN (ang. e Internet Corpo-

ration for Assigned Names and Numbers – Internetowa Korporacja ds. Nadanych Nazw iNume-

rów). Jest to organizacja powołana wStanach Zjednoczonych Ameryki w1998r., wktórej działają

naukowcy, przedstawiciele biznesu irządu, aktóra przyznaje tzw. domeny, czyli ogólne zasady

funkcjonowania internetu. Próba przyjęcia tej organizacji pod patronat ONZ jest blokowana

przez USA. Zob. więcej: M.Golka, Nierówności iniedostatki społeczeństwa informacyjnego, „Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny” 2006, z.3, nr68, s.19.

64 Zob. więcej nt. współzależności wskaźników PKB iindeksu demokracji: Economist Intel-

ligence Unit Report, https://www.eiu.com/topic/democracy-index [odczyt: 12.04.2020].

65 Za Agnieszką Ogonowską, „kultura medialna” rozumiana jako „ogół materialnych iinte-

lektualnych wartości wsferze mediów oraz historycznie określony system ich reprodukcji funk-

cjonowania wobiegu społecznym”. A.Ogonowska, Współczesna edukacja medialna: teoria irze-

czywistość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s.75.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…116

politycznej wdanym państwie. Całokształt politycznych postaw ipoglądów jed-

nostek icałego społeczeństwa na sprawy publiczne ma bowiem kluczowe zna-

czenie dla podejmowanych decyzji wyborczych. Wpływ na trwałość przyjętych

instytucji iprocedur demokratycznych wdanym państwie mają także czynniki

zewnętrzne, tj. dyfuzja demokratycznych rozwiązań, wzorów międzynarodo-

wych, aktywny udział wróżnych międzynarodowych systemach ochrony praw

człowieka iimplementacji reguł rządów prawa.

Pod koniec XX w. powszechnie znana w literaturze była teza Francisa

Fukuyamy o„końcu historii”, dotycząca procesu rozprzestrzeniania się współ-

czesnej demokracji jako formy rządów pożądanej na świecie. Zgodnie ztą tezą

na początku XXIw. miało nastąpić zwycięstwo idei demokracji liberalnej itym

samym zakończenie pewnego procesu dziejowego isporów między teoriami

różnych wariantów demokracji. Zdaniem F.Fukuyamy, system demokratycz-

ny wwersji liberalnej absorbuje wszystkie dysfunkcje życia społecznego wraz

zfundamentalizmem religijnym inacjonalizmem66.

Paradoksy wpisane wistotę demokracji, które ujawniły się wświecie na

początku XXIw., sprowokowały powszechną krytykę twierdzenia Fukuyamy.

Zjednej strony wmiędzynarodowych ośrodkach decyzyjnych zapanowała zgoda

co do legitymacji liberalnej demokracji, atakże jej wydolności, jednak zdrugiej

– jak pokazuje praktyka – popełniono błąd wzałożeniu, iż państwo, które stało

się demokracją, pozostanie nią na zawsze. Reguły demokratycznego państwa

prawnego zaczęły być negowane, asens istnienia niektórych praw iwolności

człowieka, będących elementem fundamentalnym demokracji liberalnej, kwestio-

nowany. Zaobserwowano zjawisko ekspansji nieliberalnej demokracji (ang. illibe-

ral democracy), które to pojęcie zostało rozpropagowane przez Fareeda Zakarię,

który stwierdził: „Wiele spośród krajów, które nie zasługują na miano demokracji

liberalnych, reprezentuje dziwne połączenie wolności irepresji”67. Demokratycz-

nie wybrane rządy przekonujące, że reprezentują naród, konsekwentnie ograni-

czają kompetencje iuprawnienia innych podmiotów, zarówno wwymiarze hory-

zontalnym (inne sfery władzy państwowej, zawłaszczanie władzy sądowniczej),

jak iwertykalnym, m.in.: samorząd, organizacje pozarządowe, media68.

Demokracja nieliberalna – jako alternatywny projekt polityczny

– bywa

także określana jako „ograniczona”, „delegowana” lub zastępowana wymien-

66 Zob. więcej: F.Fukuyama, Koniec historii, Wydawnictwo Znak, Kraków 1992.

67 F.Zakaria, Przyszłość wolności. Nieliberalna demokracja wStanach Zjednoczonych ina

świecie, Krytyka Liberalna, Warszawa 2018, s.308.

68 Ibidem, s.112.

69 A.Antoszewski, Demokracja nieliberalna jako projekt polityczny, [w:] Zmierzch demokracji

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 117

nie pojęciami: „reżim hybrydowy”, „reżim semidemokratyczny”, „miękki autory-

taryzm”. Jest charakteryzowana jako ustrój, wktórym zastosowanie mają demo-

kratyczne procedury, przy czym są łamane prawa obywatelskie imają miejsce

demobilizacja idepolityzacja społeczeństwa oraz rozmontowywanie systemu

checks and balances.

Zdaniem A.Antoszewskiego, wziąwszy pod uwagę wewnętrzne sprzeczno-

ści inapięcia między poszczególnymi składnikami demokracji liberalnej, dosyć

powszechnie uznaje się jednak, że odstępstwa od tego modelu prowadzą do usta-

nowienia wnajlepszym razie demokracji „ułomnych”, „wadliwych”, „wybrako-

wanych” (ang. defective democracies), wnajgorszym zaś – mniej lub bardziej

skonsolidowanego autorytaryzmu70. Wliteraturze obecny jest także podział na

efektywne (ang. eﬀective democracy) inieefektywne demokracje (ang. ineﬀective

democracy)71, proponowane są wskaźniki ich pomiaru. Kluczowymi gwarancja-

mi jakości demokracji, dotyczącymi kwestii, czy jest ona demokracją efektyw-

ną, czy nie, jest przestrzeganie dwóch zasadniczych reguł, tj.: praworządności

iodpowiedzialności decydentów politycznych za podjęte przez nich decyzje72.

Analiza problematyki itypologii współczesnych demokracji wykracza poza

ramy niniejszego opracowania, jednakże należy zauważyć, że wyróżniane wlite-

raturze typy demokracji wybrakowanych (wykluczające, nieliberalne, delegatyw-

ne, opiekuńcze czy wyborcze) zasługują na zaliczenie ich do grona demokracji

wyłącznie na podstawie faktu odbywania rywalizacyjnych wyborów. Zdaniem

A.Antoszewskiego, cecha ta stanowi warunek brzegowy demokracji, poza któ-

rym jest autorytaryzm. Epitety dodawane do słowa „demokracja” zawierają

informacje oobniżonym poziomie demokratyzmu, spowodowanym obecnością

„enklaw autorytaryzmu”73. Co za tym idzie, jakość kondycji wolności wypowie-

dzi iwolnych mediów wdemokracjach wybrakowanych musi budzić uzasadnio-

ne obawy, gdyż funkcje kontrolne i„watchdogowe” są ograniczane stopniowo

liberalnej, (red.) K. A.Wojtaszczyk, P.Stawarz, J.Wiśniewska-Grzelak, Oﬁcyna Wydawnicza

ASPRA-JR, Warszawa 2018, s.51–67.

70 Ibidem, s.51.

Zob. np. C.Alexander, I.Ronald, C. H.Welzel, Measuring eﬀective democracy, “Interna-

tional Political Science Review” 2012, no. 33 (1), s.271–289; M.Macovei, Freedom of expression.

Aguide to the implementation of Article 10 of the European Convention on Human Rights. Human

rightshandbooks, no. 2, Council of Europe, https://rm.coe.int/168007ﬀ48 [odczyt: 23.04.2020];

D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności wyrażania opinii na mocy europejskiej kon-

wencji praw człowieka, Rada Europy 2018; J. A.Frowein, Freedom of expression under the European

Convention on Human Rights, “Monitor/Inf” (97) 3, Council of Europe.

L.Morlino, ‘Good’ and ‘bad’ democracies: how to conduct research into the quality of

democracy, “Journal of Communist St udies and Transition Politics” 2004, vol. 20, issue 1, s.50–27.

73 A.Antoszewski, Współczesne teorie demokracji…, s.138.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…118

ikonsekwentnie przez rządzących. Wolność wypowiedzi iwolne media stanowią

bowiem swoisty „papierek lakmusowy” kondycji demokracji. Są one zatem „wraż-

liwą tkanką wrelacjach jednostka–władza”, która wpierwszej kolejności wydaje

się być narażona na autorytarne działania władz. Historia polityczna dostarcza

wtym zakresie wiele dowodów na potwierdzenie tej tezy.

Na uwagę zasługuje też fakt degradowania w„demokracji nieliberalnej” tzw.

konstytucyjnego liberalizmu

przez coraz powszechniejszą praktykę narusza-

nia praw człowieka, wymierzaną wjego godność

. Prawo jest ﬁlarem demokracji

liberalnej, nie powinno być narzędziem przemocy, ale chronić obywatela przed

przemocą państwa. Sukces trwania stabilnej demokracji liberalnej to przestrze-

ganie reguł demokratycznego państwa prawnego. WEuropie ina świecie coraz

częściej na usługach procesu podważania reguł demokratycznego państwa praw-

nego, jego standardów prawnych iobyczajów parlamentarnych rozpowszechnia-

na jest narracja mająca na celu usprawiedliwić naruszanie tych reguł. Wojciech

Sadurski76 stwierdził, że na świecie coraz bardziej popularna staje się zamia-

na formuły rządów prawa (ang. rule of law) na regułę „rządzenie przy pomocy

prawa” (ang. rule by law), charakterystyczną np. dla Federacji Rosyjskiej. Jednym

zpoważnych zagrożeń dla rządów prawa stał się legalizm dyskryminacyjny (ang.

discriminatory legalism), którego maksymą jest stwierdzenie: „Dla moich przy-

jaciół wszystko; dla moich wrogów, prawo!” (ang. for my friends, everything; for

my enemies, the law!).

Termin „legalizm dyskryminacyjny” zaproponował Kurt Weyland wodnie-

sieniu do powstających na przełomie XX iXXIw. ina początku XXIw. autory-

tarnych reżimów odwołujących się do retoryki populistycznej inacjonalistycznej.

Zgodnie zzaproponowaną maksymą, wcelu osłabienia iniemalże całkowitego

zmarginalizowania opozycji władze publiczne stosowały (stosują) wsposób dys-

kryminujący ze względu na poglądy polityczne prawo, środki prawne idemo-

kratyczne reguły wzależności od tego, kogo miały one dotyczyć77. Legalizm

74 Liberalizm konstytucyjny jako forma obrony praw człowieka do życia, własności, wolno-

ści wypowiedzi czy wyznania.

75 Ibidem, s.134.

76 W.Sadu rsk i , Prof. Wojciech Sadurski: 300 lat temu Monteskiusz rozgryzł obecną sytuację

wPolsce, 2018, Archiwum Osiatyńskiego, https://archiwumosiatynskiego.pl/wpis-w-debacie/

sadurski-monteskiusz-rozgryzl-obecna-sytuacje-w-polsce/ [odczyt: 09.09.2019].

Zdaniem Kurta Weylanda, pod pozorem progresywnej retoryki we współczesnej Ame-

ryce Łacińskiej pojawił się autorytaryzm konkurencyjny wobec demokracji. Lewicowi przy-

wódcy (Hugo Chávez zWenezueli, Carlos Saúl Menem zArgentyny, Alberto Fujimori zPeru,

Evo Morales zBoliwii), dążąc do uzyskania swojej hegemonii politycznej, posługują się retoryką

populistyczną, niszcząc przy tym instytucjonalny system kontroli irównowagi sił (ang. checks

and balances), marginalizując opozycję przez dyskryminujący legalizm ipoważnie ograniczając

2.2. Rola wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie prawnym 119

dyskryminacyjny wraz ze stopniową kolonizacją państwa imasowym kliente-

lizmem stają się kluczowymi determinantami mechaniki rządzenia współczes-

nych populistów78.

Adam Bodnar zauważył, iż strategia legalizmu dyskryminacyjnego to sytua-

cja, wktórej następuje nierównowaga sił procesowych, kiedy wszystko wramach

wszczętego postępowania odbywa się pozornie zgodnie zprawem, ale to władza

państwowa ma przewagę. Anawet władza kształtuje nowe regulacje prawne,

angażuje do pewnych selektywnie wybranych spraw cały swój aparat państwo-

wy. Winnych – również selektywnie wybranych sprawach – władza postępuje

opieszale, ignoruje przepisy prawa, anawet milczy79.

Wkonsekwencji wramach legalizmu dyskryminacyjnego „prawdziwy lud”

cieszy się pełną ochroną prawną, natomiast osoby nienależące do „właściwego

narodu” lub podejrzewane odziałania wymierzone przeciwko niemu są surowo

karane, zastraszane, szykanowane80. Dlatego wstrategii legalizmu dyskrymi-

nacyjnego ważną rolę odgrywa spolityzowana mowa nienawiści ipostprawda.

Narracja emocjonalna, pełna przesady, ale iprzekazywana wuproszczonej for-

mie, tzw. infotainment ipolitainment, sprzyja komunikacji z„prawdziwym suwe-

renem”. Wreszcie strach czy sfetyszyzowany lęk przed „obcymi” wprzekazach

politycznych imedialnych udostępnianych wzawłaszczonych przez władzę lub

sympatyzujących znią mediach ma pomagać wzaostrzaniu istałym podtrzymy-

waniu konﬂiktów społecznych. Populistyczny przywódcy stosują bowiem także

strategię zarządzania strachem izarządzania przez kryzys.

Fenomen wzrostu zjawiska populizmu81 obserwowany jest ponownie od

końca XXw. (łac. populus – lud) na świecie. Wzrost ten wiąże się przede wszyst-

konkurencję polityczną. Jego zdaniem, lewicowy populizm wyrządził więcej szkody demokracji

niż prawicowy, neoliberalny populizm lat 90. XXw. „Samozwańczy przywódcy” socjalistyczni,

chcąc mieć trwałe poparcie, stosowali interwencjonizm gospodarczy, aby wzmocnić swoją władzę,

odwoływali się do retoryki nacjonalistycznej idziałali jako skoordynowana grupa. K.Weyland,

Latin America’s Authoritarian Drift: e reat from the Populist Left, „Journal of Democracy”

2013, vol. 24, no. 3, s.18–32.

78 R.Filipowicz, Etos mediów wdobie populizmu, „ Studia Bobolanum” 2017, nr3 (28), s.145.

79 J.Koć, Adam Bodnar: OdAmeryki Łacińskiej odróżnia nas jeszcze sytuacja sądów, 2019,

Wiadomo.co, https://wiadomo.co/adam-bodnar-od-ameryki-lacinskiej-odroznia-nas-jeszcze-

-sytuacja-sadow/ [odczyt: 10.09.2019]; RPO, RPO wziął udział wjubileuszowym zgromadzeniu

Izby Adwokackiej wWarszawie zokazji stulecia jej istnienia, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/

rpo-wzi%C4%85%C5%82-udzia%C5%82-w-jubileuszowym-zgromadzeniu-izby-adwokackiej-w-

-warszawie-z-okazji-stulecia-jej [odczyt: 10.09.2019].

80 Ibidem, s.146.

Populizm jest jednym znajtrudniejszych zjawisk do zdeﬁniowania we współczesnym

świecie. Nie jest zamierzeniem autorki rozstrzygać otych trudnościach. Na ten temat pojawiło

się wiele opracowań wliteraturze, do których autorka odsyła. Np.: S.Olszyk, Voxpopulivox Dei.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…120

kim zobserwowanym niezadowoleniem społecznym. Kluczową rolę odegrały:

frustracja iniepokoje ekonomiczne klasy średniej iśredniej-niższej, lęk przed glo-

balizacją ilęk przed „obcymi” oraz nienawiść do nich (ksenofobia). „Inny” i„obcy”

to zarówno „obcy” geograﬁcznie, jak iwewnętrzni „obcy”, októrych pisał Achille

Mbembe

weseju na temat polityki wrogości inekropolityki

. To „obcy” reli-

gijnie, etnicznie, pod jakimś względem inni niż „większość”. Wszyscy Ci „inni”

i„obcy” mieszkają w„globalnym mieście”, wirtualnym kosmopolis T. G.Asha.

Popularność populizmu wzięła się również zniechęci do elit (trend anty-

establishmentowy iantysystemowy) oraz do nowoczesnej kultury, tęsknota za

dawnymi wartościami, autorytetami ihierarchami (antymodernizm). Przyczy-

ny te miały zarówno charakter społeczny, jak iekonomiczny, polityczny, kul-

turowy iprawny, atakże psychologiczny. Wojciech Sadurski podtrzymał tezę

ozałamaniu sięparadygmatu „demokracji okresu przejściowego”, który domi-

nował wkońcu XXw., aktóry zakładał linearny, nieuchronny postęp wkierun-

ku demokracji liberalnej wkrajach postkomunistycznych, ale też wAmeryce

Łacińskiej iRPA84.

Populizm nie przedstawia ściśle określonej doktryny politycznej. Dla Jana

Wernera Müllera populizm jest nieodłącznym cieniem polityki przedstawiciel-

skiej, niedostatków reprezentacji wyborców, stanowiący zagrożenie zarówno dla

liberalizmu, jak isamej demokracji wtym sensie, że odwołując się do „mitycz-

nego” ludu, suwerena, populizm odrzuca jakiekolwiek inne poglądy. Populizm

stanowi zagrożenie dla pluralizmu, który jest podstawą demokratycznego sporu,

Teoria populizmu politycznego, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Polito-

logica” 2007, nr3 (46); M.Marczewska-Rytko, Populizm. Teoria ipraktyka polityczna, Wydaw-

nictwo UMCS, Lublin 1995; J. W.Müller, Co to jest populizm?, Krytyka Polityczna, Warszawa

2017; F.Pierzchalsk i, B.Rydliński, Autorytarny populizm wXXIw. Krytyczna rekonstrukcja, Dom

Wydawniczy Elipsa, Centrum im. Ignacego Daszyńskiego, Friedrich-Ebert-Stiftung Przedstawi-

cielstwo wPolsce, Warszawa 2017; R.Markowski, Populizm ademokracja, Wydawnictwo ISP

PAN, Warszawa 2004.

82 A.Mbembe, Polityka wrogości, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2018.

83 Achille Mbembe, podobnie jak wielu innych badaczy, stwierdził, że wwiększości państw

demokracja przeżywa kryzys. Wwielu państwach pojawiają się też nowe odmiany rasizmu, które

jego zdaniem dla swojej legitymizacji nie potrzebują już powoływać się na biologię (tak jak to było

charakterystyczne dla XXw.), bo współcześnie: „Wystarczy, że [ludzie – przyp. A. D.] odwołają

się chociażby do nagonki na cudzoziemców; ogłoszą nieprzystawalność »cywilizacji«; zawyro-

kują, że nie należymy do tej samej ludzkości iże kultury są nieporównywalne; lub że każdy Bóg

niebędący bogiem ich religii jest fałszywym bożkiem, idolem, zasługującym na drwinę, azatem

można go swobodnie profanować”. Ibidem, s.188.

84 W.Sadursk i, Prof. Wojciech Sadurski: 300 lat temu Monteskiusz rozgryzł obecną sytuację

wPolsce, 2018, Archiwum Osiatyńskiego, https://archiwumosiatynskiego.pl/wpis-w-debacie/

sadurski-monteskiusz-rozgryzl-obecna-sytuacje-w-polsce/ [odczyt: 09.09.2019].

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka… 121

bo stara się uprościć izdominować inne narracje, odrzucając je jako nieupraw-

nione, czy wręcz szkodliwe dla „homogenicznego suwerena”85. Populizm jest

zagrożeniem dla pluralistycznego dyskursu ipoglądów. Wretoryce populistycz-

nej uprawniona staje się bowiem jedynie słuszna dychotomiczna wizja społeczeń-

stwa ipolityki, zgodna zlogiką podziału na „my” i„oni”.

Przywódcy populistyczni dbają nie tylko ozdobycie władzy, lecz także ojej

utrzymanie, bez konieczności zawiązywania koalicji zinnymi partiami politycz-

nymi. Wtym celu dążą do zmiany dotychczasowej konstytucji iobowiązującej

ordynacji wyborczej. Populizm jest zresztą wrogiem mechanizmów iwartości

kojarzonych zkonstytucjonalizmem86. Populiści postrzegają świat woptyce per-

manentnego konﬂiktu dobra ze złem, moralnie czystego zjednoczonego narodu

zniemoralnymi, skorumpowanymi elitami (antyelitaryzm). Wich zachowaniach

można też dostrzec antypluralistyczną strategię (antypluralizm). Antyelitaryzm

iantypluralizm są dla populistów środkiem pozbywania się pośredników między

nimi aobywatelami: opozycja, organizacje pozarządowe (NGO), „nieprawomyśl-

ne” media (bezpośrednia reprezentacja). Wykorzystują też oni wiele strategii kie-

rowanych pod adresem „skorumpowanych elit”: pokazowe procesy, parlamentar-

ne komisje, stygmatyzowanie politycznych przeciwników. Wcelu uzasadnienia

podejmowanych działań populistów, wymierzonych w fundamenty demokra-

tycznego państwa prawnego konieczne jest stosowanie retoryki populistycznej.

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo

człowieka wspołeczeństwie demokratycznym

Wolność wypowiedzi jest jednym znajważniejszych praw iwolności człowie-

ka. Bez tego prawa (negatywnego) funkcjonowanie jednostki wdemokratycz-

nym społeczeństwie byłoby utrudnione czy wręcz niemożliwe. Wolność ta jest

realizowana na wielu płaszczyznach życia. Jest zarówno wolnością osobistą,

„prywatną”, umożliwiającą jednostce „samorealizację” (ang. self-fulﬁllment), jak

iwolnością ocharakterze „publicznym”, wtym także stricte politycznym

, co

wszczególności odnosi się do debaty publicznej wpaństwie demokratycznym,

tym samym pełniąc rozmaite funkcje wpaństwie ispołeczeństwie.

Wkontekście efektywnej demokracji iposzanowania praw człowieka wolność

wypowiedzi nie jest ważna jedynie sama wsobie, lecz także odgrywa główną rolę

85 J. W.Müller, Co to jest populizm?…, s.141–145.

86 R.Filipowicz, Etos mediów wdobie…, s.145.

87 Zob. też: W.Mojski, Konstytucyjna ochrona wolności…, s.20.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…122

wochronie innych praw iwolności człowieka. Bez szeroko pojętego zagwaranto-

wania tej wolności chronionej przez niezawisłe ibezstronne sądy nie ma wolnego

społeczeństwa inie ma efektywnej demokracji88.

Wolność wypowiedzi, będąca ﬁlarem społeczeństwa demokratycznego

iwarunkiem jego rozwoju nie może ograniczać się do informacji ipoglądów,

które są odbierane przychylnie albo postrzegane jako nieszkodliwe lub obo-

jętne, lecz odnosi się w równym stopniu do takich, które obrażają, oburzają

lub wprowadzają niepokój. Bo takie są wymagania pluralizmu itolerancji, bez

których demokracja nie istnieje. Powyższy fragment zuzasadnienia do wyroku

wsprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii89 stał się najczęściej cytowa-

nym w doktrynie standardem. Problemem jednak jest rozstrzygnięcie, które

poglądy i opinie oburzające, obrażające i wprowadzające niepokój podlegają

ochronie, a które już nie. Oczywiście kwestia ta wymaga rozstrzygnięcia ad

casum izpewnością ograniczeniem niezaprzeczalnym iwynikającym znorm

prawnych powinno być poszanowanie godności człowieka.

Wolność wypowiedzi jest zaliczana do grupy praw osobistych ipolitycznych.

Czasami wolność ta jest nazywana wdoktrynie wolnością ekspresji (ang. free-

dom of expression), ze względu na nacisk, jaki jest położony na sam akt wyraża-

nia opinii czy informacji, anie formę przekazywania

(zob. rozdział 3). Wolność

wypowiedzi jest uznawana jako lex generalis wobec postaci wypowiedzi, które są

objęte innymi prawami, takimi jak: wolność zrzeszania się izgromadzeń, wol-

ność myśli, sumienia iwyznania, prawo do decydowania osprawach publicznych,

korzystania zpraw wyborczych czy dostępu do funkcji publicznych, traktowa-

nych jako lex specialis.

Wtemacie wolności wypowiedzi wyjaśnienia wymagają kwestie związane

zkoncepcją praw człowieka, godności osobowej będącej wcentrum tej koncepcji,

anastępnie dotyczące ochrony praw człowieka oraz wertykalnego ihoryzontal-

nego wymiaru ich funkcjonowania.

Wciąż żywa jest koncepcja Isaiaha Berlina dotycząca dychotomii pomiędzy

wolnością negatywną apozytywną. I.Berlin był apologetą wolności negatywnej,

która według niego wraz zpluralizmem jest „słuszniejszym ibardziej ludzkim

ideałem” niż oparty „na dyscyplinie, autorytarnych strukturach”91 ideał pozy-

tywnej wolności. Istotę wolności negatywnej wyznacza pytanie oto, jak daleko

88 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności wyrażania…, s.11.

89 Wyrok ETPCz zdnia 7 grudnia 1976 wsprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii,

skarga nr5493/72.

90 B.Gronowska, T.Jasudowicz, M.Balcerzak et al., Prawa człowieka iich ochrona, Wydaw-

nictwo Dom Organizatora, Toruń 2005, s.385.

91 I.Berlin, Cztery eseje owolności, Wydawnictwo Zysk iS-ka, Poznań 2000, s.238.

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka… 123

sięga obszar wolności, wktórego granicach jednostka lub grupa jednostek powin-

na mieć całkowitą swobodę działania, bez ingerencji osób trzecich, zaś pozy-

tywnej – kto powinien być lub co powinno być źródłem władzy lub ingerencji,

która jest przyczyną tego, co ikto powinien zrobić. Jednakże I.Berlin wyraźnie

stwierdził, iż „wolność jednostki nie jest, nawet wnajbardziej liberalnych społe-

czeństwach, jedynym czy nawet dominującym kryterium działań społecznych.

[…] Określając zakres swobody wyboru przez jednostkę lub społeczeństwo spo-

sobu życia zgodnego zich pragnieniami, należy brać pod uwagę wiele innych

wartości, których najbardziej chyba oczywistymi przykładami będą: sprawied-

liwość, równość, szczęście, bezpieczeństwo, porządek publiczny. Dlatego zakres

ten nie może być nieograniczony”92. Współcześnie ważnym problemem staje się

postępująca autonomia praw człowieka, wtym wolności wypowiedzi wdyskursie

publicznym i praktyce od odpowiedzialności. Jednakże zmian wtym zakresie

nie można zadekretować ani wymusić skutecznie, potrzebna jest bowiem pro-

aktywna edukacja wzakresie etyki.

Zpunktu widzenia potrzeby wyznaczenia zakresu swobody jednostki lub

społeczeństwa wodniesieniu do ich sposobu życia zgodnego zich pragnieniami

na pierwszym planie obligatoryjnie powinna się znaleźć kwestia poszanowania

godności człowieka. Godność (łac. dignitas) jest podstawową kategorią antropo-

logiczną występującą we współczesnych systemach prawnych iaksjologicznym

źródłem uprawnień jednostki wobec państwa

. Godność człowieka jest pojęciem

wieloznacznym, występującym wrozmaitych kontekstach nie tylko wjęzyku

potocznym, lecz także wnaukach prawnych ipolitycznych, aprzede wszystkim

wszeroko rozumianej ﬁlozoﬁi człowieka94.

Godność osobowa odnosi się do szczególnej wartości idoskonałości czło-

wieka jako osoby, którą to wartość określa się jako przyrodzoną iniezbywalną.

Wnaukach prawnych termin ten pojawił się po II wojnie światowej iod tego

momentu stanowi jedną zetycznych podstaw porządku międzynarodowego

Wprawie pozytywnym nie występuje legalna deﬁnicja tego pojęcia. Wdookre-

śleniu jego znaczenia należy odwołać się do nauki prawa, zaś przy jego interpre-

tacji konieczne jest odniesienie do dzieł ﬁlozoﬁcznych iteologicznych, wktó-

rych to pojęcie występuje. Na uwagę zasługują dwa odwołania, tj. do deﬁnicji

św. Tomasza zAkwinu iImmanuela Kanta. Godność to szczególnie doskonały

92 Ibidem, s.236.

93 Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, (red.) M.Balcerzak, S.Sykuna,

Wydawnictwo C. H.Beck, Warszawa 2010, s.144 i347.

94 J.Miklaszewska, Godność człowieka wkoncepcji Immanuela Kanta adoświadczenie

Auschwitz, „Ruch Filozoﬁczny” 2017, nr4, s.47

95 Leksykon ochrony praw człowieka…, s.144.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…124

sposób istnienia osoby ludzkiej, wktórym możliwa staje się dla człowieka reali-

zacja samego siebie, bycia wolnym, indywidualnego celu życia (personalistycz-

ne pojmowanie człowieka)96. UI.Kanta godność oznacza bycie celem samym

wsobie. Bycie wolnym ibycie podmiotem samodzielnie wyznaczającym sobie

cele97. Wetyce Kanta godność wyraża się wumiejętności rozumnego samo-

ograniczenia swobody działań człowieka, przy czym praktycznym wyrazem tej

zdolności jest imperatyw kategoryczny istosowanie się do jego zasad. Celem jest

podtrzymywanie rozwoju ludzkości jako wspólnoty moralnej, awszystko, co się

temu sprzeciwia, nie zasługuje na szacunek. Kantowska koncepcja godności jest

zarówno uniwersalna, jak iegalitarna. Wszystkie istoty ludzkie posiadają bowiem

zdolność do rozumnego wyznaczania prawa moralnego, choć nie wszyscy skłonni

są do moralnego działania, ponieważ człowiek ma wolną wolę98.

Źródłem praw iwolności człowieka na gruncie europejskim jest wspólne

dziedzictwo duchowe imoralne oraz nierozdzielne, powszechne zasady ludzkiej

godności, wolności, równości isolidarności (preambuła Europejskiej konwencji

z1950r.). Ponadto źródłem tych praw iwolności, wtym wolności wypowiedzi

wpaństwach europejskich, jest zjednej strony demokratyczny ustrój politycz-

ny, azdrugiej – jednolite pojmowanie iwspólne poszanowanie praw człowieka

przez władze publiczne. Podobnie wPolsce, gdzie wolność prasy (art. 14 Konsty-

tucji RP) iwolność wypowiedzi (art. 14 Konstytucji RP), jak iinne prawa iwol-

ności człowieka iobywatela gwarantowane wrozdz. 2 Konstytucji RP pozostają

wzwiązku zdobrem wspólnym (art. 1 Konstytucji RP) oraz przyrodzoną god-

nością człowieka chronioną wart. 30 Konstytucji RP.

Zgodnie zbrzmieniem art. 30 władze publiczne mają obowiązek szanować

ichronić przyrodzoną iniezbywalną godność człowieka, która stanowi źródło

wolności, praw człowieka iobywatela. Godność człowieka, co wyraźnie zaznaczył

ustrojodawca, jest nienaruszalna. Ustrojodawca wart. 31 Konstytucji RP usta-

nowił, iż wolność człowieka podlega ochronie prawnej (ust. 1) ikażdy jest obo-

wiązany szanować wolności iprawa innych. Zasada ochrony godności człowieka

otwiera katalog potwierdzonych przez ustrojodawcę praw człowieka wrozdz. 2

Konstytucji RP ijest naczelną zasadą polskiego systemu prawnego.

Podobnie jak wprzypadku innych podstawowych kategorii politologicz-

nych nie ma jednej deﬁnicji terminu „prawa człowieka”. Pojęcie to jest jednym

znajmłodszych wsłowniku polityki. Deﬁnicja praw człowieka będzie zależeć od

płaszczyzny badawczej, jak również przyjętych założeń ideologicznych, wtym

96 Ibidem, s.145.

97 Ibidem.

98 J.Miklaszewska, op. cit., s.50–51.

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka… 125

przede wszystkim koncepcji człowieka, koncepcji państwa ijego funkcji wobec

jednostki oraz percepcji relacji jednostki iwładzy publicznej wkontekstach histo-

rycznym, społecznym ipolitycznym99.

Zatem pojęcie praw człowieka może być odnoszone do dwóch powiązanych

ze sobą sfer – aksjologicznej oraz prawnej. Wsferze aksjologicznej prawa czło-

wieka stanowią postulaty moralne odnoszące się do wartości szczególnie istot-

nych dla jednostki, zaś wsferze prawnej – termin ten oznacza określoną prawem

pozytywnym złożoną strukturę normatywną mającą na celu realizację postula-

tów moralnych10 0.

Prawa i wolności człowieka najpełniej gwarantowane i realizowane są

wdemokratycznym państwie prawnym, wktórym podstawową regułą władczą

są rządy prawa, aich ochrona powinna być obligatoryjnym obowiązkiem pań-

stwa (władzy publicznej) ijego podstawowym zadaniem. Tym samym zasada

ochrony praw iwolności człowieka staje się wten sposób fundamentem ustroju

państwa iokreśla istotę konstytucji101.

Tradycyjnie prawa iwolności człowieka, w tym także wolność wypowie-

dzi, dotyczą ochrony przed naruszeniami organów władzy publicznej. Wik-

tor Osiatyński wskazał, że: „Prawa człowieka są […] uniwersalnymi prawami

moralnymi o fundamentalnym charakterze. Przynależą każdej osobie wjej

stosunkach zpaństwem”, ale – co istotne – dodał, że „izwszelką inną władzą

mogącą użyć wobec niej przymusu”102. Jego zdaniem idea praw człowieka jest

bardziej moralnej niż prawnej natury; prawa człowieka odzwierciedlają przede

wszystkim ludzkie aspiracje i głoszą powszechnie już przyjęte standardy wol-

ności, ograniczenia władzy państwa iświadczeń, których należy oczekiwać od

społeczeństwa reprezentowanego przez państwo zgodnie zpodstawowymi war-

tościami moralnymi103 .

Mirosław Granat zdeﬁniował prawa człowieka jako „prawa pierwotne wsto-

sunku do władzy państwowej, przysługujące każdemu człowiekowi zfaktu posia-

99 Leksykon ochrony praw człowieka…, s.345.

100

K.Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej wsferę praw człowieka wKonstytucji RP,

Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 1999, s.15.

101

Porównaj: Polskie prawo konstytucyjne…, s.111. Obowiązek władzy publicznej zapew-

nienia wolności ipraw człowieka oraz bezpieczeństwa obywateli został podniesiony do rangi

głównego zadania państwa polskiego, art. 5 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska strzeże nie-

podległości inienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności iprawa człowieka ioby-

watela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę

środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.

102 W.Osiatyński, Prawa człowieka iich granice, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011, s.23.

103 Ibidem.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…126

dania godności osoby ludzkiej, bez względu na jego przynależność państwową,

społeczną, rasową itd.”

104

Wdeﬁnicji tej podkreślono powszechność praw czło-

wieka, których źródłem jest prawo naturalne, apodstawowym jej elementem ter-

min „godność osoby ludzkiej”. Grzegorz Janusz zaś potraktował je jako kategorię

praw podmiotowych przysługujących jednostce od narodzin inabycia obywatel-

stwa

105

, gwarantujących realizację iprzestrzeganie określonych praw iuprawnień

wynikających zfaktu bycia człowiekiem106.

Autorzy Leksykonu ochrony praw człowieka zdeﬁniowali prawa człowie-

ka wujęciu normatywnym, różnicując je m.in. pod względem mocy prawnej

jako zespół wzorców postępowania władzy publicznej wobec osób ﬁzycznych,

aniekiedy także innych podmiotów, pozostających wobrębie jej oddziaływa-

nia (jurysdykcji), które zostały wyrażone waktach prawnych ocharakterze

krajowym lub/i międzynarodowym albo obowiązują jako normy zwyczajowe.

Standard „praw człowieka” to standardy oczekiwanego traktowania jednostek,

ewentualnie grup jednostek, osób prawnych przez państwo wróżnych dziedzi-

nach życia, wktórych władza publiczna, swoim działaniem lub zaniechaniem,

wpływa potencjalnie lub rzeczywiście na określoną sferę życia osobistego i/lub

społecznego jednostek107.

Termin „standard prawny” to pojęcie, które odnosi się do wzorca zachowa-

nia, upodstawy którego leży przepis prawny. Standard to wzorzec wynikający

też ztego, jak prawo jest stosowane, czyli zpraktyki. Możemy mieć do czynienia

zprawem, które ma bardzo dobre potencjalne możliwości, ale na skutek powta-

rzalnej iźle ukształtowanej praktyki standard ochrony przyznawanej przez to

prawo jest znacznie niższy niż wskazuje na to konkretny przepis prawny. Stąd

nie można określić, jaki jest poziom ochrony prawnej wdanym państwie, jeżeli

nie zna się standardu. Azatem przez katalog standardów prawnych należy rozu-

mieć: normy prawne ocharakterze wiążącym, normy niewiążące iwykładnię

tych norm worzecznictwie. Isą też takie działy prawa, wktórych decydującą

rolę odgrywa właśnie ów standard kształtowany przez organy orzekające idoty-

czy to właśnie omawianej wolności wypowiedzi108.

104 M.Granat, Prawo konstytucyjne wpytaniach iodpowiedziach, Lexis Nexis Polska, War-

szawa 2012, s.101.

105

Przy czym jest grupa praw człowieka niezależnych od kategorii obywatelstwa, np. wolność

od tortur, prawo do prywatności czy właśnie wolność wypowiedzi iinne.

106 Encyklopedia politologii…, s.553.

107 Leksykon ochrony praw człowieka…, s.349.

108

E.Łętowska, Rzeźbienie państwa prawa 20 lat później, Wydawnictwo Wolters Kluwer,

Warszawa 2012, s.12–13.

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka… 127

Prawa człowieka nie są synonimem demokracji, awistocie ograniczeniem

swobody demokratycznego podejmowania decyzji iniejednokrotnie wchodzą

znią wkonﬂikt. Są fundamentem rządów prawa, jednakże nie są tożsame ztym

co prawomocne, aniekiedy kolidują zpoprawnie uchwalonymi, lecz sprzeczny-

mi znimi ustawami109.

Doktryna wyróżnia także kilka stadiów rozwojowych praw człowieka, zktó-

rych na pierwszym miejscu wymienia się etap idealizacji, wktórym stworzono

podstawy koncepcyjne oraz pojawiło się rozwinięcie świadomości co do upraw-

nień jednostki względem państwa. Następne etapy to: konceptualizacja, jurydy-

zacja (pozytywizacja inormatywizacja, konstytucjonalizacja, internacjonaliza-

cja) irównolegle przebiegająca na każdym etapie ewolucji praw człowieka – ich

realizacja.

Warto wtym kontekście zwrócić uwagę na fakt, iż osiemnastowieczną,

zgruntu teoretyczną, koncepcję praw jednostki stworzyli, o czym pisał Osia-

tyński, ﬁlozofowie, dwudziestowieczną zaś sformułowali politycy izaangażowa-

ni obywatele skupieni na politycznej praktyce. „Dla dwudziestowiecznej teorii

praw zasadniczą rolę odegrała już nie autonomia jednostki, agodność ludzka.

Prawa człowieka wiązały się ściśle zzasadami ekonomicznymi nowej gospodarki

rynkowej, uwzględniały potrzeby robotników przemysłowych. Były też zasadą

polityczną, operującą na linii obywatel – państwo”110.

Natomiast – co istotne zpunktu widzenia dalszych rozważań – prawa czło-

wieka, zdaniem Osiatyńskiego, wykraczają poza relacje między obywatelami

apaństwem, występują także wstosunkach między jednostkami iinnymi pod-

miotami niepaństwowymi. Ten horyzontalny aspekt praw człowieka nie ogra-

nicza się do dochodzenia uprawnień, obejmuje również obowiązki, które każda

jednostka może mieć wobec innych iwobec społeczeństwa jako całości”111. Kwe-

stie te determinują iredeﬁniują koncepcję praw człowieka na początku XXIw.

zwłaszcza wkontekście dynamicznego rozwoju międzynarodowych korporacji

informatycznych.

Koncepcja horyzontalnego obowiązywania praw człowieka kształtuje się od

drugiej połowy XXw., iczęsto jest także określana zjęzyka niemieckiego termi-

nem „Drittwirkung”. Realizacja Drittwirkung skutkuje postrzeganiem konstytu-

cyjnej regulacji praw człowieka wroli dopuszczalnego kryterium kontroli kon-

stytucyjności podstawy prawnej wyroków cywilnoprawnych, aczęsto także ich

sentencji, zasadniczo przeprowadzanej wramach realizacji modelu konkretnej

109 Cytuję za: W.Osiatyński, op. cit., s.173.

110 Ibidem, s.58–59.

111 Ibidem, s.59.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…128

kontroli konstytucyjności prawa

112

. Wjęzyku angielskim koncepcja dotycząca

horyzontalnego działania praw człowieka jest określana terminami: „third party

applicability”, „third party eﬀect of humanrights”. Według tej koncepcji prawa

człowieka działają więc nie tylko wrelacji państwo–jednostka, ale także wrela-

cji między samymi jednostkami iinnymi podmiotami niebędącymi państwami.

Azatem mogą to być na przykład międzynarodowe korporacje informatyczne,

ﬁrmy idostawcy usług technologii teleinformatycznych, np. GAFAM (ﬁrmy tzw.

wielkiej piątki: Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft), atakże Twitter,

Instagram, Snapchat, YouTube iinne.

Wprocesie stosowania prawa wyróżnia się pośrednią koncepcję Drittwirkung

(niem. mittelbare Drittwirkung) ibezpośrednią (niem. unmittelbare Drittwir-

kung). Pośrednia koncepcja zakłada, iż postanowienia dotyczące praw człowieka

pomiędzy podmiotami prywatnymi mają zastosowanie jako wskazówki interpre-

tacyjne dla organów władz publicznych dokonujących interpretacji obowiązują-

cych przepisów prawnych. Zaś druga stanowi, że oﬁara naruszenia praw człowie-

ka ma możliwość bezpośredniego powołania się na normę praw człowieka jako

normę naruszoną przeciwko naruszycielowi normy, skarżonemu bezpośrednio

podmiotowi prywatnemu. Tym samym sąd uznaje normę praw człowieka jako

podstawę swojego orzeczenia113.

Wreszcie należy wspomnieć okoncepcji pośredniej horyzontalności oddzia-

ływania norm praw człowieka na forum międzynarodowym, określanej jako indi-

rect Drittwirkung, aodnoszącej się do relacji pomiędzy podmiotami prywatnymi

(np. orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zbiór uwag z2011r.,

tj. General Comment No. 34 Komitetu Praw Człowieka114). Składa się ztrzech

112

B.Skwara, Wobronie bezpośredniego horyzontalnego obowiązywania praw człowieka,

„Przegląd Sejmowy” 2017, nr1, s.79–101. Skwara zaprezentował wartykule tytuły wielu opraco-

wań zzakresu różnorodności terminologicznej wobszarze horyzontalnego obowiązywania praw

człowieka wdoktrynie prawa konstytucyjnego.

113 Leksykon ochrony praw człowieka…, s.69.

114 Komitet dopuścił możliwość horyzontalnego oddziaływania normy zawierającej prawo

do wolności wypowiedzi, czyli możliwość powołania się na traktatową ochronę wolności wypo-

wiedzi wrelacjach zinnymi podmiotami prywatnymi, anie tylko wertykalnymi, czyli zwła-

dzami publicznymi. To na państwach-stronach paktu ciąży jednak zawsze obowiązek przywró-

cenia stanu umożliwiającego swobodne wypowiadanie się – również wsytuacji naruszenia tej

sfery przez podmiot prywatny. Human Rights Committee, Protection of freedom of expression

in view of e U. N.Human Rights Committee’s General Comment No. 34, 12 September 2011,

United Nations High Commissioner for Human Rights, https://www2.ohchr.org/english/bod-

ies/hrc/docs/GC34.pdf [odczyt: 12.05.2010]. Zob. też: W.Mojski, Ochrona wolności wypowiedzi

wświetle Uwag Ogólnych nr34 Komitetu Praw Człowieka ONZ, „Studia Iuridica Lublinensia”

2014, nr22, s.592.

2.3. Wolność wypowiedzi jako podstawowe prawo człowieka… 129

elementów, tj. naruszenia przez prywatny podmiot normy międzynarodowej

na poziomie krajowym, możliwości przypisania państwu obowiązku ochrony

przed naruszeniem określonych praw człowieka przez inny podmiot prywatny

oraz prawa jednostki będącej oﬁarą naruszenia do zaskarżenia przed trybunałem

państwa, które takiemu naruszeniu nie zapobiegło115.

Taka intencja wyraźnie wynika np. zart. 6 ust. 2 obowiązującej wPolsce Kon-

wencji ramowej oochronie mniejszości narodowych

116

, według której: „Strony

zobowiązują się podjąć odpowiednie środki chroniące osoby, które mogą być

obiektem zastraszania bądź też aktów dyskryminacji, wrogości lub przemocy

będących skutkiem ich etnicznej, kulturalnej, językowej ireligijnej tożsamości”.

Horyzontalny skutek oddziaływania praw człowieka przeniknął do prawa

państw europejskich zsystemu ochrony praw człowieka ONZ.Jak zauważył

Piotr Czarny, to właśnie wPowszechnej deklaracji praw człowieka z1948r. kryje

się odpowiedź na podstawowe pytanie oprzyczyny popularności Drittwirkung,

jeśli oczywiście – jak dodał – szukać jej winterpretacji prawa wykraczającej

poza formalną metodę dogmatyczno-prawną. Drittwirkung występujący wobo-

wiązującym Polskę prawie międzynarodowym, awszczególności wregulacjach

zzakresu ochrony praw człowieka przemawia także za tym, aby także prawa

konstytucyjne (wktórych przecież zawarto bogaty katalog praw człowieka) były

interpretowane zperspektywy ich bezpośredniego horyzontalnego oddziaływa-

nia na cały polski system prawny. Im prawo podstawowe pozostaje wbliższym

związku zgodnością człowieka, kategorią centralną wregulacjach zzakresu praw

człowieka, tym bardziej powinno być traktowane jako podlegające bezpośred-

niemu Drittwirkung117.

Monika Florczak-Wątor stwierdziła, że oddziaływanie konstytucji na sto-

sunki horyzontalne trzeba widzieć wszerokiej perspektywie. Promieniowanie

norm, zasad iwartości konstytucyjnych, ich przenikanie do systemu prawa pry-

watnego, wyznaczanie standardów zachowań podmiotów prywatnych znaczą-

co rozszerza przestrzeń konstytucyjną, wktórej funkcjonuje państwo, społe-

czeństwo ijednostka. Dodała, że akceptacja poglądu ohoryzontalnym działaniu

praw konstytucyjnych zmienia sposób postrzegania konstytucji, jej roli ifunkcji

115 Ibidem, s.70.

116 Konwencja ramowa oochronie mniejszości narodowych zdnia 1 lutego 1995r., t.j.

Dz.U.2000r., nr22, poz. 209.

117

P.Czarny, Konstytucyjne podstawy prawnej regulacji stosunków prywatnoprawnych wPol-

sce (na tle koncepcji horyzontalnego oddziaływania praw konstytucyjnych oraz obowiązku ochro-

ny tych praw przez państwo), [w:] Oddziaływanie współczesnych konstytucji na stosunki między

podmiotami prywatnymi, (red.) M.Florczak-Wątor, Księgarnia Akademicka, K raków 2015, s.166.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…130

oraz możliwości jej stosowania wpraktyce. Przestaje być ona bowiem jedynie

zbiorem zasad deﬁniujących organizację ifunkcjonowanie aparatu państwowe-

go, astaje się instrumentem kreowania społeczeństwa demokratycznego oraz

aksjologicznym punktem odniesienia dla oceny procesów zachodzących wtym

społeczeństwie118.

Koncepcję horyzontalnego oddziaływania praw człowieka (ikonstytucyjnych,

wktórych są gwarantowane) stosują organy wielu państw, np. wspomnianych

już Niemiec, Szwajcarii, Hiszpanii, Grecji, Izraela, Polski czy Stanów Zjednoczo-

nych Ameryki. Interesująca jest tzw. doktryna state action (Stany Zjednoczone

Ameryki). Interpretując warunek state action, sądy amerykańskie dokonują sze-

rokiej wykładni takich pojęć, jak: „państwo”, „władza państwowa”, „działanie

państwa”. Wtych przypadkach, kiedy sąd stwierdzi działanie państwa, które

przejawia się wpostaci istnienia elementu władczego po jednej ze stron stosunku

prawnego, pozornie wtedy prywatnoskargowego iwkonsekwencji skutkujące-

go brakiem równorzędności faktycznej stron, opowiada się on za traktowaniem

takiego stosunku prawnego jako faktycznie wertykalnego

119

. Oznacza to wówczas

kwaliﬁkację takiej relacji prawnej do rzeczywistości publiczno-prawnej, mimo że

formalnie jest ona uregulowana wprzepisach prawa prywatnego. Wówczas stro-

na słabsza uzyskuje wynikającą zwertykalnego obowiązywania praw człowieka

ochronę przed faktycznym działaniem państwa (władzy publicznej) przyjmujące-

go prywatnoprawne formy organizacji lub pojedynczych czynności prawnych120.

Interesujący jest casus Marka Zurkerberga, tj. seria przesłuchań właścicie-

la Facebooka, które odbyły się w2018r. przed dwiema komisjami senackimi ds.

sprawiedliwości oraz ds. handlu, nauki itransportu, atakże Federalną Komisją

Handlu wzwiązku ztzw. aferą Cambridge Analytica. Przesłuchania dotyczy-

ły m.in. wycieku danych osobowych ponad 80 mln użytkowników Facebooka

w2016r. wzwiązku zdziałalnością ﬁrmy Cambridge Analytica. Podczas przesłu-

chań poruszono kwestie związane m.in. zodpowiedzialnością za treści Faceboo-

ka i, co bardzo interesujące, padło także sformułowanie, iż portal ten jest nie tylko

ﬁrmą informatyczną, ale także „ﬁrmą medialną” (ang. social media company)121.

118 Oddziaływanie współczesnych konstytucji…, s.10.

119 Za: B.Skwara, op. cit., s.96.

120 Ibidem.

121

J.Carissimo, E.Tillett, T.Craver, Mark Zuckerberg testimony: Facebook CEO open to

regulation, 2018, https://www.cbsnews.com/live-news/watch-mark-zuckerberg-testimony-

-senate-judiciary-commerce-committee-facebook-data-breach-today-live/ [odczyt: 22.09.2019];

M.Wąsowski, Oto najważniejsze wątki zprzesłuchania Marka Zuckerberga przed komisjami

Senatu USA, 2018, https://businessinsider.com.pl/ﬁrmy/zarzadzanie/zeznanie-marka-zucker-

berga-w-senacie-usa-przesluchanie-10-kwietnia/dr8f4ye [odczyt: 22.09.2019].

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 131

Wtym kontekście interesujące staje się pytanie oto, jakie czynniki będą

determinowały ewolucję koncepcji praw człowieka XXIw.? Iczy będą nimi roz-

wijająca się technologia ICT isztuczna inteligencja (ang. machine-learning sof-

tware)? Należy przyjąć, iż podstawowym kontekstem dla wolności wypowiedzi

będą zagrożenia związane znadmiarowością dezinformacyjną, rozpowszechnia-

niem propagandy polaryzacyjnej ikomputacyjnej zwykorzystaniem sztucznej

inteligencji oraz manipulacyjnym oddziaływaniem mechanizmów informacyj-

nych ipsychicznych wcyberprzestrzeni.

Skala naruszeń wynikających zkorzystania zwolności wypowiedzi wpłasz-

czyźnie horyzontalnej może wzrosnąć na niespotykaną dotychczas skalę. Idoty-

czyć to będzie także przede wszystkim prawa do prywatności, wtym naruszenia

dóbr osobistych, atakże swobody przemieszczania czy wolności osobistej. Jak

zostanie wykazane poniżej, skala zalewu wcyberprzestrzeni treści stanowiących

nadużycie wolności wypowiedzi, tj. wypowiedzi dyskryminujących, nienawist-

nych inawołujących (podżegających) do nienawiści, atakże negujących zbrodnie

wojenne izbrodnie ludobójstwa popełnione wXXw. wsposób oczywisty muszą

naruszać godność człowieka.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy

oddziaływania wcyberprzestrzeni

Dlaczego media elektroniczne (szerzej internet), wktórych pokładano nadzieje

na poprawę jakości dyskursu publicznego, coraz częściej wzmacniają poglądy

radykalne i– „for the ways my work was used to divide people rather than bring

us together”122 – polaryzują? Pytanie ma charakter złożony iaby na nie odpowie-

dzieć, należy scharakteryzować mechanizmy oddziaływania psychologicznego

iinformacyjnego zzakresu psychologii społecznej, które są współodpowiedzial-

ne za wpływ przekazów medialnych isamych mediów na kształtowanie opinii,

emocji izachowań internautów. Są współodpowiedzialne za stan ijakość języka

cyberdyskursu icyberdebaty publicznej. Pomagają rezonować te wypowiedzi,

które propagują teorie spiskowe, nienawiść, dezinformacje ikłamstwo.

122 „Ze względu na sposób, wjaki moja praca była wykorzystywana do dzielenia ludzi, anie

gromadzenia nas razem” – słowa Marka Zuckerberga, twórcy Facebooka z2017r. K.Philips, Mark

Zuckerberg apologizes ‘for the ways my work was used to divide people’, 2017, „e Washington

Post”, https://www.washingtonpost.com/news/the-intersect/wp/2017/10/01/mark-zuckerberg-

-apologizes-for-the-ways-my-work-was-used-to-divide-people/ [odczyt: 08.08.2019].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…132

Na to, jak przyszli wyborcy postrzegają lub będą postrzegać rzeczywistość

społeczną ipolityczną, wpływa wiele czynników iprocesów. Wielu wyborców

nie zdaje sobie sprawy zfaktu, jak duży wpływ na postrzeganie tej rzeczywisto-

ści, zwłaszcza wspołeczeństwie informacyjnym, wktórym media, rzeczywistość

medialna, technologie informacyjne ikomunikacyjne odgrywają fundamental-

ną rolę, mają wspomniane mechanizmy oddziaływania informacyjnego ipsy-

chologicznego. Atakże jak ogromny wpływ na postrzeganie niemal wszystkich

procesów społecznych ipolitycznych mają również wszechobecne algorytmy

prognostyczne, którym nieświadomi internauci ułatwiają dotarcie do nich ze

zindywidualizowaną reklamą.

Na początku należy zauważyć, iż wliteraturze fachowej znany jest pogląd

otym, iż internet stał się wirtualną kabiną pogłosową. Efekt kabiny pogłosowej

oznacza sytuację, wktórej wcyberprzestrzeni internauci dążą do wyszukiwania

treści pokrywających się zich poglądami, co sprzyja wzmacnianiu ich dotych-

czasowych poglądów123. Internet daje takie możliwości, aszczególnie media

społecznościowe, bo algorytmy prognostyczne tworzą tzw. bańki informacyjne,

amechanizmy oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego są winternecie

powszechnie stosowane. Badacze analizujący fenomen propagandy komputacyj-

nej wsieci zwracają szczególną uwagę na konsekwencje efektu kabiny pogłosowej.

Pozwala on bowiem na rozrost dezinformacji ipropagandy przez wykorzystanie

sztucznej inteligencji

124

. Magdalena Szpunar dostrzegła ryzyko rozrastania treści

będących skrajnymi wariantami różnych wydarzeń politycznych ispołecznych,

które mogą być traktowane jako najbardziej realne125.

Magdalena Szpunar uzasadniła konsekwencje efektu kabiny pogłosowej tzw.

regułą homoﬁlii oznaczającej upodobanie podobieństwa, co przejawia się tym, że

ludzie preferują idarzą większą sympatią tych, którzy są do nich podobni wjakiś

sposób, np. mają podobne zainteresowania

126

. Także społeczny dowód słuszno-

ści, zgodnie zktórym wniektórych sytuacjach za słuszne uznaje się te poglądy,

które są reprezentowane przez większość grupy, przyczynia się do powstania

efektu kabiny pogłosowej.

Nie zdając sobie wpełni być może sprawy, wielu internautów poddaje się

wielu procesom manipulacyjnym obecnym wcyberprzestrzeni (ipoza nią) oraz

123

M.Szpunar, Internet – nowa sfera publiczna czy kabina pogłosowa?, [w:] Media ipolityka.

Relacje iwspółzależności, (red.) M.Adamik-Szysiak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2014, s.71.

124

S. C.Woolley, P. N.Howard, Computational propaganda. Political Parties, Politicians, and

Political Manipulation on Social Media, Oxford University Press, New York 2019, s.4.

125 M.Szpunar, op. cit., s.71.

126 Ibidem.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 133

oddziaływaniu mechanizmów psychologicznych iinformacyjnych. Mechanizmy

te to zespół pewnych czynników, elementów, atakże procesów – psychologicz-

nych iinformacyjnych – które wpływają na odbiór danego przekazu wformie

wypowiedzi, gestów czy zachowania. Mechanizmy te należy jednak odróżnić od

terminu „manipulacja”. Za Słownikiem języka polskiego PWN należy zauważyć,

że manipulacja to wykorzystywanie jakichś okoliczności, naginanie lub prze-

inaczanie faktów wcelu udowodnienia swoich racji lub wpływania na cudze

poglądy izachowania127.

Każdy przekaz medialny oddziałuje na wiedzę, emocje czy zachowanie

odbiorcy, stąd wpsychologii społecznej dobrze znane iopisane są mechanizmy

umożliwiające właśnie taki wpływ jak manipulacja. Przebiega on jednak często

niezależnie od woli czy świadomości zarówno nadawcy, jak iodbiorcy komuni-

katu. Niejednokrotnie nadawcy przekazów nie są nawet wstanie przewidzieć

potencjalnych skutków swoich wypowiedzi izachowań, awielu znich nie ma

możliwości ich kontrolowania. Jednakże doradcy, konsultanci społeczni, spin

doktorzy czy agenci public relations wsposób zamierzony iintencjonalny wyko-

rzystują te mechanizmy, których celem jest zmiana sposobu myślenia, postępo-

wania, atakże uczuć ipostaw odbiorcy wybranego przekazu medialnego.

Wpływ społeczny (ang. social impact), który ma na celu zaspokojenie potrzeb

iinteresów nadawcy kosztem potrzeb, pragnień czy intencji odbiorców takiego

przekazu, staje się manipulacją. Nie zawsze manipulacja ma jedynie wydźwięk

negatywny, azatem nie jest tak, że manipulacja zawsze musi mieć konotacje nie-

etyczne. Jak zauważyła Elżbieta Sanecka: „Zdarza się bowiem, że poprzez usunię-

cie wewnętrznych oporów jednostki iskłonienie jej, aby postępowała wokreślony

sposób, zgodnie ze swoim interesem iintencją, możliwe staje się udzielenie jej

pomocy lub wsparcia. Dlatego też wpływ społeczny często wykorzystywany jest

wniektórych rodzajach terapii, zarządzaniu oraz jako element procesu wycho-

wania. Ten dodatni element wywierania nacisku na pacjenta wykorzystuje lekarz

podając mu placebo iinformując, że jest to skuteczny lek przeciwbólowy”128.

Wprocesie manipulacji osoby manipulowane są traktowane przez manipula-

tora instrumentalnie, adobór metod isposobów osiągania celu jest uzależniony

od czterech czynników, tj. ważności celu dla manipulatora, charakteru relacji

między manipulatorem amanipulowanym, form przekazu komunikatów perswa-

zyjnych (bezpośrednich lub pośrednich) iużyteczności wdalszej perspektywie

127

Manipulacja, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/manipulacja.html

[o dcz yt : 07.0 8.2019].

128 E.Sanecka, Psychologiczne mechanizmy oddziaływania reklamy amanipulacje wrekla-

mie, s.2, Publikacje Edukacyjne, http://www.publi kacje.edu.pl/pdf/10023.pdf [odczy t: 07.08.2019].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…134

czasowej manipulowanego. E.Sanecka stwierdziła też, że: „Manipulacja wiąże się

zjasno określonymi motywami, metodami oraz celami manipulatora, pozostając

tym samym działaniem wpełni intencjonalnym. Za manipulację mogą zostać

uznane zatem wszystkie te zabiegi socjotechniczne, które wykorzystują prawid-

łowości rządzące funkcjonowaniem grup. Nieetyczne oddziaływanie społeczne

będzie koncentrować się wtakim wypadku na dążeniu do kontroli myśli, emocji

idziałań jednostek oraz grup. Wtakim kontekście naturalne icałkiem zrozumia-

łe wydaje się wykorzystanie narzędzi manipulacji przez polityków iprzywódców.

To właśnie oni, próbując sterować grupami społecznymi, sięgają do propagandy

iwcałkowicie intencjonalny sposób próbują narzucić jednostce lub grupie fał-

szywy obraz pewnej rzeczywistości”129.

Azatem, co istotne, elementem różnicującym wpływ społeczny od manipu-

lacji jest cel osoby manipulującej. To, czy jej celem nadrzędnym jest realizacja

własnych interesów iinteresów instytucji, którą reprezentuje, czy nie. Czy ta rea-

lizacja własnych interesów odbywa się wsposób niezgodny zich dobrem, wresz-

cie, czy działania te mają na celu ostatecznie kontrolowanie ich myśli, sterowanie

emocjami, anawet działaniami tych osób, czy nie.

Zmechanizmami oddziaływania wiąże się także termin „perswazja”, czyli

namawianie do czegoś lub odradzanie czegoś zprzytoczeniem odpowiednich

argumentów

130

. Elliot Aronson zauważył, iż współczesne czasy to czasy masowej

perswazji, wktórych dzięki środkom masowego przekazu specjaliści od reklamy

starają się pouczać, zachęcać inakłaniać do kupna produktów, usług, atakże do

głosowania na wybranego kandydata lub podpisania się pod jego poglądami. To

oddziaływanie nie musi być ani krzykliwe, ani nachalne, awręcz przeciwnie –

może być subtelne, anawet niezamierzone131.

Wyzwaniem dla współczesnej debaty, aszerzej sfery publicznej staje się także

subtelniejsza forma propagandy, bardzo rozpowszechniona szczególnie wmar-

ketingu, tj. propaganda postindustrialna. Anthony Pratkanis, Elliot Aronson

stwierdzili, że każde społeczeństwo potrzebuje mechanizmów podejmowania

decyzji, rozstrzygania sporów ikoordynowania działań. Jednakże społeczeństwo

XXw. wybrało perswazję. Badacze ci uważają, iż to właśnie wXXw. rozwinęła się

tego rodzaju propaganda, wktórej perswazja została zorganizowana na masową

129 E.Zdankiewicz-Ścigała, T.Maruszewski, Wokół psychomanipulacji, Wydawnictwo SWPS

Academica, Warszawa 2003, s.13.

130 Perswazja, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/perswazja.html

[o dcz yt : 07.0 8.2019].

131

E.Aronson, Człowiek – istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012,

s.68–69.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 135

skalę

132

. Oile wpierwszej połowie XXw. szczególnie destrukcyjna iniszcząca

okazała się propaganda polaryzacyjna, otyle od drugiej połowy XXw. coraz

bardziej szkodliwa staje się propaganda postindustrialna. Powoduje ona swoiste

„otępienie moralne”, jak zauważył wspominany Ralph Keyes, atakże stopniowy

kryzys etyki133.

Jakie więc czynniki decydują otym, jaki przekaz skłoni odbiorcę do zmiany

swojego poglądu, wywoła określoną emocję czy wpłynie na zmianę zachowa-

nia? Odpowiedź nie jest prosta, gdyż jest to cały zespół czynników sytuacyj-

nych iosobowościowych. Itak, wmyśl makiawelistycznej teorii osobowości

różni ludzie wtych samych sytuacjach społecznych wykazują odmienny poziom

umiejętności manipulacji innymi. Manipulator-makiawelista posiada wysokie

umiejętności manipulacji innymi i uważa, że uzasadnione kłamstwo jest rze-

czą dobrą, awiększość ludzi nie wie tak naprawdę, co jest dla nich najlepsze.

Makiawelizm to koncepcja polityczna zalecająca stosowanie zasady „cel uświęca

środki”

134

, atakże postawa charakteryzująca się cynizmem ibrakiem skrupułów

wdążeniu do celu135.

Inaczej czynniki osobowościowe wyjaśnił Philip Zimbardo. Według niego

sposób wchodzenia winterakcje społeczne (awzwiązku ztym również wsytu-

acje manipulacyjne) jest wdużym stopniu uzależniony od pryncypialności (ide-

alizmu) lub pragmatyzmu. Pragmatyk potraﬁ lepiej kontrolować swoje emocje,

aprzez odpowiednią autoprezentację może lepiej wpływać na zachowania innych,

tym samym skutecznie realizując własne zamierzenia icele136. Inną koncepcją

tłumaczącą, wjaki sposób zachodzi społeczne oddziaływanie, jest teoria Roberta

Cialdiniego. Ten psycholog społeczny wskazał na sześć ważnych mechanizmów

wywierania wpływu na innych, wykorzystujących zasady: wzajemności, kon-

sekwencji, społecznego dowodu słuszności, lubienia, autorytetu

137

oraz niedo-

stępności. Zasady te są utrwalane wprocesie socjalizacji tak trwale igłęboko, że

132 A.Pratkanis, E.Aronson, Wiek propagandy. Używanie inadużywanie propagandy na co

dzień, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s.14–15.

133

Zob. więcej: R.Keyes, Czas postprawdy. Nieszczerość ioszustwa wcodziennym życiu,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

134 Zob. N.Machiavelli, Książę, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004.

135

Makiawelizm, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/makiawelizm.

html [odczyt: 07.08.2019].

136 P.Zimbardo, Psychologia iżycie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s.420.

137

Wpsychologii społecznej jednym znajsłynniejszych był eksperyment Stanleya Milgrama

dotyczący zakresu ipotencjału sił osobowych, sytuacyjnych isystemowych (tj. oddziaływania

środowiska społecznego), uruchamiających wludziach pewne wewnętrzne struktury poznawcze,

które decydują oich skłonnościach do podporządkowywania się władzy. Rzeczywisty cel badań

Milgrama dotyczył kwestii, jak wiele bólu są wstanie zadać niewinnej oﬁerze zwyczajni ludzie,

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…136

będąc dorosłymi, ludzie nie zastanawiają się nad nimi, reagując automatycznie

wpewnych sytuacjach. Iwłaśnie ten automatyzm, płynący zzaufania do spraw-

dzonej reguły, może być wykorzystywany przez manipulatorów138.

Manipulację należy traktować jako relację asymetryczną, wktórej nadaw-

ca jest wpozycji dominującej od pozycji odbiorcy. Asymetria jest szczególnie

widoczna wkomunikowaniu masowym, wktórym masowa perswazja może przy-

brać formę propagandy ito zarówno wpaństwach totalitarnych, jak iustabilizo-

wanych demokracjach, jednakże zróżnym natężeniem. Współcześnie wsytuacji

nieskrępowanego przepływu informacji (dezinformacji) masowa komunikacja

może się okazać nawet silniejsza, gdyż podstawowym dobrem inajważniejszym

zasobem stała się właśnie informacja iprocesy informacyjne. We wszystkich

systemach politycznych wypowiedzi polityczne nie są iwłaściwie nie mogą być

wpełni obiektywne wtym sensie, że jest niemożliwe przedstawianie danego

komunikatu politycznego czy społecznego wpełni obiektywnie pod kątem dobo-

ru treści isposobu ich przedstawiania.

Elżbieta Sanecka podkreśliła, że informacja całkowicie neutralna jest perswa-

zyjnie bezużyteczna, awięc jest „martwa”. Taka informacja: „Zostanie bowiem

odrzucona wprocesie selekcji przez widza, słuchacza czy czytelnika jako nudna,

nieciekawa, pozbawiona znaczenia. Nadmiar, awręcz natłok coraz to nowych wia-

domości, zarzucanie współczesnego odbiorcy komunikatów prasowych, radio-

wych bądź telewizyjnych dużą ilością nieprzydatnych danych wymusza wzwiąz-

ku ztym na twórcy przekazu medialnego (bądź propagandowego) stosowanie

pewnych środków perswazji, które przyciągną potencjalnego odbiorcę. Podsta-

wowym znich (choć rzadko jedynym) jest odpowiednie operowanie językiem,

pewien specyﬁczny dobór słownictwa służący celom czysto perswazyjnym”139.

Przez manipulację językową należy rozumieć manipulację dokonywaną za

pomocą tekstów języka ogólnego, polegającą na narzucaniu zasadniczych zmian

wkodzie językowym przez modyﬁkację znaczeń wyrazów lub usuwanie pew-

nych wyrazów ze słownika. Dużo rzadziej jej przedmiotem jest sam język

140

Język idobór wyrazów, atakże wybrane ﬁgury retoryczne, umiejętne stosowa-

nie środków stylistycznych izamierzona emocjonalizacja (metafory, hiperbole,

kiedy takie jest ich zadanie itaki otrzymają rozkaz. Zob. S.Milgram, Posłuszeństwo wobec auto-

rytetu, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008.

138

R.Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi – teoria ipraktyka, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2000, s.34–67.

139 E.Sanecka, op. cit.

140 B.Dobek-Ostrowska, J.Fras, B.Ociepka, Teoria ipraktyka propagandy, Wydawnictwo

UWr, Wrocław 1999, s.99.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 137

epitety iinne), odwracanie znaczeń słów, logomachie141, zwroty dyskredytujące

oponentów, np. wszelkiego rodzaju wypowiedzi nienawistne, pogardliwe, mają

na celu nadanie tym wypowiedziom perswazyjnego charakteru.

Na krytyczną weryﬁkację źródeł informacji wspołeczeństwie informacyj-

nym, oprócz mechanizmów oddziaływania informacyjnego ipsychologicznego,

mogą mieć wpływ również nowe, różnego rodzaju uzależnienia behawioralne

obserwowane od lat wspołeczeństwie informacyjnym. Są to m.in.: zespół uza-

leżnienia od internetu142 izwiązana znim socjomania internetowa (ang. cyber-

-relationship addiction)

143

, przeciążenie informacyjne (ang. information overlo-

ad), czyli silna potrzeba pobierania informacji

144

, zespół uzależnienia od mediów

społecznościowych (ang. Facebook addiction disorder)145, fonoholizm (inaczej

141

Logomachia – jałowy spór osłowa, anie oistotę problemu. Słownik języka polskiego PWN,

https://sjp.pwn.pl/sjp/logomachia;2566291.html [odczyt: 25.04.2020].

142 Zespół uzależnienia od internetu – ZUI (ang. internet addiction disorder) to zespół zależ-

ności polegający na wielogodzinnym korzystaniu zniego, które jest dla pacjenta źródłem dys-

tresu iwkonsekwencji negatywnie wpływa na jego funkcjonowanie wsferze ﬁzycznej, psychicz-

nej, interpersonalnej, rodzinnej, ekonomicznej, atakże społecznej. Wymiennie używa się też

terminów: siecioholizm (ang. netaholics) lub sieciozależność (ang. net addiction), cyberzależność

(ang. cyber addiction) lub cybernałóg, internetoholizm, internetozależność, uzależnienie inter-

netowe lub uzależnienie od internetu (ang. internet addiction), uzależnienie komputerowe (ang.

computer addiction), zaburzenia spowodowane zależnością od internetu (ang. internet addiction

disorder), infoholizm, infozależność (ang. information addiction). Zob. więcej: A.Jakubik, Zespół

uzależnienia od internetu, „Studia Psychologica” 2002, nr3, s.135; M.Jędrzejko, A.Taper, Uza-

leżnienia behawioralne (człowiek itechnologie cyfrowe), [w:] Patologie iuzależnienia (wybrane

problemy teorii ipraktyki, (red.) B.Skwarek, E.Wulbach, L.Lewicka, Studio Poligraﬁczne Edy-

torka, Warszawa–Łódź 2014, s.13–38; C.Guerreschi, Nowe uzależnienia, Wydawnictwo Salwa-

tor, Kraków 2005; I.Gortad, Rodzaje iobjawy siecioholizmu, 2018, Uzależnienia Behawioralne,

https://www.uza leznieniabehawioralne.pl/siecioholizm/rodzaje-i-objawy-siecioholizmu/ [odczyt:

03.08.2019]; A.Ogonowska, Uzależnienia medialne, czyli opatologicznym wykorzystaniu mediów,

Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2014.

143

Socjomania internetowa to uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych; inter-

nauta nawiązuje nowe kontakty wyłącznie wsieci, natomiast ma zachwiane relacje poza cyber-

przestrzenią. Zob. więcej: I.Gortad, op. cit. [odczyt: 03.08.2019].

144 Ibidem [odczyt: 04.08.2019].

145

Pionierami wbadaniu uzależnienia od Facebooka są Cecilie S.Andreassen, Torbjørn Tor-

sheim, Geir S.Brunborg iStåle Pallesen zNorwegii. Uzależnienie od mediów społecznościowych

może powodować zmianę nastroju wynikającą zkorzystanianp. zFacebooka, zaabsorbowanie

nim, ukrywanie przed najbliższymi iznajomymi ilości czasu spędzonego na korzystaniu zplat-

form społecznościowych. Mogą się również pojawić „symptomy odstawienne” w ynikające zbraku

dostępu do tego medium, doświadczanie konﬂiktu psychicznego, interpersonalnego izwiązanego

zzaniedbaniem obowiązków czy porzuceniem hobby na rzecz spędzania czasu na korzystaniu

zFacebooka czy nawrót. Podaję za: W.Czerski, E.Gonciarz, Ryzyko uzależnienia studentów od

mediów społecznościowych na przykładzie Facebooka, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2017,

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…138

też nomofobia, ang. no mobile phobia)14 6. Ich negatywnymi konsekwencjami

mogą być: osłabienie więzi społecznych, zubożenie języka komunikacji, trudności

wnawiązywaniu bezpośrednich relacji społecznych (zaburzenia wsferze uczuć

iemocji oraz własnej tożsamości isamooceny), anawet, tak jak wprzypadku

innych form uzależnień od technologii ICT, zaburzenia podstawowych funkcji

biologicznych

147

. Uzależnienia te mogą również znacząco wpłynąć m.in. na zubo-

żenie zdolności krytycznego myślenia uinternautów itym samym podatność

wwiększym zakresie na oddziaływanie mechanizmów informacyjnych ipsy-

chologicznych, aco za tym idzie – skuteczność manipulacji.

Wybrane mechanizmy oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego

występujące wcyberprzestrzeni zasługują na analizę

148

. Zaliczyć do nich nale-

ży: zakażenie emocjonalne, manipulacja strachem (zarządzanie strachem), efekt

Krugera-Dunninga, efekt potwierdzenia, efekt odwróconego rezultatu, efekt

kameleona, efekt grupy iefekt jednorodności grupy obcej, iluzja asymetryczne-

go wglądu, efekt skupienia, efekt wrogich mediów, efekt śpiocha, efekt wspierania

decyzji, efekt fałszywej powszechności, efekt błędu plamki ślepej, efekt czystej

ekspozycji, efekt izolacji, efekt zaprzeczania, efekt pominięcia, efekt zaszczepie-

nia, mechanizm oddziaływania truizmów iefekt zapomnienia.

Werze cyfrowych mediów iplatform społecznościowych istotną rolę odgry-

wa mechanizm zarażenia emocjonalnego. Elliot Aronson wiele lat temu dostrzegł

siłę oddziaływania mediów właśnie ze względu na ich zdolność transferu emocji

inastroju pomiędzy odbiorcami149. Proces transferu emocji inastroju to mecha-

nizm zakażenia emocjonalnego (ang. emotional contagion)

150

. Aronson zauważył,

t.36, z.4, s.140; M.Dziewiecki, Portale społecznościowe, czyli ﬁkcyjne więzi, Opoka.pl, 2011,

https://opoka.org.pl/biblioteka/ X/XK/md_portales.html [odczyt: 29.04.2016].

146 Fonoholizm to niekontrolowany przymus ciągłego korzystania zaparatu komórkowego

i„bycia wkontakcie”, odczuwanie niepokoju, frustracji ireagowanie agresją wsytuacji, gdy jest

to niemożliwe, np. zpowodu rozładowania smartfonu lub braku zasięgu. A.Ogonowska, Psy-

chologia mediów ikomunikowania. Wprowadzenie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2018, s.158.

147 Ibidem.

148

Przy czym należy pamiętać, iż po pierwsze – internauci różnią się między sobą inie-

których ludzi trudniej jest przekonać do wyrażanego poglądu. Po drugie – wybrany typ przeka-

zu zawierającego wypowiedź wartościującą, który przemawia do jednej osoby, może wcale nie

przemawiać do innej. Zpodatnością bowiem na perswazję związana jest samoocena internauty.

Itak, osoba owysokiej samoocenie może przeżywać pewien rodzaj konﬂiktu, jeśli stwierdzi, że

jej opinia jest niezgodna zopinią w ysoce wiarygodnego nadawcy, auosoby oniskiej samoocenie

występuje niewielki konﬂikt lub nie ma go wcale. Ita osoba, chcąc postąpić słusznie, lepiej zrobi,

gdy zgodzi się zargumentami nadawcy.

149 E.Aronson, op. cit., s.71.

150

Zob. więcej: M.Wróbel, Otransferze emocji inastrojów między ludźmi – mechanizm ipsy-

chologiczne wyznaczniki zarażenia afektywnego, „Psychologia Społeczna” 2008, t.3, s.210–230.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 139

iż selektywne wysuwanie pewnych tematów na pierwszy plan sprawia, iż media

mogą oddziaływać na późniejsze wydarzenia, anie tylko informować onich151.

Mechanizm zakażenia emocjonalnego jako zwielokrotniony problem powró-

cił wraz z upowszechnieniem mediów społecznościowych i komunikatorów

internetowych. Ijak się wydaje, mechanizm ten jest skutecznie wykorzystywa-

ny przez doradców, konsultantów ispin doktorów tworzących manipulacyjne

kampanie dezinformacyjne. Mechanizm ten, obecny wplatformach social media

postanowili zbadać Adam Kramer, Jamie Guillory iJeﬀrey T.Hancock. W2012r.

przeanalizowali 3 mln postów (pozytywnych i negatywnych) wśród ponad

700 tys. użytkowników Facebooka. Wykazali oni, iż stany emocjonalne mogą

zostać przekazane innym użytkownikom przez emocjonalną infekcję, prowadząc

ludzi do odczuwania tych samych emocji. Przenikanie emocjonalne zachodziło

bez bezpośredniej interakcji między internautami (wystarczyły same posty pozy-

tywne lub negatywne udostępnione waktualnościach wsieci Facebook, wtzw.

news feed152), aprzy całkowitym braku niewerbalnych sygnałów153.

Ze względu na efekt Facebooka oraz zasięg, „ponadczasowość” i„transgra-

niczność” internetu mechanizm zakażenia emocjonalnego może przynieść efekty

większego transferu emocji, zwłaszcza tych negatywnych. Każdy pojedynczy post

może się stać newsem dnia owskaźniku oglądalności przekraczającym miliony

wyświetleń. Dodatkowo istotną rolę odgrywają wtym procesie algorytmy, np.

wsieci Facebook algorytm Edge Rank154. Mechanizm zakażenia emocjonalnego

151 E.Aronson, op. cit., s.72.

152 News feed to miejsce wmediach społecznościowych, wktór ym wyświetlają się akt ywności

znajomych inowe posty ze stron, które zostały przez internautę polubione.

153 A.Kramer, J.Guillory, J. T.Hancock, Experimental evidence of massive-scale emotional

contagion through social networks, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the Uni-

ted States of America” 2014, nr111 (29), s.8.788–8.790.

154

Schemat działania Edge Rank rozpisywany jest na trzy czynniki: „waga” (ang. weight) –

rodzaj treści, czy jest to link, tekst, obraz czy plik multimedialny, „powiązania” (ang. aﬃnity)

– dany post wyświetli się na News Feed wtedy, gdy wcześniejsze posty danej osoby zostały już

polubione, i„rozpad wczasie” (ang. decay) – im więcej czasu upłynęło od publikacji postu, tym

szansa za wyświetlenie treści na news feed jest coraz mniejsza. Jest to zestaw parametrów, które są

przypisane do każdej publikowanej na Facebooku treści, który wpływa na widoczność postów. Na

uwagę zasługuje artykuł Michała Pałasza, który zaprezentował rezultaty prowadzonej wduchu

teorii aktora-sieci (ang. actor-network theory – ANT) eksploracji przemian serwisu Facebook

wlatach 2004–2018, wefekcie których powstał iwktórych bierze aktywny, sprawczy udział ten

algory tm, określany jako Edge Rank Ranking albo po prostu jako algorytm Facebooka. M.Pałasz,

Algorytm Edge Rank serwisu Facebook: narodziny, rozwój idziałanie wujęciu teoriiaktora-sieci,

[w:] Humanizacja pracy. Technologiczno-społeczny wymiar sztucznej inteligencji. Władza algoryt-

mów?, (red.) M.Mamak-Zdanecka, D.Żuchowska-Skiba, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica,

Płock 2019, nr3 (297), s.71–84.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…140

umożliwia „wirusowe” rozprzestrzenianie najbardziej nieprawdopodobnych teo-

rii spiskowych zabarwionych najczęściej strachem lub lękiem.

Emocja strachu

155

odgrywa wżyciu człowieka niezwykle ważną rolę. Abra-

ham Maslow wzaproponowanej teorii hierarchii, która mimo krytyki jest najpo-

pularniejszą jak dotąd prezentacją ludzkich potrzeb, utworzył ich siedem katego-

rii, dzieląc je na potrzeby podstawowe iwyższe. Wśród podstawowych potrzeb

ludzkich pojawia się potrzeba bezpieczeństwa, która jest drugą – po ﬁzjologicz-

nych – potrzebą człowieka. Odczuwanie zaś emocji strachu motywuje jednostkę

do działania zapewniającego mu potrzebę poczucia bezpieczeństwa156.

Konsekwencją niezaspokojenia potrzeby wteorii Maslowa jest zatrzymanie

wrozwoju, atakże pogłębienie odczucia potrzeby. Jednostka, która nie zdołała we

właściwym dla siebie czasie usunąć poczucia braku bezpieczeństwa, trwa wnim

tak długo, aż cel nie zostanie osiągnięty. Wydłużający się okres niezaspokojenia

poszerza obszar braku. Zgodnie ztym założeniem osoba niemogąca uzyskać

poczucia bezpieczeństwa będzie coraz bardziej lękliwa iskupi się wyłącznie na

zagwarantowaniu sobie poczucia stabilizacji

157

. Stąd wywołanie strachu uczło-

wieka iumiejętne utrzymywanie go wtym stanie przez dłuższy interwał cza-

sowy może być dla architektów wszelkich kampanii zarówno informacyjnych,

jak idezinformacyjnych najskuteczniejszym sposobem wpływania na odbiorcę.

Potwierdzają to inne badania zzakresu psychologii społecznej. Bardzo waż-

nym bowiem czynnikiem wpływającym na skuteczność przekazu jest sposób

jego formułowania. Przede wszystkim interesująca jest skala wpływu przekazów

logicznych iemocjonalnych, przy czym najskuteczniejsze są apele odwołujące się

właśnie do strachu. Większość danych eksperymentalnych sugeruje, że nawet

gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmian, to im większy strach wzbudzi

przekazana informacja wdanej osobie, tym bardziej prawdopodobne jest podję-

cie przez nią pozytywnego, proﬁlaktycznego działania.

Eksperymenty Howarda Leventhala i jego współpracowników wykazały,

że komunikaty wzbudzające strach, ale zawierające szczegółowe wskazówki

155 Strach jest pojęciem zzakresu psychologii społecznej, ale także może być terminem waż-

nym dla socjologów, politologów iprawników. Owolności od strachu mówił Prezydent Stanów

Zjednoczonych Amer yki F. D.Roosevelt podczas słynnego przemówienia wygłoszonego podczas

uroczystości podpisania Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941r., prezentując koncepcję między-

narodowego (globalnego) ładu powojennego, opartego na czterech podstawowych wolnościach,

wtym właśnie na wolności od strachu, atakże wolności wypowiedzi.

156 Więcej na temat teorii: A.Maslow, Motywacja iosobowość, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2018.

157 J.Bieńkowska, Poszukiwanie metod skutecznego motywowania pracowników, „Acta Uni-

versitatis Lodziensis Oeconomica” 2010, nr234, s.403.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 141

są znacznie skuteczniejsze niż zalecenia, które takich wskazówek nie mają.

Leventhal przeprowadził na terenie kampusu uniwersyteckiego akcję mającą

nakłonić studentów do poddania się szczepieniom przeciwtężcowym i poda-

wał szczegółowe wskazówki co do miejsca iczasu przeprowadzania szczepień.

Wyniki wykazały, iż skuteczniejsze okazały się te apele, które wzbudziły wśród

studentów strach przed chorobą. Ito te apele skłoniły studentów do wyrażenia

zamiaru zgłoszenia się na zastrzyk. Ponadto szczegółowe instrukcje na temat

szczepień nie miały wpływu na te postawy izamiary, wywarły natomiast duży

wpływ na rzeczywiste zachowania. W grupie kontrolnej, której dostarczono

tylko instrukcje, anie podano komunikatu wzbudzającego strach, nie zaszcze-

pił się nikt158.

Jednakże, jak wykazały kolejne eksperymenty przeprowadzone przez Akivę

Libermana iShelly Chaiken, wpływ przekazów wzbudzających strach, połączo-

nych ze szczegółowymi wskazówkami dotyczącymi właściwego postępowania

jest zależny od warunków. Wpewnych okolicznościach wiele osób usuwa bowiem

zpamięci złe, przykre lub nieprzyjemne myśli, przyjmując postawę zaprzeczania.

Wtedy należy znaleźć inny sposób prowadzący do zmiany nastawienia odbior-

ców przekazu. Tym innym sposobem może być próba wywarcia wpływu przez

umieszczenie wprzekazie pojedynczego przykładu osobistego. Elliot Aronson

zauważył, że im bardziej żywe są te przykłady, tym większa jest ich siła przeko-

nywania, na większość ludzi bowiem głębszy wpływ wywiera jeden jasny, żywy,

osobisty przykład niż mnóstwo danych statystycznych. Warto otym pamiętać,

zwłaszcza iż powszechny wmediach społecznościowych stał się tzw. marke-

ting narracyjny, tj. storytelling159, atakże wkontekście współczesnych kampanii

podważających dowody naukowe. Odwołanie się do pojedynczego, ale osobiste-

go iemocjonalnie zmanipulowanego przykładu ma większą szansę dotarcia do

odbiorcy wczasach nadmiarowości informacyjnej.

Także strach stał się podstawową emocją wszystkich kampanii dezinfor-

macyjnych wostatnich latach. Właściwie należałoby sformułować twierdzenie,

zgodnie zktórym nie jest możliwe przeprowadzenie obecnie skutecznej kampa-

nii społecznej bez odwołania się do emocji strachu lub lęku. Całe grupy społeczne

158 Wbadaniu tym 28% badanych poddało się szczepieniom przeciwtężcowym po otrzyma-

niu szczegółow ych wskazówek, zaś spośród tych, którzy ich nie otrzymali – tylko 3%. E.Aronson,

op. cit., s.89–90.

159 Storytelling to opowiadanie wpierwszej osobie, tworzenie oryginalnej opowieści na

wybrany temat. Wmarketingu to tworzenie opowieści powiązanej ze światem marki ibudowa-

nie szerszego kontekstu oraz konstruowanie spójnej historii omarce iproduktach. NowyMar-

keting.pl, https://nowymarketing.pl/a/6715,s-storytelling-encyklopedia-marketingu [odczyt:

26.04.2020].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…142

systematycznie są straszone zagrożeniem ze strony uchodźców, migrantów,

Żydów, Romów, Ukraińców, osób LGBT+, ekologów, feministek czy „szczepion-

kowców” i„antyszczepionkowców”. Straszy się także skutkami brexitu, skutkami

niezrealizowanego brexitu. W2020r. także pandemią SARS-CoV-2 i„plande-

mią”, rzekomo wymyśloną przez polityków, lekarzy ifarmaceutów. Można zary-

zykować tezę, iż obecnie mamy do czynienia zfenomenem manipulacji strachem

wwielu współczesnych społeczeństwach demokratycznych

160

, które przecież

przez wiele lat od zakończenia II wojny światowej były konstruowane woparciu

opodstawową wartość, jaką jest wolność od strachu.

Efekt Krugera-Dunninga161 to zkolei zjawisko polegające na tym, że osoby

oniskich kwaliﬁkacjach wjakiejś dziedzinie mają tendencję do przeceniania

swoich umiejętności w tej dziedzinie. Iodwrotnie, osoby wysoko wykwaliﬁ-

kowane mają skłonność do zaniżania oceny swoich umiejętności. Efekt ten

towarzyszy wspomnianemu efektowi Facebooka ipostekspertom w mediach

społecznościowych.

W ramach mechanizmów oddziaływania na uwagę zasługuje też mecha-

nizm efektu potwierdzenia, powszechnie obserwowany wpostach internautów,

wzmocniony tzw. bańkami ﬁltrującymi. Użytkownicy często szukają tych infor-

macji, których spodziewają się odnaleźć, atakże otrzymują – werze wszech-

obecnych algorytmów prognostycznych – nowe, potwierdzające ich wcześniej-

sze opinie. Często mało istotne fakty albo fake newsy wyszukane wprzestrzeni

medialnej umacniają czytelników wich wcześniej podzielanych poglądach. Itak

informacja, która pojawia się waktualnościach wybranej sieci społecznościowej,

może utwierdzić wbłędnym przekonaniu oprawdziwości twierdzenia i„wyłą-

czyć” krytyczne myślenie. Co ciekawe, próba zaprezentowania dowodów na

bezpodstawność danego sądu, czy np. prezentowanej w internecie teorii spi-

skowej innym internautom uznającym jednak jej prawdziwość może często

jedynie wzmocnić pierwotne przekonanie oich prawdziwości uodbiorcy (efekt

odwrotnego rezultatu).

Przykładowo jedną z popularnych teorii spiskowych w Stanach Zjedno-

czonych Ameryki była fałszywa teoria opochodzeniu Baracka Obamy. Wielu

wyborców, nawet po zdementowaniu nieprawdziwych informacji orzekomo

160 Ograniczam swoje spostrzeżenia do społeczeństw demokratycznych wdemokracjach

liberalnych, analizuję bowiem zmiany wywoływane powszechnym prawem do wolności wypo-

wiedzi iwolnych mediów wtych społeczeństwach. Poza niniejszymi reﬂeksjami są systemy auto-

rytarne, wktórych podstawową regułą władczą jest zarządzanie strachem.

161 Justin Kruger iDavid Dunning za swoje badania i„odkrycie” efektu Krugera-Dunninga

otrzymali w2000r. Nagrodę Ig Nobla wdziedzinie psychologii.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 143

„nieamerykańskim” pochodzeniu byłego prezydenta, wciąż wierzyło wprawdzi-

wość tej teorii. Przekonanie oponentów bywa trudne, nawet jeśli dowodzenie

prawdziwości twierdzenia opiera się na racjonalnych dowodach idanych staty-

stycznych. Itak, wielu przeciwników szczepień przekonuje, iż większość dzieci

niezaszczepionych szczepionką MMR nie choruje na odrę, świnkę czy różyczkę,

zapominając tym samym ikwestionując mechanizm odporności zbiorowisko-

wej (populacyjnej)162.

Wśród użytkowników internetu ze wspólnego kręgu znajomych wramach

tzw. bańki informacyjnej może zachodzić efekt kameleona. Człowiek bowiem

wsposób naturalny pozytywniej ocenia swoją grupę, wktórej przebywa izktórą

się utożsamia.

Efekt grupy iefekt jednorodności grupy obcej prowadzą natomiast do twier-

dzenia, iż osoby oinnych poglądach będą oceniane krytycznej niż poglądy włas-

nej grupy. Tym samym internauta, uktórego zachodzi efekt kameleona, będzie

utwierdzał się coraz mocniej wsłuszności własnych poglądów. Tak zwana bańka

ﬁltrująca wzmacnia te mechanizmy. Argumenty sprzeczne zwłasnymi człowiek

przyjmuje trudniej, wsposób nieprzychylny iczęsto dobiera nowe poglądy „pod

własną tezę”. Co ciekawe, każdy człowiek wwiększym lub mniejszym stopniu

jest przekonany osłuszności własnych przekonań. Iluzja asymetrycznego wglą-

du, czyli przekonanie, iż wie się lepiej, sprawia, że internauta ufa własnym sądom,

aoddziaływanie informacyjne traktuje jako zagrożenie, które go nie dotyczy.

Sytuacja ta stwarza jednak możliwość wpłynięcia na innych, bo większość inter-

nautów nie ma świadomości, że przez te mechanizmy można na nich wpłynąć.

Itak, wten właśnie sposób przekonani byli niektórzy politycy brytyjscy twier-

dzący, iż brexit przyniesie jedynie pozytywne skutki dla społeczeństwa ipań-

stwa, wbrew twierdzeniom wielu ekonomistów czy politologów prezentujących

co najmniej sceptyczny scenariusz korzyści „pobrexitowych” dla gospodarki

Wielkiej Brytanii.

W erze mediów społecznościowych i nadmiarowości informacji warto

pamiętać o efekcie skupienia. Jest to błąd poznawczy polegający na przywią-

zywaniu zbyt dużej wagi do jednego szczegółu, co tym samym pozwala na

zapomnienie oszerszym kontekście lub samej istocie sprawy. Mechanizm ten

zaburza racjonalną ocenę użyteczności rozważanego rozwiązania. Itak, jeśli

162

Pojęcie „odporności zbiorowiskowej” (ang. herd immunity) wyrosło zobserwacji, że obec-

ność wpopulacji osób uodpornionych na daną chorobę zakaźną zmniejsza prawdopodobieńst wo

zachorowania na tę chorobę również występujących wtej populacji osób nieuodpornionych.

A.Zieliński, Pojęcie odporności zbiorowiskowej wzastosowaniu do oceny efektywności szczepień

ochronnych, „Przegląd Epidemiologiczny” 1999, nr53 (3–4), s.245–255.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…144

odbiorca informacji widzi po raz kolejny daną informację, może mieć odczucie,

iż ta informacja jest istotna, nie zdając sobie sprawy ztego, iż może być ona

efektem wyselekcjonowania za pośrednictwem algorytmów prognostycznych.

Fałszywe wiadomości są produkowane właśnie zmyślą odziałaniu tego efek-

tu, internauci koncentrują się na jednym krzykliwym szczególe, zapominając

osfałszowanym kontekście wiadomości.

Bardzo istotny jest również występujący wcyberprzestrzeni efekt wrogich

mediów

163

, czyli zjawisko psychologiczne dotyczące skłonności ludzi ookreślo-

nych, zdecydowanych poglądach izaangażowanych wjakąś sprawę, do postrze-

gania przez nich nawet neutralnych przekazów medialnych jako wrogich inie-

obiektywnych. Media, które starają się zachować neutralność iobiektywizm, są

niejednokrotnie oskarżane ostronniczość itendencyjność, aneutralne iwyważo-

ne przekazy są odbierane jako wrogie, faworyzujące oponentów, anawet fałszujące

rzeczywistość. Unikanie medialnego pokazywania zachowań skrajnych czy rady-

kalnych wzmacnia jedynie niechęć zradykalizowanych oponentów do politycz-

nego mainstreamu oraz mediów masowych i„ucieczkę” do mediów niszowych,

wktórych zaś może być obecny trolling ibotting mające na celu przekazywanie

informacji nieprawdziwych iwprowadzających wbłąd.

Skutkować to może także nieprawdziwym twierdzeniem orzekomym two-

rzeniu teorii spiskowych, dowodzeniem serwilizmu dziennikarskiego ibraku

obiektywizmu oraz zaangażowaniem po którejś ze stron rywalizacji politycz-

nej164. Na skuteczność perswazji wpływa także sama wiarygodność źródła prze-

kazu. Słynny eksperyment Carla Hovlanda iWaltera Weissa zlat 50. XXw.165

dostarczył ciekawych wniosków. Przeprowadzone badania dowiodły, iż ta sama

informacja została inaczej oceniona wzależności od tego, jaka osoba lub jakie

czasopismo ją przekazywało. Jeżeli źródło informacji było ocenione jako wia-

163

Twórcami pojęcia efektu wrogich mediów są: Robert P.Vallone, Lee Ross, Mark R.Lepper,

e hostile media phenomenon: Biased Perception and Perceptions of Media Bias in Coverage of

the „Beirut Massacre, „Journal of Personality and Social Psychology” 1985, vol. 49, s.577–585.

164

Zob. więcej: S.Gawroński, P.Piątkiewicz, Wykorzystanie monitoringu mediów wbada-

niach ekstremizmu politycznego, „Polityka iSpołeczeństwo” 2018, nr3 (16), s.12.

165 C. I.Hovland iW.Weiss wlatach 50. XXw. przeprowadzili eksperyment: dwie grupy

uczestników miały ocenić wiarygodność tekstu oatomowych łodziach podwodnych, przy czym

jednej grupie powiedziano, że jest to tekst autorstwa wybitnego naukowca J.Roberta Oppen-

heimera, adruga grupa otrzymała informację, że jest to tekst zpropagandowego radzieckiego

dziennika „Prawda”. Pierwsza grupa oceniła znacznie lepiej tekst niż druga. Badani zobu grup

spytani oopinię na temat tego artykułu miesiąc później odpowiedzieli jednak inaczej – osoby

zpierwszej grupy oceniły wiarygodność tekstu bardzo podobnie, natomiast osoby zdrugiej grupy

wwiększości uznały ten sam artykuł za wiarygodny. W.Weiss, A„sleeper” eﬀect in opinion change,

“e Journal of Abnormal and Social Psychology” 1953, vol. 48 (2), s.173–180.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 145

rygodne, opinia odbiorcy zmieniała się bezpośrednio po odebraniu przekazu

wkierunku zgodnym zargumentacją nadawcy. Im bardziej wiarygodne było

źródło informacji, tym lepszy był odbiór informacji.

Zasada ta jednak działała do pewnego stopnia, bo im więcej czasu minie od

zapoznania się zinformacją, tym lepiej zapamiętywana jest informacja (dezin-

formacja), azapominane źródło tej informacji (dezinformacji). Ów efekt śpiocha

wczasach postprawdy, dezinformacji ipropagandy wcyberprzestrzeni jest rów-

nież szeroko wykorzystywany. Rozpowszechniane wcyberprzestrzeni są memy,

mushupy, niepodpisane zdjęcia, posty, wktórych anonimowi twórcy publikują

teorie spiskowe, nieprawdziwe informacje izwykłe kłamstwa.

Popularność nadawcy również sprawia, iż atrakcyjniejszy staje się sam komu-

nikat. Ludzie, którzy są lubiani ichętnie oglądani, mają większy wpływ na opi-

nię publiczną (eksperyment Alice Eagly iShelly Chaiken). Zpunktu widzenia

skuteczności zaplanowanej kampanii informacyjnej istotne jest przekonanie

znanych ipopularnych osób (celebrytów) do zaangażowania wte działania pro-

mocyjne kampanii166.

Innym efektem jest efekt wspierania decyzji, czyli błąd poznawczy wystę-

pujący wprocesie podejmowania decyzji, polegający na zapamiętaniu własnych

decyzji jako lepszych niż rzeczywiście takimi były. Wynika to przede wszystkim

zfaktu, iż na temat wybranej opcji człowiek ma już dużo informacji, podczas

gdy zwykle wynik drugiej opcji jest mu nieznany. Można stwierdzić, iż odbiorca

informacji na tyle lubi swoje własne poglądy, że nawet jeśli pewne wybory poli-

tyczne lub społeczne go rozczarowały, to on itak będzie skłonny znowu oddać

głos na „przegraną sprawę”.

Wczasach mediów elektronicznych, grup dyskusyjnych iforów przynależ-

ność do tych grup może dodatkowo utrwalić internautów wokreślonym sposobie

interpretowania rzeczywistości, anawet doprowadzić do wytworzenia iutrwale-

nia skrajnie nieracjonalnych iuproszczonych skrótów myślowych. Efekt fałszywej

powszechności to skłonność doprzeceniania stopnia powszechności własnych

166

Wramach prowadzonych kampanii obozu „leave” iBritain Stronger in Europe znani

aktorzy icelebryci włączyli się do przekonywania wyborców do oddania głosu wreferendum

za lub przeciw wyjściu Wielkiej Brytanii zUnii Europejskiej. Do rozpoczętej przez Partię

Konserwatywną ipremiera Davida Camerona akcji przekonywania do głosowania za pozostaniem

wunijnych strukturach włączyli się m.in.:Jude Law, Keira Knightley,Benedict Cumberbatch, Jere-

my Clarkson, Matt Damon,Em ma Thompson iIan McKellen. Kampanię eurosceptyków poparli

m.in.: John Cleese, sir Ian Botham,Boris Johnson, Sol Campbell, Roger Daltrey, David James,

David Icke. Zob. Znani Brytyjczycy deklarują się wsprawie Brexitu. Kto za, akto przeciw?, „Poli-

tyka” 2016, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/ludzieistyle/1665816,1,znani-brytyjczycy-

-deklaruja-sie-w-sprawie-brexitu-kto-za-a-kto-przeciw.read [odczyt: 08.08.2019].

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…146

poglądów, której powodem jest podwyższona dostępność umysłowa orazświa-

domość możliwości podbudowania poczucia własnej wartości. Ten błąd atrybu-

cji jest popełniany częściej przezgrupy mniejszościowe167. Co ciekawe, właśnie

grupy mniejszościowe, aniejednokrotnie oskrajnych, radykalnych poglądach

werze cyfrowej mają szansę bardziej niż dotychczas zaistnieć wcyberprzestrze-

ni dzięki istnieniu tego efektu.

Mechanizm błędu poznawczego, tj. błędu plamki ślepej, polega na tym, iż

internauci wychodzą zzałożenia, iż inni mogą się mylić, ale nie oni sami. Ignoro-

wany jest fakt, iż to oni mogą się stać oﬁarami manipulacji ito bez świadomości

popełnienia tego błędu. Częściej popełniany jest ten błąd, kiedy internauci nie

pogłębiają stale swoich kompetencji intelektualnych inie uczą się krytycznego

myślenia. Wówczas częściej pojawia się unich wiara we własną nieomylność. Lista

błędów poznawczych, jakie każdy człowiek popełnia, jest długa. Znany jest także

efekt czystej ekspozycji, tj. wytworzenie pozytywnej opinii na czyjś temat pod

wpływem jedynie zwiększenia liczby kontaktów ztą osobą (stąd taką popular-

ność wcyberprzestrzeni mają historie konkretnych osób wformule storytelling)

oraz efekt izolacji, który określa tendencje człowieka do lepszego zapamiętywania

tych poglądów, które wjakiś sposób wyróżniają się, szokują, są skrajnie odmien-

ne od ogólnie przyjętych itp. Efekt izolacji jest powszechnie wykorzystywany

wmediach społecznościowych, atakże przy okazji publikacji klikbejtów.

Na uwagę zasługuje też efekt zaprzeczania, który powoduje tendencje do kry-

tycznego weryﬁkowania informacji, które zaprzeczają dotychczasowym poglą-

dom, przy jednoczesnym bezkrytycznym akceptowaniu informacji, które je

potwierdzają. Efekt zaprzeczania towarzyszy aktywistom isympatykom ruchów

antyszczepionkowych, przeciwnikom ruchów proekologicznych, ostatnio także

antymaseczkowych bądź antycovidowych iinnych.

Efekt pominięcia to natomiast błąd poznawczy, który określa tendencję czło-

wieka do oceniania pewnych działań jako szkodliwe lub niemoralne, przy jedno-

czesnym pominięciu innych lub ich braku inieuznaniu ich za szkodliwe. Wyda-

je się, iż efekt ten jest bardzo widoczny wwypowiedziach sympatyków ruchów

antyszczepionkowych, którzy dostrzegają ryzyko wystąpienia niepożądanych

odczynów poszczepiennych, jednakże nie dostrzegają lub nie chcą dostrzec ryzy-

ka często wielokrotnie większego, azwiązanego zsamym zachorowaniem na

wirusową chorobę zakaźną.

167

P.Piotrowski, Przecież wszyscy tak sądzą. Czym jest efekt fałszywej powszechności, Por tal

Mała Psychologia, https://www.mala-psychologia.eu/efekt-falszywej-powszechnosci/ [odczyt:

09.08.2019].

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 147

Istotną rolę wspołeczeństwie odgrywają truizmy kulturowe iefekt zaszcze-

pienia. Ten drugi mechanizm występuje wsytuacji, gdy danej osobie najpierw

przedstawi się krótko pewien argument, aby wprzyszłości przedstawić pełną

argumentację. Osoba taka będzie wtedy „uodporniona” na tę argumentację wpeł-

nej wersji. Efekt ten powinien być także wykorzystywany wprocesie krytyczne-

go myślenia. Konsekwencja zaszczepienia najskuteczniej wytwarza odporność

wtedy, kiedy atakowany pogląd jest truizmem kulturowym

168

. Itak, truizmem

może być stwierdzenie otym, iż „uciekającym oﬁarom wojny należy udzielić

schronienia ipomocy humanitarnej” albo „szczepienia powodują powstrzymanie

epidemii groźnych chorób”. Truizmy te rzadko są podawane wwątpliwość. Nie-

stety kiedy nikt ich nie podważa (np. wramach edukacji szkolnej), stosunkowo

łatwo jest je po upływie wielu lat obalić. Bardzo łatwo bowiem ludzie przestają

zdawać sobie sprawę ztego, dlaczego właściwie są one uznawane. Dodatkowo,

aby mieć motywację do ich umacniania, należy mieć świadomość tzw. słabych

punktów pewnych poglądów.

Najlepszym sposobem jest zaatakowanie w ybranego truizmu czy poddanie ich

krytycznemu myśleniu. Stąd tak istotne jest wychowywanie iedukacja, wktórej

kluczową rolę powinno odgrywać uczenie krytycznego myślenia ipełna swobo-

da zadawanych pytań. Obserwowany obecnie trend zaprzeczania wieloletnim

truizmom społecznym, np. dotyczącym pomocy humanitarnej prześladowanym

oﬁarom konﬂiktów zbrojnych, szczepień wproﬁlaktyce chorób zakaźnych, a także

związanym zkoniecznością tolerancji wobec osób oinnym pochodzeniu narodo-

wym, etnicznym, innej rasie, kolorze skóry czy wyznaniu, wydaje się być efektem

zapomnienia ibraku odpowiedniej edukacji na wczesnym etapie rozwoju dziecka.

Zefektem zapomnienia ma my do czynienia, kiedy upływ czasu powoduje, iż infor-

macje, atakże towarzyszące w ydarzeniom traumatycznym (inie tylko) emocje są

tracone iwypierane zludzkiej pamięci.

Przykładowo zestawienie wyników różnych badań przeprowadzonych wPol-

sce wlatach 2006–2016, dotyczące zmiany postawy społecznej wkwestii sto-

sunku Polaków do przyjmowania uchodźców potwierdza wystąpienie efektu

zapomnienia w kwestii konieczności udzielenia pomocy oﬁarom konﬂiktów

zbrojnych. Itak, w2006r. aż 72% respondentów uważało, że Polska jest zobo-

wiązana do przyjmowania uchodźców ze względu na fakt, iż Polacy sami nie-

gdyś poszukiwali schronienia, natomiast w 2016 r. (na przestrzeni dziesięciu

miesięcy prowadzonego badania) już ponad połowa obywateli (między 52%

168

Truizmem kulturowym jest przekonanie akceptowane jako bezspornie prawdziwe przez

większość członków danej społeczności; najczęściej ma konotacje pejoratywne.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…148

a61%) była przeciwna przyjmowaniu uchodźców zterenów objętych konﬂik-

tami zbrojnymi169.

Michał Bilewicz stwierdził, że zaobserwowany kryzys uchodźczy wPolsce

w2015 r. był głównie kryzysem postaw, które wdużo większym stopniu wynikały

zlęków aniżeli zracjonalnej kalkulacji korzyści ikosztów związanych znapły-

wem uchodźców zBliskiego Wschodu iAfryki, apodstawowymi źródłami nie-

chęci do uchodźców były niektóre media ipolitycy170.

Jedną zprzyczyn zmiany trendu społecznego dotyczącego stosunku Pola-

ków do kwestii przyjmowania uchodźców był właśnie brak odpowiednich lekcji

wszkołach zzakresu wiedzy ospołeczeństwie, podczas których uczniowie mogli-

by zadawać swobodnie pytania dotyczące zasadności udzielania pomocy osobom

uciekającym przed przemocą iwojną. Dodatkowo efekt kabiny pilota wśród poko-

lenia młodych osób „wychowanych” wkulturze cyfrowej nie pozwalał niejedno-

krotnie na zetknięcie się zprzeżywanymi emocjami oﬁar ataku. Badania CBOS

potwierdzają hipotezę owzroście akceptacji przyjmowania uchodźców wraz

zwiekiem iwykształceniem. Aprobata dla polityki przyjmowania uchodźców

była wyraźnie częstsza wśród badanych zwykształceniem wyższym (43%). Naj-

rzadziej akceptację przyjęcia części uchodźców ztych rejonów wyrażali najmłod-

si badani (od 18. do 24. roku życia – 18%)171.

Podobne korelacje pomiędzy lękiem, brakiem wiedzy awiekiem zauważono

po przeprowadzonych przez CBOS w2017r. badaniach dotyczących stosunku

Polaków do obowiązku szczepienia dzieci. Brak obowiązkowego szczepienia

swojego dziecka (dzieci) zdecydowanie częściej wporównaniu zinnymi dekla-

rowały młode matki: co ósma (12%) kobieta wwieku 24–35 lat mająca dziecko

(dzieci) stwierdziła, że dotyczy to jej potomstwa. Autorzy badania stwierdzi-

li ponadto, iż dane te pośrednio potwierdziły, że zjawisko unikania szczepień

nasiliło się wostatnich latach. Najczęściej deklarowanym powodem rezygnacji

ze szczepienia były obawy przed skutkami szczepionki (40%) iprzeciwwskaza-

nia medyczne (39%)172.

169

Wyniki badania z2006r. pochodzą zTNS OBOP, Polacy ouchodźcach – wyniki badania

zrealizowanego trzy tygodnie po obchodach Dnia Uchodźcy, A.Chrzanowska, K.Gracz, Warsza-

wa 2007, s.56–63; wyniki badania z2016r. w: Centrum Badania Opinii Społecznej, Stosunek

do przyjmowania uchodźców. Komunikat zbadań, 2016, nr12, https://www.cbos.pl/SPISKOM.

POL/2016/K_012_16.PDF [odczyt: 11.08.2019].

170

M.Bilewicz, Kryzys uchodźczy jako kryzys postaw, 2015, Naukaonline.pl, http://nauka-

online.pan.pl/index.php/nasze-teksty/nauki-humanistyczne/item/2476-kryzys-uchodzczy-jako-

-kryzys-postaw [odczyt: 11.08.2019].

171 CBOS, Stosunek do przyjmowania uchodźców. Komunikat zbadań, 2016, nr12, s.3,

https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_012_16.PDF [odczyt: 11.08.2019].

172 Ibidem.

2.4. Informacyjne ipsychologiczne mechanizmy oddziaływania… 149

Badacze zauważyli też zaskakujący w2016r. trend, zgodnie zktórym zjednej

strony wzrastała od kilku lat liczba odmów rodziców wkwestii szczepienia włas-

nych dzieci, zdrugiej zaś – poprawił się ich stosunek co do faktu ich obowiązko-

wości. Wzrósł odsetek przekonanych odobroczynnym działaniu oraz celowości

ikonieczności szczepień. Przybyło osób podzielających opinię, że szczepienie

dzieci powoduje więcej dobrego niż złego (wzrost o6 punktów procentowych),

atakże że jest to najskuteczniejszy sposób ochrony dzieci przed poważnymi

chorobami (wzrost o7 punktów procentowych) oraz – zdaniem respondentów –

szczepienie eliminuje wiele groźnych chorób (wzrost o6 punktów procentowych).

Jednocześnie stracił na popularności pogląd, według którego głównym powodem

promowania szczepień ochronnych są interesy ﬁrm farmaceutycznych (spadek

o9 punktów procentowych)173.

Wyniki tych badań mogłyby potwierdzać wystąpienie tzw. efektu Sochy (od

nazwiska prezeski Stowarzyszenia STOP NOP174 Justyny Sochy) ito na ponad

rok przed osiągnięciem przez nią widoczności medialnej. Tak zwany efekt Sochy

pojawił się w2018r. wzwiązku zzainicjowaniem debaty publicznej na temat

skierowanego do prac parlamentarnych projektu obywatelskiego znoszącego

obowiązek szczepień175.

Podsumowując, ludzkie myślenie nie zawsze jest logiczne, ichoć ludzie są

zdolni do racjonalnego myślenia, to jednak wrównym stopniu, anawet czasa-

mi bardziej skłonni są do uproszczeń, zniekształceń iniedbałości wmyśleniu.

173

Kontrowersyjny pogląd, zgodnie zktórym zamiast szczepienia lepiej pozwolić dziecku

przechorować chorobę zakaźną inabyć naturalną odporność, podzielało jedynie 13% ogółu bada-

nych. Wciąż zdecydowana większość Polaków (73%) sądziła, że szczepionki były bezpieczne,

choć wtym przypadku odnotowano niewielki spadek odsetka ocen zdecydowanie pozytywnych

(o3 punkty procentowe). Praktycznie bez zmian pozostał odsetek przekonanych omożliwych

negatywnych skutkach ubocznych szczepionek (37%) lub wywoływaniu przez nie poważnych

zaburzeń rozwojowych (22%, wzrost o1 punkt procentowy). CBOS, Polacy oobowiązku szczepie-

nia dzieci , Komunikat zbadań, 2017, nr100, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2017/K_100_17.

PDF, s.4–6 [odczyt: 11.08.2019].

174 Stowarzyszenie STOP NOP (NOP – akronim słów „niepożądane odczyny poszczepien-

ne”) to organizacja informująca opinię publiczną oszczepieniach, ich ryzyku, niepożądanych

odczynach poszczepiennych iwolności wyboru wkwestii szczepień winnych państwach euro-

pejskich. Zdaniem prezeski Justyny Sochy, Stowarzyszenie nie jest ruchem antyszczepionkowym,

apropacjenckim. Socha współorganizuje cykliczne protesty wWarszawie przeciwko obowiązko-

wemu szczepieniu. Proﬁl stowarzyszenia na Facebooku został polubiony wgrudniu 2019r. ponad

132 tys. razy. Stowarzyszenie STOP NOP, https://www.facebook.com/stowarzyszeniestopnop/

[odczyt: 10.01.2019].

175

Stowarzyszenie STOP NOP było organizatorem akcji zbierania podpisów pod obywa-

telskim projektem ustawy ozmianie Ustawy ozapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń ichorób

zakaźnych uludzi, który wpłynął w2018r. do Sejmu RP.Projekt został podpisany przez ponad

120 tysięcy osób, apodpisy zbierano wramach akcji „Chrońmy polskie dzieci”.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…150

Większość internautów nie posiada wystarczającej wiedzy iumiejętności, aby

dokonywać prawidłowej weryﬁkacji źródeł ikorzystać racjonalnie z„potopu

informacyjnego” wcyberprzestrzeni. Aby zrozumieć, jak zmienić opinie iposta-

wy innych osób, należy poznać złożony proces ludzkiego myślenia oraz motywy,

którymi kierują się ludzie.

Fenomen wielu kampanii dezinformacyjnych, októrych piszę wrozdziale 5,

stał się możliwy m.in. za sprawą umiejętnego wykorzystania mechanizmów

oddziaływania psychologicznego i informacyjnego. Przeanalizowano te naj-

częściej występujące w cyberprzestrzeni i najpowszechniej zidentyﬁkowane.

Wypowiedzi rezonowane przy pomocy mechanizmów oddziaływania informa-

cyjnego ipsychologicznego mogą dezorganizować debatę publiczną iuniemoż-

liwiać wymianę racjonalnych argumentów. Błędy poznawcze występują często

nie tylko z powodu ograniczonych zasobów poznawczych człowieka, ale także

braku czasu na weryﬁkację nieprawdziwych informacji wczasach kryzysu dez-

informacyjnego, niejednokrotnie także braku motywacji użytkowników inter-

netu do formułowania poprawnych sądów oraz zchęci zachowania dobrego

samopoczucia. Efekt kabiny pogłosowej iobecność wcyberprzestrzeni mecha-

nizmów oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego, odpowiedzialnych

za manipulacyjny charakter przekazów internetowych są podstawowymi prob-

lemami badawczymi, bez których nie jest możliwe lepsze poznanie fenomenu

współczesnej propagandy cyfrowej.

2.5. Metodologia badań nad wolnością wypowiedzi

wspołeczeństwie informacyjnym

Interdyscyplinarny charakter badań zarówno nad wolnością wypowiedzi, jak

inad technologiami informacyjnymi ikomunikacyjnymi, wtym nad internetem

imediami społecznościowymi wczasach zmian technologicznych, społecznych,

ekonomicznych ipolitycznych sprawiają, iż zjednej strony badanie wolności

wypowiedzi wspołeczeństwie informacyjnym jest procesem niezwykle intere-

sującym, zdrugiej zaś – zadaniem trudnym izłożonym, wymagającym bowiem

od badacza znajomości nie tylko aparatury pojęciowej, ale imetod badawczych

zzakresu kilku dyscyplin naukowych.

Badania służące realizacji celu pracy zostały przeprowadzone zwykorzy-

staniem następujących metod: formalno-dogmatycznej

176

zelementami metod

176

Tj. metoda instytucjonalno-prawna na gruncie nauk opolityce, która łączy ze sobą grupę

metod zzakresu nauk prawnych.

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 151

historycznych oraz analizy porównawczej, systemowej, wtórnej metody danych

zastanych (ang. desk research), ramowania (ang. framing), „badania przez słu-

chanie” (ang. social listening) iaktora-sieci (ang. actor-network theory – ANT).

Ważny ipodstawowy obszar badań podejmowanych wtej monograﬁi dotyczy

analizy gwarancji ochrony wolności wypowiedzi na poziomie międzynarodo-

wym ikrajowym, tj. gwarancji wynikających zumów międzynarodowych, pol-

skiej ustawy zasadniczej iwybranych ustaw zwykłych. Analiza obejmuje więc

zasadniczo poziom właściwych regulacji najwyższego rzędu obowiązujących

wPolsce, tj. norm Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z1997r., norm Euro-

pejskiej konwencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolności z1950r.,

postanowień Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej177 z2000r. (Charter

of Fundamental Rights of the European Union) oraz norm Międzynarodowego

Paktu Praw Obywatelskich iPolitycznych178 z1966r. (International Convention

on Civil and Political Rights). Analizie poddano też wybrane normy prawne

zawarte przede wszystkim wprawie prasowym179 z1984r., prawie oradiofonii

itelewizji180 z1992r. iprawie dostępu do informacji publicznej181 z2001r. oraz

kodeksach: karnym182 z1997r., cywilnym183 z1964r. iwyborczym184 z2011r.

Przeanalizowano wybrane normy prawne ztzw. ustawodawstwa antyfejkowego

(tj. normy mające na celu przeciwdziałanie rozpowszechnianiu fałszywych wia-

domości) przyjętego m.in. w Niemczech iFrancji (zmiany wKodeksie wybor-

czym, Code électoral z2019 r.185). Na szczególną uwagę zasługuje niemiecka ustawa

oegzekwowaniu prawa wsieci, tj. Gesetz zur Verbesserung der Rechtsdurchset-

zung in sozialen Netzwerken, Netzwerkdurchsetzungsgesetz (NetzDG)186 z2017r.

177 Karta praw podstawowych, podpisana powtórnie 12 grudnia 2007r., Dz.Urz. UE,

14.12.2007, C 303.

178

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich ipolitycznych z16 grudnia 1966r., Dz.U.1977,

nr38, poz. 167.

179 Oprawie prasowym – ustawa zdnia 26 stycznia 1984r., t.j. Dz.U.2018r., poz. 1914.

180 Oradiofonii itelewizji – ustawa zdnia 29 grudnia 1992r., t.j. Dz.U.2019r., poz. 361, 643,

1495, 1655

181 Odostępie do informacji publicznej – ustawa zdnia 6 września 2001r., t.j. Dz.U.2019r.,

poz. 1429.

182 Kodeks karny – ustawa z6 czerwca 1997r., t.j. Dz.U.2019r., poz. 1950, 2128.

183 Kodeks cywilny – ustawa z23 kwietnia 1964r., t.j. Dz.U.2019r., poz. 1145.

184 Kodeks wyborczy – ustawa z5 stycznia 2011r., t. j. Dz.U.2019r., poz. 684, 1504.

185

Code électoral – ustawa z23 września 2019r., Legifrance.gouv.fr, https://ww w.legifrance.

gouv.fr/ telecharger_pdf.do?cidTexte=LEGITEXT000006070239.

186 Gesetz zur Verbesserung der Rechtsdurchsetzung in sozialen Netzwerken, Netzwerk-

durchsetzungsgesetz (NetzDG) – ustawa zdnia 1 września 2017r., Dejure.org, https://dejure.org/

BGBl/2017/BGBl._I_S._3352, Bundesgesetzblatt IS.3352.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…152

Omówiono wybrane międzynarodowe i krajowe orzecznictwo z zakresu

standardów prawnych dotyczące ochrony wolności wypowiedzi, tj. orzeczeń

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Trybunału Konsty-

tucyjnego w Polsce, Sądu Najwyższego wPolsce isądów powszechnych oraz

decyzje Komitetu Praw Człowieka wGenewie (Human Rights Committee).

Analizie poddano międzynarodowe ikrajowe dokumenty polityczne doty-

czące ochrony wolności wypowiedzi iprzeciwdziałania jej nadużywaniu przy-

jęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych, Radę Europy, Unię Europejską

iPolskę, m.in. strategie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, plany działań

i kodeksy przeciwdziałania nadużywaniu wolności wypowiedzi w cyberprze-

strzeni, tj. Kodeks postępowania dotyczącego nielegalnego nawoływania do

nienawiści Unii Europejskiej w internecie z 2016 r. i Kodeks postępowania

wzakresie zwalczania dezinformacji UE z2018r., atakże rekomendacje Rzecz-

nika Praw Obywatelskich z2019r. wsprawie przeciwdziałania mowie nienawiści

wPolsce.

Wcelu zbadania zachodzących we współczesnych systemach politycznych

zjawisk, procesów iwydarzeń będących konsekwencją rozwoju technologii tele-

informatycznych idemokratyzacji wolności wypowiedzi wcyberprzestrzeni oraz

ich wpływu na kondycję demokracji liberalnej zastosowano metodę systemową.

Należy bowiem pamiętać, iż bez szeroko pojętego zagwarantowania wolności

wypowiedzi, wolnych mediów idyskursu publicznego nie ma efektywnej demo-

kracji liberalnej. Przy czym dogmatem nieskrępowanej iracjonalnej debaty musi

być m.in. rzetelne dziennikarstwo, dążenie do prawdy iposzanowanie godności

ludzkiej. To ogólne założenie jest niezaprzeczalne. Propagandyzacja itabloidyza-

cja dyskursu publicznego, rozpowszechnianie mowy nienawiści idezinformacji

wcyberprzestrzeni ipoza nią, masowy trolling ibotting stosowany na usługach

propagandy polaryzacyjnej ikomputacyjnej musi nieuchronnie prowadzić do

stopniowego osłabienia jakości demokracji liberalnej.

Metodę porównawczą wykorzystano m.in. do sformułowania wniosków

opotrzebie izasadności prowadzenia polityki przeciwdziałania dezinformacji,

mowie nienawiści irozpowszechnianiu poglądów antydemokratycznych itzw.

ustawodawstwa antyfejkowego podejmowanych na poziomie międzynarodowym

ikrajowym. Metoda ta posłużyła także do przeprowadzenia analizy międzyna-

rodowych ikrajowych normatywnych podstaw ochrony wolności wypowiedzi.

Rozwój technologiczny przyczynił się do zbierania iarchiwizowania ogrom-

nej ilości materiału badawczego, który jest łatwo dostępny na potrzeby badaczy.

Ajedną zistotnych ipomocnych dla badaczy cech internetu jest jego „pamięć

absolutna” (ang. permanent records), wszystkie bowiem informacje izdarzenia są

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 153

zachowywane iprzechowywane187, tj. Big Data, czyli potężne zbiory informacji

odużej objętości, różnorodności izmienności. Big Data to także system, na bazie

którego możliwe jest pobieranie, przechowywanie bardzo dużych ilości danych

zarówno ustrukturyzowanych, jak inieustrukturyzowanych (np. informacje

publikowane na portalach społecznościowych), dający możliwość szybkiej ana-

lizy informacji wczasie zbliżonym do rzeczywistego, która prowadzi do odkry-

wania związków, które dotychczas wydawały się nieoczywiste. Wtym kontekście

nasuwa się jednak pytanie omożliwości wykorzystania takiego potencjału przez

ﬁrmy, naukowców, ale także przez polityków wcelu dochodzenia do władzy

188

co ostatnie było obserwowane podczas kampanii brexitowej obozu „leave”, jak

również kampanii wyborczej Donalda Trumpa.

Jedną zmetod pozwalających na analizę danych już opublikowanych wfor-

mie raportów zbadań, artykułów elektronicznych ibaz danych jest metoda desk

research. Badacze dzięki „pamięci absolutnej” internetu mają nieograniczony

wręcz dostęp do ogromnego rezerwuaru takich danych

189

. Metoda desk research

pozwala na ponowną analizę zgromadzonych wcyberprzestrzeni danych.

Metoda desk research (inaczej: badanie zza biurka) opiera się bowiem na

korzystaniu zdanych zastanych (wtórnych). Dane zastane są bowiem nieod-

zownym elementem wszelkich badań, wspierają nie tylko etap projektowania

badań, ich realizację, ale też analizę danych wbadaniach społecznych190. Desk

research jako jedna zmetod badawczych jest połączeniem zalet innych badań

niereaktywnych, tj. analizy treści, analizy istniejących danych statystycznych

ianalizy historyczno-porównawczej. Wanalizie desk research wykorzystywane

są zarówno analizy treści (już na etapie wyszukiwania źródeł), jak iistniejące

dane statystyczne, atakże przeprowadzane są przekrojowe analizy iporównania

danych historycznych191. Na podstawie tej metody analizie poddano:

dane statystyczne pochodzące zośrodków badania opinii publicznej, m.in.:

Centrum Badania Opinii Społecznej, Głównego Urzędu Statystycznego, Eurosta-

tu, także pochodzące zthink tanków, np. Economist Intelligence Unit, Freedom

187 Ibidem, s.5.

188

Więcej na ten temat wdalszej części monograﬁi, atakże w: L.Dajerling, Era Big Data,

czyli jak postęp technologiczny imetodologiczny wpływa na wybory prezydenckie?, „Reﬂeksje.

Pismo naukowe studentów idoktorantów WNPiD UAM” 2016, issue 14, s.45–62.

189 B.Borowska-Beszta, U.Bartnikowska, K.Ćwirynkało, Analiza wtórna jakościowych

badań zastanych: przegląd założeń teoretycznych iaplikacji metodologicznych, „Ja kościowe Bada-

nia Pedagogiczne” 2017, t.2, nr1, s.5.

190

Z.Bednarowska, Desk research – wykorzystanie potencjału danych zastanych wprowa-

dzeniu badań marketingowych ibadań społecznych, „Marketing iRynek” 2015, nr7, s.18.

191 Ibidem, s.19.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…154

House czy wygenerowane przy użyciu aplikacji Google Trends

192

. Ponadto wyko-

rzystano dane pochodzące zprzeprowadzonych badań ilościowych ijakościo-

wych takich inicjatyw badawczych, jak: Rady Języka Polskiego przy Polskiej

Akademii Nauk (raport na temat realizacji misji publicznej przez TVP wPolsce,

Sprawozdanie ze stanu ochrony języka polskiego za lata 2016–2017. Język infor-

macji politycznej, 2018)193, Frontu Europejskiego (projekt Dezinformacja ipropa-

ganda wpolskim internecie wtrakcie kampanii wyborczej, 2019)194 , Helsińskiej

Fundacji Praw Człowieka (projekt Fake newsy idezinformacja wkampaniach

wyborczych wPolsce w2019)195 iOxford Internet Institute, ośrodka badawcze-

go realizującego wramach COMPRO Research Project projekty mające na celu

scharakteryzowanie ianalizę przejawów propagandy komputacyjnej wsieci oraz

jej skutków społecznych ipolitycznych;

zawartość platform informacyjnych instytucji iorganów Rady Europy,

Unii Europejskiej oraz funkcjonujących wPolsce, wtym szczególnej analizie

poddano zawartości serwisów: EU vs. Disinformation powołanego przez East

Stratcom Task Force do przeciwdziałania dezinformacji prokremlowskiej; Digital

Single Market (tj. Jednolity Rynek Cyfrowy) będący częścią unijnego programu

agendy cyfrowej Europa 2020 (Digital Agenda for Europe 2020), atakże Biura

Przedstawiciela Organizacji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie do spraw

wolności mediów, Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wPolsce;

zawartość wybranych mediów społecznościowych, przede wszystkim:

Facebook, Twitter, YouTube; metodą ramowania przeanalizowano wzmianki196

pochodzące zproﬁli polityków (np. Donalda Trumpa), organizacji społecznych

192 Google Trends to aplikacja pozwalająca na poszukiwanie tematów społecznych, poli-

tycznych, gospodarczych iwszelkich innych cieszących się zainteresowaniem użytkowników

internetu.

193 K.Kłosińska, R.Zimny, P.Żukiewicz, Sprawozdanie ze stanu ochrony języka polskiego za

lata 2016–2017. Język informacji politycznej, 2018, s.6–7, Rada Języka Polskiego, http://www.rjp.

pan.pl [odczyt: 17.09.2019].

194 J.Grabarczyk, M.Mazurkiew icz, J.Patrick, Dezinformacja ipropaganda wpolskim interne-

cie wtrakcie kampanii wyborczej 2019, Warszawa 2019, Front Europejski, w ww.fronteuropejski.pl

[odczyt: 21.04.2020].

195 A.Mikulska-Jolles, Fake newsy idezinformacja wkampaniach wyborczych wPolsce

w2019r., Warszawa 2020, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, http://www.hfhr.pl/fake-newsy-

-i-dezinformacja-w-kampaniach-wyborczych-w-polsce-w-2019-r-raport-z-obserwacji/ [odczyt:

21.04.2020].

196

„Wzmianka (ang. ﬂash, news) jest gatunkiem informacyjnym odpowiadającym zwykle

tylko na trzy pytania: kto? co? gdzie? dotyczące pojedynczego faktu, wydarzenia. Najczęściej

wzmianka zawiera się wjednym, dwóch zdaniach, wktórych jej autor skupia się na najważniej-

szym szczególe zdarzenia. Wzmianka jest składnikiem kroniki, przeglądu wydarzeń dnia, tygo-

dnia, miesiąca, umieszczana jest więc zazwyczaj wdziennikach […] albo podawana wradiu lub

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 155

(np. Stowarzyszenie STOP NOP, Uchodźcy.info, Wojownicy Klawiatury

197

), pub-

likowane wformie komentarzy, memów, fotograﬁi iinnych.

Badania nad nowymi technologiami ICT, wtym nad internetem, ponad dwie

dekady temu zostały określone mianem najszybciej rozwijającego się pola badaw-

czego nauk społecznych. Wyjątkowość internetu podkreśla jego nazwa, stoso-

wana wpiśmiennictwie naukowym ipublicystyce, tj. „wirtualna rzeczywistość”.

Użycie słowa „rzeczywistość” nadaje wysoki status fenomenowi internetu, jak

zauważył bowiem Daniel Mider, nie tylko wskazuje, że jest to odrębny irządzący

się swoimi prawami obszar, lecz przede wszystkim zestawia go isugeruje tożsamy

status ze sferą stanowiącą jego dopełnienie logiczne, które można nazwać rzeczy-

wistością ﬁzyczną (pozawirtualną), awięc światem materialnym, wodróżnieniu

od wirtualnego – niematerialnego

198

. Wtym kontekście na uwagę zasługują dwie

metody pomocne wbadaniu rzeczywistości wirtualnej, wykorzystane wcelu

przygotowania niniejszego opracowania, tj. social listening iANT.

Odbiór społeczny dokonujących się zmian, trendów, atakże reakcje na nowe

wydarzenia społeczne, polityczne czy gospodarcze mogą być badane za pomocą

platform monitorujących wramach metody „badanie przez słuchanie”, pozwa-

lającej na obserwowanie nastrojów społecznych wcyberprzestrzeni. Metoda

stanowiła bazę badawczą dla sformułowanych wnastępnych rozdziałach wnio-

sków, atakże pozwoliła na analizę wypowiedzi rozpowszechnianych przez akto-

rów (ludzkich ipozaludzkich) wcyberprzestrzeni. Zaś wbadaniu sprawczości

poszczególnych ludzkich ipozaludzkich aktorów pomocna była metoda ANT

(tj. teoria aktora-sieci).

telewizji bezpośrednio po wydarzeniu wserwisie agencyjnym”. Cytuję za: Słownik terminologii

medialnej, (red.) W.Pisarek, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006, s.237.

197

Projekt Wojownicy Klawiatury był realizowany wlatach 2019–2020 wramach szerszej

inicjatywy Frontu Europejskiego, którego autorka była jedną zsygnatariuszek, tj. nieformalnej

koalicji proeuropejskich organizacji pozarządowych iinsty tucji publicznych wPolsce. Partnerami

koalicji byli m.in. Fundacja im. R.Schumana, Centrum im. Bronisława Geremka, Wydział Poli-

tologii iDziennikarstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej wLublinie, Polska Liga Walki

zRakiem, Stowarzyszenie 61, Młodzieżowy Dom Kultury wSłupsku czy Polskie Towarzystwo

Komunikacji Społecznej. Inicjatywa Wojownicy Klawiatur y nawiązywała do metody aktora-sieci,

tj. do wybranej „bańki informacyjnej”, wktórej rozpowszechniano dezinformacje oUE , wpro-

wadzano odpowiednio zatytułowane hashtagami (#FakeYou, #FakeNews, #Fake) zweryﬁkowa-

ne informacje oUE.Projekt był koordynowany przez Komisję Europejską – Przedstawicielstwo

wPolsce. Zob. więcej: Front Europejski, https://fronteuropejski.pl/, proﬁl na Facebooku, https://

www.facebook.com/fronteuropejski/, Wojownicy Klawiatury, https://www.facebook.com/groups/

wojownicyklawiatury/ [odczyt: 10.06.2019].

198

D.Mider, Dylematy metodologiczne badań kultury politycznej wInternecie, „Przegląd

Politologiczny” 2013, nr2, s.23 i33.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…156

Nie ma wliteraturze fachowej zgody co do tego, czy ANT jest metodą czy

raczej teorią199. Zdaniem Krzysztofa Abriszewskiego200 jest to raczej metoda

niż teoria, gdyż jego zdaniem ANT nie proponuje wyjaśnień, araczej udziela

precyzyjnych dyrektyw badawczych, zktórych podstawową jest: „podążaj za

aktorami”

201

. Nie koncentruje się bowiem jedynie na opisie tego, wjaki sposób

aktorzy grają isą odgrywani. Pozwala na zbadanie momentów ﬂuktuacji więzi,

mającej miejsce wtoku kontrowersji, prób sił czy negocjacji między heterogenicz-

nymi aktorami, wodniesieniu do których, zgodnie zzasadą ogólnej symetrii, nie

wnosi się zgóry oich sprawczości, skutkiem czego wpunkcie wyjścia są nie tylko

aktorzy ludzcy, ale także pozaludzcy mający empirycznie rejestrowalną spraw-

czość202. Za aktora uznaje się to, co działa (bada się wsieci np. ludzi-aktorów, ale

także boty-aktorów, fake news-aktorów, algorytmy-aktorów)203, bez względu na

intencje204.

Celem metody ANT jest prześledzenie wszystkich procesów sieciotwór-

czych. Pyta ona, jak wyglądają poszczególne kroki, jakie zabiegi powodują two-

rzenie kolejnych relacji, co je stabilizuje, aco destabilizuje. ANT nie zmierza więc

wstronę wyjaśnienia badanego przypadku, lecz do stworzenia opisu praktyki

tworzenia się sieci, jej stabilizowania iwyłaniania tym samym nowych akto-

rów205. Taki sposób podejścia do badania wybranego fragmentu cyberprzestrze-

ni, tzw. bańki informacyjnej, jest idealnym sposobem na analizę niemal każdej

cyberdyskusji na wybrany temat społeczny, polityczny czy gospodarczy, zawie-

rającej różnych aktorów sprawczych (zob. rysunek 2.1).

199 Teoria aktora-sieci pochodzi znurtu konstruktywistycznego, który wyodrębnił się

zsocjologii wiedzy izostał spopularyzowany przez teorie postmodernistyczne, zgodnie zktóry-

mi ludzie postrzegają rzeczywistość przez pryzmat swoich doświadczeń ikultury. ANT wywodzi

się znurtu etnograﬁi laboratorium iproponuje prześledzenie, jak faktycznie w yglądają czynności

określane mianem „poznawczych”. Zob. więcej: B.Latour, Where Are the Missing Masses? Socio-

logy of aFew Mundane Artefacts, [w:] Shaping Technology, Building Society: Studies in Sociotech-

nical Change, (red.) J.Law, W. E.Bijker, Cambridge 1992.

200 K.Abriszewski, Teoria aktora-sieci Bruno Latoura, „Teksty Drugie” 2007, nr1–2, s.116.

201

B.Czarniawska, On Time, Space, and Action Nets, „Organization” 2004, no. 11 (6), s.781;

M.Pałasz, op. cit., s.73.

202 B.Latour, op. cit., s.159.

203 K.Abriszewski, op. cit., s.116.

204 B.Latour, op. cit., s.76.

205 K.Abriszewski, op. cit., s.115.

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 157

Rysunek 2.1. Schemat tzw. bańki informacyjnej zludzkimi

ipozaludzkimi aktorami badanymi metodą ANT.

Źródło: Opracowanie własne.

Social listening („badanie przez słuchanie”) jest natomiast monitoringiem

internetu, wtym także mediów społecznościowych. Pełni rolę wyodrębnionego

nasłuchu internetu imediów społecznościowych oraz daje szansę na gromadze-

nie, anastępnie analizę internetowych sieci społecznościowych, tj.: Facebook,

YouTube, Instagram, QZoe, VKontakte, Twitter, Snapchat, Pinterest, LinkedIn

iinnych. Wpraktyce biznesowej monitoring mediów społecznych jest wyko-

rzystywany od lat ipozwala zperspektywy ﬁrmy na prześledzenie treści gene-

rowanych przez klientów danej marki pod kątem ich wydźwięku (sentymentu).

Wydźwięk publikowanych treści jest określony na podstawie algorytmów wyko-

rzystujących przetwarzanie języka naturalnego. Monitorujący dokonuje następ-

nie dodatkowej analizy zgromadzonych treści na platformie monitoringowej. Do

analizy postrzegania marki online czy jakiegokolwiek innego tematu społecz-

nego wykorzystywane są automatycznie generowane zestawienia danych, które

pozwalają na natychmiastowe zorientowanie się wnastrojach.

„Badanie przez słuchanie” jest zatem metodą badawczą, mającą charakter

pewnego nasłuchu wsieci, pozwalającą na orientację, jakie nastroje są dominu-

jące wdanym czasie na wybrany temat, pogląd, markę ﬁrmy, produkt, usługę.

Wmetodzie social listening obserwowany może być nie tylko tzw. „kontent”

(treść, zawartość, ang. content) pisany, ale także wszystkie zamieszczane wsieci

memy, virale, mushupy, pliki audiowizualne iinne przekazy internetowe. Social

listening pozwala „śledzić” na bieżąco to, co internauci komentują winternecie,

azatem każda opublikowana online wzmianka może stać się przedmiotem ana-

lizy iźródłem wartościowej wiedzy na temat preferencji użytkowników.

Platforma monitoringowa wramach tej metody umożliwia zgromadzenie

wszystkich wypowiedzi na interesujący temat ijest metodą badawczą polega-

jącą na wyszukiwaniu ianalizowaniu pod względem zarówno ilościowym, jak

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…158

ijakościowym wypowiedzi publikowanych wcyberprzestrzeni. Treści zmediów

społecznościowych, publicznych forów internetowych, blogosfery, fanpage’y

iinnych publicznych miejsc wsieci są gromadzone wbazie danych platformy

monitoringowej. Przez stosowne aplikacje przyjęte dla wybranego narzędzia

pomiaru (którymi są po prostu dostępne na rynku usług technologicznych kon-

kretne produkty komercyjne ﬁrm informatycznych, np. SentiOne czy Brand24)

zgromadzone wbazie wypowiedzi są następnie przyporządkowane do różnych

rodzajów kategorii sentymentu, tj. wydźwięku wypowiedzi (pozytywnej, obojęt-

nej inegatywnej). Rozwiązanie to umożliwia badającemu skatalogowanie różnych

wypowiedzi negatywnych czy pozytywnych iumieszczenie ich wraportach.

Na uwagę zasługuje narzędzie SentiOne, które było wykorzystane wpilota-

żowym programie badania samorządowej kampanii wyborczej w2018r., wktó-

rym brała udział autorka. Wokresie od 14 sierpnia do 20 października 2018r.

wolontariusze206 pod patronatem merytorycznym iorganizacyjnym Helsińskiej

Fundacji Praw Człowieka oraz technologicznym ﬁrmy SentiOne dokonali moni-

toringu kampanii wyborczej prowadzonej przez kandydatów na prezydentów

wwybranych dziesięciu polskich miastach (Lublin, Warszawa, Kraków, Wrocław,

Gdańsk, Poznań, Szczecin, Olsztyn, Białystok iRzeszów) pod kątem zamiesz-

czanych wmediach społecznościowych wypowiedzi ksenofobicznych, wtym

hejtingu, etnowyzwisk, mowy nienawiści oraz innych narracji odwołujących się

do teorii spiskowych zelementem narodowościowym lub etnicznym, publikowa-

nych przez kandydatów, jak również innych użytkowników internetu wpostaci

postów ikomentarzy pod postami. Na podstawie metody social listening autorka

dokonała monitoringu wypowiedzi sześciu kandydatów na prezydenta Lublina,

stosując zdeﬁniowane wcześniej kategorie tagów wpostaci zaawansowanych

wyszukiwarek treści publicznych wsieciach społecznościowych (zob. rysunek

2.2). Sformułowano pytania badawcze dotyczące skali publikacji wypowiedzi

ozabarwieniu ksenofobicznym wcyberprzestrzeni isporządzono raport ztego

pilotażowego projektu społecznego.

206

Monitoring prezydenckiej kampanii samorządowej w2018r. został przeprowadzony

przez zespół badawczy, wktórego skład weszli: Agnieszka Demczuk, Katarzyna Głąb, Mar-

cin Kusy, Witold Stupnicki, Aleksandra Sygnowska, Joanna Szymańska, Ada Tymińska, Edyta

Widawska, Anna Woźniak-Biriukowa iJulia Zasacka, pod kierunkiem Agnieszki Mikulskiej-Jolles

zHelsińskiej Fundacji Praw Człowieka.

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 159

Rysunek 2.2. Rodzaje zdeﬁniowanych tagów w projekcie „Migranci,

uchodźcy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018”.

Źródło: Sentione, zrzut ekranu [odczyt: 22.10.2018].

Wramach początkowego etapu badania konieczne było wprowadzenie do

platformy monitoringowej słów kluczowych207, po których monitorowano obec-

ność „wątków migranckich iuchodźczych” wodszukanych wzmiankach. Następ-

nie posty „zgromadzone” na platformie były analizowane przez osoby prowa-

dzące monitoring pod kątem kwaliﬁkacji do badania, wydźwięku (pozytywny,

negatywny, neutralny) oraz kategorii. Wydźwięk był oceniany pod względem

emocji wyrażanych wstosunku do migrantów, uchodźców, cudzoziemców, anie

opinii dotyczących zjawisk ipolityk migracyjnych; opinie negatywne wobec zja-

wiska migracji czy polityk migracyjnych, ale nienacechowane emocjonalnie, były

kwaliﬁkowane jako neutralne (zob. rysunek 2.3). Wreszcie wnioski dotyczące

nasycenia cyberprzestrzeni mową ksenofobiczną wokresie wyborczym w2018r.

207 Lista słów kluczy (*oznacza ﬂeksję): „polska dla polaków”, zydokomu*, liberalnolewack*,

czarnuch*, bambus*, zoltek, zoltkow, zoltki, zoltkach, zoltkami, arabusy, murzyn*, cygan*, zydy,

zydzie, zydki, zydom, zydkom, zydami, zydkami, zydow, zydkow, zydem, zydkiem, imigran*,

uchodz*, migra*, migro*, arab*, ukrainiec, ukrainc*, „zukrainy”, islam*, muzulman*, czeczen*, rom,

romow, romami, romach, romem, romie, wietnamiec, wietnamc*, czeczen, czeczena*, czeczenowi,

czeczenem, czeczenie, czeczeniec, czeczenc*, czeczenom, czeczenach, niemiec*, niemcow, niemcy,

niemcami, niemcach, niemca, niemcem, niemcu, rosjan*, rusk*, rusek, syryjcz*, arab*, muslim*,

islam*, najezdz*, azyl*, cudzozie*, obcy*, obcokrajow*, brudas*, chazar*, chincz*, chinol*, skosny,

skosni, skosnoo*, hindus*, pakistan*, ciapat*, ciapac*, multikulti, nachodźc*, ISIS, banderow*, jude,

kozojebc*, bangladesz*, ﬁlipi*, muślim*, 18, s.4.

2. Teoretyczne imetodologiczne ramy badań nad wolnością wypowiedzi…160

zostały sformułowane wformie raportu końcowego

208

, aczęść znich zostanie

zaprezentowana wdalszej części niniejszego opracowania.

Rysunek 2.3. Rodzaje sentymentu wypowiedzi: pozytywny, neutralny inegatywny

wprojekcie „Migranci, uchodźcy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018”.

Źródło: Sentione, zrzut ekranu [odczyt: 22.10.2018].

Od maja do czerwca 2018r. autorka przeprowadziła także badania wśród stu-

dentów Wydziału Politologii iDziennikarstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skło-

dowskiej wLublinie. Studenci zapytani zostali oto, czy orientowali się, czym

są fałszywe wiadomości, mowa nienawiści, atakże zjakich źródeł pozyskiwali

informacje ootaczającej ich rzeczywistości społecznej ipolitycznej. Poprosze-

ni zostali owyrażenie opinii na temat prowadzonej polityki uchodźczej przez

polskie władze publiczne wlatach 2015–2018 (N = 180) ioto, czy uchodźcy

zBliskiego Wschodu zagrażają kulturowo Polakom, wcelu zbadania istnienia

ich narracji ouchodźcach jako następstwo istnienia efektu kabiny pogłosowej.

Postawiono dwie hipotezy, tj. czy studenci pozyskiwali informacje ootacza-

jącej ich rzeczywistości głównie zzawirusowanych dezinformacją mediów spo-

łecznościowych oraz czy zaprezentowane poglądy na temat stosunku studentów

do kwestii przyjmowania/nieprzyjmowania uchodźców wPolsce były/nie były

208

A.Mikulska-Jolles, Migranci, uchodźcy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018 – raport

zmonitoringu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2018, http://www.hfhr.pl/

migranci-uchodzcy-i-ksenofobia-w-kampanii-wyborczej-2018-raport-z-monitoringu/ [odczyt:

12.04.2020].

2.5. Metodologia badań nad wolności wypowiedzi… 161

obarczone efektem kabiny pogłosowej. Tym samym uzyskane odpowiedzi miały

być, po pierwsze, potwierdzeniem założenia autorki okluczowej roli mediów

społecznościowych wpozyskiwaniu przez młodych ludzi informacji owydarze-

niach społecznych ipolitycznych oraz po drugie – uprawdopodobnić/sfalsyﬁko-

wać tezę odziałaniu mechanizmu kabiny pogłosowej winternecie.

Ankietę przeprowadzono metodą tradycyjną, anonimowo, wśród grupy

studentów studiów licencjackich na kierunkach: bezpieczeństwo narodowe,

dziennikarstwo ikomunikacja społeczna, produkcja medialna ispołeczeństwo

informacyjne. Wykorzystanie tak różnych metod charakterystycznych dla kilku

dyscyplin naukowych, tj. nauk o polityce i administracji, nauk o prawie oraz nauk

o mediach i komunikowaniu społecznym, ma na celu lepsze poznanie złożone-

go i wielowymiarowego zagadnienia wolności wypowiedzi we współczesnych

demokracjach i społeczeństwach informacyjnych.

Międzynarodowe ikrajowe standardy

ochrony wolności wypowiedzi

3.1. Wprowadzenie

Wolność wypowiedzi jest pojęciem szerokim, uniwersalnym wtym znaczeniu,

że obejmuje swym zakresem różnorodne, coraz to nowe przejawy ludzkiej dzia-

łalności

. Wolność ta jest także różnie nazywana zarówno wliteraturze facho-

wej, jak ipublicystyce. Terminy: „wolność ekspresji”, „wolność słowa”, „swoboda

wypowiedzi” czy „prawo do wyrażenia opinii”, są używane wliteraturze zamien-

nie, aniejednokrotnie też zastępowane innymi, takimi jak np. „wolność przepły-

wu informacji” czy „wolność komunikowania”2.

Samodzielność iautonomia człowieka wyrażają się wmożliwości swobodne-

go poszukiwania, otrzymywania, rozpowszechniania iudostępniania poglądów,

idei iinformacji za pomocą słowa mówionego, pisanego, druku, gestu czy dzie-

ła sztuki. Wostatnich kilku dekadach coraz bardziej zaawansowane techniki

upraszczające komunikację oraz rozwój środków masowego komunikowania

stworzyły nowe okazje prezentowania opinii iprzekazywania informacji. Można

je rozpowszechniać za pośrednictwem radia, telewizji, połączeń satelitarnych,

sieci internetowej oraz trwałych nośników informacji, którymi były jeszcze kil-

kanaście lat temu kasety magnetofonowe, płyty kompaktowe czy kasety wideo3,

J. J.Mrozek, Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność słowa”, „Media – Kultura – Komu-

nikacja Społeczna” 2012, t.8, s.159.

2 Ibidem, s.158.

A.Frankiewicz, Regulacja wolności wypowiedzi wpolskim porządku prawnym, [w:] Prawa

iwolności obywatelskie wKonstytucji R P, (red.) B.Banaszak, A.Preisner, Wydawnictwo C. H.Beck,

Warszawa 2002, s.362.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi164

wycofane następnie zobrotu, azastąpione nowszymi technologiami, np. tech-

nologią chmury obliczeniowej4 czy pamięcią USB – pendrive5.

Pojęcie wolności wypowiedzi jest syntezą dwóch składników: wolności „od”

iwolności „do”. Wolność „od” oznacza emancypację jednostki zgrupy społecz-

nej ispołeczeństwa oraz nieingerencję państwa wsferę tej wolności człowieka

manifestowanej nie tylko jako wyraz pewnej aktywności jednostki, ale wyrażanej

również wformie pasywnej, np. prawa do milczenia. Zaś wolność „do” zakłada

aktywność państwa, które powinno zapewnić jednostce odpowiednie warunki,

by mogła ona ztej wolności korzystać. Szczególnym wyrazem wolności „do” jest

prawo do bycia poinformowanym6. Dlatego wcelu jej pełniejszej ochrony władze

publiczne powinny zjednej strony powstrzymać się od ingerencji wsferę wol-

ności wypowiedzi, zdrugiej zaś – podjąć stosowne działania wramach swoich

pozytywnych obowiązków, aby jej realizacja nie była iluzoryczna.

Jak to zostało już stwierdzone, ochrona wolności wypowiedzi jest niezbędna

wdemokratycznym procesie politycznym irozwoju każdego człowieka. Jednakże

wolność wypowiedzi to obszar ścierania się co najmniej dwóch fundamentalnych

praw, tj. prawa do wyrażania opinii oraz prawa jednostki do ochrony sfery jej

dóbr osobistych, m.in. czci, godności iposzanowania życia prywatnego. Wol-

ność wypowiedzi może być jednak wykorzystywana także do działań zmierza-

jących do zniweczenia zasad demokratycznego państwa prawnego, przez szerze-

nie idei promujących rasizm iideologię nazistowską, negowanie Holokaustu czy

podżeganie do nienawiści idyskryminacji rasowej. Międzynarodowe ikrajowe

normy prawne oraz międzynarodowe ikrajowe organy wswoich decyzjach stosu-

ją wtedy klauzulę paradoksu tolerancji, bo tolerancja absolutna może prowadzić

do tolerowania idei promujących jej brak itym samym do jej zniweczenia. Sto-

sowana jest wówczas przewidziana prawem klauzula zakazu nadużywania praw.

Tym samym wświetle obowiązującego prawa na poziomie krajowym imię-

dzynarodowym można dokonać podziału wypowiedzi na te, które są chronione,

te, które nie podlegają takiej ochronie, oraz te, które mogą się stać przedmiotem

dopuszczalnej prawnie ingerencji ze strony Europejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka, Komitetu Praw Człowieka wGenewie czy sądów krajowych.

Wdalszej części rozdziału wyjaśnione zostaną odpowiednio kwestie zwią-

zane zróżnorodnością nazewniczą pojęcia „wolność wypowiedzi”, wymieniony

4 Chmura obliczeniowa pełni różne funkcje, m.in. przechowuje dane iumożliwia zarządze-

nie nimi, obsługuje aplikacje oraz dostarcza zawartość lub usługi, takie jak strumieniowe przesy-

łanie materiałów wideo, poczta internetowa, oprogramowanie biurowe isieci społecznościowe.

5 Pendrive (pamięć USB) to urządzenie przenośne zawierające pamięć nieulotną.

6 J. J.Mrozek, op. cit., s.158.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 165

zostanie katalog wypowiedzi, wyróżniony na podstawie stopnia ich ochro-

ny w debacie publicznej oraz wskazane zostaną ograniczenia przewidziane

wmiędzynarodowych ikrajowych dokumentach prawnych. Omówione zosta-

ną standardy prawne, tworzone na podstawie międzynarodowych ikrajowych

dokumentów prawnych, strasburskiego case law, orzecznictwa polskich sądów,

zbioru decyzji iUwag Ogólnych7 (ang. General Comment) Komitetu Praw Czło-

wieka, związanych z ochroną wolności wypowiedzi, wypracowywanych po

II wojnie światowej wramach systemów międzynarodowych i polskiego (po

1989r. wświetle obowiązywania Konstytucji RP z 1997 r.). Zaprezentowane

zostaną także zagadnienia związane z ochroną wolności wypowiedzi w kon-

tekście kształtującego się społeczeństwa informacyjnego.

Pominięty został dorobek orzeczniczy Trybunału Sprawiedliwości Unii

Europejskiej wLuksemburgu (TSUE) zuwagi na ograniczone ramy objętościowe

niniejszego opracowania. Omówienie tych kwestii wiązałoby się zkoniecznością

podjęcia wielu nowych zagadnień dotyczących poszanowania praw człowieka

wramach systemu Unii Europejskiej

, co wykraczałoby znacznie poza „rozsądne”

ramy objętościowe niniejszej monograﬁi.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń

irodzaje wypowiedzi podlegających ochronie

Pojęcie „wolność wypowiedzi” jest pewnym skrótem myślowym, nieoddającym

wpełni wielości zagadnień związanych zproblemem. Wolność wypowiedzi

7 Komitet Praw Człowieka podczas swoich sesji uchwala systematycznie zbiory uwag ogól-

nych, dotyczących interpretacji norm ochronnych wolności wypowiedzi wsystemie traktatowym

ONZ, tym samym wramach swoich kompetencji realizuje zadania zzakresu wykładni norm

paktu praw obywatelskich ipolitycznych. Stanowią one istotny rodzaj tzw. miękkich praw. Przy

czym wliteraturze istnieje wątpliwość, czy te interpretacje mają charakter wiążący dla państw-

-stron, czy też mają wyłącznie charakter niewiążący (tzw. soft law). Zob. W.Mojski, Ochrona

wolności wypowiedzi wświetle Uwag Ogólnych nr34 Komitetu Praw Człowieka ONZ, „Studia

Iuridica Lublinensia” 2014, nr22, s.590.

8 Warto zauważyć, iż w2010r. Unia Europejska rozpoczęła negocjacje zRadą Europy

wsprawie projektu umowy oprzystąpieniu, która została sfinalizowana wkwietniu 2013r.

Jednakże Komisja Europejska zwróciła się do Trybunału Sprawiedliwości ostwierdzenie

zgodności projektu umowy oprzystąpieniu zobowiązującymi traktatami. W2014r. Trybunał

wydał opinię negatywną, wktórej stwierdził, że projekt umowy może mieć niekorzystny wpływ

na specyfikę iautonomię prawa UE.Trwają obecnie rozmowy na temat tego, jak rozwiązać kwe-

stie podniesione przez Trybunał Sprawiedliwości ikontynuować negocjacje. Podaję za: Parlament

Europejski, https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/146/ochrona-praw-podstawo-

wych-w-ue [odczyt: 22.04.2020].

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi166

odnosi się bowiem do wielu płaszczyzn życia społeczno-politycznego igospo-

darczego9. Wliteraturze przedmiotu można się spotkać zróżnorodnym nazew-

nictwem tego terminu, co stwarza pewne problemy nazewnicze. Najczęściej

autorzy używają określeń „wolność słowa”

, „wolność wypowiedzi”

i„swoboda

wypowiedzi”

. Jarosław Wichura zauważył, że wpolskiej nauce powszechna jest

praktyka określania wolności słowa terminem „wolność wypowiedzi”13 i„swobo-

da wypowiedzi”14. Spotkać można także terminy: „prawo do wyrażania opinii”15

i„wolność ekspresji”

. Jacek Mrozek stwierdził, że określenie „wolność wypo-

wiedzi” jest często zastępowane przez „wolność słowa”, „swobodę wypowiedzi”,

J.Wichura, Wolność słowa jako fundament państw demokratycznych ajej wielopłaszczy-

znowy charakter, „Pisma Humanistyczne” 2014, nr12, s.193.

J.Sobczak, Czy wolność słowa iwolność prasy są rzeczywiście potrzebne społeczeństwu

ipaństwu?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny” 2018, r. 80, z.1; J.Skrzydło, Wolność

słowa worzecznictwie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych iEuropejskiego Trybunału Praw

Człowieka. Analiza porównawcza, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013; Wolność słowa

apamięć historyczna, (red.) A .Bod nar, D.Bych awska-Sin iarska, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,

Warszawa 2010; Własność mediów, pluralizm informacyjny, wolność słowa, (red.) D.Bychawska-

-Siniarska, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2011.

11 W.Mojski, Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi wPolsce, Towarzystwo Wydaw-

nictw Naukowych Libropolis, Lublin 2014. Izabela Dobosz, omawiając „wolność prasy”, posłużyła

się terminem „wolność wypowiedzi”. I.Dobosz, Prawo prasowe, Wydawnictwo Wolters Kluwer,

Kraków 2006, s.50–51; K.Machowicz, Jurydyczne uwarunkowania wolności wypowiedzi wPol-

sce jako kategoria praw człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012; S.Frankowski, R.Goldman,

E.Łętowska, Sąd Najwyższy USA – prawa iwolności obywatelskie, Wydawnictwo OSCE, War-

szawa 1997, s.109–149.

12 I. C.Kamiński, Swoboda wypowiedzi worzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 2003. O„swobodzie wypowiedzi” pisał także

Marek Antoni Nowicki, dokonując przeglądu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zob.

M. A.Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, Wydawnict wo Zaka-

mycze, Warszawa 1999, s.404. Natomiast wkontekście orzecznictwa strasburskiego wramach

projektu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka ten sam autor posłużył się terminem „wolność

wypowiedzi”. HFPC, https://www.hf hr.pl/publikacje/omowienie-orzeczen-etpcz/ [odczyt:

21.09.2019].

Badacze wramach Programu Obserwatorium Wolności Mediów wPolsce Helsińskiej

Fundacji Praw Człowieka wpublikacjach ztego zakresu używają zamiennie „wolność słowa”

i„wolność wypowiedzi”, przy czym równie często stosują termin „wolność słowa”. Program

wlatach 2008–2018 działał na rzecz podnoszenia standardów swobody wypowiedzi wtradycyj-

nych mediach iinternecie. Informacje na temat programu ipublikacji: Obserwatorium Wolności

Mediów wPolsce, http://www.obserwatorium.org/ [odczyt: 12.03.2019].

14 J.Wichura, op. cit., s.193.

15 A.Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Instytut Nauk Prawnych PAN, War-

szawa 1993.

Np. Adam Wiśniewski użył terminu „wolność ekspresji”. Zob. Leksykon ochrony praw

człowieka. 100 podstawowych pojęć, (red.) M.Balcerzak, S.Sykuna, Wydawnictwo C. H.Beck,

Warszawa 2010, s.508–515.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 167

atakże „wolność przepływu informacji” czy „wolność komunikowania”

. Zwykle

bowiem, jeśli informujemy, to równocześnie komunikujemy, ito zarówno wów-

czas, gdy działamy czynnie, jak igdy jesteśmy odbiorcą komunikatu. Jako ogólną

zasadę należałoby zatem przyjąć, że chodzi oswobodę społecznych interakcji

wzakresie przekazywania myśli iuczuć18.

Marek Antoni Nowicki wyjaśnił zgodnie zdecyzją Europejskiej Komisji

Praw Człowieka z1978r., iż „koncepcja »wypowiedzi« oznacza przede wszyst-

kim wyrażenie opinii oraz otrzymywanie irozpowszechnianie informacji iidei”19.

Adam Wiśniewski stwierdził, iż najszersze znaczeniowo jest pojęcie „wolność

ekspresji”, które kładzie nacisk na sam akt wyrażania opinii czy przekazywania

informacji, anie formę tego przekazywania. Idodał, że wjęzyku polskim prawo

to (negatywne) jest określane często także jako wolność słowa, wolność lub swo-

boda wypowiedzi20.

Wydaje się, że termin „wolność ekspresji” jest znaczeniowo najszerszym poję-

ciem, choć nie do końca przyjętym wliteraturze. Termin „wolność słowa” wydaje

się zkolei znaczeniowo najwęższy. Podobnie zauważył Sąd Okręgowy wWarsza-

wie w2017r., stwierdzając, że „wolność słowa, czy szerzej wolność wypowiedzi,

stanowi jedną ztradycyjnych swobód wolnościowych, deklarowaną we wszyst-

kich aktach międzynarodowych lub ponadnarodowych dotyczących ochrony

praw człowieka”

. Termin „wolność wypowiedzi” pozwala objąć swym zakresem

przedmiotowym wypowiedzi przekazywane zarówno wtradycyjnej formie, jak

iwformach charakterystycznych dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego,

itak np. będą to memy, pliki audiowizualne, fotograﬁe, mushupy iinne.

Wreszcie „wypowiedź” to ustne lub pisemne zabranie głosu wjakiejś sprawie,

na jakiś temat; wypowiedzenie się

. Wolność wypowiedzi oznacza zarówno wol-

ność wypowiedzi sensu stricto, jak iinne wolności funkcjonujące wzakresie róż-

nych zewnętrznych przejawów aktywności ludzkiej. Chodzi oswobodę wzakre-

sie uzewnętrzniania własnych myśli (opinii, informacji) wobec innych osób

17 J. J.Mrozek, op. cit., s.157–163.

J.Braciak, Wolność słowa wPolsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa

iAdministracji” 1997, nr37, s.49; por. J.Mikułowski-Pomorski, Informacja ikomunikacja. Pojęcia,

wzajemne relacje, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s.5 in.

19 Raport zdnia 12 października 1978 wsprawie X.przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga

nr7215/75. Podaję za: M. A.Nowicki, Europejska Konwencja Praw…, s.405.

20 Leksykon ochrony praw…, s.508; B.Gronowska, T.Jasudowicz, M.Balcerzak et al., Prawa

człowieka iich ochrona, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 2010, s.386.

21 Wyrok Sądu Okręgowego wWarszawie zdnia 13 grudnia 2017, sygn. akt IC 1163/16,

https://www.saos.org.pl/judgments/322021 [odczyt: 21.09.2019].

22 Słownik języka polskiego, (red.) M.Szymczak, t.3, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 1988, s.833.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi168

wformie możliwej do odbioru (zrozumiałej), wyrażanych wprocesie komuniko-

wania się ludzi23. Wolność wypowiedzi jest pochodną wolności myśli. Wolność

myśli zakłada prawo bytu myślącego do wolnego posługiwania się przymiotem,

jakim jest umiejętność myślenia24. Wolność ta ma charakter absolutny ibezwa-

runkowy, bo dotyczy kwestii wewnętrznych, których poznanie jest ograniczone

zpowodu braku możliwości technologicznych wglądu do nich iraczej niemożli-

we wdalszej perspektywie. Na tym poziomie wolność ta nie sprawia specjalnych

problemów, pozostając niewidoczną inie krzywdząc nikogo wwidoczny sposób25.

Wdokumentach prawnych zamiennie używane są różne nazwy na określe-

nie „wolność wypowiedzi”, tj. np. „wolność słowa”, „wolność ekspresji”, „prawo

do wyrażania ekspresji (opinii)”. WPierwszej Poprawce26 z1791r. do Konsty-

tucji Stanów Zjednoczonych Ameryki użyto terminu „freedom of speech” oraz

„freedom of press” („wolność prasy”, szerzej: „mediów”27), wMiędzynarodowym

pakcie praw obywatelskich ipolitycznych z1966r. (art. 19) znalazło się wyraże-

nie „the right to freedom of expression”28 oraz sformułowanie „through any other

media of his choice”, aw Europejskiej konwencji oochronie praw człowieka

ipodstawowych wolności z1950r. (dalej: EKPCz) (art. 10) – „the right to free-

dom of expression”29, przy czym nie pojawia się sformułowanie „wolność prasy”

czy „wolność mediów”. Zaś Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z2000r.

23 J.Wichura, op. cit., s.193.

24 J. J.Mrozek, op. cit., s.157.

J.Falski, Europejskie kryteria wolności sumienia iwyznania aislam, „Państwo iPrawo”

2008, nr9, s.57.

e Bill of Rights, Amendment 1: „Congress shall make no law respecting an establish-

ment of religion or prohibiting the free exercise thereof, or abridging the freedom of speech or

of the press, or the right of the people peaceably to assemble and to petition the government for

aredress of grievances”. National Center for Constitutional Studies, https://nccs.net/blogs/ame-

ricas-founding-documents/bill-of-rights-amendments-1-10 [odczyt: 21.09.2019].

„Media” to pojęcie szerokie, dotyczy prasy iwszystkich możliw ych środków komunikowania,

rozwijających się wraz zpostępem technicznym inaukowym; obejmuje środki masowego komu-

nikowania ikomunikację indywidualną. Podaję za: K.Święcka, J. S.Święcki, Dyferencjacje prawne

pojęcia „media”, „Roczniki Nauk Prawnych” 2006, nr1, s.456.

28 Article 19: „Everyone shall have the right to freedom of expression; this right shall inclu-

de freedom to seek, receive and impart information and ideas of all kinds, regardless of frontiers,

either orally, in writing or in print, in the form of art, or through any other media of his choice”.

United Nations Human Rights, https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx

[odczyt: 21.09.2019].

29 Article 10: „Everyone has the right to freedom of expression. is right shall include free-

dom to hold opinions and to receive and impart information and ideas without interference by

public authority and regardless of frontiers. is Article shall not prevent States from requiring

the licensing of broadcasting, television or cinema enterprises”. European Court of Human Rights,

https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf [odczyt: 21.09.2019].

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 169

wart. 11 posługuje się zwrotem „freedom of expression and information” i„free-

dom and pluralism of the media”30.

Konstytucja RP z1997r. wolność prasy iinnych środków społecznego prze-

kazu zagwarantowała wart. 14, zaś wart. 54 użyto frazy „wolność wyrażania

swoich poglądów oraz pozyskiwania irozpowszechniania informacji”. Wart. 61 –

„prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej

oraz osób pełniących funkcje publiczne” (prawo do informacji publicznej),

aw art. 73 – „wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogła-

szania ich wyników”.

Wydaje się, że spośród takiej różnorodności wnazewnictwie tej wolności naj-

bardziej trafny jest wybór terminów: „wolność wypowiedzi” i„wolność mediów”.

Wyżej uzasadniony już został wybór terminu „wolność wypowiedzi”, zaś za wybo-

rem tego drugiego, tj. „wolność mediów”, stoi argument, zgodnie zktórym należy

stwierdzić, iż uwzględnia on idostrzega szybkie oraz intensywne zmiany tech-

nologiczne związane zpojawieniem się mediów społecznościowych.

Wprzeciwnym razie problematyczne bowiem byłoby objęcie nazwą „wolność

prasy” (łac. presso – tłoczyć) mediów społecznościowych, których podstawową

cechą jest komunikacja dwustronna. Prasa jest zaliczana do mediów jednokie-

runkowych. „Podstawowe cechy środków masowego przekazu iwysokonakłado-

wej prasy były długo utożsamiane: przekaz przygotowywany przez liczny zespół

był kierowany zcentrum do rozproszonej publiczności, przepływ informacji

odbywał się wregularnych odstępach czasu (codziennie, raz na tydzień itd.) ibył

zasadniczo jednokierunkowy, odbiorca mógł mieć wpływ na przekazywane tre-

ści jedynie przez zmienną skalę popytu, treści, aby dotrzeć do jak najszerszego

kręgu czytelników, musiały być dostosowane do horyzontów oczekiwań ikompe-

tencji przeciętnego odbiorcy, funkcją środków masowego przekazu była informa-

cja, niekiedy propaganda”

. Właściwsze jest zatem określenie „wolność mediów”,

uwzględniające zarówno tradycyjne (prasa), elektroniczne (radio itelewizja), jak

iinternetowe (portale informacyjne) oraz społecznościowe.

Niezależnie od używanej nazwy badacze problematyki wolności wypowie-

dzi rozumieją tę wolność jako wolność informacji, idei, opinii iekspresji. Itak,

30 Article 11: „Everyone has the right to freedom of expression. is right shall include

freedom to hold opinionsand to receive and impart information and ideas without interference

by public authority and regardlessof frontiers. 2. e freedom and pluralism of the media shall

be respected”. European Parliament, https://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf

[odczyt: 21.09.2019].

31 Środki masowego przekazu, Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/srod-

ki-masowego-przekazu;3984263.html [odczyt: 21.09.2019].

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi170

na wolność tę składają się zarówno idea, jak iopinia, informacja iekspresja.

Dokumenty prawne określają chroniony przedmiot przekazu wolności wypo-

wiedzi jako „informacje” i„idee”, awyjątkowo „poglądy”. Idea to myśl przewod-

nia wyznaczająca cel ikierunek działania, będąca również zasadniczą tendencją

twórczości naukowej iartystycznej; pomysł, koncepcja, pojęcie, pogląd, wyob-

rażenie32.

Opinia to mniemanie, sąd, przekonanie lub pogląd; czyjaś zła lub dobra sława

uludzi, złe albo dobre imię uogółu; renoma, reputacja; ocena, zaopiniowanie33.

Każda idea jest jednak poglądem, anie każdy pogląd jest ideą. Niemniej jednak

dla wyznaczenia omawianych unormowań nie ma to znaczenia34. Inne, ważniej-

sze jest rozróżnienie idei iinformacji. Informacje szybciej bowiem się dezaktu-

alizują iwzwiązku ztym ograniczona np. czasowo restrykcja może się okazać

niedopuszczalną ingerencją wprawo do przekazywania informacji („e Sunday

Times” przeciwko Wielkiej Brytanii

). Informacja to powiadomienie oczymś,

zakomunikowanie czegoś; wiadomość, wskazówka, pouczenie

. Ekspresja to

wyrażenie czegoś, zwłaszcza przeżyć wewnętrznych iuczuć, ale także zdolność

sugestywnego wyrażenia uczuć iprzeżyć wsztuce; siła wyrazu, wyrazistość

Idee, opinie, poglądy mają, wprzeciwieństwie do informacji, charakter subiek-

tywny itym samym nie mogą być weryﬁkowane na podstawie kategorii prawdy

ifałszu.

Wyrażanie opinii nie ogranicza się do słowa pisanego lub mówionego, lecz

obejmuje również obrazy, graﬁki, akcje, anawet dziedzictwo kulturowe, służą-

ce wyrażeniu idei lub prezentacji informacji. Dominika Bychawska-Siniarska

zauważyła, że wpewnych okolicznościach nawet sukienka może być rozpatry-

wana pod kątem ochrony wolności wypowiedzi na podstawie art. 10 EKPCz.

Worzecznictwie strasburskim nie ma pojęcia „wypowiedzi symbolicznej”, jed-

nakże prezentowanie iwykorzystywanie różnych symboli, takich jak czerwona

gwiazda na Węgrzech lub lilia wielkanocna wIrlandii Północnej jest chronione

wświetle tego artykułu38.

32 Słownik języka polskiego…, t.1, s.765.

33 Ibidem, t.2, s.527.

34 R.Mizerski, Wolność ekspresji, [w:] Prawa człowieka iich ochrona, (red.) B.Gronowska,

T.Jasudowicz, M.Balcerzak et al., Toruń 2010, s.388–389.

35 Wyrok ETPCz zdnia 26 kwietnia 1979r. wsprawie „e Sunday Times” przeciwko Wiel-

kiej Brytanii, skarga nr6538/74.

36 Słownik języka polskiego…, t.1, s.788.

37 Ibidem, s.527.

38 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności wyrażania opinii na mocy europej-

skiej konwencji praw człowieka, Rada Europy 2018, s.18.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 171

Wolność wypowiedzi wykracza poza słowne wypowiedzi, ustne lub pisemne39,

akażda jej forma powinna być traktowana równoprawnie. Wolność wypowiedzi

powinna dotyczyć zarówno treści (Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii)40, jak

iformy przekazu (Bergens Tidende iin. przeciwko Norwegii)

. Itak, dokumenty

drukowane, audycje radiowe, obrazy, ﬁlmy, poezja, powieści czy elektroniczne

systemy informacyjne mieszczą się wjej ramach42. Także satyra43 idziałalność

artystyczna. Zakres jest więc szeroki idotyczy środków produkcji, komunikacji,

transmisji lub dystrybucji informacji iidei.

Komitet Praw Człowieka wGenewie podkreślił wUwagach Ogólnych nr34,

że ochrona wolności wypowiedzi odnosi się do wszystkich form wypowiedzi

(werbalnych – mowa, pismo, oraz niewerbalnych – gesty, obrazy, dzieła sztuki)

ikażdego sposobu ich przekazywania (książki, gazety, broszury, plakaty, transpa-

renty, ubiór, opinie prawne, przekaz audiowizualny, komunikacja internetowa)44.

Istotną kwestią związaną zwolnością wypowiedzi jest wskazanie jej materii.

Michał Balcerzak iSebastian Sykuna wyróżnili wramach wolności wypowie-

dzi sensu largo następujące uprawnienia: wolność posiadania poglądów, wol-

ność rozpowszechniania (przekazywania) informacji iidei, wolność ich otrzy-

mywania (dostępu do) oraz wolność poszukiwania informacji iidei45. Podział

ten opiera się na kryterium etapów dystrybucji poglądów iinformacji. Pierwsze

uprawnienie jest jedynym uprawnieniem ocharakterze absolutnym wramach

wolności wypowiedzi, gdyż nikt nie jest wstanie inikt nie powinien ingerować

wsamo posiadanie poglądów (łac. cogitationis poenam nemo patitur). Pozostałe

trzy uprawnienia podlegają ograniczeniom ze względu na inne dobra chronione

wdemokratycznym społeczeństwie.

Pojęciem nadrzędnym względem wolności wypowiedzi jest wolność myśli46,

następnie wolność wyrażania poglądów iinformacji, wreszcie wolność publikacji

39 M. A.Nowicki, Europejska Konwencja Praw…, s.407.

40 Wyrok ETPCz zdnia 7 grudnia 1976 wsprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii,

skarga nr5493/72.

41 Wyrok ETPCz zdnia 2 maja 2000r. wsprawie Bergens Tidende iin. przeciwko Norwegii,

skarga nr26132/95.

42 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności…, s.18.

43 Według orzecznictwa Trybunału wStrasburgu, satyra jest formą ekspresji artystycz-

nej, komentującą życie społeczne i, zuwagi na jej nieodłączne cechy, jakimi są wyolbrzymienie

izniekształcenie rzeczywistości, znatury rzeczy ma na celu prowokować iporuszać odbiorców.

Zob. ibidem, s.18.

44 Podaję za: W.Mojski, Ochrona wolności wypowiedzi…, s.594.

45 Leksykon ochrony praw…, s.510.

L.Szot, Wolność dziennikarzy wpolskim systemie prawnym, Wydawnictwo Atla, Wroc-

ław 2003, s.23 in.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi172

(sensu largo). Warte uwagi jest również odróżnienie wypowiedzi wartościujących,

ocennych od opisowych, ze względu na możliwość przeprowadzenia lub nie ich

dowodu prawdy. Istnienie faktów można wykazać inajczęściej informacje odno-

szą się do zakomunikowania ofaktach, podczas gdy prawdziwość ocen nie nada-

je się do udowodnienia, ato właśnie sądy ocenne są częścią poglądów iopinii.

Rozróżnienie to ma znaczenie ze względu na zalew cyberprzestrzeni zjawiskiem

dezinformacji ifałszywych wiadomości oraz mowy nienawiści, którą należy trak-

tować jako wypowiedź wartościującą, iinnych opinii dyskredytujących, pogardli-

wych, etykietujących istygmatyzujących, będących na granicy ochrony prawnej.

Narracja postprawdy także zawiera wswojej konstrukcji wypowiedzi zarówno

wartościujące, jak inieprawdziwe, „imitujące” fakty. Dla Trybunału wStrasburgu

wymogu udowodnienia zgodności ocen zprawdą nie da się zresztą zrealizować

itym samym narusza wolność wypowiedzi47. Stąd wramach wolności wypowie-

dzi chronione są prawo do informacji (ofaktach) iprawo do wyrażania opinii.

Należy zauważyć, iż zwolnością wypowiedzi związane jest również prawo do

informacji publicznej (art. 61 Konstytucji RP48). Pod koniec XXw. wwielu euro-

pejskich państwach obserwowany był intensywny proces jurydyzacji zagadnień

związanych zdostępem do informacji publicznej wramach tzw. ustawodawstwa

wolności informacyjnej (ang. freedom of information). Proces ten został wzmoc-

niony innym procesem rozwoju technologii teleinformatycznych

. Zpunktu

widzenia koncepcji praw człowieka, prawo do informacji publicznej jest prawem

Wyrok ETPCz zdnia 8 lipca 1986r. wsprawie Lingens przeciwko Austrii, skarga nr9815/82.

48 Treść art. 61 brzmi: „Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji odziałalności orga-

nów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzy-

skiwanie informacji odziałalności organów samorządu gospodarczego izawodowego atakże

innych osób oraz jednostek organizacyjnych wzakresie, wjakim wykonują one zadania władzy

publicznej igospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa” (ust. 1); ponad-

to na podstawie ust. 2: „prawo to obejmuje dostęp do dokumentów iwstęp na posiedzenia kole-

gialnych organów władzy publicznej pochodzących zpowszechnych wyborów, zmożliwością

rejestracji dźwięku lub obrazu”; „ograniczenia tego prawa mogą, pod warunkiem zachowania

zasady legalności, nastąpić wyłącznie ze względu na ochronę praw innych osób ipodmiotów

gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospo-

darczego państwa” (ust. 3).

49 Ustawa zdnia 6 września 2001r. odostępie do informacji publicznej, t.j. Dz.U.2019, poz.

1429, azwłaszcza te jej przepisy, które dotyczą obowiązku prawnego uruchomienia iaktualizo-

wania Biuletynu Informacji Publicznej, tj. publikatora teleinformatycznego, stała się przełomo-

wym momentem wprocesie informatyzacji administracji publicznej wPolsce. Ustawa zdnia

17 lutego 2005r. oinformatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne stała

się podstawowym aktem prawa informatycznego, determinującym efektywność przetwarza-

nia danych w sektorze publicznym. Przepisy ustawy oinformatyzacji są stosowane wrealizacji

zadań publicznych przez organy władzy iich aparat pomocniczy, t.j. Dz. U.2019r., poz. 700, 730,

848, 1590, 2294.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 173

politycznym, tzw. prawem przeciw państwu, mieszczącym się wtzw. pierwszej

generacji praw człowieka, które dopuszcza jednostkę do kształtowania życia pub-

licznego. Jest również prawem proceduralnym, gdyż stanowi instrument pozwa-

lający na kontrolę działań podmiotów publicznych wpaństwie. Ijest wreszcie

publicznym prawem podmiotowym, bo pozwala jednostce skutecznie żądać od

państwa jego realizacji, która następuje winteresie publicznym ze względu na

to, że jest instrumentem przeciwkorupcyjnym50.

Powszechne prawo do informacji publicznej wraz zrozwojem ICT zmieni-

ło oblicze administracji publicznej wwielu państwach wkierunku nowoczes-

nej, sprawnej iinteligentnej administracji publicznej (e-administration). Zarów-

no intensywny rozwój technologii teleinformatycznych wpaństwach OECD

wpierwszej dekadzie XXIw., jak irozwój ustawodawstwa wolności informacyjnej

wtym samym czasie przyczyniły się bowiem do inauguracji procesu intensyw-

nego budowania elektronicznej administracji, aszerzej – elektronicznej demo-

kracji (e-democracy)51.

Prawo do informacji publicznej może być również skutecznym narzędziem

weryﬁkującym nieprawdziwe informacje imanipulacje świadomie przekazywane

opinii publicznej, adotyczące spraw publicznych. Może stać się sprawnym instru-

mentem fact-checking wykorzystywanym przez wyborców do przeciwdziałania

50 Wdoktrynie przez wiele lat przeważał pogląd, że źródła prawa do informacji publicz-

nej znajdowały się wprzepisach prawa międzynarodowego publicznego. Sędziowie strasburscy

wramach Rady Europy stali na stanowisku, że wolność wypowiedzi nie daje jednostce prawa

dostępu do dokumentów wramach prawa do informacji publicznej ani nie nakłada na władze

publiczne obowiązku przekazywania takich informacji. Guerrai inni przeciwko Włochom, skar-

ga nr14967/89, 19.02.1998; Leander przeciwko Szwecji, skarga nr9248/81, 26.03.1987. W2009r.

Trybunał strasburski zweryﬁkował swoje stanowisko, uznając dostęp do informacji publicznej

za pochodną wolności wypowiedzi. Po raz pierwszy Trybunał wywiódł prawo dostępu do infor-

macji publicznej zEuropejskiej konwencji praw człowieka. Rozstrzygnięcie to jest istotne także

zpunktu widzenia zmiany linii orzeczniczej Trybunału ioznacza przyjęcie nowej wykładni

prawa konwencyjnego wprzyszłości wsprawach dotyczących pozytywnego obowiązku władz

wzakresie informowania obywateli osprawach publicznych. TASZ przeciwko Węgrom, skarga

nr37374/05, 14.04.2009.

51 Zob. więcej: A.Demczuk, A.Pawłowska, Prawo dostępu do sieci teleinformatycznej oraz

usług świadczonych drogą elektroniczną wmiędzynarodowym systemie ochrony praw człowieka,

[w:] Rola Unii Europejskiej iStanów Zjednoczonych wrozwoju międzynarodowych stosunków

gospodarczych ipolitycznych, (red.) A.Pawłowska, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2009, s.133–147;

A.Pawłowska, Od wirtualnej biurokracji do elektronicznych rządów, „Służba Cywilna” 2003/2004,

nr7, s.127; eadem, Zasoby informacyjne wadministracji publicznej wPolsce . Problemy zarządza-

nia, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002; L.Porębski, Elektroniczne oblicze polityki. Demokracja,

państwo, instytucje polityczne wokresie rewolucji informacyjnej, Wydawnictwo AGH, Kraków

2001; M.Bernaczyk, M.Jabłoński, K.Wygoda, Biuletyn Informacji Publicznej. Informatyzacja

administracji, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2005.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi174

wszelkim dezinformacjom rozpowszechnianym we współczesnej debacie pub-

licznej (zob. rozdział 6).

Wraz zrozwojem technologii zaimplementowane prawo do informacji pub-

licznej zmieniło oblicze współczesnej administracji, aszerzej wpłynęło na funk-

cjonowanie wszystkich instytucji państwowych, ich strukturę ijakość, atakże

samą demokrację. Połączone kategorie, tj. technologie iwolność wypowiedzi

wkontekście rozwoju elektronicznej administracji iszerzej elektronicznego

rządu, zmieniły te aspekty życia publicznego, które są związane ze sferą insty-

tucjonalną irelacyjną, tj. tę pomiędzy instytucją publiczną jako usługodawcą

iobywatelem jako usługobiorcą.

Wolność wypowiedzi nie jest inie może być wolnością absolutną, zracji już

wspomnianych powyżej powodów, związanych przede wszystkim zgodnością

człowieka izagrożeniem istoty samej demokracji przez publiczne prezentowa-

nie np. treści nawołujących do gwałtu, przemocy czy nienawiści rasowej. Dlate-

go uzewnętrznione myśli wformie opinii czy poglądów iinformacji podlegają

wramach wolności wypowiedzi ograniczeniom. Należy jednak zauważyć, iż

wliteraturze nierzadko słowa „ograniczenia” używa się zamiennie ze słowem

„granice”

. Kinga Machowicz zauważyła, że rozróżnienie między ograniczeniami

agranicami wydaje się błahe, jednak jego użyteczność nie kończy się na walorach

stylistycznych, bo nawet intuicyjnie wydaje się oczywiste, że granice zjawiska

(fenomenu, pojęcia, konstrukcji) wypływają zsamej jego istoty (to one czynią

obiekt takim, jakim on jest), podczas gdy ograniczenia płyną zzewnątrz idefor-

mują lub unicestwiają dane już kształty. Ostre różnicowanie treści obu pojęć nie

jest powszechne53.

Ograniczenia wolności wypowiedzi występują na wszystkich szczeblach:

ustawach zasadniczych, prawie Unii Europejskiej, umowach międzynarodowych

iustawach.

Rodzaje ograniczeń można systematyzować według wielu kryteriów. Za inte-

resującą ipomocną dla dalszych rozważań systematyzację należy uznać tę zapro-

ponowaną przez K.Machowicz, tj. zbudowaną na podstawie kryterium źródła

ograniczeń wolności wypowiedzi. Ograniczenia mogą pochodzić m.in. zsyste-

mów normatywnych, stąd można mówić oograniczeniach normatywnych, tj.

do tej grupy można zaliczyć zarówno normy prawne zabezpieczone przymusem

państwowym, jak inormy obyczajowe54.

52 Podaję za: K.Machowicz, Istota ograniczeń wolności wypowiedzi wspołeczeństwie informacyj-

nym, „Studia Bobolanum” 2017, nr3 (28), s.167.

53 Ibidem.

54 Ibidem, s.169.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 175

Ograniczenia mogą też mieć charakter techniczny. Ograniczenia tego typu

zjednej strony mogą być pochodną (nie)dostępności właściwej infrastruktury.

Nie są to ograniczenia wprowadzane celowo. Zzałożenia różne podmioty dążą do

likwidacji tego typu ograniczeń. Jednak zdrugiej strony można już zaobserwować

sytuacje, wktórych możliwość komentowania treści zamieszczonych winter-

netowym wydaniu czasopisma zostaje zastrzeżona tylko dla prenumeratorów

opłacających dostęp. Są to zatem ograniczenia jak najbardziej zamierzone. Inną

sprawą jest to, że ograniczenia techniczne mogą być wprowadzane ze względu na

chęć zablokowania możliwości nadużycia wolności wypowiedzi, przez co de facto

następuje odwołanie do ograniczeń ocharakterze normatywnym

. Ograniczenia

mogą także wynikać zzaproponowanych wprawie procedur blokowania, usu-

wania treści będących nadużyciem wolności wypowiedzi, atakże zzaprojekto-

wanej np. wregulaminach mediów społecznościowych polityki administratorów

tych portali. Wchodzą one wdość obszerny katalog instrumentów przeciwdzia-

łających nadużyciom wolności wypowiedzi (szczegółowo otym wrozdziale 6).

Wtym miejscu na uwagę zasługują międzynarodowe, ponadnarodowe ikrajowe

ograniczenia normatywne zawarte wobowiązującym prawie.

Analizując międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka pod kątem nor-

matywnych źródeł wolności wypowiedzi, można dojść do wniosku, że wszystkie

wymienione już dokumenty prawne, które zostały ratyﬁkowane przez Polskę,

mają podobną konstrukcję, tj. wpierwszym ustępie gwarantują ochronę wolności

wypowiedzi, awnastępnym przewidują dopuszczalne jej ograniczenie

. Ogra-

niczony charakter wolności wynika zfaktu istnienia wkażdym społeczeństwie

innych wartości prawnie chronionych, zktórymi wolność ta może wejść wkon-

ﬂikt, np. zprawem do rzetelnego procesu sądowego, prawem do poszanowania

życia prywatnego czy do wolności sumienia iwyznania.

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich ipolitycznych z1966r. potwier-

dza wolność wypowiedzi zaproponowaną w Powszechnej deklaracji praw

człowieka i określa dla niej ograniczenia. Przepis art. 19 zawiera klauzulę

limitacyjną57. Oznacza, iż ograniczenie wolności wypowiedzi musi być legal-

ne (konieczność istnienia podstawy prawnej), celowe (istnienie okoliczności

55 Ibidem.

Oprócz wymienionych dokumentów na uwagę zasługuje Powszechna deklaracja praw

człowieka z10 grudnia 1948r. jako podstawowy ideowy dokument wdziedzinie praw człowie-

ka, który wywarł największy wpływ na tworzenie ikształtowanie wszystkich systemów ochrony

praw człowieka na świecie.

Wolność wypowiedzi może podlegać zarówno derogacji, jak ilimitacji. Klauzula dero-

gacyjna odnosi się do jedynie czasowych odstępstw władz publicznych danego państwa wsytu-

acjach nadzwyczajnych. Wymagana jest przy tym notyﬁkacja władz do stosownych organów

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi176

uzasadniającej ingerencję) ikonieczne (ograniczenia muszą być konieczne, nie-

zbędne wdemokratycznym społeczeństwie), zaś art. 20 zakazuje rozpowszech-

niania wszelkiej propagandy wojennej (wprowadza nakaz jej ustawowego zakazu)

oraz jakiejkolwiek nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, które stanowią

podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu.

Analogicznie, przepis art. 10 EKPCz zawiera wust. 1 przepis oochronie wol-

ności wypowiedzi bez względu na granice ibez ingerencji władz, awdrugim –

określa klauzulę limitacyjną. Wust. 2 art. 10 EKPCz zawarto te same co wMię-

dzynarodowym pakcie praw obywatelskich ipolitycznych (dalej: MPPOiP) trzy

warunki: celowości, legalności ikonieczności. Oznacza to, iż wolność wypowie-

dzi może być ograniczona po spełnieniu tych warunków wtakich okolicznoś-

ciach, jak: zapewnienie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej

lub bezpieczeństwa publicznego, konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku

lub przestępstwu, ochrona zdrowia imoralności, ochrona dobrego imienia ipraw

innych osób oraz zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub zagwaranto-

wanie powagi ibezstronności władzy sądowej (wszystkie te okoliczności zostały

enumeratywnie wymienione wust. 2 art. 10 EKPCz).

Ten trójstopniowy test pozwala bowiem władzom krajowym każdego pań-

stwa, będącego stroną konwencji, na ingerencję wkorzystanie ztej wolności

dopiero po ich łącznym spełnieniu. Przy czym istotna jest także wtym kontekście

zasada proporcjonalności między użytymi przez władze środkami ograniczają-

cymi wolność wypowiedzi azamierzonym celem ograniczenia. Należy pamię-

tać, iż worzecznictwie strasburskim ukształtował się standard prawny, zgodnie

zktórym wkażdym wątpliwym przypadku wolność człowieka musi przeważyć

nad podawanym przez państwo interesem nadrzędnym58.

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej zawiera przepis art. 11 gwaran-

tujący prawo do wolności wypowiedzi, wtym wolność posiadania iotrzymywa-

nia informacji iidei, także bez granic iingerencji władz oraz gwarantuje wolność

ipluralizm mediów. Dopuszczalna ingerencja władz jest możliwa zposzanowa-

niem warunków przewidzianych wKarcie wust. 1 art. 52, tj. zgodnie zzasadą

legalności, poszanowania istoty tej wolności oraz proporcjonalności, koniecz-

ności icelowości.

Klauzula limitacyjna została ustanowiona także wust. 3 art. 31 Konstytucji

RP iprzewiduje te same warunki jak te umieszczone wEuropejskiej konwencji,

międzynarodowych. WEuropejskiej konwencji podstawę prawną dla skorzystania ztej klauzuli

stanowi art. 15.

A.Rzepliński, Ograniczenia wyrażania opinii lub ujawniania informacji dotyczących poli-

tyki wewnętrznej lub zagranicznej państwa, „Monitor/InfRady Europy” 1997, nr3.

3.2. Wolność wypowiedzi: terminologia, istota ograniczeń… 177

do spełnienia których są zobowiązane władze publiczne dopuszczające się inge-

rencji wsferę wolności wypowiedzi.

Zpunktu widzenia dalszych rozważań ina podstawie standardów prawnych

powstałych na gruncie Europejskiej konwencji, awkonsekwencji także polskiej

Konstytucji59 istotny jest podział wypowiedzi na te podlegające iniepodlegają-

ce ochronie. Oczywiście ten dychotomiczny podział jest umowny, bo pomiędzy

wymienionymi rodzajami wypowiedzi jest jeszcze długa lista innych, wstosunku

do których zgodnie zart. 10 ust. 2 EKPCz władze publiczne wramach trójstop-

niowego tekstu mają prawo do dopuszczalnej ingerencji na podstawie klauzuli,

np. marginesu swobody ocen.

Te o najszerszym zakresie ochrony są wypowiedzi polityczne, następnie

wypowiedzi dotyczące ważnych kwestii publicznych, wreszcie artystyczne

i komercyjne (handlowe). Do wypowiedzi niepodlegających ochronie należy

zaliczyć: podżeganie do przemocy

, mowa nienawiści, wypowiedzi antyde-

mokratyczne, propagujące ideologię nazistowską, aw Polsce wprost zakazane

są – zgodnie z art. 13 Konstytucji RP – również wypowiedzi odwołujące się

do totalitarnych metod i praktyk działania komunizmu i faszyzmu, wreszcie

wypowiedzi negujące Holokaust, dotyczące zaprzeczania zbrodniom komuni-

stycznym iinnym przestępstwom stanowiącym zbrodnie przeciwko pokojowi,

ludzkości lub zbrodnie wojenne (art. 55 Ustawy z18 grudnia 1998r. oInsty-

tucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi

Polskiemu)61.

Zgodnie zust. 2 art. 10 EKPCz dopuszczona jest ingerencja wformie wyda-

wanych krajowych regulacji iwprowadzanie ograniczeń wstosunku do wypo-

wiedzi dotyczących: bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej

państwa, bezpieczeństwa publicznego, związanych zkoniecznością zapobieżenia

zakłóceniu porządku lub przestępstwu, ochrony zdrowia, ochrony moralności,

ochrony dobrego imienia ipraw innych osób, potrzeby zapobieżenia ujawnieniu

informacji poufnych idotyczących wymogu zagwarantowania powagi ibez-

stronności władzy sądowej.

Ireneusz C.Kamiński zauważył, że przepisy konstytucji krajowych nie pre-

cyzują zazwyczaj, jakie rodzaje wypowiedzi podlegają ochronie. Zagadnienie to

59 WKonstytucji RP z1997r. treści rozdz. 2, tj. dotyczącego ochrony praw iwolności czło-

wieka iobywatela, nawiązują do standardów powstałych na gruncie Europejskiej konwencji.

Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego, zgodnie

zart. 18 ust. 2 Kodeksu karnego z1997r.: „Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba

dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego”.

61 Dz.U.z2007r., nr63, poz. 424 ze zm.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi178

musiało zostać rozstrzygnięte wprocesie wykładni. Wskazał on dwa podejścia.

Wpierwszym konstytucyjne gwarancje ograniczają się do wypowiedzi politycz-

nej iwypowiedzi dotyczącej ważnych kwestii publicznych. Skoro bowiem kon-

stytucja określa podstawy politycznego porządku państwa, jej postanowienia

(także te wtemacie swobód ludzkich) należy umieszczać wpolitycznym kontek-

ście. Wdrugiej propozycji nie dokonuje się takiego zawężenia iwkonsekwencji

konstytucyjne reguły obejmują także te wypowiedzi niemające politycznego

lub publicznego kontekstu itym samym są to również wypowiedzi artystyczne

ikomercyjne62.

Podobnie treść Europejskiej konwencji nie określa, do jakich treści wypowie-

dzi ma zastosowanie, co umożliwia wszelkie możliwe jej interpretacje. Jednakże

uczynienie pojęcia demokratycznego społeczeństwa centralną konstrukcją kon-

wencji, awolności wypowiedzi „superwolnością” nakazuje polityczne rozumienie

jej postanowień. Choć autor twierdził, iż taka interpretacja byłaby dla instytucji

strasburskich zbyt wąska63.

Kluczowe typy wypowiedzi (rodzaje wypowiedzi), zktórymi połączone są

odmienna ranga inakaz ochrony, zostały zidentyﬁkowane na podstawie grupy

cech (właściwości), które nie stanowią jednego kryterium. Itak, na pierwszym

miejscu istotne jest twierdzenie, na ile wypowiedź jest istotna zpunktu widze-

nia zachodzących wwybranym państwie mechanizmów demokratycznych, stąd

szczególnie chronione są te dotyczące debaty parlamentarnej czy związane

zprowadzeniem kampanii wyborczej. Po drugie, ważne jest twierdzenie, kto

jest autorem wypowiedzi, czy jest nim dziennikarz, funkcjonariusz publiczny

czy pracodawca, dlatego szczególnie chronione muszą być te, których autorami

są dziennikarze. Po trzecie, ranga istopień ochrony zależą od sposobu wypo-

wiadania się, czy są to wypowiedzi spontaniczne, np. związane ze szczególnym

okresem dla demokracji, jakimi są wybory, czy jest to inna wypowiedź pisana,

reﬂeksyjna. Po czwarte, ocena zależy od techniki wypowiedzi, np. wywiad, po

piąte – od środka komunikowania ipo szóste – od tego, co jest przedmiotem

wypowiedzi, tj. odmienne są standardy dotyczące krytyki rządu, sądów ipod-

miotów komercyjnych64.

Zdaniem Komitetu Praw Człowieka wypowiedzi podlegające ochronie

na podstawie MPPOiP dotyczą wszczególności debaty politycznej, agitacji

wyborczej, dyskusji oprawach człowieka, przekazów prasowych imedialnych,

I. C.Kamiński, Ograniczenia swobody wypowiedzi dopuszczalne wEuropejskiej Konwencji

Praw Człowieka. Analiza krytyczna, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s.31.

63 Ibidem, s.32.

64 Ibidem, s.798.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 179

wypowiedzi artystycznych, naukowych, nauczania, wypowiedzi osprawach reli-

gii oraz wypowiedzi komercyjnych (General Comment No. 34). Podkreślono rów-

nież fakt zasadniczej ochrony wypowiedzi, które mogą być uznawane za bardzo

obraźliwe itym samym ograniczone na podstawie art. 19 ust. 3 iart. 20 MPPOiP65.

Tekst Europejskiej konwencji, podobnie jak Międzynarodowy pakt praw

obywatelskich ipolitycznych nie mogą być interpretowane wodosobnieniu od

orzecznictwa. Orzeczenia Trybunału wStrasburgu wyjaśniają iinterpretują tekst

oraz stanowią wiążące precedensy, których status prawny odpowiada statusowi

obowiązujących norm prawnych. Tym samym po ratyﬁkowaniu Europejskiej

konwencji władze publiczne państw-sygnatariuszy muszą uznawać orzeczenia

Trybunału za wiążące66.

Natomiast Komitet Praw Człowieka wGenewie był pierwszym organem

uniwersalnym, któremu powierzono monitorowanie przestrzegania praw czło-

wieka uregulowanych w MPPOiP. Biorąc jednak pod uwagę kompetencje

Komitetu w rozpatrywaniu skarg indywidualnych oraz międzypaństwowych,

atakże procedurę rozpatrywania tych skarg, należy zauważyć, iż jest to organ

quasi-sądowniczy67.

Na bliższą uwagę zasługuje zarówno strasburskie case law, jak i„orzecznic-

two” genewskie, wybrane przede wszystkim na podstawie kryterium rodzaju

ochrony wypowiedzi, tj. na szczególną uwagę zasługują wypowiedzi polityczne

ioważnym znaczeniu publicznym. Kluczowa jest także kwestia, wjakim stop-

niu dana wypowiedź przyczynia się do debaty publicznej na istotne dla społe-

czeństwa sprawy.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi

Dokonując analizy europejskiej kultury prawnej, na szczególną uwagę wzakre-

sie ochrony wolności wypowiedzi zasługuje bogate i wieloletnie orzeczni-

ctwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wStrasburgu (dalej: ETPCz)68.

65 Podaję za: W.Mojski, Ochrona wolności wypowiedzi…, s.594.

66 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności…, s.10.

R.Wieruszewski, A.Gliszczyńska, K.Sękowska-Kozłowska, Komitet Praw Człowieka

ONZ.Wybór orzecznictwa, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s.10.

Europejski Trybunał Praw Człowieka stojący na straży realizacji przez państwa-strony

postanowień Europejskiej konwencji jest organem cieszącym się wielkim autorytetem, ito nie

tylko zuwagi na prawnie wiążący charakter jego orzeczeń. Trybunał osiągnął tę pozycję także

ze względu na bogate orzecznictwo, które jest cennym zbiorem standardów prawnych. Stan-

dardy te powinny być uwzględnione wkrajowym procesie stosowania prawa wposzczególnych

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi180

Znajomość orzecznictwa strasburskiego jest bowiem konieczna i potrzebna,

gdyż Europejska konwencja jest „żywym instrumentem” (ang. living instru-

ment) i musi być interpretowana w świetle dzisiejszych warunków69. Należy

także szczególnie podkreślić w świetle niniejszych rozważań, iż organy stras-

burskie wielokrotnie wskazywały, że gdy zmianie ulega życie ispołeczeństwo,

uprawnia to, nawet wymusza modyﬁkację wcześniej przyjmowanej wykładni70.

Ponadto należy zauważyć, iż występuje sprzężenie zwrotne działań strasbur-

skich instytucji orzekających oraz politycznych. Rozstrzygnięcia dotyczące art.

10 stały się podstawą dla wielu rekomendacji i zaleceń Zgromadzenia Parla-

mentarnego i Komitetu Ministrów Rady Europy. Zalecenia i rekomendacje

mają moc miękkiego prawa (ang. soft law), odgrywają jednak istotną rolę przy

określeniu europejskiego standardu71. I tak, na uwagę zasługuje wspomniana

w rozdz. 1 rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy nr 20 z 1997 r.

wsprawie zdeﬁniowania pojęcia mowy nienawiści72.

Trybunał dokonuje kontroli przestrzegania praw człowieka, bada, czy

wdanej sprawie doszło do naruszenia wolności człowieka, czy miała miejsce

jedynie dopuszczalna ingerencja. Stwierdzenie przez Trybunał faktu naruszenia

wkonkretnej sprawie może wynikać albo zfaktu zastosowania złych regulacji

prawnych niezgodnych ze standardami międzynarodowymi, albo złej praktyki

stosowania prawa. Wzwiązku ztym absolutnie podstawowe są tutaj standar-

dy prawne. Trybunał bada także, czy „wypowiedzi sporne” w danej sprawie

państwach Rady Europy. Skutkiem stwierdzenia naruszenia będzie wskazanie Trybunału do

zmiany przepisów prawnych lub praktyki naruszającej przez władze publiczne wprzyszłości.

Ztego punktu widzenia, wramach badania skuteczności Europejskiej konwencji wobec wszyst-

kich (łac. erga omnes), podstawowe wydaje się być pytanie oto, czy iwjakim stopniu wyro-

ki Trybunału strasburskiego powodują zmianę przepisów oraz praktyki naruszającej wolność

wypowiedzi. Dla podmiotu skarżącego (skuteczność inter partes) kluczowe zaś może się stać

zasygnalizowanie przez sędziów Trybunału, iż wdanej sprawie może zachodzić konieczność

ponownego przeprowadzenia postępowania przed sądami krajowymi. Należy także we wstępie

zaznaczyć, iż Trybunał, dokonując oceny przypadków pojedynczych naruszeń wolności wypowie-

dzi, nie ocenia zgodności przepisów krajowych zprzepisami Europejskiej konwencji inie może

tym samym ich wyeliminować zkrajowego systemu prawnego. Uchylenie bowiem wadliwych

przepisów, ale także wyeliminowanie złej prakt yki sądowej lub administracyjnej zależy od dobrej

woli państw-stron Europejskiej konwencji.

Formuła ta pojawiła się po raz pierwszy wwyroku Tyrer przeciwko Wielkiej Brytanii,

wyrok zdnia 25 kwietnia 1978r., skarga nr5856/72.

70 I. C.Kamiński, Ograniczenia swobody wypowiedzi…, s.46.

71 Ibidem, s.47.

72 Recommendation No. R (97) 20 of the Committee of Ministers To Member States of „Hate

Speech”, October 30, 1997, Council of Europe, https://rm.coe.int/CoERMPublicCommon Sear-

chServices/DisplayDCTMContent?documentId =0900001680505d5b [odczyt: 25.01.2020].

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 181

podlegają ochronie na mocy art. 10 EKPCz, czy jednak są one poza ochroną,

asą wyrazem nadużywania wolności wypowiedzi. Bliżej zagadnienia związa-

nego zkwestią zakazu nadużywania praw, tj. klauzulą umieszczoną w art. 17

Europejskiej konwencji, będą przykłady omówione wnastępnym rozdziale.

Podkreślenia wymaga jednak fakt, iż wart. 10 ust. 2 EKPCz znalazł się zwrot,

zgodnie z którym korzystanie z zapisanego wkonwencji prawa do wolności

wypowiedzi łączy się zpewnymi „obowiązkami iodpowiedzialnością”. Należy

pamiętać okontekście historycznym uchwalenia tekstu konwencji iprzyczynach

jej napisania, związanych ztraumą II wojny światowej oraz doświadczeniach

okresu przedwojennego dotyczącego narodzin ideologii totalitarnych. Zwrot

o„obowiązkach iodpowiedzialności” umieszczony wart. 10 jest jedynym tego

rodzaju zwrotem występującym wtekście konwencji. Wolność wypowiedzi jest

jednym znajbardziej politycznych praw dla systemu Rady Europy, bo pełni rolę

podstawową dla mechanizmów demokratycznych, dlatego uznano, iż oprócz

tego sformułowania musi się także pojawić tzw. ogólna klauzula zaporowa

wart. 17 EKPCz.

Znajomość systemu ONZ jest natomiast wPolsce najmniejsza, aprawnicy

rzadko korzystają ztego mechanizmu

. Wynika to między innymi zfaktu, iż

jak to już zostało wspomniane, sam Komitet Praw Człowieka nie jest organem

sądowym, efektywność rozpatrywania skarg też jest daleka od oceny zadowala-

jącej, podobnie problem zapewnienia pełniejszej realizacji Komitetu wsprawach

indywidualnych. Roman Wieruszewski zauważył, iż pełne wykonywanie zale-

ceń Komitetu pozostawia wiele do życzenia74. Niemniej jednak na uwagę zasłu-

gują wybrane decyzje Komitetu, wyznaczające uniwersalne standardy prawne

wzakresie ochrony wolności wypowiedzi.

Itak, wdecyzjach Komitetu Praw Człowieka ONZ pojęcie wypowiedzi obej-

muje idee iopinie oraz informacje iwiadomości oróżnej treści: politycznej, kul-

turalnej, artystycznej czy handlowej. Wsprawie Ballantyne iDavidson, McIntyre

przeciwko Kanadzie

Komitet Praw Człowieka wGenewie stwierdził, iż każdy

ma prawo do wolności wypowiedzi iprawo to może podlegać ograniczeniom

(wskazanym wust. 3 art. 19 MPPOiP), jednak musi być ono interpretowane

wsposób obejmujący każdą formę: subiektywnych idei oraz poglądów, które

mogą być komunikowane innym osobom; wiadomości iinformacji; ekspresji

R.Wieruszewski, A.Gliszczyńska, K.Sękowska-Kozłowska, Komitet Praw Człowieka

ONZ…, s.15.

74 Ibidem, s.14.

75 Decyzja EKPCz zdnia 31 marca 1993r. wsprawie Ballantyne iDavidson, McIntyre prze-

ciwko Kanadzie, skarga nr359/1989 i385/1989.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi182

komercyjnej ireklamy; dzieł sztuki itp.; izdaniem Komitetu art. 19 gwarantujący

wolność wypowiedzi nie może być ograniczony do środków ekspresji politycznej,

kulturalnej czy artystycznej76.

Ważna zpunktu widzenia demokratycznego społeczeństwa iprocesu poli-

tycznego jest rola debaty publicznej oraz wolnych mediów idziennikarzy. Try-

bunał wStrasburgu stale przypomina (np. Gąsior przeciwko Polsce

), iż wolność

wypowiedzi stanowi jeden zpodstawowych fundamentów demokratycznego

społeczeństwa ijeden zpodstawowych warunków jego rozwoju oraz samorea-

lizacji jednostek. Izzastrzeżeniem ustępu drugiego (art. 10 EKPCz) wolność ta

znajduje zastosowanie nie tylko do „informacji” i„poglądów”, które są dobrze

przyjmowane lub postrzegane jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz także do tych

wypowiedzi, które są obraźliwe, szokują lub przeszkadzają. Takie są wymogi

pluralizmu, tolerancji iotwartości, bez których nie ma „społeczeństwa demo-

kratycznego”.

Komitet Praw Człowieka podobnie przypisał debacie publicznej rolę szcze-

gólną wdemokratycznym społeczeństwie (General Comment No. 34), dodając,

iż wolność wypowiedzi jest także konieczna do realizacji zasady przejrzystości

(transparentności) izasady odpowiedzialności działań władz publicznych, które

są zkolei fundamentem generalnego wymiaru ochrony ipromocji praw czło-

wieka78.

Debata polityczna zudziałem polityków, areferowana przez wolną prasę

iszerzej media jest objęta szczególną rolą worzecznictwie strasburskim. Co do

zasady dopuszcza się szersze granice wypowiedzi, jeśli są one elementem dyskusji

osprawach związanych zwyborem isprawowaniem władzy publicznej (Lingens

przeciwko Austrii). Asam proces wyborczy sprawia, że debata polityczna nabiera

szczególnego znaczenia. Swobodna dyskusja dotycząca wyborów pełni kluczową

rolę wdemokratycznym społeczeństwie, powinna bowiem prowadzić do świa-

domego podejmowania decyzji wyborczych. Stąd wszystkie wypowiedzi doty-

czące wyborów co do zasady powinny być kwaliﬁkowane jako mające publiczne

znaczenie (Bowman przeciwko Wielkiej Brytanii; Kwiecień przeciwko Polsce)79.

76 R.Wieruszewski, A.Gliszczyńska, K.Sękowska-Kozłowska, Komitet Praw Człowieka

ONZ…, s.256.

77 Wyrok ETPCz zdnia 21 lutego 2012r. wsprawie Gąsior przeciwko Polsce, skarga

nr34472/07.

78 Human Rights Committee, Protection of freedom of expression… [odczyt: 12.05.2010].

Wyroki ETPCz: zdnia 19 lutego 1998r. wsprawie Bowman przeciwko Wielkiej Bryta-

nii, skarga nr24839/94; zdnia 9 stycznia 2007r. wsprawie Kwiecień przeciwko Polsce, skarga

nr51744/99.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 183

Należy jednak pamiętać, iż mimo szerokich granic przewidzianych dla deba-

ty publicznej wokresie wyborczym może być ona wpewnych wyjątkowych oko-

licznościach ograniczona. Chodzi oprzekazywanie nieprawdziwych informacji.

Zjednej strony sądy orzekające wsprawach przeciwko dziennikarzom wzwiązku

zpublikacjami materiałów prasowych dotyczących wyborów muszą mieć świa-

domość, iż nieskrępowana dyskusja jest gwarantem ipodstawową regułą demo-

kratycznego społeczeństwa. Wprzeciwnym razie narażanie na sankcje karne

dziennikarzy relacjonujących kwestie związane zwyborami mogą powodować

tzw. efekt mrożący (ang. chilling eﬀect) (sprawy: Lingens przeciwko Austrii; Cum-

pana iMazare przeciwko Rumunii80). Zdrugiej strony jednak – rozpowszech-

nianie informacji nieprawdziwych zoczywistych powodów nie może prowadzić

do racjonalnego rezultatu wpostaci świadomego wyboru kandydata. Przeka-

zywanie wiadomości fałszywych, wtym nieprawdziwych informacji podczas

kampanii wyborczej może tym samym spotkać się zkonsekwencjami prawnymi.

WPolsce działanie takie może skutkować konsekwencją uruchomienia niepro-

cesowego postępowania wtrybie 24-godzinnym, na podstawie Kodeksu wybor-

czego z2011r. Celem tych przepisów ma być bowiem ochrona wyborcy przed

poddaniem go manipulacji. Wyborcy należy bowiem zagwarantować możliwość

oddania wpełni świadomego głosu wwyborach.

Wkontekście przywołanych standardów strasburskich należy zauważyć, że

wynikające zniego zasady powinny być respektowane przez polskie organy wła-

dzy publicznej, np. sądy krajowe mogą powoływać się na nie, wydając wyroki

wimieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Itak: „Sądowi Apelacyjnemu znane jest

orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na gruncie art. 10 Euro-

pejskiej Konwencji oOchronie Praw Człowieka iPodstawowych Wolności, wtym

rozważania na temat rozumienia pojęcia debaty publicznej, dopuszczalnej kry-

tyki, prawa posłużenia się przesadą, prowokacją”81.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, żaden postulat szerokiej debaty publicznej nie

pozwala jednak dziennikarzowi na niezachowanie elementarnych wymogów sta-

ranności irzetelności. Korzystanie zwolności wyrazu, zagwarantowanej wart.

10 EKPCz pociąga za sobą obowiązki iodpowiedzialność, które nabierają istot-

nego znaczenia, gdy – tak jak wniniejszej sprawie – pojawia się kwestia ataku

80 Wyrok ETPCz zdnia 17 grudnia 2004r. wsprawie Cumpana iMazare przeciwko Rumu-

nii, skarga nr33348/96.

Wyrok Sądu Apelacyjnego wŁodzi zdnia 31 stycznia 2014r., sygn. akt IACa 912/13.

Zob. m.in. wyrok ETPCz zdnia 1 października 2012r. wsprawie S.przeciwko Polsce, skarga

nr17446/07; wyrok ETPCz zdnia 3 kwietnia 2012 roku wsprawie K.przeciwko Polsce, skarga

nr43206/07.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi184

na dobre imię spersonalizowanej osoby. Konieczne jest bowiem osiągnięcie spra-

wiedliwej równowagi pomiędzy uprzywilejowaną pozycją prasy, wykonującej

swą swobodę wypowiedzi aprawem osoby ﬁzycznej, do obrony swojego dobrego

imienia”82.

Zarówno wart. 10 EKPCz, jak iart. 19 MPPOiP wskazano podstawowy, nega-

tywny wymiar obowiązku państwa ztytułu wolności wypowiedzi. Jednakże

pozytywny aspekt obowiązku państwa potwierdza orzecznictwo strasburskie,

jak izalecenia Komitetu Praw Człowieka (General Comment No. 34). Od państw

wymaga się bowiem, aby były aktywne wpodejmowaniu środków koniecznych

do zapewnienia skutecznej ochrony praw człowieka osób, wtym zapobiegania

ingerencji wprawa osób ze strony podmiotów prywatnych lub niepaństwowych

Należy zauważyć, iż państwa mogą „zostać uznane za odpowiedzialne za

działania podmiotów prywatnych” wramach wywiązywania się ze swoich mię-

dzynarodowych zobowiązań dotyczących praw człowieka84.

Trybunał strasburski podobnie zwracał uwagę na fakt, iż na państwie mogą

ciążyć pozytywne obowiązki warunkujące skuteczne korzystanie zwolności

wypowiedzi85. Obowiązek pozytywny może również istnieć na podstawie art.

10 EKPCz. Wynika to zprzypomnienia przez Trybunał kluczowego znaczenia

wolności wypowiedzi jako jednej zpodstawowych przesłanek skutecznie funk-

cjonującej demokracji ifaktu, że państwa muszą zapewnić osobom prywatnym

efektywne korzystanie zprawa do komunikowania się ze sobą86.

Wwyroku wsprawie Özgür Gündem przeciwko Turcji87 Trybunał wska-

zał, że chociaż konwencja zasadniczo wymaga od państwa powstrzymania się

od ingerencji, wpewnych sytuacjach zobowiązuje władze do podjęcia aktyw-

nych działań służących skutecznemu zagwarantowaniu swobody wypowiedzi.

Wtym przypadku władze wsytuacji ﬁzycznych ataków na gazetę lub dzienni-

karzy powinny zapewnić efektywne środki ochronne. Ponadto jednostka, która

żyje wdemokratycznym społeczeństwie, powinna mieć możliwość zapoznania

się zkażdą publikacją, jeżeli tylko nie wzywa ona do walki iprzemocy.

82 Ibidem.

83 Human Rights Committee, Protection of freedom of expression… [odcz yt: 12.05.2010].

84 Ibidem, s.2.

85 Wkontekście działalności mediów Trybunał stwierdził, że odpowiedzialność taka może

się pojawić na podstawie art. 2 (prawo do życia) iart. 3 (zakaz tortur iinnego nieludzkiego lub

poniżającego traktowania albo karania). Podaję za: D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do

wolności…, s.95.

86 Ibidem.

87 Wyrok ETPCz zdnia 16 marca 2000r. wsprawie Özgür Gündem przeciwko Turcji, skar-

ga nr23144/93.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 185

Szczególną rolę wdebacie publicznej odgrywa wypowiedź polityczna (nie

ma jednak doprecyzowanej deﬁnicji worzecznictwie). Zaś debata politycz-

na w świetle przepisów Europejskiej konwencji i europejskich konstytucji jest

koniecznym składnikiem rzeczywistej (efektywnej) demokracji idemokratycz-

nego mechanizmu podejmowania decyzji.

Nie oznacza to jednak, iż wypowiedź polityczna cieszy się absolutną wol-

nością. Jak zauważył I. C.Kamiński, wświetle art. 10 ust. 2, tj. pytań osposób

rozwiązywania konﬂiktów między wolnością ainnymi chronionymi dobrami,

kluczowe staje się rozstrzygnięcie, wjakim stopniu ize względu na jakie szcze-

gółowe argumenty (teorie) „szkodliwa” wypowiedź polityczna powinna być bar-

dziej tolerowana (itym samym chroniona) niż inna „szkodliwa” wypowiedź88.

Itak, gdy „szkodliwe” wypowiedzi dotyczą osób publicznych, wszczegól-

ności polityków, co do zasady powinno się dopuszczać szersze granice wolno-

ści wypowiedzi. Agdy krytykuje się rząd, to te granice powinny być najszersze.

Są to standardy wynikające zwielu rozstrzygnięć strasburskich wramach tzw.

odwróconej piramidy strasburskiej granic dopuszczalnej krytyki wobec osób

publicznych (Janowski przeciwko Polsce; Lingens przeciwko Austrii; Castells

przeciwko Hiszpanii)

. Inaczej jednak jest ztymi wypowiedziami, które mogą

nawoływać do nienawiści wramach debaty politycznej albo są dyskryminują-

ce, gdyż autorzy takich wypowiedzi muszą się liczyć zodpowiedzialnością (zob.

m.in. rozstrzygnięcie wsprawie Jersild przeciwko Danii90).

Przejawem wolności wypowiedzi iszczególnie istotnym jej elementem jest

wolność prasy (mediów) – realizowana wyłącznie wsferze publicznej. Silna pozy-

cja wolnych mediów jest wzmocniona bogatym orzecznictwem strasburskim.

Dziennikarze imedia znajdują się bowiem pod szczególną ochroną wynikającą

zart. 10 EKPCz, ato zuwagi na wyjątkową rolę, jaką pełnią wdemokratycznym

ipluralistycznym społeczeństwie. Wtym kontekście istotne jest zadanie prasy

(mediów) polegające na dostarczaniu społeczeństwu informacji iidei, zktórym to

zadaniem skorelowane jest prawo opinii publicznej do otrzymywania tych infor-

macji. Wprzeciwnym bowiem razie media nie mogłyby pełnić swojej funkcji

publicznego strażnika, którego obowiązkiem jest dostarczenie informacji budzą-

cych znaczące zainteresowanie opinii publicznej (np. Goodwin przeciwko Wiel-

kiej Brytanii).

88 I. C.Kamiński, Ograniczenia swobody wypowiedzi…, s.92.

89 Wyroki ETPCz: zdnia 8 lipca 1986r. wsprawie Lingens przeciwko Austrii, skarga

nr9815/82; zdnia 23 kwietnia 1992r. wsprawie Castells przeciwko Hiszpanii, skarga nr11798/85;

zdnia 21 stycznia 1999r. wsprawie Janowski przeciwko Polsce, skarga nr25716/94.

Wyrok ETPCz z23 września 1994r. wsprawie Jersild przeciwko Danii, skarga nr15890/89.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi186

Istotą roli sygnalisty jest także nieustanne zwracanie uwagi opinii publicz-

nej na aktualne problemy, anawet prowokowanie debaty publicznej wkwestiach

budzących uzasadnione zainteresowanie izakłopotanie społeczeństwa (Han-

dyside przeciwko Wielkiej Brytanii; „e Sunday Times” przeciwko Wielkiej

Brytanii)

. Tajemnica dziennikarska zaś jest jednym zpodstawowych warunków

wolności prasy ima na celu wzmacnianie relacji zaufania łączącej dziennika-

rzy iich informatorów. Bez właściwie zapewnionej ochrony informatorzy byli-

by zniechęceni do udzielania pomocy prasie winformowaniu opinii publicznej

osprawach mających publiczne znaczenie. Awkonsekwencji fundamentalna

rola prasy jako „publicznego obserwatora” zostałaby podważona, co zkolei wpły-

nęłoby na jej zdolność zapewnienia dokładnych oraz wiarygodnych informacji

(Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii)92.

Trybunał wStrasburgu wskazał jednak, iż wolność wypowiedzi i wolność

mediów mają zastosowanie wobec dziennikarzy przy założeniu, że oni sami

działają wdobrej wierze, wcelu dostarczenia rzetelnych informacji – opierają

się na faktach i dostarczają wiarygodnych iprecyzyjnych informacji zgodnie

zetyką dziennikarstwa (Pedersen iBaadsgaard przeciwko Danii93). Standardu

tego nie spełnia stawianie zarzutów bez przeprowadzenia odpowiedniego śledz-

twa dziennikarskiego iodmówienie pomawianej osobie prawa do odpowiedzi

(Flux przeciwko Mołdawii94). Niemniej jednak wolność dziennikarska obejmuje

także odwoływanie się do przesady, anawet prowokacji (De Haes iGijsels prze-

ciwko Belgii95).

Media worzeczeniach ETPCz, odgrywając główną rolę wpaństwie, którego

podstawą są rządy prawa, nie mogą jednak przekroczyć pewnych granic wyzna-

czonych m.in. dla ochrony dobrego imienia innych (Ukraińska Grupa Medialna

przeciwko Ukrainie)

. Ciąży bowiem na niej obowiązek przekazywania infor-

macji wsposób odpowiadający jej obowiązkom iodpowiedzialności.

Wyrok ETPCz zdnia 7 grudnia 1976r. wsprawie Handyside przeciwko Wielkiej Bry tanii,

skarga nr5493/72; wyrok ETPCz zdnia 26 kwietnia 1979r. wsprawie „e Sunday Times” prze-

ciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr6538/74.

92 Wyrok ETPCz zdnia 27 marca 1996r. wsprawie Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii,

skarga nr17488/90.

Wyrok ETPCz zdnia 17 grudnia 2004r. wsprawie Pedersen iBaadsgaard przeciwko Danii,

skarga nr49017/99.

94 Wyrok ETPCz zdnia 24 listopada 2009r. wsprawie Flux przeciwko Danii, skarga

nr25367/05.

95 Wyrok ETPCz zdnia 24 lutego 1997r. wsprawie De Haes iGijsels przeciwko Belgii, skar-

ga nr1998392.

96 Wyrok ETPCz zdnia 29 marca 2005r. wsprawie Ukraińska Grupa Medialna przeciwko

Ukrainie, skarga nr72713/01.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 187

Wreszcie, dzięki mediom politycy iopinia publiczna mogą kontrolować, czy

sędziowie spełniają swoją funkcję wspołeczeństwie, wypełniając powierzone im

zadania. Przy czym sądownictwo pełni rolę szczególną wspołeczeństwie ijako

gwarant sprawiedliwości wdemokratycznym państwie prawnym musi również

cieszyć się publicznym zaufaniem. Dlatego konieczna jest ochrona tego zaufania

przeciw niszczącym bezpodstawnym atakom (Prager iOberschlick przeciwko

Austrii)97.

Zarówno MPPOiP, jak iEKPCz zawierają obok klauzuli limitacyjnej szczegól-

ny passus podkreślający obowiązki iodpowiedzialność związaną zkorzystaniem

zwolności wypowiedzi. Sformułowanie to samo wsobie stanowi podstawy do

ingerencji ze strony władz krajowych, podlega natomiast uwzględnieniu wkon-

tekście całej klauzuli na etapie ocenienia warunku konieczności (Ross przeciwko

Kanadzie – odsunięcie od pracy dydaktycznej wszkole autora publikacji antyse-

mickich98). Niemniej jednak jest przesłanką wpływającą na ograniczenie zakre-

su chronionej wypowiedzi

. Orzecznictwo wskazuje, że specjalne obowiązki

iodpowiedzialność wiążą się zróżnymi kwestiami, np.:

wykonywaniem określonych funkcji publicznych (np. przez nauczycie-

li, żołnierzy) irozsądną wstrzemięźliwością przedstawicieli zawodów zaufania

publicznego: sędziów, urzędników państwowych czy prawników100;

rodzajem wykorzystywanych środków przekazu, wsprawie Hertzberg

iinni przeciwko Finlandii (1982) Komitet Praw Człowieka zauważył, że wprzy-

padku radia itelewizji nie sposób kontrolować kręgu odbiorców rozpowszech-

nianych przez te media programów. Tym samym nie można wykluczyć, że słu-

chaczami bądź widzami mogą być np. osoby małoletnie, co musi być brane pod

uwagę przez nadawców101;

3) czy przekaz był świadomie adresowany do małoletnich, chodzi np. oprze-

kaz wramach wolności wypowiedzi dotyczący moralności publicznej (Handyside

przeciwko Wielkiej Brytanii);

4) rodzajem innego dobra chronionego, który wchodzi wkonﬂikt zwolnoś-

cią wypowiedzi, np. uczuciami religijnymi (Otto-Preminger-Institute przeciwko

Wyrok ETPCz zdnia 26 kwietnia 1995 r. wsprawie Prager iOberschlick przeciwko Austrii,

skarga nr15974/90.

98 Decyzja EKPCz zdnia 18 października 2000r. wsprawie Ross przeciwko Kanadzie, skar-

ga nr736/1997.

99 R.Wieruszewski, A.Gliszczyńska, K.Sękowska-Kozłowska, Komitet Praw Człowieka

ONZ…, s.398.

100 Podaję za: ibidem.

101 Ibidem, s.399.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi188

Austrii102), moralnością publiczną (Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii) czy

ochroną dobrego imienia (Jersild przeciwko Danii103); wramach krajowego,

anawet lokalnego marginesu swobody ocen instytucje strasburskie pozostawi-

ły władzom krajowym pewien margines swobody, kontrolując sposób korzysta-

nia zniego104;

statusem braku ochrony rozpowszechnianych wypowiedzi, adotyczą-

cych nienawiści rasowej, etnicznej iinnej oraz podżegających do przemocy na

tym tle, atakże antydemokratycznych, negacjonistycznych inawołujących do

wojny; wtym przypadku obowiązki iodpowiedzialność związane zkorzystaniem

zprawa do wolności wypowiedzi mają odbicie wszczególności wart. 17 EKPCz

(nadużywanie wolności wypowiedzi).

Wjednej zostatnich polskich spraw z2019r. (Wysoczański przeciwko Pol-

sce

105

) Trybunał podjął decyzję oniedopuszczalności skargi, uzasadniając ją

twierdzeniem, że wolność wypowiedzi podlega ograniczeniom iwiąże się zobo-

wiązkami. Sprawa dotyczyła akcji zakłócenia w2013r. wykładu otwartego pro-

fesora Zygmunta Baumana, organizowanego na Uniwersytecie Wrocławskim.

Trybunał zauważył, że postać zaproszonego wykładowcy budziła kontrower-

sje ze względu na jego przeszłość, ale zachowania skarżącego iinnych demon-

strujących nie można było jednak zakwaliﬁkować jako spontaniczne, będące

odpowiedzią na treści głoszone podczas wykładu. Wręcz przeciwnie, akcja prote-

stacyjna była zorganizowana imiała na celu uniemożliwienie jego przeprowadze-

nia, ademonstranci wykrzykiwali hasła skrajnie obraźliwe (choć mieli do nich

prawo). Nie powinni tego jednak robić wsposób naruszający porządek publiczny

przy użyciu wulgarnego iobraźliwego języka. Międzynarodowi sędziowie zauwa-

żyli, że sposób, wjaki wygłaszane były hasła demonstrantów, nie przypominał

wżaden sposób debaty publicznej.

102 Wyrok ETPCz z20 września 1994r. wsprawie Otto-Preminger-Institute przeciwko

Austrii, skarga nr13470/87.

103 Wyrok ETPCz z23 września 1994r. wsprawie Jersild przeciwko Danii, skarga nr15890/89.

104 M. A.Nowicki, Europejska Konwencja Praw…, s.448.

105 Podczas próby rozpoczęcia wykładu w2013r. na uniwersytet wtargnęło około 100 osób

związanych zorganizacją Narodowe Odrodzenie Polski. Osoby te przeszkadzały, śpiewając,

wykrzykując hasła: „wynocha stąd!”, „sierpem imłotem czerwoną hołotę”, „Polska jest nasza”,

„na drzewach zamiast liści będą wisieć komuniści”. Interweniowała policja, która usunęła zaudy-

torium manifestujących. Łukasz Wysoczański, jeden zprzedstawicieli NOP został zatrzy many na

sześć godzin, podczas gdy jego dane identyﬁkacyjne były sprawdzane. Sądy uznały go za winne-

go naruszania porządku publicznego iskazały go na grzywnę. Podkreśliły także, iż nie został on

skazany za poglądy, lecz za naruszający porządek publiczny sposób, wjaki to robił. Wysoczański

wskardze zarzucił, iż skazanie go iareszt stanowiły naruszenie wolności wypowiedzi. Decyzja

oniedopuszczalności skargi zdnia 26 marca 2019r. wsprawie Wysoczański przeciwko Polsce,

skarga nr27560/15.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 189

Sprawa ta, jak zauważyła Dominika Bychawska-Siniarska, była niezwykle cie-

kawa wzderzeniu zinnymi sprawami dotyczącymi mowy symbolicznej iprote-

stów, jakie oceniał wtamtym czasie ETPCz. Przyznał on bowiem na gruncie art.

10 EKPCz ochronę protestom wpostaci happeningu Pussy Riot wcerkwi (sprawa

Alekhina iinni przeciwko Rosji

106

) czy też wystawieniu posągu wkształcie penisa

przed mołdawskim Ministerstwem Sprawiedliwości (Matasaru przeciwko Moł-

dawii107). Nieco inaczej zadecydował wsprawie Wysoczański przeciwko Polsce.

Trybunał wyznaczył bowiem happeningom granice. Wskazał bezpośrednio, że

nie mogą one być wulgarne iniewpisujące się wdebatę publiczną.

„Obowiązki i odpowiedzialność” adresowane przede wszystkim do peł-

niących rolę sygnalistów dziennikarzy oraz prasy, radia i telewizji wiążą się

zkoniecznością realizacji wielu reguł, tj. obowiązku dążenia do prawdy oraz

przekazywania jej wpoczuciu odpowiedzialności za przekazywane informacje,

według zasady obiektywizmu, zasady staranności irzetelności dziennikarskiej,

obowiązku ochrony dóbr osobistych.

Na gruncie prawa polskiego obowiązki te zawarto wart. 6 i12 Prawa praso-

wego isą to obowiązki każdego dziennikarza, czyli każdego, kto zajmuje się reda-

gowaniem, tworzeniem lub przygotowaniem materiałów prasowych (pozostają-

cego wstosunku pracy zredakcją lub zajmującego się taką działalnością na rzecz

izupoważnienia redakcji, art. 7 ust. 2 pkt 5 Prawa prasowego). Sąd Najwyższy

w2005r. stwierdził, że wykazanie przez dziennikarza, iż przy zbieraniu iwyko-

rzystaniu materiałów prasowych działał wobronie społecznie uzasadnionego

interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności irzetelno-

ści, uchyla bezprawność działania dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże się niepraw-

dziwy, dziennikarz jest zobowiązany do jego odwołania10 8. Tym samym polski

standard wpełni pokrywa się ztym, które wypracował Trybunał strasburski.

Należy przyjąć, że dziennikarze internetowi czy blogerzy, podobnie jak ci

„tradycyjni” mają obowiązek stosowania zasady staranności irzetelności oraz

dążenia do prawdy. Wypracowana wpraktyce dziennikarskiej zasada staranności

irzetelności nakazuje weryﬁkowanie treści uosób, których dotyczą, iudodat-

kowego źródła; oznacza także realizację obowiązku zachowania obiektywizmu

wpublikacjach. Dziennikarz nie powinien dopuścić do tego, by obraz wyda-

rzeń został przekazany do społecznego obiegu przez zainteresowane strony, jeśli

106 Wyrok ETPCz zdnia 17 lipca 2018r. wsprawie Alekhina iinni przeciwko Rosji, skarga

nr38004/12.

107 Wyrok ETPCz zdnia 15 stycznia 2019r. wsprawie Matasaru przeciwko Mołdawii, skar-

ga nr69714/16.

108 Uchwała Sądu Najwyższego zdnia 18 lutego 2005r., sygn. akt III CZP 53/04.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi190

pozostają one wkonﬂikcie. Wprzeciwnym razie rzetelna informacja zamienia

się wpropagandę. Rzetelność należy deﬁniować jako działanie zgodne zprawdą

iukazujące obiektywny, całościowy obraz faktów, zaś przekaz dziennikarski nie

powinien być wybiórczy istronniczy109.

Obowiązek prasy do prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk musi

opierać się na rzetelności, czyli zgodności zfaktami. Fakty zaś powinny być

przedstawione obiektywnie, wpełny sposób ibez manipulacji wybranymi frag-

mentami110. Sąd Najwyższy wpostanowieniu z2007r. stwierdził, iż interes pub-

liczny nie odnosi żadnej korzyści zinformacji fałszywej, wprowadzającej opinię

publiczną wbłąd, niedającej się wykorzystać zgodnie ztym interesem, bo nie-

przyczyniającej się do opisu rzeczywistości111.

Postulat prawdy jako istota dziennikarstwa opartego na wiarygodności

izaufaniu zawarty jest również we wszystkich kodeksach obyczajowych, kar-

tach deontologicznych, deklaracjach, rezolucjach oraz różnych uchwałach doty-

czących dziennikarstwa112. Wich świetle obowiązkiem dziennikarza jest szacu-

nek dla prawdy iprawa obywatela do poznania prawdy. Innymi obowiązkami

są: troska oposzanowanie przekazu zgodnego zrzeczywistym stanem rzeczy,

przekazywanie wyłącznie informacji, których źródło jest dziennikarzowi znane,

zakaz zatajania istotnych informacji lub preparowania dokumentów, stosowanie

wyłącznie uczciwych metod gromadzenia informacji izdjęć, zakaz złośliwego

zniekształcania faktów, zakaz publikowania oszczerstw, zniesławiania ibezpod-

stawnych oskarżeń. Obowiązki te stanowią tym samym deontologiczny katalog

instrumentów przeciwdziałających nadużywaniu wolności wypowiedzi113.

109 E.Ferenc-Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, War-

szawa 2013, s.118.

110 Ibidem, s.79.

111 Postanowienie SN zdnia 7 lutego 2007r., III KK 236/06, OSN KW 2007, nr6.

112

Najważniejszym kodeksem etycznym dziennikarzy jest Deklaracja Zasad Międzynaro-

dowej Federacji Dziennikarzy z25–28 kwietnia 1954r. Przyjęta przez Kongres Międzynarodo-

wej Federacji Dziennikarzy jest rozumiana jako kodeks zawodowy dziennikarzy zajmujących się

gromadzeniem, publikowaniem oraz komentowaniem informacji.

113

Wpolskiej rzeczywistości medialnej najwcześniej uchwalonym kodeksem etyki dzien-

nikarskiej jest Dziennikarski Kodeks Obyczajowy Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (1945,

zmieniony w1991), wktórym poszukiwanie prawdy, zakaz manipulowania faktami oraz zakaz

naruszania dóbr osobistych iużywania słów obelżywych, godzących wgodność człowieka, znala-

zły się wśród podstawowych norm et ycznych kodeksu. Innym ważnym dokumentem jest Kodeks

Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, wktórym zapisano, że zadaniem

dziennikarzy jest przekazywanie rzetelnych (ibezstronnych) informacji. Wreszcie zinicjatywy

SDP przyjęto także Kartę Etyczną Mediów (1995), wktórej zawarto 7 zasad, spośród których na

pierwszym miejscu umieszczono zasadę prawdy, atakże zasadę szacunku itolerancji.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 191

Rekapitulując, bogate orzecznictwo strasburskie zzakresu wolności wypo-

wiedzi iprasy (mediów) wpierwszych kilku dekadach XXw. „obﬁtowało” prze-

de wszystkim wokreślenia m.in.: „prasa jako publiczny kontroler życia publicz-

nego”, „szczególna rola nieskrępowanej dyskusji politycznej ina tematy ważne

publicznie”, „media powinny posłużyć się nawet przesadą iprowokacją wdyskusji

oszczególnym znaczeniu dla społeczeństwa”, „szczególna rola prasy (mediów)”.

Jak podkreślił I. C.Kamiński: „Ze strasburskiego orzecznictwa pochodzące-

go zlat 80. i90. XXw. wynikała bardzo silna ochrona wypowiedzi politycznej

imającej publiczne znaczenie, zwłaszcza jeśli taka wypowiedź pochodziła od

mediów [choć oczywiście istniały wyjątki związane ze specyﬁcznym potrakto-

waniem przez Trybunał sądownictwa – przyp. A. D.]. Jednocześnie normatyw-

nego znaczenia pozbawiona została formuła mówiąca o»obowiązkach iodpo-

wiedzialności«, do której Trybunał odwoływał się wyłącznie wtedy, gdy między

autorem wypowiedzi ipodmiotem nią dotkniętym istniała specyﬁczna relacja

wymagająca lojalności jak np. między pracodawcą ipracownikiem czy między

urzędnikiem ijego przełożonym lub zatrudniającą go instytucją”114.

Ponieważ media – zdaniem Trybunału – pełnią bardzo ważną funkcję „pub-

licznego kontrolera”, to wzwiązku ztym, występując wtakiej roli, mogą one

posłużyć się nawet przesadą iprowokacją. Tym samym po przyjęciu takiej „pro-

dziennikarskiej optyki” sędziowie strasburscy orzekli, że np. dziennikarz był

uprawniony, by komentując szokującą ibudzącą oburzenie wypowiedź polity-

ka, użyć słowa „idiota” (Oberschlick przeciwko Austrii, nr2 wwyroku z1997),

atakże, że media mogą polegać na treści urzędowych dokumentów lub powsta-

łych na zamówienie publicznych instytucji, nawet gdy później okazuje się, że

dokument zawierał nieprawdziwe informacje (Bladet Tromsø A/S iStensaas

przeciwko Norwegii, wyrok z1999). Wreszcie media nie muszą się dystansować

od cytowanej wypowiedzi innego podmiotu (oma przeciwko Luksemburgo-

wi, wyrok z2001)115.

Zatem orzecznictwo strasburskie sformułowało fundamentalne dla wolnych

mediów standardy prawne, które sprzyjają wolnym dziennikarzom, zgodnie

zktórymi wypowiedzi dziennikarskie mają pewien przywilej kontrowersyjno-

ści treści iostrości formy, przywilej „odwróconego ciężaru dowodowego”, atakże

korzystają zochrony źródeł informacyjnych iograniczonego charakteru sankcji

114 I. C.Kamiński, „Obowiązki iodpowiedzialność” związane ze swobodą wypowiedzi afeno-

men tabloidów, [w:] Własność mediów, pluralizm informacyjny, wolność słowa. Wybrane mate-

riały zmiędzynarodowej konferencji, Warszawa 29–30 października 2010r., (red.) D.Bychawska-

-Siniarska, Warszawa 2011, s.123–124.

115 Ibidem, s.123.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi192

względem dziennikarzy, którzy mają być „strażnikami” transparentnego ijaw-

nego życia politycznego inieskrępowanej debaty publicznej116.

Worzecznictwie międzynarodowym aż do końca XXw. wyraźnie domino-

wał idealistyczny paradygmat wolności prasy, wyraźnie zmierzający wkierun-

ku absolutyzacji wolności wypowiedzi. Na początku XXIw. Trybunał powoli

zaczął jednak odchodzić od koncepcji idealistycznej wkierunku rozwiązań

realistycznych.

Zakres wolności prasy zaczęto coraz częściej ikonsekwentniej wiązać ze speł-

nieniem kilku wymogów, takich jak: rzetelność, staranność, fachowość, obiek-

tywizm, dążenie do prawdy

117

. Zdaniem Jacka Sobczaka, przejście od absoluty-

zowania wolności środków przekazu ku racjonalistycznej koncepcji wydaje się

być związane zfenomenem tabloidyzacji środków przekazu. Wefekcie miała

nastąpić zmiana roli mediów jako „obserwatora życia publicznego” wkierunku

roli mediów jako podmiotu poddanego głównie rynkowej potrzebie sprzedaży.

Można zaryzykować stwierdzenie, iż wykładnia ETPCz doprowadziła wręcz

do uczynienia zwolności prasy „super-wolności”, mimo że literalna wykładnia

treści art. 10 EKPCz nie dawała dostatecznych argumentów do usytuowania tej

wolności przed innymi wartościami, których ochronę umowa ta przewidywała

118

Jak się wydaje, sędziowie posługiwali się wykładnią celowościową, wskazu-

jąc aksjologiczne uzasadnienie dające podstawę do tak daleko idącej ochrony.

Punktem wyjścia było sformułowanie – jako centralnego konstruktu politycz-

no-prawnego – pojęcia „demokratyczne społeczeństwo”, którego zresztą sama

Europejska konwencja nie zdeﬁniowała, podobnie jak Trybunał, mimo posługi-

wania się nim. Bardzo interesujące jest spostrzeżenie, iż wstosunku do innych

praw iwolności ETPCz chroni nie tylko „publicznego kontrolera”, lecz także „zło-

śliwego kontrolera”

119

. Wnowszym orzecznictwie dostrzega się jednak podejście

realistyczne iprzechodzenie od absolutyzowania wolności środków przekazu

ku standardowi akcentującemu konieczność spełnienia kryteriów dobrej sztuki

dziennikarskiej120.

Worzecznictwie Trybunału zaczęły się pojawiać sformułowania, iż mocna

konwencyjna ochrona mediów jest uzależniona od realizacji przez nie nakazów

116

Zob. więcej: L.Garlicki, Wolność wypowiedzi dziennikarza – przywileje iodpowiedzial-

ność, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr1, s.12–22.

117 Pogląd ten wliteraturze prezentują np.: J.Sobczak, op. cit.; I. C.Kamiński, Ograniczenia

swobody wypowiedzi…

118 J.Sobczak, op. cit., s.143.

119 Ibidem.

120 Ibidem.

3.3. Rozwój standardów prawnych wolności wypowiedzi 193

„dobrego dziennikarstwa”, które prowadzi do tworzenia godnej informacji. Try-

bunał zaczął odchodzić od badania okoliczności publikacji ku sprawdzeniu tego,

czy prasa spełnia wymogi „dobrej roboty”, porzucając tym samym model „wol-

nego rynku idei” na rzecz modelu „publicznej przestrzeni politycznej”, wktórej

konwencyjna ochrona jest warunkowana121.

Trybunał stopniowo redeﬁniuje różne pojęcia, obecne od lat worzecznictwie

iposzukuje elementów składających się na wymóg „dobrego dziennikarstwa”.

Kryteria „dobrego dziennikarstwa” są różnicowane przez sędziów wzależno-

ści od tego, czy dana wypowiedź jest wypowiedzią wartościującą czy opisową

ofaktach.

Dla Trybunału stało się ważne także rozróżnienie sformułowania „publiczne

znaczenie wypowiedzi” od sformułowania „publiczna ciekawość”, która już nie

wystarcza, aby taką wypowiedź zaliczyć do tych oważnym znaczeniu publicz-

nym. Nawet jeśli taka wypowiedź dotyczy osób powszechnie znanych lub odnosi

się do publicznych wydarzeń. Pojawił się nowy standard „domniemanej prawdzi-

wości” publikacji, „usprawiedliwionego błędu autora”. Sędziowie wyrazili pogląd,

iż autor wypowiedzi wczasie publikacji powinien „racjonalnie uważać” na to, czy

jego twierdzenia były prawdziwe (Riolo przeciwko Włochom)122.

Trybunał, posługując się koncepcją „usprawiedliwionego błędu dziennikar-

skiego”, odszedł od obdarzenia dziennikarzy immunitetem na rzecz koncep-

cji kontratypu. Dla uwolnienia od odpowiedzialności dziennikarza przestał już

wystarczać sam status dziennikarza imediów, akonieczne stało się wykazanie

innych okoliczności uzasadniających działanie. Równocześnie media mogą być

zobowiązane na mocy prawa krajowego, by wykazać, że spełniły one kryteria

dobrej wiary, dostatecznej staranności irzetelności, że działały znakazami zawo-

dowej etyki123. Wreszcie wydaje się, że Trybunał, odchodząc od modelu ideali-

stycznego, przestał przywiązywać istotną uwagę do kryterium podmiotowego,

tj. do kwestii, czy autorem tekstu jest dziennikarz, lecz zaczął zwracać uwagę na

kryterium przedmiotowe, tj. czy wypowiedź wprasie dotyczy spraw budzących

powszechne zainteresowanie (kryterium sensacyjności) iczy jest to wypowiedź

osprawach mających publiczne znaczenie.

Zarówno procesy związane zcoraz powszechniejszym trendem tabloidy-

zacji mediów idyskursu publicznego, jak iinformatyzacją oraz demokratyzacją

wolności wypowiedzi za pośrednictwem mediów elektronicznych musiały więc

121 I. C.Kamiński, „Obowiązki iodpowiedzialność”…, s.125.

122 Wyrok ETPCz zdnia 17 lipca 2008r. wsprawie Riolo przeciwko Włochom, skarga

nr42211/07.

123 J.Sobczak, op. cit., s.145.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi194

mieć swoje odbicie wmiędzynarodowym orzecznictwie idecyzjach organów

strasburskich. Tworzone przez międzynarodowe organy traktatowe standardy

prawne in statu nascendi dotyczące jej ochrony wnowym ustroju społecznym,

informacjonizmie będą musiały wwiększym stopniu uwzględniać wiele kwestii

wynikających zpowszechnego dostępu internautów do mediów interaktywnych,

braku tradycyjnych pośredników (ang. gatekeeper) wprocesie informowania spo-

łeczeństwa czy nadużywania wolności wypowiedzi.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet

Brak regulacji prawnych wwielu kwestiach związanych zICT sprawia, że to na

sądach krajowych imiędzynarodowych spoczywa obowiązek kształtowania ram

odpowiedzialności za prezentowane wypowiedzi wcyberprzestrzeni. Do mię-

dzynarodowych organów sądowych coraz częściej traﬁają skargi na naruszenia

wolności wypowiedzi za pośrednictwem serwisów internetowych, atakże skargi,

wktórych skarżący kwestionują krajową praktykę sądową wzakresie ponoszenia

przez nich odpowiedzialności prawnej ztytułu rozpowszechniania wcyberprze-

strzeni wypowiedzi nienawistnych.

Dlatego krajowi i międzynarodowi sędziowie odgrywają istotną rolę

wwyznaczaniu standardów ochrony wolności wyrażania opinii w internecie.

Kilka standardów zostało wyznaczonych przez Trybunał124, na uwagę zasługują

także orzeczenia polskich sądów zostatnich lat.

Wdoktrynie iorzecznictwie znany jest pogląd, iż zwolności wypowiedzi

wypływa prawo do wyboru formy, wjakiej ta wypowiedź zostanie dokonana,

co oznacza wolność publikowania. Przez publikację należy rozumieć nadanie

określonym treściom takiej formy, która umożliwia ich dotarcie do odbiorców

125

Ztakim rodzajem form mamy do czynienia wprzypadku prasy, rozumianej naj-

szerzej, zgodnie zdeﬁnicją legalną tego terminu (wPolsce jest to art. 7 ust. 2 pkt 1

Prawa prasowego)126. Tym samym pojęcie prasy sensu largo obejmuje także m.in.

124 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności…, s.112.

125

Np. I.Dobosz, op. cit., s.47; J.Barta, I.Dobosz, Prawo prasowe, seria: „Skrypty Uczelniane

UJ”, Kraków 1989, nr601, s.19–20.

126 Prasa oznacza publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości,

ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bie-

żącym idatą, awszczególności: dzienniki iczasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy telek-

sowe, biuletyny, programy radiowe itelewizyjne oraz kroniki ﬁlmowe; prasą są także wszelkie

istniejące ipowstające wwyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, wtym

także rozgłośnie oraz tele- iradiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje periodyczne za

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 195

radio itelewizję. Wraz zrozwojem internetu zrodził się jednak problem odnie-

sienia deﬁnicji „prasa” do różnorodnych form przekazu sieciowego.

Zarówno sądy, jak idoktryna prawa nie kwestionują kwestii obecności prasy

winternecie. Sporny jest jednak fakt, wjakich przypadkach serwisy internetowe

spełniają deﬁnicję legalną terminu „prasa”. Dotyczy to głównie przesłanki perio-

dyczności wskazanej przez prawodawcę wPrawie prasowym. Michał Zaremba

wskazał, iż dominujący pogląd jest poglądem restrykcyjnym127, zgodnie zktórym

kryterium periodyczności powinno być rozumiane jako sukcesywne, następują-

ce wregularnych odstępach czasu ukazywanie się kolejnych, nowych nośników

informacji należących do danego druku czy przekazu audialnego lub audiowi-

zualnego. Janusz Barta iRyszard Markiewicz dodali, iż wkonsekwencji nie jest

raczej możliwe, aby warunek taki był zatem spełniony wprzypadku różnych

serwisów informacyjnych, stron WWW czy innych portali dostępnych winter-

necie. Wprawdzie są one aktualizowane, ale nie przyjmują formy regularnego

dostarczania nowych egzemplarzy (elektronicznych). Ich zdaniem aktualizacja

treści to nie to samo co periodyczność ukazywania się, bo jeśli wymienione są

tylko niektóre informacje (numer bieżący, data, stały tytuł lub nazwa), to wymóg

„periodyczności ukazywania się” nie może być spełniony128.

Mniejsze, aczasami dużo mniejsze znaczenie do regularności „wydawania

prasy” przywiązują sądy iTrybunał Konstytucyjny (dalej: TK). Itak, zdaniem

sędziów TK: „Zprzepisów art. 7 ust. 2 pkt 1 oraz 3 [legalna deﬁnicja czasopis-

ma – przyp. A. D.] nie wynika jednak, aby regularność […] była cechą perio-

dyczności […] Ograniczeniem wolności wypowiedzi, niekoniecznym dla okre-

ślenia cech czasopisma przez ustawę, byłoby bowiem doprecyzowanie przez

ustawę, że periodyczności czasopisma musi towarzyszyć regularność jego wyda-

wania, zwłaszcza że sam skarżący, omawiając niezamknięty charakter czaso-

pisma, podnosi, że trudne do przewidzenia jest wydawanie kolejnych numerów

czasopisma”129.

Elastyczna interpretacja przesłanki periodyczności pojawia się także winnych

wyrokach sądów powszechnych. Przykładowo Sąd Okręgowy wLublinie, odno-

pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania; prasa obejmuje również zespoły

ludzi iposzczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską. Ustawa zdnia 26 stycznia

1984r. oprawie prasowym, t.j. Dz.U.z2018r., poz. 1914.

127

M.Zaremba, Prawo prasowe ainternet – de lege lata ide lege ferenda, [w:] Wirtualne

media – realne problemy, (red.) D.Bychawska-Siniarska, D.Głowacka, Helsińska Fundacja Praw

Człowieka, Warszawa 2014, s.154.

128

R.Markiewicz, Rejestracja e-dzienników iczasopism, „Rzeczpospolita” 09.10.2007. Podob-

nie wypowiadał się Lech Gardocki, zob.: M.Zaremba, op. cit., s.154.

129 Wyrok TK zdnia 14 grudnia 2011, Sygn. akt SK 42/09, OTK-A2011 nr10 poz. 118.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi196

sząc się do miejskiego serwisu internetowego www.lubartow.pl (biuletyn infor-

macyjny wformie elektronicznej zpodstroną BIP), stwierdził, że wszelkie biule-

tyny, oile zawierają informacje dotyczące np. kultury, sportu, turystyki, oświaty,

bieżących spraw zżycia miasta, jeśli są aktualizowane nie rzadziej niż raz wroku,

muszą być uznane za prasę wrozumieniu art. 7 ust. 2 pkt 2 Prawa prasowego

itym samym podlegają wszystkim rygorom Prawa prasowego związanym zobo-

wiązkiem rejestracji, ustanowienia redakcji itd.130

Ważne jest również rozróżnienie serwisów internetowych uznanych za prasę

od np. serwisów społecznościowych (mediów społecznościowych), służących

do wymiany treści tworzonej przez internautów, czyli wformule user generated

content (UGC).

Wformule tej, zwanej także consumer generated media (CGM), treści są

wytwarzane iprzekazywane przez samych internautów – wprzeciwieństwie

do zawartości mediów tradycyjnych, wktórych treść jest tworzona przez dzien-

nikarzy, pisarzy, redaktorów iinnych. Treści tworzone przez internautów UGC

cechuje wymóg publikacji (treść jest publicznie dostępna winternecie), twór-

czy wkład (treść jest przynajmniej częściowo rezultatem działalności twórczej)

itworzenie poza aktywnością zawodową (UCC zazwyczaj nie jest wytwarzana

wramach pracy zawodowej). Zfaktu uznania, czy dany serwis internetowy jest

prasą, czy nie, tj. np. serwisem zawierającym treści tworzone wformule UGC (np.

serwisy społecznościowe), wynika dalej obowiązek sprostowania zgodnie zPra-

wem prasowym. Ma to znaczenie wkontekście wypowiedzi nieprawdziwych

czy fałszywych wiadomości. Wserwisach społecznościowych bowiem prawo do

sprostowania nie ma zastosowania. Tutaj należy się odwołać do innych mecha-

nizmów ustalonych przez administratorów takiego serwisu.

Na uwagę zasługuje wyrok Sądu Najwyższego (dalej: SN) z2018r., zgod-

nie zktórym należy uznać, iż internet jest miejscem publicznym

131

wrozumie-

niu art. 141 Kodeksu wykroczeń (dalej: k.w.)132. Sędziowie stwierdzili, że „treści

publikowane winternecie, choć ﬁzycznie rzeczywiście znajdują się na dyskach

twardych, to jednak tworzą »pewną przestrzeń«”, ajeśli są dostępne na stronie

130 Podaję za: M.Zaremba, op. cit., s.155.

131

Wyrok zapadł wsprawie dotyczącej stowarzyszenia „Duma iNowoczesność”, które to

w2016r. opublikowało na swojej stronie internetowej serię obrazków znieprzyzwoitymi iobraź-

liwymi napisami stylizowanymi na znaki zakazu (np. zakaz pedałowania).

132

Art. 141 k.w. dotyczy umieszczenia wmiejscu publicznym nieprzyzwoitego ogłoszenia,

napisu lub rysunku lub używania słów nieprzyzwoitych istanowi, że kto wmiejscu publicznym

umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych, pod-

lega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. Ustawa zdnia

20 maja 1971r. – Kodeks wykroczeń, t.j.: Dz.U.2019r., poz. 821.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 197

internetowej, na którą każdy bez ograniczeń może wejść, to tym samym prze-

strzeń taką należy uznać za miejsce publiczne”. SN zwrócił także uwagę, że nie

każda strona internetowa może być traktowana jako przestrzeń publiczna, tj.:

„Dostęp do niektórych treści wymaga na przykład zalogowania się iwtakich

sytuacjach pojawić się może wątpliwość czy mówimy oprzestrzeni publicznej”133.

Miejscem publicznym wrozumieniu art. 141 k.w. są serwisy WWW, np. portale

informacyjne, otwarte fora dyskusyjne, blogi, vlogi, do których dostęp nie jest

limitowany, azatem niezabezpieczony loginem ihasłem, ograniczającymi moż-

liwość uzyskania dostępu do wyodrębnionej przestrzeni internetowej dla inter-

nautów przez właściciela serwisu.

Trybunał wStrasburgu, wypowiadając się na temat ochrony wolności wypo-

wiedzi wsieci, sformułował kilka ważnych konkluzji. Po pierwsze, uznał, że na

państwach spoczywa pozytywny obowiązek stworzenia ram prawnych wcelu

efektywnej ochrony swobody wypowiedzi dziennikarzy publikujących winter-

necie, po drugie – ochrona publikacji internetowych musi być traktowana na

równi zpublikacjami wmediach tradycyjnych (Editorial Board of Pravoye Delo

iShtekel przeciwko Ukrainie, 2011), po trzecie – Trybunał konsekwentnie odmó-

wił przyznania ochrony mowie nienawiści, dopuszczając nawet karę więzienia za

jej stosowanie (Cumpana iMazare przeciwko Rumunii, 2004; Raichinov prze-

ciwko Bułgarii, 2006).

Ponadto stwierdził, że konwencja nie chroni wypowiedzi ksenofobicznych

irasistowskich winternecie oraz podkreślił potrzebę walki zdyskryminacją raso-

wą iksenofobią (Féret przeciwko Belgii, 2009

134

). Wtej sprawie skarżącym do

Trybunału był polityk partii Ruchu Narodowego, wydawca iwłaściciel strony

internetowej, który został skazany za nawoływanie do przemocy ipropagowa-

nie dyskryminacyjnych treści. Niedopuszczalne są zkolei kary za krytykę osób

publicznych. Wsprawie Renaud przeciwko Francji Patrice Renaud, webmaster

iprezes stowarzyszenia, został skazany za zniesławienie ipubliczne znieważenie

lokalnego burmistrza za pośrednictwem strony internetowej. Trybunał uznał,

że skazanie to było nieproporcjonalne do uzasadnionego celu ochrony dobrego

imienia ipraw innych osób135.

133 Wyrok SN zdnia 17 kwietnia 2018r., sygn. akt IV KK 296/17 .

134

Wyrok ETPCz zdnia 16 lipca 20 09r. wsprawie Féret przeciwko Belgii, skarga nr15615/07.

Polityk rozdawał ulotki iumieszczał plakaty podczas kampanii w yborczej, umieszczał też winter-

necie treści mające charakter ksenofobiczny irasistowski. Sędziowie nie przyznali mu ochrony

iuznali, iż tego rodzaju wypowiedzi nie mogą liczyć na ochronę. Podkreślili także potrzebę walki

zdyskryminacją iksenofobią.

135 Wyrok ETPCz zdnia 25 lutego 2011r. wsprawie Renaud przeciwko Francji, skarga

nr13290/07.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi198

Winnej sprawie burmistrz za pośrednictwem strony internetowej gminy

nawoływał do bojkotu izraelskich produktów, po czym został skazany za nawo-

ływanie do dyskryminacji (Willem przeciwko Francji). Sędziowie nie dopatrzyli

się naruszenia art. 10 EKPCz136.

Wszystkie standardy strasburskie powstałe wokół wolności wypowiedzi zart.

10 EKPCz mają zastosowanie także wpublikacjach internetowych. Pod szcze-

gólną ochroną znajdują się wypowiedzi polityczne iwypowiedzi oważnym zna-

czeniu publicznym. Pod szczególną ochroną znajdują się dziennikarze, którzy

pełnią rolę „publicznych stróży demokracji”. Pod ochroną konwencji są nawet

wypowiedzi szokujące iprowokujące, ale jednocześnie tylko „dobre dziennikar-

stwo”, rzetelne istaranne, oparte na dobrej woli iprecyzji twierdzeń może liczyć

na uznanie Trybunału.

Wsprawie „Times Newspapers Ltd.” przeciwko Wielkiej Brytanii

137

sędziowie

podkreślili, iż wświetle dostępności oraz gromadzenia dużej ilości informacji

internet odgrywa ważną rolę wrozpowszechnianiu idostępie do wiadomości.

Utrzymanie internetowych archiwów gazet jest istotnym elementem dostęp-

ności informacji wsieci idlatego archiwa podlegają ochronie na gruncie art. 10

EKPCz138.

Na uwagę zasługuje także sprawa Perrin przeciwko Wielkiej Brytanii, która

dotyczyła skazania na karę pozbawienia wolności obywatela Francji przebywają-

cego wWielkiej Brytanii iprowadzącego amerykańską stronę internetową ztreś-

ciami seksualnymi – za publikowanie winternecie obscenicznych artykułów.

Trybunał uznał, że skazanie było konieczne wspołeczeństwie demokratycznym

dla ochrony moralności, akara nie była nieproporcjonalna139.

Istotną kwestią związaną zwolnością wypowiedzi winternecie jest problem

– co szczególnie ważne zpunktu widzenia komunikacji dwustronnej wcyber-

przestrzeni – odpowiedzialności pośredników za komentarze. Wraz zrozwojem

nowych technologii narodził się problem odpowiedzialności szczególnie wsytu-

acjach, kiedy pod materiałami prasowymi wsieci lub na forach internetowych

pojawiają się anonimowe komentarze.

136 Wyrok ETPCz zdnia 16 lipca 2009r. wsprawie Willem przeciwko Francji, skarga

nr10883/05.

137

Wyrok ETPCz zdnia 10 marca 2009r. wsprawie „Times Newspapers Ltd.” przeciwko

Wielkiej Brytanii, skarga nr23676/03.

138

D.Bychawska-Siniarska, Internet worzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka, [w:] Wirtualne media – realne problemy, (red.) D.Bychawska-Siniarska, D.Głowacka, Hel-

sińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2014, s.16.

139 Sprawa Perin przeciwko Wielkiej Brytanii, decyzja ETPCz oniedopuszczalności zdnia

18 października 2014r., skarga nr5446/03.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 199

Sprawa Delﬁ przeciwko Estonii

140

dotyczyła portalu internetowego, który

publikował kilkaset artykułów dziennie, apod nimi uruchomiono opcję dodawa-

nia przez internautów komentarzy, których liczba wynosiła nawet kilka tysięcy

dziennie. W2006r. portal internetowy Delﬁ opublikował artykuł, pod którym

pojawiło się wciągu dwóch dni 185 komentarzy, wtym również pogróżki iobelgi

pod adresem członka rady nadzorczej pewnej spółki. Skierował on do admini-

stratora portalu Delﬁ wezwanie do usunięcia komentarzy izapłaty zadośćuczy-

nienia. Po otrzymaniu wezwania komentarze natychmiast usunięto, jednak-

że odmówiono zapłaty zadośćuczynienia. Członek rady nadzorczej wystąpił

zpowództwem oochronę dóbr osobistych. Estońskie sądy ostatecznie przyznały

rację powodowi iuznały, że Delﬁ ponosi odpowiedzialność za treść komentarzy.

Twierdziły bowiem, iż wokresie, wktórym były publikowane komentarze, portal

zachęcał do ich publikowania ina nich zarabiał. Stąd wtej sprawie nie należało

uznać Delﬁ jako „pośrednika” istosować mechanizmu wyłączenia odpowiedzial-

ności, zgodnie zktórym administrator nie odpowiada za bezprawne komentarze,

oile nie wiedział oich nielegalnym charakterze bądź niezwłocznie zablokował

do nich dostęp.

Wtej sytuacji należało, zdaniem sądu, potraktować Delﬁ jako wydawcę odpo-

wiadającego na takich samych zasadach co autor treści na gruncie prawa cywil-

nego. Trybunał stwierdził (jednogłośnie), że nie doszło do naruszenia art. 10

EKPCz. Zauważył on, że wtym przypadku komentarze internautów należy trak-

tować tak jak treści redakcyjne, aadministratora strony Delﬁ tak jak wydawcę

zpunktu widzenia odpowiedzialności. Ponadto sędziowie uznali, iż stanowi-

sko samych sądów estońskich było dopuszczalną interpretacją prawa krajowego

ieuropejskiego wodniesieniu do nowych zjawisk technologicznych, której nie

ma podstaw kwestionować.

Trybunał zwrócił uwagę na cztery aspekty:

kontekst spornych treści iich charakter (część komentarzy można było

zakwaliﬁkować jako mowę nienawiści inawoływanie do przemocy, czyli katego-

rie wypowiedzi, które nie są objęte ochroną wynikającą zwolności wypowiedzi);

brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności autorów obraźliwych

treści zuwagi na ich anonimowość;

brak wystarczających środków wcelu przeciwdziałania rozpowszechnia-

niu bezprawnych treści;

140 Wyrok ETPCz zdnia 10 października 2013r. wsprawie Delﬁ przeciwko Estonii, skarga

nr64569/09.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi200

niską kwotę zadośćuczynienia zasądzonego przez estońskie sądy 320 euro,

które nie stanowiło dla portalu nadmiernie dotkliwej sankcji.

Rozstrzygnięcie wsprawie Delﬁ zaskoczyło zarówno usługodawców interne-

towych, jak iwielu prawników

141

. Spotkało się zkrytyką, ponieważ jego skutkiem

mogło być nadmierne obciążenie pośredników (hostingodawców) obowiązkiem

aktywnego monitorowania wszystkich treści zamieszczanych przez internautów,

które będzie skutkować cenzurą142 .

Winnej sprawie Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete (MTE) iIndex.hu

ZRT przeciwko Węgrom143 Trybunał złagodził stanowisko wsprawie odpowie-

dzialności pośredników za komentarze. Wrozpatrywanej sprawie problem doty-

czył serwisów prowadzonych przez MTE iIndex.hu, wktórych opublikowa-

no artykuły na temat pewnej spółki internetowej, która oferowała możliwość

30-dniowej darmowej reklamy, apo upływie tego terminu bez uprzedzenia

pobierała od swoich klientów opłaty.

Pod artykułami pojawiły się liczne niepochlebne komentarze użytkowni-

ków portali na temat takich praktyk. Skrytykowana spółka wystąpiła przeciwko

właścicielom portali zpowództwem oochronę dóbr osobistych. Węgierskie sądy

uznały, że portale ponoszą odpowiedzialność za komentarze. Stwierdzono jed-

nak, że pozywanie pośrednika za komentarze użytkowników narusza wolność

wypowiedzi. Trybunał starał się wyjaśnić różnicę między swoim podejściem do

sprawy Delﬁ awtej rozpatrywanej.

Po pierwsze, komentarze na portalach węgierskich dotyczyły spółki, anie

jednostki. Po drugie, nie miały charakteru mowy nienawiści ani nawoływania

do przemocy, abyły jedynie krytycznymi opiniami na temat podmiotu. Po trze-

cie, portale węgierskie nie zachęcały do komentowania artykułów. Po czwarte,

wprzypadku MTE nie dochodziło do zarabiania na generowaniu ruchu na stro-

nie. Wreszcie, regulaminy węgierskich portali zawierały klauzulę wyłączającą ich

141 Zob. więcej: D.Bychawska-Siniarska, op. cit., s.21–24; W.Klicki, Ograniczenie wolności

komentowania? Sprawa Delﬁ przeciwko Estonii, 2013, Panoptykon, https://panoptykon.org/wiado-

mosc/ograniczenie-wolnosci-komentowania-sprawa-delﬁ-przeciwko-estonii [odczyt: 06.09.2019];

N.Zawadzka, ETPCz łagodniej oodpowiedzialności administratorów portali, 2016, Portal prawa

IT, https://portalprawait.com/entry/etpcz-lagodniej-o-odpowiedzialnosci-administratorow-por-

tali/ [odczyt: 06.09.2019].

142

W2014r. sprawa została przekazana do Wielkiej Izby Trybunału wprocedurze odwo-

ławczej. W2015r. Wielka Izba podtrzymała wyrok stwierdzający brak naruszenia art. 10 kon-

wencji. Wyrok zapadł stosunkiem głosów 15:2. Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka wsprawach dotyczących państw trzecich – czerwiec 2015r., Ministerstwo Spraw

Zagranicznych, https://www.msz.gov.pl [odczyt: 06.09.2019].

143

Wyrok ETPCz zdnia 2 lutego 2016r. wsprawie Magyar Tartalomszolgá ltatók Egyesülete

(MTE) iIndex.hu ZRT przeciwko Węgrom, skarga nr22947/13.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 201

odpowiedzialność za wpisy osób trzecich, azamieszczanie komentarzy zawsze

wymagało rejestracji. Przestrzegana była również procedura „zauważ izgłoś”

(ang. notice and takedown)14 4, przy czym procedura ta nie jest wystarczająca

wprzypadku mowy nienawiści.

Trybunał wskazał także, że internauci powinni tolerować ostrzejsze imniej

eleganckie komentarze niż czytelnicy prasy drukowanej czy audycji radiowo-tele-

wizyjnych. Rozbieżności wwyrokach wsprawie Delﬁ iMTE powodują trudności

wjednoznacznym określeniu wspólnego wzorca postępowania dla administra-

torów portali. Stąd każdy przypadek musi być drobiazgowo oceniany ad casum,

awpływ na sposób postępowania zobraźliwymi komentarzami jest uzależniony

od wielu czynników: charakter działalności portalu, wydźwięk poszczególnych

treści, umieszczenie wregulaminie klauzuli „disclaimer”, informującej owyłą-

czeniu odpowiedzialności za treści zamieszczane przez użytkowników145.

W2019r. Trybunał wydał kolejne rozstrzygnięcie dotyczące kwestii odpo-

wiedzialności administratorów za treści generowane przez internautów (Mona

Høiness przeciwko Norwegii

146

), nie dopatrując się naruszenia wtej sprawie. Skar-

ga dotyczyła naruszenia art. 8 EKPCz (prawa do prywatności), tj. publikowanych

na portalu internetowym Hegnar Media AS niepochlebnych komentarzy, jakie

pojawiły się na temat Mony Høiness, prawniczki ijej relacji ze starszą, zamożną

kobietą. Relacja ta, powszechnie komentowana wnorweskich mediach, miała być

rzekomo relacją podtrzymywaną wcelu uzyskania przyszłych gwarancji spad-

kowych. Pozwani wskazywali na brak świadomości istnienia niepochlebnych

komentarzy oraz dobrą wolę związaną zich usunięciem wmomencie uzyskania

wiedzy oich obecności na portalu. Sądy norweskie podjęły decyzję ooddaleniu

powództwa. Wskazano także istnienie na portalu mechanizmu „report button”,

mającego na celu umożliwienie zgłaszania bezprawnych komentarzy.

Zdaniem Trybunału istotne dla stwierdzenia braku naruszenia wtej sprawie

były następujące kwestie: fakt widocznego oddzielenia artykułów od komentarzy,

istnienie rozbudowanego systemu zgłoszeń nienawistnych komentarzy, zatrud-

nienie przez właścicieli portalu grupy moderatorów oraz ich aktywność podjętą

144 Procedura „zauważ izgłoś” (ang. notice and takedown) to metoda działania wprowadzo-

na wUSA ustawą Digital Millennium Copyright Act – DMCA w1998r. Procedura odnosi się

do notyﬁkowania bezprawnych treści udostępnianych winternecie oraz reagowania na takie

notyﬁkacje przez administratorów stron internetowych. Procedura prowadzi do ograniczenia

odpowiedzialności administratora za treści udostępniane wserwisie, oile wcześniej podmiot,

którego prawa zostały naruszone, nie notyﬁkował ich istnienia inie zgłosił żądania ich usunięcia.

145 N.Zawadzka, op. cit.

146

Wyrok ETPCz zdnia 19 marca 2019r. wsprawie Mona Høiness przeciwko Norwegii,

skarga nr43624/14.

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi202

wcelu usunięcia zwłasnej inicjatywy niektórych komentarzy niepochlebnych

wobec prawniczki147.

Bardzo istotnym problemem wkontekście nowych technologii jest samo

prawo do internetu (prawo dostępu do sieci). Trybunał wypowiedział się wtym

temacie wsprawie Yildirim przeciwko Turcji

148

. Sprawa dotyczyła zablokowania

dostępu do wszystkich stron internetowych hostowanych przez serwis Google

Sites wTurcji wsytuacji, gdy właściciel jednej znich był podejrzany ozniewa-

żenie pamięci Atatürka.

Ahmet Yildirim prowadził stronę internetową wramach serwisu Google

Sites ipublikował na niej swoje prace akademickie iinne opinie. W2009r. zablo-

kowany został, na podstawie nakazu sądu karnego, dostęp do jego strony zpowo-

du ograniczenia dostępu do całego serwisu Google Sites wzwiązku zpostępowa-

niem dotyczącym zamieszczenia obraźliwych treści na temat Atatürka. Strona

Yildirima zniknęła zcyberprzestrzeni, aon sam przez wiele miesięcy nie miał do

niej dostępu ani nie miał możliwości zaskarżenia tej decyzji. W2012r. podczas

wszczęcia procedury przed Trybunałem Yildirim wykazywał, że nadal nie ma

dostępu do strony, pomimo iż postępowanie karne wobec serwisu publikujące-

go rzekome znieważające Atatürka treści zostało umorzone ze względu na brak

możliwości ustalenia danych administratora. Trybunał uznał (jednogłośnie), iż

doszło do naruszenia art. 10.

Precedensową sprawą była skarga Magyar Jeti przeciwko Węgrom149 wspra-

wie prawa do umieszczania hiperłączy wsieci. Na portalu informacyjnym, któ-

rego właścicielem był Magyar Jeti, pojawił się w2013r. artykuł na temat ataku

grupy kibiców na grupę Romów, do wpisu dołączono także link do wywiadu

zprzedstawicielami wspólnoty romskiej, którzy twierdzili, iż kibice byli członka-

mi prawicowej partii Jobbik. Liderzy partii złożyli skargę ozniesławienie przeciw

kilku osobom, wtym autorom artykułu iportalowi, który udostępnił hiperłącze

zwywiadem. Węgierskie sądy przyznały rację skarżącym. Nakazano usunięcie

hiperłącza do ﬁlmu zwywiadem wserwisie YouTube.

Magyar Jeti zaskarżył do Trybunału obowiązek usunięcia hiperłącza, twier-

dząc, iż narusza to wolność wypowiedzi. Sędziowie podkreślili, jak ważne dla

sprawnego funkcjonowania internetu są hiperłącza. Przekierowują one użyt-

147 Prosto ze Strasburga – omówienie wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,

www.wyrokietpc.pl [odczyt: 06.09.2019].

148 Wyrok ETPCz zdnia 18 grudnia 2012 wsprawie Yildirim przeciwko Turcji, skarga

nr3111/10.

149 Wyrok ETPCz zdnia 4 grudnia 2018 wsprawie Magyar Jeti przeciwko Węgrom, skarga

nr11257/16.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 203

kowników sieci na konkretne strony z materiałem źródłowym, dlatego nale-

ży je rozróżniać od platform, które generują treści. Aosoba, która umieszcza

hiperłącze, nie jest w stanie wpełni kontrolować informacji dostępnych pod

danym linkiem, bo np. mogą one być zmienione, aktualizowane. Dodał też, iż

wświetle konwencji odpowiedzialność za dzielenie się linkiem zawsze powin-

na być oceniana ad casum. Sąd krajowy powinien zbadać, czy umieszczający

link utożsamia się izgadza zprzekazywaną treścią, czy też hiperłącze zostało

skopiowane bez komentarza o jego słuszności. Następnie należy zbadać, czy

dziennikarz wiedział albo mógł wiedzieć, że link zawiera treści zniesławiające

albo winny sposób naruszające prawo. Ważne jest też zbadanie, czy dziennikarz

działał wdobrej wierze iczy zachował zasady etyki zawodowej iprofesjonalizmu.

Wtej sprawie portal przy okazji publikacji linku umieścił krótką notatkę, że

wsprawie ataku na Romów został przygotowany wywiad zliderami ich społecz-

ności, bez dodatkowego komentarza czy też odwołania do partii, która poczuła

się zniesławiona.

Wnotatce nie odniesiono się do prawdziwości informacji zawartych wwywia-

dzie inic nie wskazywało na to, że portal się znimi zgadza. Jednocześnie dzien-

nikarz nie mógł wiedzieć, że są one nieprawdziwe ibędą powodować odpowie-

dzialność prawną. Wdodatku politycy ipartie polityczne muszą tolerować wobec

siebie szerszą krytykę. Wreszcie Trybunał uznał, że dzielenie się hiperłączem

nie może automatycznie prowadzić do odpowiedzialności za rozpowszechnia-

ne treści, bo mogłoby to negatywnie wpłynąć na przepływ informacji. Wkon-

sekwencji autorzy iwydawcy przestaliby umieszczać linki do materiałów, nad

którymi nie mają kontroli. To zkolei może wbezpośredni sposób wywoływać

tzw. „efekt mrożący” na wolność wypowiedzi winternecie150.

Wjednej ze spraw z2018r. dotyczącej zakresu korzystania zwolności wypo-

wiedzi wcyberprzestrzeni jest ta, wktórej Trybunał wypowiedział się na temat

zakresu ochrony danych osobowych wsieci, adokładnie winternetowych archi-

wach gazet. Wsprawie M. L.iM. W.przeciwko Niemcom Trybunał nie dopatrzył

się naruszenia

151

, ale przypomniał oobowiązku wyważenia wolności wypowie-

150 Prosto ze Strasburga…

151 M. L.iM. W.zostali skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności za zabójstwo

popularnego aktora W. S., anastępnie zwolnieni zzakładu karnego na przełomie 2007 i2008r.

na okres próbny. W2007r. wnieśli sprawę przeciwko stacji Deutschlandradio, domagając się

zanonimizowania archiwalnego materiału na stronie internetowej stacji. Materiał informował

obezskutecznej próbie wznowienia postępowania przez M. L.iM. W.Sądy krajowe uznały, że ze

względu na czas, jaki upłynął od skazania, jak również brak interesu społecznego wujawnieniu

ich danych stacja powinna zadbać oochronę danych osobowych skazanych. Jednak Federalny Sąd

Konstytucyjny uchylił decyzję, wskazując, że sąd apelacyjny nie wziął pod uwagę wolności słowa

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi204

dzi iprawa do poszanowania prywatności. Stwierdził, że media mają prawo do

informowania winternecie oważnych sprawach społecznych, ale muszą to robić

zposzanowaniem prywatności idanych osobowych opisywanych osób.

Warto wspomnieć także sprawę Edwarda Snowdena, dotyczącą wprawdzie

naruszenia prawa do prywatności, jednakże będącą przykładem zmiany wpodej-

ściu do kwestii związanych zwykorzystaniem nowych technologii do inwigilacji

obywateli.

W2018r. Trybunał wydał wyrok wsprawie Centrum för Rättvisa przeciw-

ko Szwecji

152

. Wzwiązku zdoniesieniami Snowdena omasowej inwigilacji służb

wielu państw zachodnich do ETPCz traﬁło wiele spraw dotyczących właśnie

szerokiego stosowania inwigilacji. Wsprawie Centrum för Rättvisa Trybunał

stwierdził, iż masowe przechwytywanie komunikacji wSzwecji było jednak

zgodne ze standardami Europejskiej konwencji. Skarga dotyczyła naruszenia

art. 8 EKPCz (prawo do poszanowania życia prywatnego) ijak zauważyła Domi-

nika Bychawska-Siniarska, sprawa szwedzka jest wyrazem poważnego odejścia

od dotychczasowego orzecznictwa.

Trybunał uznawał bowiem wcześniej, że system pozwalający na masowe gro-

madzenie danych telekomunikacyjnych przez służby stanowi naruszenie art. 8

EKPCz. Centrum för Rättvisa, pozarządowa organizacja prawnicza ze Szwecji,

argumentowała, że wprowadzone w2008r. prawo umożliwiające przechwyty-

wanie komunikacji elektronicznej na rzecz służb wywiadu stanowi naruszenie

prawa do prywatności. Trybunał wStrasburgu uznał ostatecznie, że szwedzka

„ustawa inwigilacyjna” wprowadzała adekwatne iwystarczające gwarancje prze-

ciwdziałające arbitralności iryzyku nadużyć. Wzwiązku zprzeciwdziałaniem

terroryzmowi oraz ponadgranicznej przestępczości zorganizowanej państwo

musi dysponować szerokim marginesem uznania przy wprowadzaniu regulacji

odnoszących się do kontroli operacyjnej. Trybunał wziął pod uwagę władzę dys-

krecjonalną państwa wochronie bezpieczeństwa narodowego iaktualne zagro-

żenia globalnym terroryzmem iinnymi przestępstwami transgranicznymi153.

Podsumowując, należy zauważyć, iż ponad dekadę temu Jan van Dijk ostrze-

gał przed deﬁcytem prawnym związanym zgwałtownym rozwojem internetu154.

Zrozumiały jest fakt, iż nowa technologia musi się najpierw upowszechnić, aby

stacji radiowej. Podobne postępowania zostały wniesione przeciwko tygodnikowi „Der Spiegel”

idziennikowi „Mannheimer Morgen”. Zob. więcej: Prosto ze Strasburga…[odczyt: 13.07.2018].

152

Wyrok ETPCz zdnia 19 czerwca 2018r. wsprawie Centrum för Rättvisa przeciwko Szwe-

cji, skarga nr35252/08.

153 Prosto ze Strasburga…[odczyt: 10.07.2018].

154 J.van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów, Warszawa 2010, s.180.

3.4. Wolność wypowiedzi ainternet 205

mogło się nią zainteresować prawo. Wiadomo także, że konsekwencje wprowa-

dzenia nowych technologii nie są od razu oczywiste, dlatego działania legisla-

cyjne muszą być pewną reakcją na zmiany wywołane nimi lub dostosowaniem

do nich regulacji prawnych. Dodatkowo współcześnie cykle technologiczne są

coraz krótsze, aprawo coraz bardziej nie nadąża za zmianami iwyzwaniami, jakie

stoją przed społeczeństwem informacyjnym. Tym samym to na organy sądowe

wpierwszej kolejności spadł obowiązek sformułowania ram odpowiedzialności

związanych zwolnością wypowiedzi za pośrednictwem technologii ICT.

Należy zauważyć, na podstawie zaprezentowanego orzecznictwa strasbur-

skiego, iż Europejska konwencja pomimo swego wieloletniego obowiązywania

wciąż jest „żywym instrumentem”. Sędziowie próbują dostosowywać treść art. 10

EKPCz do nowych realiów technologicznych iproblemów wynikających zprawie

nieograniczonej możliwości korzystania zinternetu itworzenia wnim dowol-

nych treści. Marek Antoni Nowicki podkreślił, iż coraz częściej sprawy na tle

wolności wypowiedzi dotyczą internetu, który jest obecnie główną platformą

komunikowania się oraz rozmaitych, także prewencyjnych, ograniczeń czy kon-

troli korzystania zniego155.

Zarówno stabloidyzowana prasa, szerzej media, jak iinternet pełen tabloidal-

nych artykułów, epatujących czytelników sensacją, krzykliwymi tytułami, nie-

sprawdzonymi „rewelacjami” oraz niepochlebnymi lub nienawistnymi komen-

tarzami coraz silniej iczęściej stają się kontekstem dla skarg adresowanych do

organów międzynarodowych. Problemy związane ztakimi trendami, jak tablo-

idyzacja mediów idyskursu publicznego, demokratyzacja wolności wypowiedzi

czy powszechny dostęp do mediów elektronicznych przeniknęły do orzecznictwa

międzynarodowego ikrajowego. Tabloidyzacja ikomercjalizacja mediów inter-

netowych mają niewątpliwie negatywne konsekwencje zarówno dla rzetelności

istaranności dziennikarskiej, jak idla profesjonalizmu mediów. Tym samym

konieczne stało się, zdaniem sędziów, poszukiwanie paradygmatu realistycznego

wkwestii oceny spraw dotyczących ochrony wolności wypowiedzi.

Worzecznictwie pojawiły się częściej takie sformułowania, jak: „dobre”,

„rzetelne”, „staranne dziennikarstwo”, „usprawiedliwiony błąd dziennikarski”

iinne, atakże nowe pojęcia uwzględniające rozwój technologiczny, tj.: procedura

„zauważ izgłoś”, klauzula „disclaimer”, mechanizm „report button”.

Wprzyszłości Trybunał zpewnością będzie musiał się zmierzyć zwieloma

problemami różnorodnej natury zzakresu rozwoju nowych technologii. Ilość

155

M. A.Nowicki, Omówienie orzeczeń ETPCz, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, https://

www.hfhr.pl/ publikacje/omowienie-orzeczen-etpcz/ [odczyt: 06.09.2019].

3. Międzynarodowe ikrajowe standardy ochrony wolności wypowiedzi206

takich spraw wydaje się być niewyczerpana, azwiązana zdalszym rozwojem

nowych generacji internetu ispecyﬁką jego kolejnych wersji Web 3.0, 4.0 inastęp-

nych. Należy zaryzykować tezę, iż liczba spraw iich specyﬁka wynikająca zgwał-

townego rozwoju technologii zpewnością się zwiększy. Być może także zaostrzy

się linia orzecznicza na podstawie projektowanego paradygmatu realistycznego.

Wydaje się też, iż kryteria składające się na wspomniany paradygmat są kryte-

riami in statu nascendi. Adodatkowo można sądzić, iż coraz częściej może też

dochodzić do sytuacji orzekania przez Trybunał wsprawach rozpowszechniania

mowy nienawiści, ale izalewu fałszywych wiadomości iwypowiedzi propagu-

jących ekstremizmy polityczne, wktórych ich autorzy odwołują się do praktyk

imetod państw totalitarnych.

Do Trybunału wStrasburgu wprzyszłości mogą być także kierowane sprawy

związane zregulacjami prawnymi dotyczącymi tzw. ustawodawstwa antyfejko-

wego. Tym bardziej iż wyroki Trybunału, atakże innych organów międzynaro-

dowych kształtują ramy prawne dla wolności wypowiedzi, wypełniając krajowe

luki prawne, które stwarzają ryzyko coraz bardziej szkodliwych konsekwencji

dla funkcjonowania instytucji demokratycznych ikondycji debaty publicznej

wdemokratycznym społeczeństwie.

Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi

4.1. Wprowadzenie

Zachodzące wświecie zmiany społeczne, polityczne igospodarcze, poczucie

dezorientacji iposzukiwania tożsamości, redeﬁniowania irekonﬁgurowania

podsystemów są wzmacniane gwałtownymi zmianami wobszarze komunikacji

społecznej, spowodowanymi rewolucją wzakresie technologii informacyjnych

ikomunikacyjnych.

Manuel Castells podkreślał, że: „Przejście od tradycyjnych mediów maso-

wych do systemu horyzontalnych sieci komunikacyjnych, zorganizowanych

wokół internetu ikomunikacji bezprzewodowej, doprowadziło do fundamen-

talnej transformacji kulturowej, wmiarę jak wirtualność stała się zasadniczym

wymiarem naszej rzeczywistości”1.

Współczesny etap transformacji od społeczeństwa przemysłowego do spo-

łeczeństwa informacyjnego to czas, wktórym demokracja liberalna wkroczy-

ła wfazę polaryzacji społecznej, reorganizacji sfery publicznej iformułowa-

nia polityki wrogości. Wświecie mediów elektronicznych, zwłaszcza mediów

społecznościowych, wszechobecnych algorytmów prognostycznych, radyka-

lizacji nastrojów społecznych, ekstremizmów

itzw. baniek informacyjnych

1 Ibidem, s.9.

2 Institute for Strategic Dialogue (ISD), zajmujący się badaniem ruchów ekstremistycznych

oraz monitoringiem sieci pod kątem dezinformacji inielegalnej aktywności, przeanalizował

wybrane platformy społecznościowe Twitter iFacebook przed wyborami do Parlamentu Euro-

pejskiego w2019r. Na platformie Twitter przed wyborami działały 803 konta, ana Facebooku

sieć obejmowała 194 tysiące użytkowników, rozpowszechniających fałszywe wiadomości. Sieci

generowały miliony wpisów, stosowano takie instrumenty, jak dezinformację, fałszywe konta

iboty. Wpolskojęzycznych platformach społecznościowych autorzy Raportu „2019 EU Elections

Information Operations Analysis: Interim Brieﬁng Paper” zwrócili uwagę na konta prorządo-

we pozorujące emerytów, którzy rozpowszechniali ataki rządu na strajkujących nauczycieli za

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi208

rzetelna imerytoryczna debata publiczna staje się coraz trudniejsza. Tabloidy-

zacja mediów idyskursu publicznego niejednokrotnie sprowadza debatę pub-

liczną do „wydmuszki” izwykłego politykierstwa. Nie ma wspólnej sfery pub-

licznej, są raczej mikroświaty połączone siecią wznaczeniu technicznym, anie

siecią wymiany opinii. Wtzw. bańkach ﬁltrujących internauta jest zamknięty

wsamonapędzającym się cyklu własnych poglądów ipoglądów znajomych, bez

możliwości interakcji zinternautami spoza tej bańki.

Destrukcyjną rolę odgrywają wtym procesie: nieprawdziwe informacje, fał-

szywe wiadomości, antydemokratyczne wypowiedzi, mowa nienawiści, które

współtworzą dezinformację ipropagandę. Są one zaprzeczeniem paradygmatu

dobrego dziennikarstwa, do którego odwołują się krajowe imiędzynarodowe

organy sądowe. Są także zarówno nową – ze względu na zakres iskalę, jak istarą

– dobrze znaną whistorii formą nadużywania wolności wypowiedzi wsystemach

autorytarnych itotalitarnych, aodrzuconą przez twórców ładu społecznego po

II wojnie światowej wdemokracjach liberalnych. Jednakże problem nadużywania

wolności wypowiedzi narasta w ostatnich latach także wsystemach demokra-

tycznych, ato za sprawą rozwoju technologii informacyjnych ikomunikacyjnych.

Stąd na uwagę zasługują zagadnienia związane zteorią ipraktyką dezinformacji,

propagandy imowy nienawiści oraz ograniczeniami przewidzianymi dla tego

typu wypowiedzi wobowiązującym prawie ipraktyce orzeczniczej.

4.2. Doktryna nadużywania praw

Obowiązek ochrony wolności wypowiedzi wdemokratycznym państwie praw-

nym zaprojektowanym po II wojnie światowej sprawia, iż niejednokrotnie

konieczne jest rozstrzyganie wielu skomplikowanych problemów natury ﬁlo-

zoﬁcznej ietycznej przez organy sądowe. Wkonsekwencji prowadzi to również

do konieczności rozstrzygania trudnych problemów prawnych. Problemy te

pośrednictwem Facebooka. Zaobserwowano także aktywność podejrzanych tajnych rosyjskich

kont na polskim Facebooku, które rozpowszechniały także narrację antyukraińską. Fałszywe

konta były odpowiedzialne m.in. za propagowanie wypowiedzi antysemickich. Używano hash-

tagu #JewishTruth, którego użyto 33 tysiące razy. Wykryta sieć objęła 60 stron, gdzie było

ponad 194tysiące obserwujących i5 grup, które liczyły ponad 23tysiące członków. Institute for

Strategic Dialogue, 2019 EU Elections Information Operations Analysis: Interim Brieﬁng Paper,

s.10, https://www.isdglobal.org/isd-publications/interim-brieﬁng-propaganda-and-digital-cam-

paigning-in-the-eu-elections/ [odczyt: 14.08.2019]; A.Mierzyńska, Próba wpłynięcia na wyniki

wyborów? Dwie siatki „patriotycznych” trolli wspierały Konfederację, 2019, Oko.press, https://

oko.press/proba-wplyniecia-na-wyniki-wyborow-dwie-siatki-patriotycznych-trolli-wspieraly-

-konfederacje/ [odczyt: 14.08.2019].

4.2. Doktryna nadużywania praw 209

wkontekście ochrony wolności wypowiedzi dotyczą zarówno relacji jednostko-

wych (prywatnych), jak ipublicznych.

Wolność wypowiedzi, która dla jednostek jest wartością bardzo ważną, pod-

stawową iniezbędną, może też być przyczyną wielu poważnych naruszeń praw

innych osób. Wjednym zpierwszych inajstarszych dokumentów prawnych

wcałości poświęconych prawom człowieka, tj. francuskiej Deklaracji praw czło-

wieka iobywatela (Déclaration des droits de l’Hommeat du Citoyen) z 1789r.

znalazł się art. 11, który brzmi: „Wolna wymiana myśli ipoglądów jest jednym

znajcenniejszych praw człowieka; każdemu obywatelowi zatem wolno przema-

wiać, pisać idrukować swobodnie zzastrzeżeniem, że za nadużycie tej wolno-

ści odpowiadać będzie wwypadkach, przewidzianych przez ustawę”3. Zgodnie

zjego treścią, niezbywalnym prawem każdego człowieka jest wolność myśli

ipoglądów, zzastrzeżeniem jednak, iż nie jest wolnością absolutną inie może

być ona nadużywana. Wliteraturze znana jest klauzula zakazu nadużywania

praw (klauzula antyabuzywna), mająca swoje uzasadnienie doktrynalne iodsy-

łająca się do zasad etycznych.

Kluczowe dla dalszych reﬂeksji jest wyjaśnienie pojęć: „nadużycie”, „naduży-

wanie” i„nadużycie prawa”. Słownik języka polskiego termin „nadużycie” deﬁniuje

jako „postępowanie lub czyn niezgodny zprzyjętymi normami postępowania”,

zaś termin „nadużyć/nadużywać” oznacza „używać czegoś ponad miarę lub

wykorzystywać coś wniewłaściwy sposób lub wnadmiernym stopniu”4.

Pojęcie „nadużycie prawa” to: „Działanie osoby, które formalnie mieści się

wzakresie dozwolonym przez normę prawną, ale jest sprzeczne ze społeczno-

-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zzasadami współżycia społecznego”5.

Koncepcja zakazu nadużycia prawa ma związek zjego celem, dobrą wiarą czy

obyczajami, atakże zzasadą słuszności. Klauzule te mają na celu wykonywanie

prawa jednostki (jego prawa podmiotowego) wtaki sposób, aby to działanie nie

godziło wistotę tej wolności. Klauzula zakazu nadużywania praw jest znana

teoretykom ipraktykom prawa na gruncie zarówno prawa międzynarodowego,

jak ikrajowego.

Wjęzyku angielskim worzecznictwie sądów europejskich używane są termi-

ny m.in.: „abuse”6 (nadużycie, znęcanie się, maltretowanie, przemoc), „abuse of

3 Deklaracja praw człowieka iobywatela zdnia 26 sierpnia 1798r., Sejm RP, http://libr.sejm.

gov.pl/tek01/txt/konst/francja-18.html [odczyt: 13.02.2020].

4 Nadużycie, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/nadużycie.html

[odczyt: 12.08.2019].

Słownik języka polskiego, (red.) M.Szymczak, t.2, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 1988, s.253.

6 Angielski termin „abuse” pochodzi od terminu łacińskiego „abusus”, który oznacza

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi210

dominant position” (nadużycie pozycji dominującej), „abuse of rights” (nadużycie

praw), atakże: „abusive” (obraźliwy, niesłuszny, niewłaściwy, ocharakterze nad-

użycia), „abusive conduct” (zachowanie mające znamiona nadużycia), „abusive

practice” (praktyka stanowiąca nadużycie), „in abusive language” (wobraźliw ych

słowach) oraz „abusively” (wsposób obraźliwy, obelżywie, rażąco, niesłusznie,

wsposób stanowiący nadużycie)7.

Klauzula zakazu nadużywania praw, tak jak inne klauzule generalne otwie-

ra system prawa na kryteria ocenne pozaprawne, wszczególności na oceny

moralne, które funkcjonują powszechnie na świecie, pod różnymi nazwami, np.

„dobra wiara” (łac. bonae ﬁdei), „dobre obyczaje” czy „słuszność”. Kryterium

dobrej wiary jest współcześnie używane wwielu porządkach prawnych, po woj-

nie wPolsce zostało zastąpione przez pojęcie „zasady współżycia społecznego”8.

Klauzule są nieodłącznym elementem współczesnego prawa. Ustawodawca

najczęściej ogranicza się do sformułowania ogólnej zasady, natomiast bliższe

określenie stanu faktycznego iskutków prawnych należy do sędziego9. WPol-

sce klauzula zakazu nadużycia prawa podmiotowego zawarta jest wKodeksie

cywilnym z1964r. wart. 5 ibrzmi: „Nie można czynić ze swego prawa użytku,

który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa

lub zzasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie upraw-

nionego nie jest uważane za wykonywanie prawa inie korzysta zochrony”.

Michael Byers zauważył, że jednym zkilku znaczeń terminu „nadużycie praw”

jest znaczenie, wktórym nadużycie prawa występuje, gdy korzystanie zprawa

jednostki szkodzi interesom społeczności. Zauważył, iż koncepcja nadużycia

„zużycie”, „nadużycie”. K.Kumaniecki, Słownik łacińsko-polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1982, s.5. Znana jest także paremia łacińska abusus non tollit usum, tj. zasada prawa

oznaczająca, że nadużycie nie znosi prawa do właściwego użycia. Co oznacza, że nie powinno się

pozbywać dobrej lub pożytecznej rzeczy tylko dlatego, że może być ona również niewłaściwie

używana. Wszystko bowiem, co może być użyte, może być wjakiś sposób niewłaściwie wykorzy-

stane. Wkontekście wolności wypowiedzi iwolności mediów (wtym internetu) warto zauważyć,

iż np. zgodnie ztą sentencją łacińską media społecznościowe mogą być często źle lub niewłaści-

wie wykorzystane, ale nie jest to argument za tym, aby zaprzestać używania tych mediów wich

właściwej, użytecznej dla dobra ogółu formule.

7 R.Bujalski, Angielsko-polski słownik orzecznictwa sądów europejskich, Wydawnictwo Wol-

ters Kluwer, Warszawa 2009, s.15–16.

Po 1990r. polska doktryna wypracowała dominujący obecnie pogląd (potwierdzony także

orzeczeniem TK zdnia 17 października 2000r. SK 5/99, OTK 7/2000, s.254), że zasady współży-

cia społecznego powinny być oderwane od ich socjalistycznej konotacji ibyć rozumiane tak jak

zasada dobrej wiary. E.Bagińska, M.Wałachowska, Nadużycie prawa podmiotowego adochodze-

nie roszczenia ozadośćuczynienie pieniężne ztytułu śmierci osoby bliskiej, „Wiadomości Ubez-

pieczeniowe” 2014, nr1, s.9.

9 Ibidem.

4.2. Doktryna nadużywania praw 211

praw wywodzi się zkrajowych systemów prawnych, mimo że jej treść może

się różnić wzależności od wybranego systemu prawa krajowego. Nadużywanie

praw, według niego, wpłynęło na prawo międzynarodowe wobszarach, wktó-

rych powszechnie uważało się je za część prawa międzynarodowego, czy to za

ogólną zasadę prawa, czy za część zwyczajowego prawa międzynarodowego.

Byers zauważył wreszcie, iż doktryna nadużycia praw może mieć ważne zna-

czenie wrozwiązaniu niektórych rodzajów konﬂiktów normatywnych, „wspól-

nych problemów” międzynarodowych czy promowaniu zmian normatywnych10.

Doktryna nadużycia praw może odgrywać ważną rolę wspołeczeństwie między-

narodowym, które wciąż doświadcza szybkich idalekosiężnych zmian. Zasada

ta, jak również inne ogólne zasady prawa pomagają rozszerzyć kontrolę prawną

na obszary wcześniej nieuregulowane iwypełnić nowe luki, gdy się pojawiają11.

Wczasach rozwoju technologii ICT idemokratyzacji wolności wypowiedzi,

atym samym większego niż dotychczas wzrostu skali zjawiska publikacji mowy

nienawiści, nawoływania do niej ipodżegania oraz dezinformacji ipropagandy

uzasadnione jest odwoływanie do klauzuli zakazu nadużycia praw. Tym bardziej

iż brakuje obecnie wielu uregulowań prawnych dotyczących technologii ICT.

Do klauzuli tej nawiązuje także opracowany w2019r. przez prawników Kan-

celarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz) przewodnik po

orzecznictwie zzakresu art. 17 Guide on Article 17 of the European Conventio-

non Human Rights. Prohibition of abuse of rights (da lej: Guide on Article 17)12.

Orzecznictwo strasburskie zzakresu art. 17 Europejskiej konwencji praw czło-

wieka (dalej: EKPCz) było przez wiele dekad dość oszczędne. Współcześnie

jednak w coraz większym stopniu kształtowanie opinii publicznej idyskursu

publicznego odbywa się przez skrajne, radykalne emocje i ekstremistyczne

poglądy, które zgodnie zobowiązującym prawem wwielu państwach europej-

skich są już poza przyjętym demokratycznym dyskursem. Orzecznictwo mię-

dzynarodowe wyrzuca tego typu poglądy poza nawias prawnie chronionych

wypowiedzi istara się wychodzić naprzeciw tym wyzwaniom izagrożeniom.

Wprzypadku zaś dezinformacji ipropagandy demokratyczne państwa prawne

jeszcze do niedawna były stosunkowo bezradne wobec ich zalewu wcyberprze-

strzeni. Polityka przeciwdziałania dezinformacji ipropagandzie poszczególnych

państw jest in statu nascendi (zob. rozdział 6).

M.Byers, Abuse of Rights: An Old Principle, ANew Age, „McGill Law Journal” 2002, nr47,

s.389.

11 Ibidem, s.431.

12 European Court of Human Rights, Guide on Article 17 of the European Conventionon

Human Rights. Prohibition of abuse of rights, 2019, https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_

Art_17_ENG.pdf [odczyt: 22.09.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi212

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki

dezinformacji ipropagandy

Internet, wtym zwłaszcza media społecznościowe, wktórych podstawową regułą

funkcjonowania stały się algorytmy prognostyczne, dają możliwości wywołania

efektu kabiny pogłosowej, bo same stały się nowymi „pudłami” rezonującymi

dezinformacje imanipulacje pochodzące od różnych źródeł propagandowych.

Badacze analizujący fenomen nowego rodzaju propagandy wsieci zwracają

szczególną uwagę na konsekwencje tego efektu kabiny pogłosowej. Pozwala on

bowiem na nieskończony rozrost dezinformacji imanipulacji multiplikowany

przez trolling ibotting wcyberprzestrzeni

. Magdalena Szpunar dostrzegła

ryzyko rozrastania treści będących skrajnymi wariantami różnych wydarzeń

politycznych ispołecznych, które mogą być traktowane jako najbardziej realne

Dezinformacja, jak również propaganda nie są działaniami nowymi, towa-

rzyszą one społeczeństwom praktycznie odsamego początku ich powstania. Ich

rozwój jest związany zrozwojem technik komunikowania społecznego. Wkon-

tekście współczesnego rozwoju społeczeństwa (dez)informacyjnego te dwie

kategorie zasługują za oddzielne omówienie na podstawie założeń teorii dezin-

formacji Vladimira Volkoﬀa. Ponadto wyjaśnione zostaną pojęcia: „dezinforma-

cja”, „propaganda”, „logomachia” oraz ich rodzaje, zaproponowane przez badaczy,

dostępne wliteraturze fachowej.

Słownik języka polskiego wyjaśnia termin „dezinformacja” wsposób dość

oszczędny. Jest to mianowicie wprowadzenie wbłąd przez podanie fałszywych

informacji; dezinformacja to nieprawdziwa, myląca informacja. A„dezinformo-

wać” to wprowadzać wbłąd, podając fałszywe informacje, udzielać mylących

informacji15.

Zdaniem Vladimira Volkoﬀa, dezinformacja może być rozumiana wwąskim

lub szerszym znaczeniu. Sensu stricto dezinformacja mieści się wkatalogu pojęć

między wprowadzaniem wbłąd awpływaniem. Wprowadzanie wbłąd to czyn-

ność jednorazowa izwiązana zkonkretnym zadaniem, wykorzystuje różnorodne

środki izmierza do „wmówienia” pewnym osobom określonych rzeczy, natomiast

13 Zob. S. C.Woolley, P. N.Howard, Computational propaganda. Political Parties, Politicians,

and Political Manipulation on Social Media, Oxford University Press 2019, s.4.

14 M.Szpunar, Internet – nowa sfera publiczna czy kabina pogłosowa?, [w:] Media ipolityka.

Relacje iwspółzależności, (red.) M.Adamik-Szysiak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2014.

15 Słownik języka polskiego…, t.1, s.390.

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 213

dezinformacja jest prowadzona wsposób systematyczny, fachowy izawsze za

pośrednictwem mass mediów oraz jest adresowana do opinii publicznej16.

Dezinformacja ma na celu realizację konsekwentnego programu zmierzają-

cego do zastąpienia wświadomości, aprzede wszystkich podświadomości ludzi

będących przedmiotem tych działań poglądów uznanych za niekorzystne dla

dezinformatora takimi, które on uważa za korzystne dla siebie17. Istotny tutaj

jest cel, jaki chce się osiągnąć, isam charakter manipulacyjny tego działania.

Sensu largo dezinformacja obejmuje dodatkowo techniki wpływania, zarów-

no wdezinformacji, jak iwe wpływaniu – cel jest swoistym wspólnikiem. Wystar-

czy wprowadzić do opinii publicznej „mikroskopijny katalizator” (jak określił to

V.Volkoﬀ), po czym „następuje reakcja, mająca – co najistotniejsze – wszelkie

pozory spontaniczności”18.

Wobecnych czasach „mikroskopijnym katalizatorem” może być wyprodu-

kowany fake news, anastępnie multiplikowany jako „wirus” przez np. sztuczną

inteligencję itrolling oraz wzmacniany przez zwolenników postu (ang. followers),

przez jego udostępnianie, komentowanie ipolubienie wobrębie danej „bańki

informac y jnej”.

Vladimir Volkoﬀ odróżnił dezinformację od innych form broni informa-

cyjnej. Tymi innymi formami są oprócz propagandy iwpływania także pod-

stęp iwprowadzanie w błąd (intoksykacja), który jest szczególnym rodzajem

broni, bo dostarczającym wramach wprowadzania wbłąd wiadomości fałszy-

wych

. Intoksykacja (tzw. zatrucie) polega na powolnym, regularnym wdrażaniu

kłamstw, wiadomości niepełnych między informacje prawdziwe. Wtym celu

wykorzystuje się także odpowiedni język komunikatów. Postępowanie takie ma

zmodyﬁkować obraz rzeczywistości odbiorcy20.

Stwierdził też, iż dezinformacja iwpływanie mogą być skutecznie stoso-

wane dopiero wtedy, gdy istnieje już pewna „masa krytyczna zdezinformowa-

nych lub ulegających wpływom”, tj.: „Jednostka, rodzina, grupa zawodowa mogą

zostać wprowadzone wbłąd, ale nie zdezinformowane, bo wsposób naturalny

wytwarzają »przeciwciała« zwalczające kłamstwa w imię szacunku dla praw-

dy, szaleństwo – wimię zdrowego rozsądku. Po przekroczeniu jednak pewnej

16 V.Volkoﬀ, Dezinformacja – oręż wojny, Wydawnictwo Delikon, Warszawa 1991, s.8.

17 Ibidem.

18 Ibidem.

19 Ibidem, s.6–7.

R.Bielawski, A.Ziółkowska, Media społecznościowe, akształtowanie bezpieczeństwa pań-

stwa, [w:] Człowiek atechnologia cyfrowa – przegląd aktualnych doniesień, (red.) P.Szymczyk,

K.Maciąg, Wydawnictwo Naukowe Tygiel, Lublin 2018, s.95.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi214

liczby jednostki przekształcają się wtłum. Sproletaryzowane intelektualnie

jednostki zatracają instynkt samozachowawczy iich masa zerwawszy wszelkie

cumy, przesuwa się bezładnie zjednej strony na drugą pod własnym ciężarem,

gotowa zwdzięcznością poddać się manipulacjom ekspertów przywracających

jej poczucie bezpieczeństwa”21.

Ogólnie rozumiana dezinformacja odnosi się dopewnego rodzaju informacji

będącej jej przeciwieństwem, czyli wiadomości fałszywej lub kłamliwej, która

wprowadza wbłąd odbiorcę. Zasadniczym założeniem interpretacyjnym pojęcia

„dezinformacja” jest jej celowość– nieprawdziwa informacja jest przekazywana

poto, aby osiągnąć określony efekt, dać odbiorcy wiedzę pozorną, bezużytecz-

ną lub wręcz szkodliwą, która następnie posłuży dopodejmowania przez wspo-

mnianego odbiorcę błędnych decyzji, korzystnych zpunktu widzenia podmiotu

dezinformującego22.

Niewykluczone jest jednak osiągnięcie także efektu niezamierzonego, wyni-

kającego zbłędnego zrozumienia treści informacyjnej przez odbiorcę lub jej

zniekształcenia (np.wtrakcie transmisji radiowej)23.

Wteorii dezinformacji V.Volkoﬀa można wyróżnić następujące pojęcia:

•klient – osoba lub grupa, która zyskuje na operacji dezinformacji (np. pod-

miot komercyjny, państwo, partia polityczna, pojedynczy politycy inni);

•

agent – wykonawca zleconej dezinformacji, który działa przez agentów

wpływu (tj. agencja dezinformacyjna iwynajęci agenci wpływu);

•

wsporniki – wydarzenia będące podstawą akcji dezinformacyjnej, które nie

muszą być prawdziwe, istotne jest, aby wywoływały jednoznaczne skojarzenia;

•

przekaźniki – media, wpoczątkowym etapie przekaźnikiem (dez)infor-

macji może być niszowe czasopismo, lokalna rozgłośnia radiowa, by następnie

przechwyciły ją media mainstreamowe; wprzeciwnym razie, kiedy zaplanowa-

na „akcja dezinformacyjna” się nie powiedzie, publikacja (dez)informacji przez

niedoświadczonych dziennikarzy staje się jedynie dowodem na ich brak profe-

sjonalizmu, wprowadzając wbłąd doświadczonych dziennikarzy;

•temat przewodni – im prostszy, tym lepszy;

•pudła rezonansowe – media zarówno niezwiązane zagentami wpływu, jak

izwiązane zagentami, mające na celu wprowadzanie szumu (dez)informacyj-

nego, szumu medialnego; mają też na celu bezmyślne powtarzanie tez wypro-

dukowanych przez agentów wpływu, mają za zadanie (najczęściej bezwiednie)

21 V.Volkoﬀ, Dezinformacja – oręż wojny…, s.8.

22 Ibidem, s.9.

M.Wrzosek, Dezinformacja jako komponent operacji informacyjnych, Wydawnictwo Aka-

demii Obrony Narodowej, Warszawa 2005, s.8.

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 215

wytworzyć wrażenie, że „odanym wydarzeniu się mówi” isprawić, by temat był

jak najszerzej dyskutowany; często pudłami rezonansowymi mogą być także po

prostu zwykli obywatele, powtarzający spreparowane wcześniej dezinformacje;

•

grupa docelowa – grupa, do której kierowane są działania dezinformacyjne,

np. wybrane grupy społeczne, aczasem icałe społeczeństwo.

Celem kampanii dezinformacyjnej jest wytworzenie wgrupie docelowej

określonego poglądu, opinii na dany temat oraz zdyskredytowanie argumentu

przeciwników „klienta”.

Należy także wymienić wybrane metody dezinformacji zaproponowane

przez V.Volkoﬀa24, są nimi np.:

•

negacja iodwrócenie faktów, stosowane wsytuacjach, kiedy nie są znane

opinii publicznej fakty lub gdy można je przed nią ukryć;

•

hybryda prawdy ikłamstwa, metoda ta jest stosowana wprzypadku, gdy

opinia publiczna jest już poinformowana otym, co zaszło, lecz nie są dokładnie

znane wszystkie szczegóły zaistniałych okoliczności;

•modyﬁkacja motywu (sposób prowadzący do „rozmycia” moralnych moty-

wów działania) iokoliczności (sposób prowadzący do „rozmycia” sytuacji);

•metoda „rozmycia” polegająca na „zalaniu” głównej informacji przez wiele

nieistotnych dla danej sytuacji faktów;

•kamuﬂaż polegający na drobiazgowym opisywaniu sytuacji wcelu ukrycia

głównej informacji;

•metoda interpretacji mająca na celu wywołanie emocji;

•metoda generalizacji;

•

metoda nierównej reprezentacji iinterpretacji, według której wypowie-

dzi oponentów są „ucinane”, streszczone bez przedstawienia szerszego punktu

widzenia, ograniczone do jednego zdania wjednym zdaniu, przerywane wpół

słowa.

Metody są powszechnie stosowane we współczesnym cyberdyskursie. Nega-

cja iodwracanie faktów często są używane wpierwszym etapie manipulowania,

kiedy na podstawie innych źródeł informacji opinia publiczna nie jest wwystar-

czający sposób poinformowana odanym wydarzeniu. Hybryda kłamstwa ipraw-

dy jest stosowana wnarracjach mowy nienawiści, ale iwnarracjach opartych

na fałszywkach, szczególnie wtych ze sfabrykowanymi „licznymi” szczegółami.

Emocjonalizacja i generalizacja wypowiedzi oraz ramowanie newsów są sku-

tecznym zabiegiem stylistycznym mającym na celu wzbudzenie strachu, lęku

24 V.Volkoﬀ, Tratat de dezinformare. De la Calul Troian la Internet, Antet, Bukareszt 1999.

Podaję za: J.Lipnicki, Dezinformacja według Volkoﬀa, https://jozefdarski.pl/915-dezinformacja-

-wedlug-vladimira-volkoﬀa [odczy t: 19.05.2020].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi216

czy nienawiści wobec wybranych grup stygmatyzowanych społecznie. Podob-

nie skutecznymi ipowszechnymi metodami dezinformacji w„szumie”, „smogu

(dez)informacyjnym” są modyﬁkacja motywów, okoliczności czy ogólna metoda

„rozmycia”.

We współcześnie prowadzonych kampaniach dezinformacyjnych istotne

jest rozróżnienie dwóch następujących terminów, tj. „dezinformacja” i„fałszy-

wa wiadomość”, czyli zangielskiego „fake news”. Należy bowiem stwierdzić, iż

dezinformacja jest pojęciem szerszym, szczególnie ze względu na kryterium

systematyczności, zaś fałszywka jest lub może być elementem dezinformacji,

jej wspornikiem, wchodzącym tym samym wzaplanowane długofalowo akcje

dezinformacyjne.

Odezinformacji możemy mówić, gdy rozpowszechniane informacje25:

•

są całkowicie lub częściowo fałszywe, zmanipulowane lub wprowadzają

wbłąd;

•dotyczą kwestii ważnej zpunktu widzenia interesu publicznego;

•

mają wywołać niepewność lub wrogość, doprowadzić do polaryzacji albo

zakłócenia procesów demokratycznych;

•

są rozpowszechniane lub wzmacniane za pomocą zautomatyzowanych

iagresywnych technik, takich jak boty.

Werze internetu Web 2.0 zarówno dezinformacje, jak ifake newsy to całe

ustrukturyzowane sieci nieprawdziwych informacji, półprawd, nieprawdziwych

kontekstów danej informacji, wygenerowanych sztucznych faktów, nieistnieją-

cych wrzeczywistości społecznej, gospodarczej ipolitycznej, mających na celu

wprowadzenie wbłąd. Ich weryﬁkacja często jest trudna do przeprowadzenia

iwymaga posiadania specjalistycznej wiedzy. Stąd potrzebni są weryﬁkato-

rzy publikowanych dezinformacji ifałszywych wiadomości. Należy założyć, że

ich rola będzie stopniowo rosnąć wspołeczeństwie wiedzy. Obecnie internet

stał się idealnym przekaźnikiem iwirtualnym pudłem rezonansowym, trolle

itzw. sekretarze propagandy26 – agentami wpływu, awybrany temat przewodni

25 M.Wrzosek, Zjawisko dezinformacji wdobie rewolucji cyfrowej, NASK Państwowy Insty-

tut Badawczy, Warszawa 2019, s.9, Cyberpolicy Nask, https://cyberpolicy.nask.pl/wp-content/

uploads/2019/09/Raport_CP_Dezinformacja _ONLINE_s.pdf [odczyt: 10.04.2020].

Zadaniem tzw. sekretarzy propagandy (ang. propaganda secretaries) wpaństwach afr ykań-

skich, np. Nigerii, Kenii, Sierra Leone, jest tworzenie memów, viral wideo ifałszywek za wynagro-

dzeniem w ynoszącym przeciętnie do 80 dolarów miesięcznie. M.Dąbrowski, Destrukcyjny wpływ

social media na kulturę polityczną Afryki, 2019, Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych, https://

pcsa.org.pl/jak-destrukcyjny-wplyw-maja-social-media-na-kulture-polityczna-afryki/; M. Cag e, How Whats

App inﬂuenced Nigeria’s recent election — and what it taught us about ‘fake news’, „e Washi-

ngton Post”, https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2019/02/15/

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 217

dezinformacji ma szansę być rozpowszechniony przez sztuczną inteligencję nie-

skończenie wiele razy.

Wcyberprzestrzeni od lat obecny jest rozrost tzw. dezinformacji prokremlow-

skiej (ang. pro-Kremlin disinformation). Chociaż wUnii Europejskiej sekurytyza-

cja dezinformacji jest stosunkowo nowym trendem, to dla części państw człon-

kowskich stanowi ona zjawisko powszechne od lat 90. XX wieku (np. wkrajach

bałtyckich). Wraz zaneksją Krymu w2014r. irozpoczęciem tzw. wojny hybrydo-

wej wDonbasie Kreml nasilił propagandę skierowaną przeciwko Unii Europejskiej

iStanom Zjednoczonym Ameryki. Dominacja informacyjna, która jest kluczowa

wtzw. walce informacyjnej, obejmuje zarówno wysiłki ofensywne, jak idefen-

sywne, których celem jest stworzenie różnicy „między tym, co wiemy onaszej

przestrzeni bojowej ioperacjach wniej prowadzonych, atym, co nieprzyjaciel wie

oswojej przestrzeni bojowej”, aelementami tej walki są: destrukcja ﬁzyczna, ope-

racje bezpieczeństwa, operacje psychologiczne, sabotaż czy walka elektroniczna27.

Wykorzystywanymi do tego celu narzędziami są najczęściej: dyplomacja,

propaganda, kampanie psychologiczne, działanie na poziomie wpływania na

procesy polityczne lub kulturowe, dezinformacje, manipulowanie lokalnymi

mediami oraz inﬁltracja sieci komputerowych ibaz danych

. Dezinformacja

prokremlowska ma wciąż status informacyjnej dominacji. Problem dezinfor-

macji ikonieczność budowy własnej pozytywnej narracji stały się od kilku lat

przedmiotem szczególnego zainteresowania Unii Europejskiej (zob. rozdział 6).

Dezinformacja prokremlowska wymierzona wUnię Europejską koncentruje się

na kreowaniu negatywnego wizerunku Unii, przede wszystkim jako organizacji

na skraju rozpadu imoralnie zdegenerowanej, atakże podważaniu jej związków

zUSA, wykorzystywaniu wewnątrzunijnych sporów do pogłębiania podzia-

łów między państwami członkowskimi, tworzeniu własnych wpływów wUnii

iwspieraniu sił antyunijnych.

Eksperci Centrum Eksperckiego NATO ds. Komunikacji Strategicznej

(NATO Strategic Communications Centre of Excellence) przestrzegają przed

przekazem podobnym do przekazu „patriotycznego” obecnego wwielu porta-

lach informacyjnych. Zauważają, że dezinformacja prokremlowska zawiera wątki

its-nigerias-first-whatsapp-election-heres-what-were-learning-about-how-fake-news-

spreads/?noredirect=on [odczyt: 17.02.2020].

T. R.Aleksandrowicz, Podstawy walki informacyjnej, Wydawnictwo Editions Spotkania,

Warszawa 2016, s.107.

28 Ibidem.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi218

antyuchodźcze, antymigranckie, antyislamskie, antyunijne, dezinformacje na

temat rozpadu UE ichaosu na terytorium Ukrainy29.

Od 2015r. wserwisie EU vs. Disinformation30 publikowana jest baza danych

zweryﬁkowanych tematów przewodnich31 prokremlowskiej dezinformacji

iszczegółowych wsporników, stanowiących zbiór tych przypadków dezinfor-

macji, które zostały zgłoszone przez sieć współpracowników East Stratcom Task

Force wramach kampanii „e Disinformation Review”32. Przegląd opublikowa-

nych dezinformacji koncentruje się na kluczowych komunikatach rozpowszech-

nianych wmiędzynarodowej przestrzeni informacyjnej, które zostały ziden-

tyﬁkowane jako częściowo zniekształcone lub fałszywe interpretacje, atakże

rozpowszechnianie według klucza „narracji prokremlowskiej”33. Autorzy zastrze-

gli jednak, iż nawet te zweryﬁkowane mogą być obarczone błędem itym samym

również powinny być poddane dalszemu procesowi weryﬁkacji (zob. tabela 4.1).

NATO Strategic Communications Centre of Excellence, https://www.stratcomcoe.org/

publications [odczyt: 24.03.2019].

30 „EU vs. Disinformation” to projekt grupy zadaniowej Europejskiej Służby Działań

Zewnętrznych (European External Action Service’s East Strat Com Task Force). Powstał w2015r.

wcelu prognozowania ireagowania na trwające kampanie dezinformacyjne Federacji Rosyjskiej

mające wpływ na Unię Europejską, jej państwa członkowskie ikraje sąsiadujące. Zob. więcej:

https://euvsdisinfo.eu/about/ [odczyt: 11.06.2019].

31 Jak wynika zzamieszczonej wserwisie EU vs. Disinformation tzw. chmurze słów kluczo-

wych, najczęściej uży wanymi słowami wnarracjach dezinformacyjnych były do czerwca 2019r.:

„wojna na Ukrainie”, „wybory”, „Zachód”, „russofobia”, „wojna wSyrii”, „państwowość Ukrainy”,

„chemiczny atak” (dotyczy konﬂiktu wSyrii), „ingerencja wwybory”, „Krym”, „prowokacja”, „nazi-

ści/faszyści”, „Petro Poroszenko”, „Donbas”, „Morze Azowskie”, „kolorowe rewolucje”, stosun kowo

rzadko: „eurowybory 2019”, „migracja”, „europejskie wartości”, „Donald Trump”, „referendum”.

Disinformation Cases, https://euvsdisinfo.eu/disinformation-cases/ [odczyt: 12.06.2019].

32 Wpracy nie uwzględniono wydarzeń zaistniałych po styczniu 2020r., atym samym dez-

informacji towarzyszących pandemii SARS-CoV-2. Niemniej jedna k baza „EU vs. Disinformation”

zawiera tematy przewodnie dotyczące koronawirusa. Liczba dezinformacji prokremlowskich

(pro-Kremlin disinformation cases) wzrosła do 8450 wdniu 11 maja 2020r. https://euvsdisinfo.eu/

[odczyt: 11.05.2020[.

„e Disinformation Review focuses on key messages carried in the international informa-

tion space, which have been identiﬁed as providing apartial, distorted or false view or interpre-

tation and/or spreading key pro-Kremlin messaging”. Disinformation Cases, https://euvsdisinfo.

eu/disinformation-cases/ [odczyt: 11.06.2019].

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 219

Tabela 4.1. Lista wybranych tematów przewodnich iwsporników dezinformacji prokremlowskiej

zweryﬁkowanych przez „EU vs. Disinformation” (2015–2019)

Data

publikacji Temat przewodni (główny iszczegółowe) iwsporn iki (fałszywki)Przekaźniki iagenc i

wpływu Grupa docelowa

Temat przewodn i: kryzys uchodźczy imigracyjny

11.02 .2015

„Kryzys migracyjny jest operacją prowadzoną przez USA, której celem jest osłabienie Europy iutrzymanie dominacji

USA.Europ ejscy polityc y potajemnie po ddawani są presji wt ym zakresie”.

(“e mig ration crisi s is aUS-led operation w ith the aim to we aken Europe and kee p the dominanc e of the US.European

politic ians are secretly under pres sure to help this weakening”).

Nikolai Starikov, Pervyi-

kanal @ nwoo.org

UE,

USA

30.12.2015

„Uchodźc y płacą przemyt nikom pieniądze, aby dostać się do Europy. Wiele organizacji poza rządowych czer pie korzy-

ści zkr yzysu uchodź czego”.

(“Refugees pay alot of money to smug glers to get to Europe. And many NGOs are proﬁting from the ref ugee crisis”).

parlamentni listy.cz //

svobodnenov iny.eu //

ceskoaktualne.cz

26. 02. 2016

„UE wkrótce upadnie pod ciężarem problemów związanych zuchodźcami. Główną przyczyną upadku będzie Angela

Merkel”.

(“e EU will soon collapse under the weight of problems connected to refugees. e main cause for the collapse will

be Angela Merkel”).

Vestinedeli s Dmitriem

Kiselyovym, (1:33:36)

UE,

Niemcy

10.0 4.2016

„George Soro s otwarcie pr zyznaje się do sw ojego planu znis zczenia gra nic państ wowych, zni szczenia ka żdego państ wa

europejskiego izalania Europy uchodźcami”.

(“George Soros openly adm its his plan to des troy national borders, to destroy every European state, and to ﬂood Euro-

pe with refugees”).

svetkolemnas.info Europa

11.0 4.2 016

„Kancl erz Angela Merkel jes t córką Adolfa Hit lera.// Merkel jest mario netką USA, popiera jącą neofaszystowski zamach

stanu na Ukrainie. Pozwoliła także na wjazd do Niemiec setkom tysięcy syryjskich uchodźców wraz zterrorystami

ibojownikami, gd zie masowo gwałcą niemieckie kobiet y”.

(“Chancellor Angela Merkel is the daughter of Adolph Hitler. // Merkel is apuppet of the US and supported the neo-

-fasci st coup-d’é tat in Ukra ine. She also a llowed hundred s of thousands of Sy rian refuge es together wit h terrorists a nd

ﬁghters to enter Germany, where they mass r ape German women”).

saqinform.ge

Ukraina,

Niemcy,

Syria

30.10.2016

„Sądy n iemieckie są zalewane przypadkami g wałtów dokonywanych przez uchodźców. Jest ich tak wiele, że nikt nie

ośmiela się onich pisać”.

(“German courts are inundated by cases of rapes by refugees. ere are so many of them that nobody dares to write

about t hem”).

Parlamentní Listy Niemcy

30. 08. 2017 „Eu ropa zostanie z alana przez a frykańsk ich migrantów ”.

(“Europe w ill be ﬂooded by A frican mig rants”).ac24.cz Europa, Afryka

06.11.2018 „Oka zało się, że migranci dostali kar ty debetowe ONZ, aS oros wydał na nie 5 00 milionów dolarów”.

(“It was revealed how the m igrants got UN debit cards, Soros also spent USD 500 mi llion on them”). Világ Figyelő

Bośnia iHercegowin a,

Chorwacja

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi220

Data

publikacji Temat przewodni (główny iszczegółowe) iwsporn iki (fałszywki)Przekaźniki iagenc i

wpływu Grupa docelowa

Temat przewodni: Ukraina

05.04.2 015

„Wojna na Ukrai nie skierowana jest wyłącznie przeciwko Rosji. Obejmuje ona eksterminację mieszkańców Noworo-

sji. Istnieje także wojna ideolog iczna igospodarcza (sankcje) przeciwko Rosji. Anglosasi również dążą do zn iszczenia

Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego”.

(“e war in Ukraine is directed solely aga inst Russia. is includes the extermination of the people of Novorossiya.

ere is also an ideological and economic war (sanctions) going on against Russia. Anglo-Saxons also aim to destroy

the Russian Orthodox Church”).

Alexander Goncharov na

videoblogu Yury Kotenoka

Rosja,

Ukraina

08.11.2015

„Ukra ińscy nac jonaliśc i nigdy nie byli n iezależni , musieli być kierow ani przez Imp erium Austro -Węgiersk ie, niemieck ich

faszystów, Amerykanów. Naród ukraińsk i został sztucznie stworzony, najpier w przez Lenina, apotem przez Stalina,

apotem przez C hruszczow a – mówi ekspert zRos yjskiego In stytut u Studiów Strate gicznych (organ ust anowiony przez

Prezydent a Federacji Rosy jskiej wcelu udzielen ia mu informacji : http: //en.riss.ru /about/). Ekspert k ryty kuje Ukrai ńców

za udzia ł wMajdanie iwzywa nowy Majdan do obalenia obecnego rządu”.

(“Ukrainian nationalists were never independent, t hey had to be guided by the Austro-Hungaria n Empire, by the Ger-

man fascists, by the America ns. e people of Ukraine were artiﬁcially created, ﬁrst by Len in, then Stalin added abit,

and then K hruschev – say s an expert from Russian Institute for St rategic Studies (body established by the President of

Russian Federation to provide information support to him: htt p://en.riss.ru/about/). is expert criticizes Ukrainians

for taking part i n the Maidan, and calls for ane w Maidan overthrowing the current government”).

Georgiy Kotenok

(YouTube)

Austria,

Węg ry,

Rosja,

Ukraina,

USA,

Niemcy

11.11.2015 „Armia ukraińska zbombardowała zachodni Don ieck”.

(“Ukr ainian army bombarded western Donetsk”). news-front.info Ukraina

12.11.2015

„Prawicowy reżim doszedł do wład zy wKijow ie. Wraz zfaszystowsk imi iinnymi ekstremist ycznymi strażnikami,

zktóry mi jest sprzy mierzony, poważnie wygasi li prawa polityczne na Ukr ainie. Donbas iK rym są dziś rządzone przez

wybierane ireprezent atywne rządy, choć warun ki życia pozostają trudne wDonbasie”.

(“Right-wi ng regime ca me to power in Kyiv. Along wit h the fascis t and other ext remist vigi lantes wit h which it is all ied,

they have g ravely extin guished pol itical right s in Ukra ine. Donbas and Cr imea are today gover ned by elected a nd repre-

sentative governments, though cond itions of life rema in harsh in Donbas”).

politikus.ru Rosja,

Ukraina

13.11.2015

„George Soros został od znaczony Orderem Wolności przez ukraińskiego prez ydenta Petra Poroszenkę za »obalenie«

ostatn iego legalnego uk raińskiego prezydenta Wi ktora Janukow ycza w2014r.”

(“George Soros has been awarded the Order of Freedom by Ukrainian President Petro Poroshenko for bringing down

the last legitimat e Ukraini an President Viktor Yanukovych in 2014”).

hidfo.ru Ukraina

14.11.2 015 „Uk raina wy wołuje konﬂikt n a terytorium separatystyczny m”.

(“Ukr aine provokes aconﬂict in the separatist territory ”).

Pervyy Respublikanskiy

Telekana l (YouTube) Ukraina

18.11.2015

„Europ a widzi niebez pieczeństwo z e strony ukra ińskich ter rorystów ifasz ystów. Ukrai na jest zagrożen iem dla Europy.

Nastąpi konﬂikt m iędzy Polską aUkrainą , anastępie Ukr aina będzie pr zejęta przez Polskę”.

(“Europe s ees the danger f rom Ukrain ian terrori sts and fasci sts. Ukra ine is adanger for Eu rope. ere will b e acon ﬂict

between Poland and Ukraine, t he latter one wil l have to give territory to Poles”).

Odnarodyna.org

(YouTube)

Ukraina,

UE,

Polska

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 221

Data

publikacji Temat przewodni (główny iszczegółowe) iwsporn iki (fałszywki)Przekaźniki iagenc i

wpływu Grupa docelowa

27.11. 2015 „ Kijów jest rządz ony przez faszys tów”.

(“Kyiv is governed by fascists”). New s-Front (YouTube) Ukraina

30.11.2015

„Ukra ina nie jest już państwem. Ludzie ze wschodn iej Ukrainy są Rosjanami. Wschodnia Ukraina będzie zmuszona

ponownie połączyć się zRosją”.

(“Ukr aine is not acountr y anymore. People i n Eastern Uk raine are Ru ssians. e Ea st of Ukrai ne will have to b e reunited

with Russia”).

Roy T V (YouTube) Rosja,

Ukraina

04. 01.2016

„Polski prezydent Andrzej Duda powiedział, że Ukraińcy powinni zwrócić dawne terytorium Polski: »Każdy polski

obywat el powinien być gotow y na wojnę«”.

(“e Polish P resident Andrz ej Duda said that U kraini ans must retu rn the former Polis h territory. ‘Every Pol ish citizen

should be ready for war, ’ Duda sa id”).

sevst ory.ru Ukraina,

Polska

Temat przewodni: brexit oraz kampanie wyborcze

17.04 .201 9 „Brak dowodów na wtrącanie się Rosji wwybor y zachodnie”.

(“No proof of Rus sian meddling in Western elections”). Russia Today France

Włochy, Wielka Bry-

tania, Rosja, USA,

Niemcy, Francja

30. 06. 2016

„Wielka Bry tania sta nie się oﬁarą »kolorowej rewolucji«, kontr ataku globa listów iSorosa pr zeciwnego brex itowi. Ist nie-

ją skoordynowany atak imasowa presja psychiczna organizowana przez organizacje „społeczeństwa obywatelskiego”,

aby powst rzymać brexit . CIA iliberalna elita pł acą za propagandę sz erzącą kłam stwa wcelu uni knięcia brex itu. Jest to

hybrydowa wojna polityczna przeciwko bryt yjskiej więk szości”.

(“Britain will be avicti m of colour revolution, the counter move of the globa lists and Soros against Brexit. ere is

aconcerted attack on sterling and massive psychological pressure organised by ‘civil society’ organisations to stop

Brexit. CIA and liberal elite pays for propaganda that spread lies to avert brexit. It is ahybrid political war against the

British majority”).

zvedavec.org Wielka Brytania

26.06.2016 „Wwyniku brex itu cała Europa Wschodnia zost anie wyrz ucona zUE”.

(“As aconsequence of brexit, the whole Eastern Europe will be throw n out of the EU”). life.ru Wielka Brytania,

Europa Wschodnia

31.08.2016

„Nigel Fa rage ostrzegł A merykanów otym, że sondaże wyborc ze są sfałszowane. Amerykańskie agencje sondażowe są

gotowe do twor zenia liczb na ż ądanie, podo bnie jak wprzyp adku brexitu a gencje opinii pub licznej zosta ły przekupione

na rzecz z wolenników pozos tania wUE”.

(“Nigel Farage warned Americans that election surveys are being falsiﬁed. e US opinion poll agencies are ready to

create num bers on demand, jus t like in case of Bre xit where the opini on polls agencies wer e bribed in favour of s uppor-

ters of rema ining in the EU ”).

Aeronet

Wielka Brytania,

UE,

USA

08.11.2018 „USA zorgani zowały brexit”.

(“e US organ ized Brexit”).News Front UE, USA

Temat przewodn i: Stany Zjednoczone Ameryki, prezydencka kampan ia prezydencka (2016)

30.01.2016 „Tajne e-maile H illary Clinton zostaną wykorzysta ne wprocesie przeciw ko Nad ii Savchenko”.

(“Hillary Cl inton’s top secret emai ls will be us ed in the trial against Nadia Savchenko”). whatdoesitmean.com U kraina,

USA

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi222

Data

publikacji Temat przewodni (główny iszczegółowe) iwsporn iki (fałszywki)Przekaźniki iagenc i

wpływu Grupa docelowa

14.02. 2016

„Poufny raport: Wliście do Władimira Putina Donald Trump przewidział śmierć sędziego Sądu Najwyższego USA

Antonia Scalii. Ta śmierć była morders twem na tle polit ycznym”.

(“Conﬁdential report: In aletter to Vladi mir Putin, Donald Trump predicted the death of US Supreme Court Justice

Antoni n Scalia. i s death was polit ically motivated murder”).

whatdoesitmean.com USA,

Rosja

09.09.2016

„Hil lary Cli nton była za zorga nizowanym o baleniem rządów W iktora Janu kowycza na Uk rainie, auk raiński r ząd tym-

czasow y został ust anowiony przez USA iw ykorzystany wcelu rozpoczęcia konﬂiktu zRosją”.

(“Hillary Clinton was beh ind the orchestrated toppling of Victor Yanukovych’s ru le in Ukraine and the interim

government was set up by the US and used to st art aconﬂict with Russia”).

Prvnizpravy Rosja,

Ukraina

13.09.2016 „Hillary Cl inton cierpi na zaaw ansowane stadium choroby Pa rkinsona”.

(“Hillary Cl inton is suﬀeri ng from advanced stages of Park inson’s disease”). Russia insider USA

27. 09 .2 016

„Po debacie Tru mpa–Clint ona tylko eksp erci dali zw ycięstwo Hi llary C linton. Kana ły telewiz yjne, wiele me diów isieci

społecznościowe uważały Dona lda Trumpa za zwycięzcę. Dlatego zgodn ie zankietą online magazynu »e Time«

wygrał Trump”.

(“After the Trump-Clinton debate, only experts gave victory to Hilla ry Clinton. TV channels, arange of media out-

lets and social networks considered Donald Trump the winner. erefore, in accordance with TIME magazine online

surve y Trump won”).

sputnik.by USA

14.05. 2019 „Federacja Rosyjska nie próbowała w płynąć na prezydenta USA w2016 roku”.

(“Russia n Federation did not attempt to inﬂuence the US president ial in 2016”). Sputni k Italia USA,

Rosja

15.05.2019 „Raport Muellera nie zaw iera żadnych śladów rosyjskiej ingerencji ww ybory wUSA”.

(“Mueller report presents no traces of Russian interference in US elec tions”). Sputnik Deutschland USA,

Rosja

03.06.2019 „Mueller n ie znalazł żad nych dowodów rzekomej inter wencji Rosji wwyborach prezydenck ich wUSA”.

(“Mueller didn’t ﬁnd any evidence of the al leged Russian intervention i n the US presidential elections”).

Vremya @ Chan nel One

(20: 03)

USA,

Rosja

Temat przewodn i: Unia Europejska

17.01.2019 „Un ia Europejska się rozpada”.

(„EU isCollapsing”). Report Azerbaijan Wielka Brytania

07. 05.2019 „Komisja Europejska jest jedną znajbardziej n iedemokratycznych inst ytucji”.

(“e European Commission is one of the most undemocratic inst itutions”). RT Deutsch UE

12.05.2019 „Parla ment Europejski nie ma władzy wU E”.

(“e European Parliament has no powers in the EU”).

RT Deutsch Sputnik

Deutschland UE

14.05. 2019 „Partnerstwo Wschodn ie to agresyw ny projekt rusofobiczny skierowany przeciwko Rosji”.

(“Eastern Partnership is an aggressive Ru ssophobic project directed against Rus sia”). Ukraina.ru Ukraina,

14.05. 2019 „Partnerstwo wschodnie spowodowało zamach stanu na U krainie irozpad Ukrainy”.

(“e Eastern Part nership caused the coup d’état in Ukraine and Ukraine’s disintegration”). Sputnik Polska

Armenia, Eu ropa,

Azerbejdżan, Gruzja

Mołdawia, Rosja,

Ukraina, Białoruś,

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 223

Data

publikacji Temat przewodni (główny iszczegółowe) iwsporn iki (fałszywki)Przekaźniki iagenc i

wpływu Grupa docelowa

21.05.2019 „UE wywoł ała konﬂikt na Ukrai nie w2014r.”

(“e EU tri ggered conﬂict i n Ukraine in 2014”). Sputnik Deutschland UE, Ukraina

23.05.2019 „UE jest neokolonialnym projektem”.

(„e EU is aneocolon ial project”). Sputnik Deutschland UE

23.05.2019 „Unia Europejska ma korzenie nazistow skie”.

(“European Union has Na zi Roots”). Katehon UE

24.05.2019 „Unia Europejska wkrótce upadnie”.

(“European Union w ill collapse soon”). Sputnik Armen ia

Europa, W ielka Bryt a-

nia, UE

Temat przewodni: szczepionki

25.02.2019

„Szcz epionki wGruzji s ą wykonywa ne przez laborato rium Lugar Lab, d latego bardz iej wskazane je st stosowanie s zcze-

pionek wy twarzanych wRosji”.

(“Vaccines in Georgia are made by Lugar lab, it is more advis able to use Russian-made vaccines”).

Asaval-Dasavali week ly

newspaper

Gruzja,

Rosja,

USA

06.11.2017

„Kraj e europejskie be z obowiązkow ych programów szc zepień odnoszą w iększe sukces y, szczepienia powoduj ą autyzm”.

(“European countries without ma ndatory vaccine programs a re more successfu l, vaccination causes autism”). Tbilisi 24 onli ne

Włochy, Europa,

Cze chy, Niemc y,

Gruzja

15.01.2019 „Pr awie 100 zabitych ww yniku darmowej szczepionki Hep C zLuga r Lab”.

(“Nearly 10 0 dead as aresult of free Hep C vaccine f rom the Lugar Lab”). News Front Gruzja

Temat przewodn i: inne

13.11.2015 „Niemcy iUE chcą zalegali zować pedoﬁlię”.

(“Germany and EU want to legalize pedophilia”). czechfreepress.cz UE,

Niemcy

18.11.2015 „Amerykański Senat twierdzi, że USA przegrywają wojnę me dialną zRT iSputn ikiem”.

(“American Senate claim s US is losing media war to RT and Sput nik”). sputniknews.com Rosja,

USA

03.06.2019 „Islam z niewala Europę za milczącą zgodą jej liderów”.

(“Islam enslaves Europe with the t acit consent of its leaders”). News Front Europa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: e Disinformation Cases.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi224

Wramach prokremlowskich działań dezinformacyjnych stosowane są różne

narzędzia (tzw. prokremlowskie ośrodki medialne), są to np.: działające centrum

analityczne ifundusz specjalny (np. Russkij Mir), wielojęzyczne stacje telewizyj-

ne (np. Russia Today, RIA Novosti), prorządowe pseudoagencje informacyjne,

tzw. fabryki trolli (np. Agencja ds. Badań Internetowych zOlegino), płatni blo-

gerzy (manipulowanie dyskusjami winternecie) idziałające kontrolowane przez

Rosję grupy hakerskie (ataki cybernetyczne APT28 iAPT29). Są to także kanały

medialne nadające wróżnych językach (np. Sputnik), oﬁcjalne organizacje (Ros-

sotrudnichestvo), transgraniczne grupy społeczne ireligijne, media społecznoś-

ciowe, trolling, botting wtych mediach oraz wiele innych stron internetowych

Wcyberprzestrzeni funkcjonuje wiele portali informacyjnych wposzczegól-

nych państwach

, których podstawową strategią jest wywoływanie ipogłębianie

społecznych podziałów oraz rozpowszechnianie narracji nienawiści, rozsiewanie

fałszywych wiadomości, kreowanie całej narracji postprawdy idezinformacji36.

34 Zob. więcej: H.Batorowska, R.Klepka, O.Wasiuta, Media jako instrument wpływu infor-

macyjnego imanipulacji społeczeństwem, Wydawnictwo Libron, Kraków 2019, s.276. Eksperci

Rządowego Centrum Bezpieczeństwa również podkreślają, iż Federacja Rosyjska wykorzystuje

do prowadzenia walki informacyjnej cały rozbudowany aparat informacyjny. Według nich są to:

państ wowe media (np. Sputnik iRussia Today), tzw. liderzy opinii, agenci wpływu, atakże komór-

ki zdolne do prowadzenia złożonych operacji informacyjnych, wtym psychologicznych isłużby

specjalne. Zob. więcej: K.Basaj, Rosyjska ofensywa propagandowa wcyberprzestrzeni oraz ini-

cjatywy podejmowane przez NATO iUE wcelu przeciwdziałania temu zjawisku, http ://rc b.gov.

pl/rosyjska-ofensywa-propagandowa-w-cyberprzestrzeni-oraz-inicjatywy-podejmowane-przez-

-nato-i-ue-w-celu-przeciwdzialania-temu-zjawisku/ [odczyt: 12.06.2019].

Anna Mierzyńska zportalu fact-checkingowego Oko.presss twierdziła, że wiele porta-

li informacyjnych iquasi-informacyjnych rozpowszechnia wPolsce newsy ze Sputnika Polska,

Russia Today (współcześnie występuje pod logiem: RT) oraz zprokremlowskiego portalu Voice of

Europe. Dziennikarka prześledziła działania 60 takich portali ijej zdaniem aż 23 znich regular-

nie udostępnia informacje propaństwowych rosyjskich portali (m.in. często jest cytowana Voice

of Europe – zarejestrowana wHolandii, ale znana szeroko jako witryna, która rozpowszechnia

prokremlowską propagandę, VoE – którą wskazy wała Holandia jako zaangażowaną wtzw. wojnę

informacyjną wHiszpanii podczas referendum wsprawie Katalonii). Zdaniem Mierzyńskiej,

newsy ze Sputnika, RT iVoE rozpowszechniają wPolsce: Alternews.pl, Alexjones.pl, Dziennik-

-Polityczny.com, Hnews.pl, Koniec-swiata.org, Magnapolonia.org, Narodowcy.net, Nczas.com,

Ndie.pl, Neon24.pl, Newsweb.pl, Parezja.pl, Pikio.pl, Prostozmostu24.pl, Prawdaobiektywna.pl,

Reporters.pl, Sioe.pl, Wmeritum.pl, Wolnosc24.pl, Wolna-Polska.pl, Wprawo.pl, Wsensie.pl,

Zmianynaziemi.pl. Powyżej miliona wejść wsierpniu 2018r. (tj. do 27.08.2018 dane zSimilar-

Web) odnotowały: Magnapolonia.org, Zmianynaziemi.pl, Nczas.com, Newsweb.pl, Wmeritum.pl,

Ndie.pl, Wolna-polska.pl inajwiększy wtym gronie Pikio.pl (34,4 mln wejść). Zob. więcej: A.Mie-

rzyńska, Rosyjską propagandę szerzą polskie portale. Znaleźliśmy 23 takie witryny!, 2018, Oko.

press, https://oko.press/rosyjska-propaga nde-szerza-polskie-port ale-znalezlismy-23-takie-witryny/

[odczyt: 22.03.2019].

36 WPolsce popularnymi portalami są: Pikio.pl, Newsweb.pl, Polskaracja.com, Tefakty.pl,

wRealu24.pl, Non24.pl, Niewygodne.info.pl, Prawdaobiektywna.pl, Niezlomni.com, Dziennik-

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 225

Badacze fenomenu dezinformacji prokremlowskiej zauważają, iż można

mówić okilku rosyjskich matrycach oddziaływania służących tworzeniu tema-

tów przewodnich dezinformacji, m.in.: semicka (żydowska), geopolityczna (rede-

ﬁniująca politykę bezpieczeństwa), spiskowa (podważana jest wiarygodność

instytucji demokratycznych inaukowych), ukraińska, religijna (według logiki

podziału pomiędzy „zepsutą” Europą Zachodnią akonserwatywnym Wschodem),

słowianoﬁlska, euroazjatycka (wktórej liberalizm jest ostatnią ideologią totali-

tarną, której przeciwstawia się antyliberalna Rosja) isuwerennościowa (według

której sojusze nie są potrzebne, podważana jest zasadność Unii Europejskiej)37.

Peter Pomerantsev iMichael Weiss stwierdzili, iż to właśnie Kreml wyko-

rzystał ideę wolności informacji, aby wprowadzić dezinformację wdemokratycz-

nych społeczeństwach, czego skutkiem nie jest przekonywanie lub zdobywanie

wiarygodności, ale „zasiewanie zamieszania” przez różnorodne teorie spiskowe

irozpowszechnianie kłamstw (fakty á la Kreml)38.

Wcyberprzestrzeni toczy się od lat tzw. walka informacyjna, tj. walka o„rząd

dusz iumysłów” obywateli społeczeństwa informacyjnego. Dokładna analiza

tej walki prowadzonej przez państwa isamozwańcze ośrodki znacznie wykra-

cza poza ramy niniejszej monograﬁi. Interesujące są jednak sposoby, metody

istrategie dezinformacyjne imanipulacyjne stosowane w ramach prowadzo-

nych operacji psychologiczno-informacyjnych39, tj. wspomniane już np.: trolling,

Polityczny.com, Wprawo.pl. Przekaz wtych portalach informacyjnych opiera się głównie na stra-

chu: przed wojną, szczepionkami, UE, ukraińskim nacjonalizmem ifalami uchodźców zkrajów

arabskich. Jednym znielicznych stabilnych punktów na tej mapie jest Rosja ijej władze. Idodają,

iż portale te mają wielomilionowe odsłony, np. Pikio.pl wmaju 2018r. miał blisko 27 mln wizyt.

J.Rojewski, G.Rzeczkowski, Ukryci za (prawicowym) portalem, 2018, „Polityka”, https://www.

polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1758936,1,ukryci-za-prawicowym-portalem.read

[odczyt: 24.03.2019].

37 Podaję za: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, System komunikacji strategicznej wzwal-

czaniu dezinformacji, [w:] Zjawisko dezinformacji wdobie rewolucji cyfrowej, (red.) M.Wrzosek,

NASK Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2019, s.9, Cyberpolicy Nask, https://cyberpo-

licy.nask.pl/wp-content/uploads/2019/09/ Raport_CP_Dezinformacja _ONLINE_s.pdf [odczyt:

10.04.2020].

38 Zdaniem badaczy, wprzeciwieństwie do zimnej wojny, kiedy władze rosyjskie iagen-

ci wpływu wdużej mierze popierali grupy lewicowe, współcześnie popierają oni jednocześnie

iruchy skrajnie lewicowe, iskrajnie prawicowe, zielonych, antyglobalistów, ale ielity ﬁnanso-

we. Według nich, celem jest zaostrzenie podziałów istworzenie kabiny pogłosowej dla poparcia

Kremla. P.Pomerantsev, M.Weiss, e Menace of Unreality: How the Kremlin Weaponizes Infor-

mation, Culture and Mone, New York 2014, s.6.

Zob. więcej także: T.omas, Działania osłabiające idestabilizujące społeczeństwa –

wojna informacyjna Rosji XXIw., Public Relations, https://publicrelations.pl/wojna-informacyjna-

-rosji-w-xxi-wieku/ [odczyt: 24.03.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi226

botting, atakże metoda kontroli odbitej (ang. reﬂexive control)

, koncepcja

„broni poznawczej”41, złośliwe moderowanie dyskusji na forach oraz wmediach

społecznościowych – ﬂaming ihejting, dywersja ideologiczna42 (ang. subversion),

wroga propaganda, taktyka unikania lub przerzucania odpowiedzialności przez

tworzenie kilku konkurencyjnych czy też alternatywnych narracji (według logi-

ki podziału: narracja–kontrnarracja), kreowanie „alternatywnej rzeczywistości”,

mitów, negatywnych stereotypów oraz taktyka skierowana na przekonanie spo-

łeczeństwa, iż władze działają lub nie działają poprawnie43.

Tworzenie alternatywnych narracji wcelach dezinformacyjnych wpisuje się

wzagrożenie, októrym wspomniał Marcin Napiórkowski, dotyczące procesu

daleko idącej demokratyzacji dyskursu publicznego. Współczesne społeczeństwa

coraz częściej mają do czynienia z rozrastającym się modelem politycznym,

wktórym poglądy społeczeństwa na różne kwestie zamiast klasycznej krzywej

dzwonowej (tj. jak najwięcej umiarkowanych głosów icoraz mniej radykalnych

poglądów po obu stronach ideologicznego dyskursu) układają się w kształt

litery U(tj. dominują poglądy ipostawy skrajne, abrakuje centrum). Taki stan

dyskursu może prowadzić do dalszej radykalizacji „tożsamości plemiennych”

igłębokich, trwałych, jego zdaniem, pęknięć wtkance społecznej44.

Oczywiście, oddawanie głosu marginalizowanym grupom M.Napiórkowski

uważał za konieczne ipowinno się zgodzić ztym twierdzeniem, należy jednak

dostrzec ryzyko związane zproblemami wynikającymi ztzw. nadmiaru demo-

kracji wsferze publicznej. Tym bardziej jeśli alternatywne narracje są świa-

domym icelowym zabiegiem dezinformacyjnym kreowanym przez agentów

40 Metoda pomocna zarówno wprzypadku ludzi, jak ikomputerów, zgodnie zktórą przygo-

towywane są informacje tworzone specjalnie dla przeciwnika iskłaniające go do dobrowolnego

podjęcia decyzji, jaką zamierzył wcześniej jego antagonista. Może obejmować to przekazanie

fałszywego pretekstu, by uzyskać konkretną odpowiedź od osób trzecich iwten sposób wywołać

usprawiedliwienia dla planowanych działań. T.omas, op. cit.

41 „Bronie poznawcze” to koncepcja, która została zdeﬁniowana jako wprowadzenie do ata-

kowanego państwa środowiska intelektualnego zfałszy wymi teoriami, paradygmatami, koncep-

cjami istrategiami, które wpływa na działania państwa ijego władze, osłabiając jego potencjał

obronny; efekt y informacyjno-psychologiczne uderzają najpierw wspołeczeństwo po to, aby zmo-

dyﬁkować myślenie internautów i„przekodować” patriotyzm na kolaborację. T.omas, op. cit.

42 Dywersja ideologiczna jako zespół wypracowanych form imetod ideologicznego oddzia-

ływania kultury ipropagandy dla spowodowania określonej atmosfery wdanym społeczeństwie.

Stosowana będzie wtym przypadku propaganda zarówno zniszczenia, jak itworzenia – nowej

narracji alternatywnej.

43 T.omas, op. cit.

M.Napiórkowski, Jak komentarze pod artykułami rozwalają sferę publiczną inasze mózgi,

2018, Krytyka Polityczna, http://kryt ykapolityczna.pl/nauka/napiorkowski-komentarze-internet/

[odczyt: 23.02.2019].

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 227

wpływu. Stąd uzasadnione jest pytanie oto, jakie konsekwencje wdłuższej per-

spektywie przyniesie sytuacja, wktórej radykalne „kontrpubliczności” wniosą na

stałe wdebatę publiczną chaos iignorancję, dezinformację, ale także inne formy

nadużycia, tj. mowę nienawiści, nawoływanie do niej, poglądy ekstremistyczne.

Powyższe formy nadużyć są powszechnie używane w narracji prokrem-

lowskiej, wykorzystywane są określenia: „wróg”, „obcy”, „kasty”, „układy”, które

rzekomo mają doprowadzić do kryzysu iktóre są odpowiedzialne za złą sytu-

ację społeczną, polityczną czy gospodarczą wwybranym państwie. Stosowana

jest także taktyka polegająca na stworzeniu narracji na temat wprowadzenia

działań naprawczych, gdy faktycznie prowadzone są działania osłabiające lub

destrukcyjne oraz tworzona jest narracja, która ma być narracją dostosowaną

do narracji imetod wroga45.

W2019r. Institute for Strategic Dialogue odkrył wiele cyfrowych kampanii

wpływu na wybory europejskie przez tzw. połączenie map mediów społecz-

nościowych, tajnych raportów online imonitorowanie mediów. Zauważono, iż

podmioty niepaństwowe – od skrajnie prawicowych bojówek internetowych po

partie populistyczne46 – „przejmowały” narracje prokremlowskie (tzw. „porad-

nik Putina” – „Putin Playbook”), stosując mechanizmy automatycznego wpływu.

Promowano również wcyberprzestrzeni tzw. „konkurencyjną narrację”, wktórej

promowano „wojny kulturowe” wokół takich kwestii, jak migracja, muzułma-

nie wEuropie, tradycyjna rodzina versus wartości postępowe oraz zaprzeczanie

zmianom klimatycznym. Za pośrednictwem automatycznych, fałszywych kont

rozpowszechniano wypowiedzi antysemickie, mizoginiczne irasistowskie oraz

używano ich jako „broń informacyjną”. Warto zauważyć, iż logika polaryzacji

była dość prosta, rozpowszechniany był bowiem każdy problem społeczny, poli-

tyczny lub gospodarczy, który miał potencjał konﬂiktogenny47.

45 Ibidem [odczyt: 24.03.2019].

46 Poparcie dla populistycznych partii prawicowych wEuropie systematycznie rośnie.

W2019r. 26,8% wyborców wEuropie oddało głos na autorytarną partię populistyczną wwybo-

rach krajowych. Prawicowe partie populistyczne zwiększyły swoje poparcie o33% wciągu

czterech lat, lewicowe zaś uległy stagnacji imiały znaczący wpływ jedynie na południu Euro-

py. Największe poparcie dla autorytarnych partii populistycznych było na Węgrzech, wGrecji

iWłoszech, anajsłabsze na Malcie, wIrlandii iWielkiej Brytanii. Timbro Authoritarian Popu-

lism Index 2019, Timbro, https://populismindex.com/wp-content/uploads/2019/02/TAP2019C.

pdf [odczyt: 20.12.2019].

Institute for Strategic Dialogue, 2019 EU Elections Information Operations Analysis: Inter-

im Brieﬁng Paper, s.6, https://www.isdglobal.org/isd-publications/interim-brieﬁng-propaganda-

-and-digital-campaigning-in-the-eu-elections [odczyt: 14.08.2019]; A.Mierzyńska, Próba wpły-

nięcia na wyniki wyborów? Dwie siatki „patriotycznych” trolli wspierały Konfederację, 2019, Oko.

press, https://oko.press/proba-wplyniecia-na-wyniki-wyborow-dwie-siatki-patriotycznych-trolli-

-wspieraly-konfederacje/ [odczyt: 14.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi228

Vladimir Volkoﬀ, tworząc wlatach 80. XXw. teorię dezinformacji, pisał, iż

nie interesują go aspekty manipulowania demos wramach jednego państwa,

lecz dezinformacja traktowana jako oręż wwojnie. Na długo przed erą cyfrową,

erą lawinowego rozpowszechniania fałszywych wiadomości za pośrednictwem

technologii teleinformatycznych V. Volkoﬀ wyrażał obawy, co może się stać

wsytuacji, gdy dane społeczeństwa będą się charakteryzować nie pojedynczymi

osobami, amasami, które będą informowane przez jednostki zainteresowane

lansowaniem określonej ideologii politycznej lub rozpowszechnianiem wiado-

mości niezwykłych, szokujących, sensacyjnych.

Zdaniem V.Volkoﬀa, specyﬁka dezinformacji nie polega na tym, aby dez-

informowani „uwierzyli” wcoś, lecz na zmodyﬁkowaniu ich reakcji mimo tego,

w co wierzą. Dewizą dezinformacji nie jest: „Kłamcie, kłamcie, zawsze coś

z tego zostanie”, lecz: „Perorujcie, perorujcie, wkońcu odpowiednio do tego

postąpicie”48.

Warto wspomnieć też opodstępnej formie dezinformacji, jaką jest logoma-

chia. Zdaniem V.Volkoﬀa, polega ona na wyszukiwaniu takich sformułowań,

które najpierw są formułowane przez specjalistów od komunikacji masowej,

anastępnie rozpowszechniane przez nich wśród opinii publicznej, która akcep-

tuje je jako prawdziwe, podczas gdy wrzeczywistości są one jedynie efektowne.

Takim terminem jest m.in. „polowanie na czarownice”. Kolejnym przykładem

mogą być również pojęcia „faszysta” albo „faszystowski rząd”, gdy dezinformu-

jący pragnie zaatakować oponenta

. Słownik języka polskiego zdeﬁniował ten

termin jako: „Jałowy spór osłowa, zamiast oistotę problemu”50.

Logomachia jest wygodnym instrumentem wsztuce manipulacji, który

pozwala na odwrócenie uwagi oponenta od istoty, meritum sprawy czy też prob-

lemu będącego kwestią sporną wdyskusji. Logomachia jest podstępną formą

dezinformacji, wktórej wykorzystywane są różnego rodzaju frazesy, bon moty,

krótkie, chwytliwe zwroty. Współcześni politycy dość często, jak można zaob-

serwować, posługują się logomachią, pozwala ona bowiem wzakamuﬂowany

sposób wprowadzać polaryzację polityczną. Słowa na usługach logomachii wfor-

mie nieostrych terminów, frazesy niepoparte żadnymi argumentami utrwalają

nieprawdziwe twierdzenia.

Kolejnym ważnym terminem dla dalszych reﬂeksji jest „propaganda”. Zda-

niem Krystyny Skarżyńskiej, propaganda często jest manipulacją ito wdwóch

znaczeniach, tj. ze względu na to, iż wykorzystuje mechanizmy psychologiczne,

48 V.Volkoﬀ, Dezinformacja – oręż wojny…, s.9.

49 Ibidem, s.9.

50 Logomachia, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pl/logomachia [odczyt: 20.09.2019].

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 229

aby „stworzyć tym sposobem pozory, iż odbiorca »dobrowolnie« przyjął propa-

gowany sposób widzenia rzeczywistości czy zachowania, oraz dlatego że nie liczy

się zszeroko rozumianym dobrem czy interesem osób, na które oddziałuje"51.

Zdaniem psychologów Anthony’ego Pratkanisa iElliota Aronsona, współ-

czesna propaganda nie musi sięgać do kłamstw i oszustw, może być skutecz-

na dzięki wykorzystywaniu tzw. lenistwa myślowego, bezreﬂeksyjności, emocji

i potrzeb ludzkich52. Propagandą jest ich zdaniem „zręczne posługiwanie się

obrazami, sloganami isymbolami, odwołujące się do […] uprzedzeń iemocji;

jest komunikowaniem pewnego punktu widzenia, mającym nacelu skłonienie

odbiorcy dodobrowolnego przyjęcia tego punktu widzenia zaswój”53. Iwtakiej

właśnie formule odbywają się kampanie wyborcze wspołeczeństwach postin-

dustrialnych.

Skutecznie wykorzystywane mechanizmy oddziaływania informacyjnego

ipsychologicznego umożliwiają dodatkowy rozrost propagandy winternetowych

kabinach pogłosowych. Za sprawą tabloidyzacji dyskursu publicznego, kultury

politycznej ipolityki, prymitywizacji, idiotyzacji ibarbaryzacji wmediach ikul-

turze masowej tworzy się swoista antykultura otępienia moralnego.

Bogusława Dobek-Ostrowska stwierdziła, że propaganda to„technika wpły-

wania nazachowania obywateli, kierowania opinią publiczną imanipulowania.

Opiera się ona na najnowszych osiągnięciach naukowych i wynikach badań

empirycznych w zakresie psychologii społecznej, socjologii, politologii, teorii

komunikowania iinnych naukach społecznych”54. We współczesnej erze cyfro-

wej media społecznościowe umożliwiły dalszą profesjonalizację technik propa-

gandowych. Gabriela Dudek-Waligóra zauważyła, iż termin „propaganda” jest

terminem z obszaru politolingwistyki55, idostrzegła niejednoznaczność tego

pojęcia. Jej zdaniem deﬁnicję można podzielić zasadniczo na dwie grupy, tj. te

ujmujące propagandę jako działania neutralne (np. szerzenie pewnych poglą-

dów, haseł, idei) oraz te, które wpisują wjej strukturę znaczeniową manipulację,

51 K.Skarżyńska, Wolność słowa, pluralizm opinii czy zamykanie umysłów?, [w:] A.Pratkanis,

E.Aronson, Wiek propagandy. Używanie inadużywanie propagandy na co dzień, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. VIII.

52 A.Pratkanis, E.Aronson, op. cit., s.16.

53 Ibidem, s.17.

54 B.Dobek-Ostrowska, J.Fras, B.Ociepka, Teoria ipraktyka propagandy, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s.32.

55 Politolingwistyka to dyscyplina lingwistyczna zajmująca się badaniem języka polityczne-

go, tj. języka polityki ijęzyka polityków. Podaję za: S.Sojda, Słowacka ipolska politolingwistyka,

[w:] Zwarsztatu współczesnego słowacysty: Studia słowacystyczne dedykowane pamięci profesor

Marii Honowskiej, (red.) H.Mieczkowska, A.Hudymač, Z.Babik, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2010, s.95.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi230

czyli nierzetelne przekazywanie informacji dla zdobycia kontroli lub przewagi

nad innymi56.

Bogusława Dobek-Ostrowska, Janina Fras i Beata Ociepka stwierdziły, że:

„Po II wojnie światowej upowszechniła się świadomość negatywnych konotacji,

ujemnego wartościowania słowa »propaganda«, głównie ze względu na pamięć

praktyk totalitarnych. Uważamy jednak, że konotacje te nie deprecjonują pro-

pagandy jako terminu naukowego iuznajemy jego dalszą przydatność. Zgodnie

jednak zpowszechnymi tendencjami postrzegamy propagandę jako jedną zform

komunikowania między ludźmi iużywamy terminów ekwiwalentnych […] prze-

de wszystkim »komunikacja polityczna« i»perswazja polityczna«”57.

Propaganda jest bowiem powszechnie kojarzona zpraktyką okłamywania

całych społeczeństw przez władze wsystemach autorytarnych itotalitarnych,

szczególnie kojarzona zpraktykami władz wtakich państwach, jak ZSRR czy

III Rzesza. Propaganda taka była skierowana do potencjalnego przeciwnika lub

opinii międzynarodowej, ale przede wszystkim dowłasnego społeczeństwa.

Wcelu wycofania deprecjonującego terminu „propaganda” wdyskursie pub-

licznym pojawiły się więc inne terminy: „marketing polityczny”, „polityczny pub-

lic relations”, „promocja” czy „reklama polityczna”58.

Od kilku lat jednak większość raportów think tanków iinstytucji publicz-

nych posługuje się konsekwentnie terminem „propaganda” i „dezinformacja”,

gdyż używane po wojnie „terminy ekwiwalentne” przestały być wystarczające

wopisie nowego zjawiska cyfrowej manipulacji59.

Warto dokonać rozdzielenia terminów „propaganda” i„dezinformacja”. Ze

względu na wielość dostępnych deﬁnicji iróżnych zakresów znaczeniowych na

potrzeby książki przyjmuje się konieczność rozróżnienia tych dwóch terminów

oraz przyjęcie, iż dezinformacja to przekazanie nieprawdziwej informacji wcelu

56 G.Dudek-Waligóra, Propaganda jako termin naukowy polskiej politolingwistyki, „Studia

zFilozoﬁi Polskiej iSłowiańskiej” 2018, nr53, s.13.

57 B.Dobek-Ostrowska, J.Fras, B.Ociepka, op. cit., s.8.

J.Fras, Nasza promocja iwasza propaganda, czyli onazwach komunikacyjnych działań

politycznych, [w:] Wyraz izdanie wjęzykach słowiańskich: Opis, konfrontacja, przekład, (red.)

I.Łuczków, J.Sokołowski, t.4, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004,

s.50.

59 Np. Propaganda iwolność mediów. Dokument nieformalny (non-paper) Biura Przedsta-

wiciela Organizacji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie do spraw wolności mediów, tłum.

A.Krajewski, Warszawa 2016, OSCE, https://www.osce.org/pl/fom/231766?download=true

[odczyt: 20.04.2020]; R.Gorwa, Computational Propaganda in Poland: False Ampliﬁers and the

Digital Public Sphere, „Working Paper”, nr4, University of Oxford 2017; J.Grabarczyk, M.Mazur-

kiewicz, J.Patrick, Dezinformacja ipropaganda wpolskim internecie wtrakcie kampanii wybor-

czej 2019, Warszawa 2019, Front Europejski, www.fronteuropejski.pl [odczyt: 20.04.2020].

4.3. Wybrane zagadnienia zteorii ipraktyki dezinformacji ipropagandy 231

uzyskania takiej sytuacji związanej zodbiorcą, aby podjął on błędną decyzję, zaś

propaganda to praktyka manipulacji kłamstwem.

Propaganda może być utożsamiana zdziałaniami o charakterze manipu-

lacyjnym lub perswazyjnym, aróżnica między nimi jest zawarta wocenie, tj.

perswazję wartościuje się pozytywnie, amanipulację negatywnie60. Propaganda

to także komunikowanie jednostronne, zinstytucjonalizowane, intencjonalne,

które ma zaspokoić życzenia nadawcy. Jest ono zaprogramowane iprofesjonal-

nie realizowane. Zdaniem B.Dobek-Ostrowskiej: „Propaganda nie posługuje się

przemocą ani przekupstwem. Wykorzystuje techniki informacyjne iperswazyjne

wspierane przez marketing isocjotechnikę. Jej celem jest tworzenie lub zmiana

postaw ludzi tak, aby odpowiadały one interesom nadawcy propagandy, oraz

wytwarzanie przewidywalnych przez propagandzistów zachowań grup, na które

się wpływa. Dokonuje się to przez kontrolę przepływu informacji, manipulowa-

nie wzorami zachowań oraz zarządzanie opinią publiczną61.

Propagandę można podzielić według różnych kryteriów. Pod względem

wpływu na emocje odbiorcy wyróżnia się pozytywną inegatywną. Pierwsza

służy informowaniu, wyjaśnianiu iprzekazywaniu, druga– kompromitowaniu,

wspomagając mechanizm manipulacji. Ze względu na wpływ na emocje badacze

wyróżniają propagandę: tworzenia, której zadaniem jest przekonanie opotrzebie

zbudowania czegoś nowego, zniszczenia, która przekonuje oobecności wroga,

który knuje (szczególnie niebezpieczna, ze względu na polaryzujący charakter),

oraz rozłączenia, która podsyca nienawiść iprzekonuje: „nie jesteśmy tacy jak

oni lub my” (również silnie polaryzująca). Wyróżnić także można propagandę

zastraszania, która zapewnia potencjalnego przeciwnika o własnej sile ekono-

micznej iwpływa na wewnętrzne audytorium oraz propagandę rozpaczy okre-

ślającą beznadziejną pozycję potencjalnego wroga, zmuszając go do poddania się.

Wladimir Volkoﬀ wyróżnił zaś propagandę: białą, tj. kiedy stosuje się ją

przeciw innemu państwu ijest orężem wojny, ponieważ ma na celu podkopa-

nie morale przeciwnika (gdy nadawca jest znany), propagandę czarną, która

ukrywa swoje prawdziwe pochodzenie i w ten sposób czyni wiarygodnymi

świadome kłamstwa oraz wyróżnia wpływanie, które łączy niekiedy ze sto-

sowaniem technik czarnej propagandy, ale jest metodą nieporównanie sub-

telniejszą

. Zatem źródło przekazu ukrywa prawdziwego nadawcę, a dane

są sfabrykowane i zawierają fałszywe wiadomości, nieprawdziwe informacje.

60 G.Dudek-Waligóra, op. cit., s.18.

61 B.Dobek-Ostrowska, Porozumienie czy konﬂikt? Politycy, media iobywatele wkomuniko-

waniu politycznym, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2009, s.105.

62 V.Volkoﬀ, Dezinformacja – oręż wojny…, s.6–7.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi232

Zpropagandą szarą mamy do czynienia, gdy źródło przekazu może, lecz nie

musi być poprawnie określone, apodawane przez nie dane nie są precyzyjne

(gdy źródło przekazu ukrywa prawdziwego nadawcę, adane są sfabrykowane

izawierają fałszywe informacje)63.

Wliteraturze przedmiotu istnieje pojęcie „propaganda 2.0”. Jest ona związa-

na zrozwojem internetu Web 2.0. Wanalogicznym znaczeniu do niej ten rodzaj

propagandy odróżnia się możliwością generowania treści przez użytkowników

danych mediów społecznościowych. Zanikają ograniczenia wynikające zpoło-

żenia geograﬁcznego iograniczenia czasowe, adecentralizacja ianonimowość

(choć najczęściej pozorna) osób zamieszczających treści propagandowe wcyber-

przestrzeni utrudniają zlokalizowanie izneutralizowanie źródeł propagandy.

Takie wykorzystanie mass mediów daje unikalne możliwości manipulacji każ-

dym rodzajem przekazu internetowego wformacie tekstowym iaudio-wideo64.

Różnorodność form przekazu oraz możliwość zamieszczenia komentarzy oraz

wyboru opcji – lubię (czyli podoba mi się) lub nie lubię65 – dają nieograniczony

efekt rezonowania nieprawdziwych informacji.

Współczesne wykorzystywanie propagandy 2.0 za pomocą mediów spo-

łecznościowych charakteryzuje się umiejętnym posługiwaniem się przekazem

internetowym skierowanym do odbiorcy masowego. Ten rodzaj propagandy

wykorzystuje wiedzę naukową otym, jak przez kreowane emocje wpływać na

ludzkie zachowania ikształtować opinie przez mechanizmy oddziaływania psy-

chologicznego iinformacyjnego. Propaganda 2.0 oprócz funkcji informującej

zawiera inną, znacznie ważniejszą perswazyjną66. Dodać należy – itakże mani-

pulacyjną dzięki powszechnemu wykorzystaniu informacyjnych ipsychologicz-

nych mechanizmów oddziaływania.

Podsumowując, dezinformacja ipropaganda są nadużyciami wolności wypo-

wiedzi, występującymi jeszcze do niedawna przede wszystkim wautorytarnych

itotalitarnych systemach politycznych. Klientem dezinformacji jest najczęściej

ośrodek władzy zainteresowany określonym wpływem na kształtowanie opinii

ipoglądów zarówno własnych obywateli, jak iobywateli oraz osób sprawują-

cych władzę w innych państwach, będących grupą docelową dezinformowa-

nia. Podstawową rolę wjej rozpowszechnianiu odgrywają agenci, wtym agenci

63 R.Bielawski, A.Ziółkowska, op. cit., s.93.

64 Ibidem. Zob. więcej: M.Lakomy, Demokracja 2.0., Interakcja polityczna wnowych mediach,

Wydawnictwo WAM, Kraków 2013.

65 Statystyka wyboru tej opcji przez innych, dotąd korzystających użytkowników, jest ogól-

nodostępna dla internauty.

66 R.Bielawski, A.Ziółkowska, op. cit., s.93.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 233

wpływu, media jako przekaźniki iinne tzw. pudła rezonansowe, multiplikują-

ce nieprawdziwe informacje. Wraz zrozwojem nowych technologii inowych

mediów społecznościowych problem dezinformacji wraz ze wszystkimi jego

negatywnymi konsekwencjami stał się również poważnym problemem społe-

czeństw demokratycznych. Transgraniczność ibezczasowość internetu umoż-

liwiły rozpowszechnianie dezinformacji i propagandy na masową skalę. Tym

samym mamy do czynienia ze swoistym fenomenem dezinformacji, aszerzej

także propagandy, skutecznie stosowanej także przez prokremlowskie ośrodki

medialne, wykorzystujące dowolnie wybrany temat przewodni zgodnie zlogiką

starożytnej iprymitywnej zasady divide et impera.

Dezinformacja zagraża fundamentom demokratycznych społeczeństw,

zakłóca bowiem debatę publiczną i procesy demokratyczne (w tym wybor-

cze) oraz podważa zaufanie obywateli do instytucji publicznych. Destabilizuje

sytuację wpaństwie, wywiera destrukcyjny wpływ na jego struktury decyzyj-

ne iadministracyjne, stwarza zagrożenie dla systemów społeczno-kulturowego

iekonomicznego. Propaganda zaś daje nieograniczone możliwości do polary-

zowania i zastraszania, atakże tworzenia „alternatywnych narracji” antylibe-

ralnych iantydemokratycznych.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści

ipropagandy wujęciu historycznym

Wyjaśnienie fenomenu dezinformacji ipropagandy oraz ich szkodliwych skut-

ków dla dobrostanu człowieka, demokratycznego społeczeństwa iinstytucji jest

możliwe zperspektywy politologicznej ihistorycznej. Na uwagę zasługuje krót-

kie przynajmniej omówienie wybranych przykładów rozpowszechniania dezin-

formacji ipropagandy wprzeszłości. Uzasadnione jest pogłębienie badań iprze-

prowadzenie dalszych reﬂeksji nad szkodliwymi skutkami rozpowszechniania

tego typu wypowiedzi także wujęciu historycznym. Oczywiste jest twierdzenie,

iż historia powinna być poddawana ciągłej rewizji. Nie inaczej jest wprzypadku

dezinformacji ipropagandy obecnej wprzeszłości.

Historia nadużywania wolności wypowiedzi, dokonywana najczęściej przez

władze, ale także wformie np. legend przez zwykłych ludzi, azwielokrotniana

od momentu wynalezienia druku jest długa, jak długa jest historia dziejów ludz-

kości. Szczególnie XX wiek przeszedł do historii rozpowszechniania na dużą

skalę dezinformacji, fałszywych wiadomości, a także mowy nienawiści wzglę-

dem tych grup osób, które uznano za wrogów narodu. Fenomem dezinformacji

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi234

ipropagandy polaryzacyjnej wXXw. ma także ścisły związek zrozwojem iupo-

wszechnieniem mediów, tj. radia itelewizji.

Wodniesieniu do wypowiedzi kłamliwych Ralph Keyes stwierdził, iż ponie-

waż homo sapiens jest jedynym gatunkiem, który potraﬁ naprawdę mówić, to

jest też jedynym gatunkiem, który potraﬁ otwarcie kłamać. Iwłaśnie ta zdol-

ność dała rodzajowi ludzkiemu olbrzymią przewagę ewolucyjną. „Możliwość

oszukiwania słowami dała wczesnym ludziom tak wielką przewagę, że zdaniem

niektórych biologów ewolucyjnych zdolność mówienia ikłamania rozwijały się

równocześnie. Dzięki słowom łatwiej było kłamać, akłamstwo wymagało coraz

większej liczby słów”67. Idodał, że historia ludzkości to także historia z jednej

strony rozwoju fenomenu kłamstwa, azdrugiej – historia starań, prób różnych

społeczeństw od czasów starożytnych – radzenia sobie zkłamstwem.

Wszystkie społeczeństwa zauważały niszczący wpływ kłamstwa na tkankę

społeczną. Także we wszystkich systemach wierzeń czy religijnych prowadzano

różne instrumenty wformie tabu, sankcji czy norm moralnych wcelu okiełzna-

nia kłamstwa. Ci, którzy próbowali uporać się ztym problemem, zwykle przyj-

mowali jedno ztrzech głównych podejść, tj.: po pierwsze kłamstwo jest czymś

złym (św. Augustyn, John Wesley, Immanuel Kant) albo – wszystko zależy od

okoliczności (Michel de Montaigne, Franciszek Maria Wolter, Francis Bacon),

albo dobrze opowiedziane kłamstwo ma swoje zalety (Niccoló Machiavelli, Frie-

drich Nietzsche, Oscar Wilde)68.

Na uwagę zasługuje kilka najgłośniejszych przykładów rozpowszechnionych

przez lata całych narracji dezinformacji (używając współczesnej terminologii),

fałszywych wiadomości, atakże prowadzonych kampanii opartych na mowie

nienawiści inawoływaniu do niej.

Warto jednak zauważyć, iż fałszywe wiadomości, które dzisiaj są bardziej

znane jako fake news, do niedawna były charakteryzowane pojęciem „faktoid”.

Innym określeniem faktoidu był również „fakt medialny” lub „fakt prasowy”.

Jednakże należy zauważyć, iż różnica pomiędzy tymi dwoma pojęciami tkwi

przede wszystkim w sposobie dystrybucji, a w konsekwencji skali ich zasię-

gu. Termin „faktoid” został wykreowany przez Normana Mailera w 1973 r.

i oznaczał wiadomość traktowaną jako prawdziwą tylko dlatego, iż ukazała

się wmediach. W historii znane też były paszkwile (pasquino). Atakże esej

Jonathana Swifta Sztuka politycznego kłamstwa z 1710 r., w którym autor

pisał: „Kłamstwo wypuszczone pociąga za sobą prawdę, dlatego też ludzie

R.Keyes, Czas postprawdy. Nieszczerość i oszustwa wcodziennym życiu, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2018, s.29.

68 Ibidem, s.38.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 235

chcą wyprowadzić potem kogoś zbłędu, jest już za późno. Dowcip się skończył,

ahistoria ma swój skutek”69.

Powszechnie używany zwrot „hokus-pokus” pochodzi prawdopodobnie

zXVIw. od słów: Hoc estcorpus meum. Pojęcie „hokus-pokus” określające zaklę-

cie było świadomie zniekształconą przez kuglarzy, wyśmiewaną łacińską formułą

wypowiadaną przez katolickich księży podczas mszy70.

Znana jest legenda oprawdzie ikłamstwie pochodząca zXIXw., wktórej

Prawda, oszukana przez Kłamstwo iniezdolna do przebrania się wKłamstwo,

zaczęła pewnego dnia chodzić bez ubrań ku przerażeniu wszystkich tych, którzy

mogli ją zobaczyć. Wzwiązku ztym, Naga Prawda powróciła szybko do studni

izniknęła wniej na zawsze, ukrywając się tam ze wstydu. Kłamstwo zaś podró-

żuje od tej pory po świecie izaspokaja potrzeby ludzi. Manipulowanie informacją,

kłamstwem, wymyślonymi historiami, które urastały do rangi legend imitów

nie jest zjawiskiem nowym. Wielokrotnie też whistorii wypowiedzi kłamliwe

inienawistne stawały się narzędziem dyskredytowania innych ludzi, przeciw-

ników politycznych iwywierania wpływu społecznego.

W1835r. „e New York Sun” opublikował pierwszy fake news uważany za

pionierski, był początkiem serii sensacyjnych artykułów omieszkańcach Księ-

życa, których przez swój teleskop (rzekomo) odkrył astronom John Herschel.

Wkilku odcinkach redaktorzy gazety opisywali, jak to wkanionach swoje życie

prowadzili na Księżycu ludzie-nietoperze owielkim libido. Ta pierwsza przeka-

zana do opinii publicznej fałszywa izarazem sensacyjna wiadomość przyczyniła

się do tego, iż „e New York Sun” stał się najpoczytniejszą gazetą już nie tylko

wNowym Jorku iUSA, ale także na świecie. Gazeta nigdy nie odwołała „księ-

życowego kłamstwa”, po pewnym czasie przestano onim pisać71.

Innym „kosmicznym” ijednym znajsłynniejszych fake newsów XXw. było

radiowe (transmitowane przez CBS) słuchowisko Orsona Wellesa z1938r., przy-

gotowane na podstawie Wojny Światów H. G.Wellsa. Zrealizowane słuchowisko

wprowadziło wpanikę wielu mieszkańców Stanów Zjednoczonych Ameryki,

atym samym przyczyniło się nawet do śmierci słuchaczy (atak serca). Wyol-

brzymiono jednak skalę reakcji, mimo że fałszywa wiadomość oataku obcych

69 Podaję za: G.Ptaszek, Edukacja medialna 3.0. Krytyczne rozumienie mediów cyfrowych

wdobie Big Data ialgorytmizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019, s.235.

70 Podaję za: A.Boese, Fake news iinne fałszerstwa od średniowiecza do XXI wieku, Wydaw-

nictwo Amber, Warszawa 2018, s.19.

71 W.Orliński, Pierwszy dotyczył żyjących na Księżycu ludzi nietoperzy owybujałym libido.

Krótka historia fake newsu, 2018, http://wyborcza.pl/ksiazk i/7,154165,23018476,krotka-historia-

-fake-newsu-dzis-nie-ufamy-ani-sobie-ani.html?fbclid=IwAR340F972m2GYKMplspnyCLniFIP

QkNe40HfW462jDVOFek2KBBO3ALo1iY [odczyt: 10.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi236

była realistycznie „spreparowanym” kłamstwem imiała siłę zmanipulowania

części słuchaczy72.

Na kanwie jednego fake newsu powstał kolejny, tj. stworzono również legendę

otym, iż panika związana zaudycją była masowa (rzekomo wpanikę wpadł co

szósty słuchacz na 6 mln)73. Źródłem fałszywej wiadomości opanice była książ-

ka z1940r. autorstwa psychologa Hadleya Cantrila e Invasion from Mars:

AStudy in the Psychology of Panic74.

Znanym iniebezpiecznym wskutkach kłamstwem, przez wieki konsekwen-

tnie rozpowszechnianym wEuropie było tzw. kłamstwo krwi. Od czasów śred-

niowiecznych wEuropie chrześcijanie oskarżali wyznawców religii mojżeszowej

ozatruwanie studni, roznoszenie zarazy, kradzieże hostii i inne bluźnierstwa.

Afakt, iż wielu żydowskich uczonych zajmowało się kabałą, numerologią czy

alchemią, dodatkowo mógł mieć negatywny wpływ na rozpowszechniane anty-

semickie uprzedzenia.

We wczesnym średniowieczu pojawił się zarzut, iż Żydzi potrzebują krwi

chrześcijan, którą leczą (rzekomo) różne nieprzyjemne choroby, rany po obrze-

zaniu, atakże używają krwi chrześcijan do wyrabiania macy na żydowskie święto

Pesach75. Zgodnie z„kłamstwem krwi” potrzebna wtym celu była krew chrześ-

cijańskiego dziecka. Pojawiły się oskarżenia o zabójstwa na chrześcijańskich

dzieciach wcelu jej upuszczenia, czyli otzw. mordy rytualne.

Legenda omordzie rytualnym, którego mieli się dopuścić Żydzi na niewin-

nym chrześcijaninie (najczęściej dziecku), pojawiła się w Europie w połowie

XII wieku. Wpoczątkowym wariancie (angielskim) występowała ona jako paro-

dia oﬁary Chrystusa (Żydzi krzyżują niewinne dziecko). Nowsza wersja, powstała

wXIIw. (tzw. niemiecka) wskazywała już na element krwi, tj. wykorzystywanie

jej do celów symbolicznych lub praktycznych (leczenie). Pierwsze udokumento-

wane oskarżenie omord rytualny miało miejsce wNorwich w1144r. (ośmierć

chłopca oimieniu William posądzono członków tamtejszej gminy żydowskiej,

pomimo braku dowodów winy). Wiele lat później wNorwich narodził się kult

80 lat temu Marsjanie zaatakowali Ziemię. Ludzie uciekali wpanice. Tylko Clint East-

wood nie uwierzył wtę historię, 2018, Polskie Radio, https://www.polskieradio.pl/39/156/

Artykul/713951,80-lat-temu-Marsjanie-zaatakowali-Ziemie-Ludzie-uciekali-w-panice-Tylko-

-Clint-Eastwood-nie-uwierzyl-w-te-historie [odczyt: 10.08.2019].

73 Współcześnie badania dowodzą, że liczba ta była znacznie mniejsza. Prawdopodobnie

wpanikę wpadli ci słuchacze, którzy włączyli radioodbiorniki później, itym samym nie słyszeli

audycji od początku. A.Boese, op. cit., s.157.

74 W.Orliński, op. cit.

J.Żyndul, Kłamstwo krwi. Legenda mordu rytualnego na ziemiach polskich wXIX iXX

wieku, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2011.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 237

zmarłego chłopca, awiedza ojego śmierci zaczęła być rozpowszechniania

winnych państwach europejskich. WXVw. do rozpowszechniania tej pogłoski

wykorzystywano fałszywkę wformie drukowanych ilustracji ukazujących ukrzy-

żowanego Williama76.

Wpołowie XIIIw. powiązano również rzekome mordy rytualne ze świętem

Pesach. Michał Bilewicz iAgnieszka Haska zCentrum Badań nad Uprzedze-

niami podają, iż wPolsce legenda mordu rytualnego była znana już wXIIIw.

Legenda ta przeżyła swój renesans wII połowie XIXw., stając się ważnym ele-

mentem składowym antysemityzmu ibyła podtrzymywana wdwudziestoleciu

międzywojennym. Na nowo ujawniła się wPolsce zaraz po zakończeniu II wojny

światowej, kiedy to pogłoski omordach rytualnych stały się jedną zprzyczyn fali

pogromowej, jaka przetoczyła się przez kraj wlatach 1945–194777.

Najbardziej znaną historią związaną zoskarżeniami omord rytualny stała

się historia śmierci w1475r. dwuletniego chłopca Szymona zTrydentu. Przyczy-

niła się ona do wykreowania swoistego kanonu ikonograﬁcznego, bo już wtym

samym roku biskup Johannes Hinderbach zlecił wykonanie obrazów przedsta-

wiających wyobrażenie męczeńskiej śmierci dziecka78. Wkolejnych latach zaczę-

to drukować różne pamﬂety, broszury informacyjne idruki ulotne ukazujące

męczeństwo Szymona. Rozpowszechnianie się ikonograﬁi Szymona zTrydentu

itowarzyszący temu kult na tyle zaniepokoił papieża Sykstusa IV, iż wydał on

zakaz przedstawiania wizerunków chłopca ispisywania relacji dotyczących jego

śmierci oraz rzekomych cudów, które po niej nastąpiły. Zakaz dotyczył również

sprzedaży „pamiątek” po śmierci chłopca. Wdomach ikościołach nie wolno

było trzymać jego wizerunków79.

Ten aspekt historii ikonograﬁi Szymona, tzn. obawy papieża opotencjalne

konsekwencje multiplikowanego kłamstwa za pośrednictwem obrazu idruku,

jest szczególnie ważny dla niniejszych rozważań. Uprawnione staje się twierdze-

nie, iż whistorii śmierci chłopca zmaterializowało się po raz pierwszy, wudoku-

mentowany sposób wśredniowiecznej Europie, potencjalne ryzyko konsekwencji

wynikających zkorelacji kłamstwa, nienawiści do konkretnej grupy społecznej

ipierwszej prasy.

76 M.Stolarska-Fronia, Krew. Łączy idzieli, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, War-

szawa 2017, s.144.

M.Bilewicz, A.Haska, Wiara wmord rytualny we współczesnej Polsce, Wydawnictwo

Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s.1–2.

78 M.Stolarska-Fronia, op. cit., s.120–122.

79 Ibidem, s.132.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi238

We współczesnej Polsce, tj. ostatnich trzydziestu latach XX iXXIw., legen-

da omordzie rytualnym pojawiła się wdyskursie publicznym przy okazji tzw.

„sprawy sandomierskiej”, czyli dyskusji wokół znajdującego się wkatedrze wSan-

domierzu obrazu Karola de Prévota, powstałego wpierwszej połowie XVIIIw.

iprzedstawiającego rzekome mordy rytualne, jakich mieli dopuścić się miejsco-

wi Żydzi na przełomie XVII iXVIIIw. Do dziś obraz ten jest przechowywany

wbazylice katedralnej80.

Innym znanym przykładem fałszywej wiadomości stały się Protokoły Męd-

rców Syjonu autorstwa Matwieja Gołowińskiego, opublikowane w1903r., które

były de facto plagiatem pamﬂetu Rozmowy wpiekle między Machiavellim iMon-

teskiuszem Maurice’aJoly’ego z1864r. Wpierwowzorze Protokołów Mędrców

Syjonu krytykowano jednak nie Żydów, arządy Napoleona III we Francji81.

Autor Protokołów był współpracownikiem rosyjskiej tajnej policji Ochrany.

Protokoły miały być dokumentem rzekomo odnalezionym wRosji zpoczątku

XXw., zawierającym rzekome plany osiągnięcia przez Żydów globalnej domi-

nacji, ustalone przez Sanhedryn podczas IKongresu Syjonistycznego wBazylei

w1897r. Wfałszywce znalazły się dokładne wytyczne, jak zdominować świat

izlikwidować ówczesne systemy polityczne, które nie odniosły pokładanych

wnich nadziei. Dokument stał się bardzo popularny wwielu państwach, m.in.

wNiemczech, gdzie najsłynniejszym jego czytelnikiem był Adolf Hitler. Także

wPolsce iZSRR zarówno przed, jak po II wojnie światowej dokument był iwciąż

jest popularny82.

Protokoły Mędrców Syjonu stały się istotnym elementem dezinformacji iteo-

rii spiskowej orzekomym spisku żydowskim, ale także istotnym elementem nazi-

stowskiej propagandy polaryzacyjnej wIII Rzeszy. Wlatach 20. XXw. pojawiły

A.Węgłowski, Mordercy niewiniątek, 2019, https://przekroj.pl/nauka/mordercy-niewi-

niatek-adam-weglowski; Krwawe obrazy, 2016, Onet.pl, https://podroze.onet.pl/polska/swieto-

krzyskie/zydowski-mord-rytualny-na-obrazach-w-sandomierskiej-katedrze/pn4s53r [odczyt:

10.08.2019]. Obraz Karola de Prévota, który przedstawia grupę Żydów, którzy toczą krew nie-

mowlęcia wrzuconego do nabitej gwoździami beczki. Aobok leżą poćwiartowane zwłoki dzie-

cka, którego odcięte członki pożera pies. Nad nagim niemowlakiem wrogu obrazu pochyla się

postać znożem wdłoni, zaś kolejna wczerwonych szatach kusi następne dziecko. Dało to impuls

do badań etnograﬁcznych wokolicach Sandomierza, prowadzonych przez zespół Joanny Tokar-

skiej-Bakir, które wykazały, że legenda ta jest tam zakorzeniona wwielopokoleniowym przeka-

zie rodzinnym. J.Tokarska-Bakir, Legenda okrwi. Antropologia przesądu, Wydawnictwo WAB,

Warszawa 2008.

81 A.Węgłowski, op. cit.

82 Więcej na temat tych dokumentów isamej teorii spiskowej, jednej znajsłynniejszych na

świecie, zob.: J.Tazbir, Protokoły Mędrców Syjonu. Autentyk czy falsyﬁkat, Wydawnictwo Iskry,

War szawa 2012 .

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 239

się przekłady utworu wprasie zachodniej, np.: wgazecie narodowych socjalistów

„Völkischer Beobachter” („Obserwator Ludowy”)83.

Londyński „Times” uznał tę publikację za autentyczną, choć wycofał się

ztego twierdzenia w1921r., zaś wStanach Zjednoczonych Ameryki Protokoły

ukazały się po raz pierwszy na łamach „Dearborn Independent”.

Daniel Chirot zauważył, iż Protokoły spotkały się zzainteresowaniem Euro-

pejczyków rozczarowanych nowoczesnością: „Miały być dowodem, iż od czasów

Rewolucji Francuskiej, Żydzi szermowali sloganami oświeceniowymi irewolucyj-

nymi, aby zniszczyć tradycyjne przywileje stanowe iwięzi społeczne, co miało

oddać Europę we władanie pieniądza kontrolowanego przez Żydów. Żydzi mieli

podjudzać narody przeciwko sobie, aby te wyniszczały się wwojnach, burzyć

opinię publiczną za pomocą rządzonej przez siebie prasy, uwodzić nieżydow-

skich uczonych, lansując skomplikowane teorie naukowe, mające zamknąć im

oczy na prawdę empiryczną oraz wzniecać walkę klasową przez utrzymywanie

robotników wbiedzie, aby przyspieszyć wewnętrzny rozpad każdego państwa”84.

Adolf Hitler, jak powszechnie wiadomo, był projektodawcą najbardziej skraj-

nej wersji propagandy85 polaryzacyjnej wobec Żydów. Oparł swoją teorię żydow-

skiego spisku na reﬂeksjach Houstona Stewarta Chamberlaina, autora Zasad

XIX wieku. WMein Kampf pisał: „Zszatańską radością na twarzy czarnowłosy

Żydziak czyha na nie podejrzewającą niczego dziewczynę, którą kala swą krwią,

odbierając ją jej narodowi. Wszelkimi sposobami stara się zniszczyć rasowe

zasady ludzi, których zamierza sobie podporządkować. […] To Żydzi sprowadzili

isprowadzają Murzynów do Nadrenii, zawsze ztą samą skrytą myślą ijasnym

celem unicestwienia znienawidzonej białej rasy wskutek nieuchronnej bastar-

dyzacji, zrzucenia ich zkulturalnego ipolitycznego piedestału iwyniesienia sie-

bie do rangi panów. […] Awpolityce Żyd zaczyna zastępować ideę demokracji

dyktaturą proletariatu. […] Wgospodarce podkopuje fundamenty państwa. […]

Wdziedzinie politycznej odbiera państwu środki przetrwania, niszczy podstawy

83 Od 1920r. był to organ prasowy NSDAP.

84 D.Chirot, Tyrani XX wieku, Wydawnictwo Michał Urbański, Warszawa 1997, s.89.

85 Timothy Snyder stwierdził, że Adolf Hitler został propagandystą w1919r. ijego zda-

niem bez propagandy Hitler nigdy nie mógłby się stać postacią publiczną ani tym bardziej zdo-

być władzę. Jako propagandysta spowodował, że II wojna światowa była możliwa, ito on zdeﬁ-

niował Żydów jako wroga Niemiec. Forma jego propagandy była nierozerwalnie związana zjej

treścią. Hitler powtarzał cały czas te same proste hasła wformie fake newsów aż do momentu

eksterminacji Żydów, jako zdefiniowanego wroga. Zob. więcej: T.Snyder, How Hitler Pioneered

‘Fake News’. Acentury ago, the future Nazi leader began his career as apropagandist, 2019, “e

New York Times”, https://www.nytimes.com/2019/10/16/opinion/hitler-speech-1919.html

[odczyt: 21.10.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi240

narodowego bytu iobrony, niszczy wiarę wprzywództwo, szydzi zjego historii

iprzeszłości, awszystko, co naprawdę wielkie, nurza wrynsztoku. […] Pod wzglę-

dem kulturalnym – plugawi sztukę, literaturę, teatr. […] Wyśmiewa się zreligii.

[…] Najstraszniejszym tego przykładem jest Rosja, gdzie zabił on izagłodził na

śmierć około 30 milionów ludzi zfanatycznym okrucieństwem, niekiedy wśród

nieludzkich mąk, aby dać zgrai żydowskich dziennikarzy izbójów giełdowych

władzę nad wielkim narodem”86. Wzaprezentowanym fragmencie znalazły się

zarówno teorie spiskowe, nienawiść, jak ikłamstwa.

Protokoły Mędrców Syjonu stały się istotnym elementem rozpowszechnianej

wIII Rzeszy propagandy nazistowskiej, nazywanej również goebbelsowską (nad-

zorowana przez Josepha Goebbelsa, ministra propagandy ioświecenia publiczne-

go). Propaganda ta stała się synonimem najbardziej nienawistnej, dezinformacyj-

nej imanipulacyjnej kampanii propagandowej whistorii ludzkości. Zsukcesem

propagandziści nazistowscy wykorzystywali dostępne wtedy środki masowego

przekazu: radio, prasę ikino. Timothy Snyder w2017r., pisząc dwadzieścia lekcji

zXXw. Otyranii, zauważył: „Faszyści gardzili skromnymi prawdami codziennej

egzystencji, uwielbiali za to przypominające nową religię slogany, anad historię

czy dziennikarstwo przedkładali mity. Wykorzystywali nowe media – wtam-

tym czasie było to radio – aby werbel propagandy mógł rozbudzić emocje, zanim

ludzie zdążą sprawdzić fakty”87.

Nazistowska propaganda polaryzacyjna to pełna degradujących idehumani-

zujących metafor narracja, wktórej Żydów porównywano do zwierzęcych form

istnienia. Monika Żołkoś to specyﬁczne antysemickie imaginarium nazwała

insektosemityzmem.

Przyczyną „barbarzyństwa słownego”, którego dopuścili się naziści wobec

Żydów, był fakt, iż insekty, inaczej niż pozostali przedstawiciele świata zwierząt –

kręgowce, były niegodne uwagi itroski, wydawały się wcieleniem egzystencjalnej

marności. Zabijanie insektów, wprzeciwieństwie do aktów okrucieństwa wobec

ssaków czy ptaków, nie budziło żadnych etycznych wątpliwości. Nazistowskie

wyobrażenia Żydów jako owadów bazowały na tych gatunkach, które budziły

jednoznacznie negatywne odczucia jako istoty silnie zczłowiekiem zantagoni-

zowane. Insekty, które używają ludzkiego ciała– kąsają iżądlą, piją krew, roz-

noszą groźne zarazki88.

86 A.Hitler, Mein Kampf, podaję za: D.Chirot, op. cit., s.90.

87 T.Snyder, Otyranii. Dwadzieścia lekcji zdwudziestego wieku, Wydawnictwo Znak, War-

szawa 2017, s.71.

88 M.Żołkoś, Insektosemityzm, „Narracje oZagładzie” 2017, nr3, s.51–52.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 241

Obraz Żyda-pasożyta, krwiopijcy to kontynuacja kłamstwa o„krwi upuszcza-

nej na mace”, wktórej stałymi elementami były „kłucie” i„szczypanie”, azatem

zwierzęce sposoby ranienia. Propagandowe wypowiedzi Hitlera ijego współpra-

cowników były pełne nienawistnych wypowiedzi nawiązujących do wszelkich

gatunków pasożytniczych, ale głównie dotyczyły pluskiew, wszy ipcheł. Narracje

nienawiści były formułowane pod adresem wielu narodów igrup narodowościo-

wych ietnicznych, anienawistna narracja pełna była logomachii, kłamstw ifraze-

sów pod adresem Polaków, Romów, Serbów, Rosjan iinnych (niem. Untermensch).

Monika Żołkoś przywołała izacytowała za innymi autorami wiele meta-

for ztamtego okresu oraz porównań bezpośrednio nawiązujących do insektów.

Stwierdziła, za Alexem Beinem, iż wIII Rzeszy doszło do „biologizacji” języka

używanego przez nazistów89. Przykładem tego procesu było pojęcie „pasożyt”,

którego źródłosłów pochodzi zkultury starożytnej (gr. parasitos; para– obok,

sitismos – spożywać) ioznaczało tego, który „je przy stole innego”

. Alfred

Rosenberg wksiążce Mit XX wieku, będącej obok Mein Kampf drugą podstawą

nazistowskiej ideologii, tłumaczył, iż teza opasożytnictwie narodu żydowskiego

nie miała nic wspólnego zosądem moralnym, ale była faktem zporządku bio-

logicznego, októrym należało mówić wtaki sam sposób, wjaki dokumentowa-

no przypadki pasożytnictwa wświecie roślin czy zwierząt: „Tak jak worecznica

(Sacculina) przebija odbyt kraba, stopniowo wniego wrasta iwysysa siły życio-

we, tak Żydzi wnikają przez najsłabsze miejsca wspołeczeństwie, pochłaniają

energię narodu iprzyspieszają jego kres”91.

Nienawistny język nazistów dokonał znaczącego przesunięcia, tj. Żydzi-paso-

żyty byli społecznością, która powinna wzamierzeniu nazistów funkcjonować

poza kategoriami moralnymi, bo była powodowana jedynie impulsem biologicz-

nym. Tym samym ten „zręczny” semantyczny zabieg (zmiana znaczeń iodwra-

canie znaczeń) wpisał się wproces myślowy podporządkowany kategorii „prawa

naturalnego”. Pojęcie „społecznego pasożytnictwa” (niem. Sozialparasitismus)92

wśród mrówek, muszek skórnych przeniesiono do narracji antysemickiej

A.Bein, e Jewish Parasite. Notes on the Semantics of the Jewish Problem with Special Ref-

erence to Germany, „Leo Baeck Institute Year Book” 1964, nr9; podaję za: M.Żołkoś, op. cit., s.53.

90 Wczasach renesansu określenie to zaczęto stosować do ludzi żyjących na koszt innych.

WXVIIIw. pojęcie pasożyta zostało zaadaptowane przez nauki przyrodnicze, początkowo

wodniesieniu do roślin, awXIXw. także do zwierząt. Tym samym zaczęto opisywać taki rodzaj

współżycia, wktórym ciało gospodarza staje się źródłem pokarmu dla innego organizmu. Ito

znaczenie zostało zaadoptowane wnarracjach antysemickich. M.Żołkoś, op. cit., s.53.

91 A.Bein, op. cit., s.22.

Zob. więcej: P.Weindling, Epidemics and Genocide in Eastern Europe 1890–1945, Oxford

University Press, New York 2000.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi242

nazistów wstosunku do Żydów wcelu ich potępienia jako pasożytniczych szkod-

ników. Stopniowo, ale konsekwentnie klasyﬁkowano, stygmatyzowano, dehuma-

nizowano grupę społeczną, uznając ją ostatecznie za „grupę podludzi”, których

można było bezkarnie „wyeliminować” itym samym „oczyścić” naród niemiecki

(„naród panów”, „nadludzi” – niem. Übermensch). HeinrichHimmler w1943r.

głosił: „Antysemityzm jest dokładnie tym, co odwszawianie, pozbywanie się wszy

to nie problem ideologii, akwestia czystości. Idlatego antysemityzm nie jest dla

nas zagadnieniem ideologicznym, awyzwaniem związanym zhigieną, zktórym

wkrótce sobie poradzimy”93.

Nazistowska narracja antysemicka musiała być wzbogacana i utrwalana

kłamstwami idezinformacją. Protokoły Mędrców Syjonu były wtej narracji istot-

nym elementem, zresztą stały się podstawą prowadzonej kampanii antysemickiej

wwielu państwach, także wZwiązku Radzieckim po II wojnie światowej. Stalin

wypowiadał się nienawistnie oŻydach, mimo że jego nienawiść, jak zauważył

Daniel Chirot, nie była podparta żadnymi teoriami rasowymi ibiologiczny-

mi. Nienawiść Stalina pokazała, do jakiego stopnia w całej Europie widziano

wŻydach rzeczników liberalnych ideałów, demokracji ipostępu gospodarczego,

które to wartości wtamtym czasie były jednoznacznie odrzucane wautorytar-

nych itotalitarnych systemach. D.Chirot podkreślił, że Żydzi czy jako „bolsze-

wicy”, czy jako „imperialiści” byli celem ataku wszystkich, którzy nienawidzili

emancypacyjnych skutków oświecenia94.

Co istotne, Rosja carska stała się „matką” – generatorem dezinformacji,

aprzez wiele lat, stosując dezinformację, konsekwentnie podtrzymywała tezę

ofrancuskim pochodzeniu terminu „dezinformacja”.

Historycznie, rosyjski termin „дезинформация” (dezinformacja) został prze-

tłumaczony na francuskie słowo „désinformation” iangielskie „disinformation”.

Na początku lat 50. XXw. Józef Stalin uznał, że słowo to powinno się wydawać

terminem opochodzeniu zachodnim; wzwiązku ztym wywiady państw tzw.

bloku wschodniego otrzymały rozkaz od służb ZSRR, aby rozpowszechnić plotkę

orzekomo francuskim pochodzeniu słowa „dezinformacja”. Wielka Encyklopedia

Radziecka z1952r. wskazuje, iż termin „дезинформация” (dezinformacja) jest

słowem pochodzenia francuskiego. Jednak oﬁcjalny francuski słownik Larousse

(z1952r.) nie zawiera takiego słowa. Wpóźniejszych latach termin ten także się

nie pojawił95.

93 M.Żołkoś, op. cit., s.56.

94 D.Chirot, op. cit., s.126.

95 I. M.Pacepa, R. J.Rychlak, Dezinformacja: Były szef wywiadu ujawnia metody dławienia

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 243

Rosja ma także długą tradycję prowadzenia dezinformacji. Jej strategia, jak to

wynika ze Słownika kontrwywiadowczego KGB z1973r., zawsze była tworzona

dwutorowo, tj. „jako wprowadzanie wbłąd” i„jako wywieranie wpływu”. Klu-

czową rolę wrealizacji technik dezinformacyjnych pełniły (ipełnią nadal) służby

specjalne, głównie z powodu posiadania informacji niezbędnych do formuło-

wania strategicznych celów izadań polityki Kremla, typowania zewnętrznych

operatorów rosyjskiej dezinformacji iich niejawnego ﬁnansowania.

Pierwsze tzw. dezinformbiuro powstało w1923r. wramach OGPU/NKWD,

apierwszym radzieckim przywódcą, który kładł duży nacisk na szeroko pojęte

media, atakże na sztukę jako narzędzie propagandy, był Józef Stalin. W1923r.,

jeszcze za życia Lenina, mówił on omediach: „Prasa jest najpotężniejszą bronią,

za pomocą której partia codziennie, co godzinę, przemawia do klasy robotni-

czej wswoim własnym języku. Nie ma innych sposobów na rozszerzenie ducho-

wych wątków między partią aklasą; nie ma innego takiego elastycznego aparatu

wprzyrodzie”96.

Wlatach 30. XX w. Stalin określał pisarzy mianem inżynierów ludzkich

dusz, którzy mogą od początku tworzyć nowego obywatela: „Nie trzeba kupo-

wać narodu, wystarczy mieć tych inżynierów dusz ito zupełnie załatwia prob-

lem zniewolenia”97. Wczasach radzieckich media, atakże częściowo kino, teatr

czy innego rodzaju sztuki były całkowicie podporządkowane totalitarnej poli-

tyce Kremla. Należy podkreślić, iż od momentu wynalezienia druku, potem

radia, apo II wojnie światowej także telewizji kluczową rolę wrozpowszech-

nianiu kłamstwa, fałszywych wiadomości, dezinformacji, niebezpiecznej mowy

iwreszcie propagandy polaryzacyjnej odgrywały właśnie przede wszystkim

media, zracji swoich możliwości szybkiej dystrybucji informacji izdolności do

jej powtarzalności.

Odrębną komórką wZSRR, wyproﬁlowaną dodziałań dezinformacyjnych

był wydział „D” (ros. dieza, czyli dezinformacja) powołany w1959r. wramach

IZarządu Głównego KGB (wywiad), przekształcony zczasem wSłużbę „A” (ros.

aktiwka, działania aktywne). Po rozwiązaniu KGB została ona przekształcona

wSłużbę „MS” (ros. mieroprijatija sodiejstwija, środki, przedsięwzięcia wspar-

cia). Podobne struktury funkcjonowały wramach wywiadu wojskowego (GRU),

wolności, zwalczania religii iwspierania terroryzmu, Wydawnictwo Editio, Gliwice 2015, s.9–11,

50–56.

96 Worte.ru, http://worte.ru/determine/печать-самое-острое-и-самое-сильно [odczyt:

21.08.2019].

P.Pogorzelski, Zagrożenie rosyjską dezinformacją wPolsce iformy przeciwdziałania, Agen-

cja Wydawnicza ARGI, Wojnowice 2017, s.9.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi244

gdzie do 1991r. działał VII Zarząd (specpropaganda). Praktyka pokazuje ewo-

lucję podejścia Kremla do strategii dezinformacji, tj. od słowa do działania oraz

od form miękkich dotwardych (od dywersji informacyjnej do twardej dywersji)98.

Ralph Keyes przestrzegał przed szkodliwymi konsekwencjami „instytucjo-

nalizacji kłamstwa”, ale irozpowszechnianiem, pozornie nieistotnych, błahych

„kłamstewek” wcodziennym życiu. W 2004r. zauważył, iż dziesięciolecia oﬁ-

cjalnych kłamstw doprowadziły społeczeństwo amerykańskie do moralnego

otępienia, aoczywistym powodem upowszechnienia się nieuczciwości jest stop-

niowy upadek etyczny. Jego zdaniem, gdyby nieuczciwość stała się regułą, to

społeczeństwo by się rozpadło. Stąd rosnąca popularność kłamstwa wywołuje

uwspółczesnych obserwatorów życia publicznego także duże zaniepokojenie99.

Podobnie szkodliwe zarówno wwymiarze indywidualnym, tj. dla samore-

alizacji człowieka, jak iwwymiarze grupowym – dla demokratycznego społe-

czeństwa, są wypowiedzi „zabarwione” negatywnymi emocjami oraz negatyw-

nymi stereotypami iuprzedzeniami. Część znich jest mową nienawiści, część

zaś może się stać przejawem nawoływania do nienawiści lub podżegania do niej.

Wprawdzie mowa nienawiści jest stosunkowo nowym przedmiotem badawczym

różnych dyscyplin naukowych, jednakże sam termin, jak również zjawisko mowy

nienawiści nie są nowe.

Termin jest literacki ipochodzi zPsalmu Dawidowego (108): „Mówili przeciw-

ko mnie językiem zdradliwym iotoczyli mnie mowami nienawistnymi, izwal-

czali mię bez przyczyny. Zamiast miłować mię uwłaczali mi, aja się modliłem”10 0.

Mowa nienawiści jako przykład działania nadużywającego wolność wypowie-

dzi jest znana ludzkości od zawsze. Od dawna wypowiedzi nienawistne mogły

stanowić realną broń wwalce politycznej. Obecne były wwielu prowadzonych

whistorii kampaniach nienawistnych przeciwko wybranym osobom, grupom

osób ze względu na ich wrodzone lub nabyte cechy, które jednocześnie mogły

być kwaliﬁkowane jako kryteria dyskryminacyjne (np. kolor skóry, rasa, płeć,

pochodzenie narodowe, etniczne, wyznanie ibrak wyznania).

Mowa nienawiści, nawoływanie do niej ipodżeganie były powszechnie

używane wpolaryzacyjnych propagandach: nazistowskiej, faszystowskiej, sta-

linowskiej iinnych. Należy pamiętać, iż na długo przed zbrodniami ludobój-

stwa nazizmu istalinizmu, Holokaustem, ludobójstwem Tutsi, czystkami etnicz-

nymi wkonﬂikcie zbrojnym wpaństwach byłej Jugosławii wlatach 90. XXw.

Podaję za: J.Darczewska, Dezinformacja – rosyjska broń strategiczna, http://rcb.gov.pl/

dezinformacja-rosyjska-bron-strategiczna/ [odczyt: 20.08.2019].

99 R.Keyes, op. cit., s.10–11.

100 Biblia, http://www.lektury.one.pl/Biblia/i/21.php [odczyt: 11.10.2017].

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 245

dokonywano masowych zbrodni ludobójstwa w1915r. na Ormianach101. Wlite-

raturze pojawiają się twierdzenia, iż Ormianom przypisywano wtamtym okresie

postawy wrogie wobec islamu, powszechne były osmańskie stereotypy (oparte na

nieprawdziwych informacjach), zgodnie zktórymi Ormianie mieli mieć ambicje

ponad swoje możliwości, anajbogatsi Ormianie rzekomo za wszelką cenę preten-

dowali do miana ówczesnej tzw. klasy średniej (badacze wskazują jednak, iż 70%

Ormian wdrugiej połowie XIXw. stanowili rolnicy iludzie biedni)102.

Uczynienie zOrmian wroga wewnętrznego było wygodnym, jak stwierdził

Daniel Płatek, narzędziem mobilizacji ludności imperium do stawiania oporu

wszelkim przejawom chrześcijańskiej wrogości wobec Imperium Osmańskie-

go, atakże czystek wśród ludności

103

. Grzegorz Pełczyński opisał bestialstwo

Turków wobec Ormian, twierdząc, że oprawcy planowo doprowadzali ich do

stanu „odczłowieczenia”. Państwo tureckie nigdy nie przyznało się oﬁcjalnie

do zbrodni, azniknięcie ponad miliona Ormian mieszkających wTurcji miało

być efektem Iwojny światowej (tzw. kłamstwo tureckie wsprawie ludobójstwa

Ormian, negacjonizm)104.

Znana whistorii Francji jest dezinformacyjna „kampania hejterska” wymie-

rzona wMarię Antoninę, królową iżonę Ludwika XVI.W1793r., mając 38 lat,

Maria Antonina została zgilotynowana po wybuchu Rewolucji Francuskiej. Kró-

lowa, nazywana Madame Deﬁcit, była krytykowana za niewłaściwy ubiór, jazdę

konno wsiodle męskim, posądzana oudział wtzw. aferze naszyjnikowej. Szydzo-

no zjej umiłowania do natury, niesłusznie przypisano jej odpowiedź, iż biedni

powinni jeść ciastka zamiast chleba. Maria Antonina stała się bohaterką por-

nograﬁcznych graﬁk. Na znaczkach rewolucjonistów była przedstawiana jako

101

Okrutne masakry Ormian były przeprowadzane już wlatach 1894–1896. Zob. więcej:

D.Płatek, Pomiędzy Imperium Osmańskim aRepubliką Turecką. Proces narodowotwórczy iludo-

bójstwo wujęciu socjologii historycznej, [w:] Nacjonalizm, etniczność iwielokulturowość na Bli-

skim iDalekim Wschodzie, (red.) A.Jelonek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kra-

ków 2011, s.73.

102 Podaję za: D.Płatek, op. cit., s.77.

103 Ibidem, s.82.

104

G.Pełczyński podał przykłady: „[Ormianie byli – przyp. A. D.] wyrzuceni zwłasnych

domów, prowadzeni nie wiadomo dokąd przez pustynię, apo drodze ograbiani iwokrutny spo-

sób uśmiercani, wkońcu oszaleli zgłodu ipragnienia – przestawali wykazywać zwykłe ludz-

kie reakcje. Trudno sobie wyobrazić cierpienie, jakiemu ich poddawano. Zpewnością niewiele

wtym pomoże przytoczenie choćby tylko niektórych, udokumentowanych przypadków, takich

chociażby jak podkuwanie ludzi, którym zajmował się Dżewdet Pasza, znany jako »kowal zBak-

chali« albo zatapianie tratw zludźmi wTygrysie. Podpalanie, okaleczanie, zbiorowe gwałty to

zwykłe praktyki Turków wobec ludności ormiańskiej”. Zob.: G.Pełczyński, Ormianie wXXw.

Zarys najważniejszych problemów, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Acta Politi-

ca” 2015, nr34 (889), s.8–10.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi246

struś z głową kobiety, oznajmiający: „Bez problemu łykam złoto isrebro, lecz

konstytucji nie przełknę”. Była oskarżana nawet omolestowanie własnego syna

Ludwika Karola10 5.

Na uwagę zasługuje także historia mordu politycznego Gabriela Narutowicza,

pierwszego Prezydenta II RP, dokonanego w1922r. Narutowicz stał się oﬁarą

nagonki zorganizowanej na jego osobę przez grupy prawicowe iantysemickie.

Sam atak został dokonany przez Eligiusza Niewiadomskiego wPałacu Zachęty

Sztuk Pięknych wWarszawie. Zamachowiec oddał się wręce policji bez oporu,

anastępnie został skazany na karę śmierci. Wgrudniu 1922r. na kilka tygodni

przed zamachem organizowano hałaśliwe awantury uliczne, które stanowiły

odzew na apele zamieszczane wprasie, zachęcające do nierespektowania wyboru

Narutowicza na prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe.

Najostrzejszą jednak formą wypowiedzi nienawistnych były propaganda

nazistowska i propaganda komunistyczna, którym poświęcono tysiące analiz

naukowych, rozpraw historycznych, publikacji publicystycznych, atakże napi-

sano tysiące wspomnień przez samych ocalałych. Zadaniem znacznie przekra-

czającym ramy tego opracowania byłoby zaprezentowanie chociażby części tylko

wybranych przykładów barbarzyństwa, jakiego doświadczyły oﬁary zbrodni

reżimu nazistowskiego czy stalinowskiego. Jednakże bezsporny jest fakt bez-

precedensowych izbrodniczych dla ludzkości skutków rozpowszechnianej pro-

pagandy nazistowskiej istalinowskiej wXXw.

Także po II wojnie światowej propaganda polaryzacyjna była stosowana

w wielu totalitarnych iautorytarnych systemach politycznych. Jednym z jej

przykładów może być propaganda reżimu północnokoreańskiego, ściśle powią-

zana zbezwzględnym nakazem posłuszeństwa ikultu jednostki dynastii Kimów.

Północnokoreańscy urzędnicy co kwartał oceniają raporty na temat politycz-

nych zachowań obywateli, asam reżim jest oparty m.in. na usankcjonowanym

podziale społeczeństwa na warstwy społeczne: klasę zasadniczą, klasę niepew-

ną iklasę wrogą. Względem tej ostatniej używany jest cały aparat represyjny

od werbalnego po ﬁzyczny, włącznie zpobytem wobozach koncentracyjnych.

Polityczna lojalność sprawdzana jest według pochodzenia przodków ispołecznej

działalności. Przyjęta dyskryminacyjna polityka klasowa ma na celu zniszcze-

nie zdrajców iuciekinierów, deportowanych np. przez chińską straż graniczną

wbrew międzynarodowym standardom.

Zdan iem Piotra Gillerta, korespondenta „Rzeczpospolitej” wPekinie w2003r.:

„Zreguły nie można ufać nikomu poniżej czterdziestki. Starsi jeszcze coś rozu-

105

A.Węgłowski, Hejt na Marię Antoninę, 2019, Przekrój, https://przekroj.pl/nauka/hejt-na-

-marie-antonine-adam-weglowski [odczyt: 20.08.2019].

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 247

mieją, młodsi nie odróżniają już prawdy od kłamstwa, którym od urodzenia są

karmieni”106. Kampanie nienawiści ikłamstwa są używane przez władze Korei

Północnej wcelu pełnej kontroli własnych obywateli ipodtrzymania władzy

dynastycznej.

Zbrodnie znienawiści, zbrodnie ludobójstwa będące ostatnim, najokrut-

niejszym etapem dłuższego procesu dehumanizacji człowieka, mają wspólny

mianownik, którym jest wcześniej zaplanowana dezinformacyjna kampania

nienawiści. Niemożliwe byłoby osiągnięcie efektu eksterminacji danej grupy

społecznej bez systematycznie rozpowszechnianych, najczęściej przez środki

masowego przekazu, zjednej strony fałszywych wiadomości, dezinformacji

izwykłych kłamstw, azdrugiej – wypowiedzi nienawistnych ipolaryzujących.

Od kiedy wynaleziono prasę, radio, anastępnie telewizję, media zawsze służyły

propagandzistom do rozpowszechniania manipulacyjnych kampanii opartych

na wypowiedziach nienawistnych ikłamliwych.

Zdaniem Dominiki Dróżdż107, mimo pewnego katalogu różnych zmiennych

czynników, specyﬁcznych dla konkretnej zbrodni ludobójstwa, charakterystycz-

ne są mechanizmy wspólne dla wielu zbrodni dokonanych wprzeszłości isą to

etapy prowadzące do zbrodni ludobójstwa. Wprocesie tzw. dziesięciu kroków

Stantona108 propaganda, jak już wspominano (rozdział 1), odgrywa podstawową

rolę utrwalającą negatywne uprzedzenia istereotypy, zachęcającą do dalszego

procesu dehumanizacji wybranej grupy osób wspołeczeństwie, uznanych za

wrogów, zdrajców czy „wichrzycieli” oraz uzasadniającą taki dychotomiczny

podział na „dobrych” i„złych” obywateli. Po sukcesie „wirusowego” zaszcze-

pienia wludzkich umysłach nienawiści do „obcych”, „wykluczonych”, „innych”

woparciu odowolnie wybraną cechę, otwiera się etap organizacji wprocesie

prowadzącym do zbrodni znienawiści, któremu towarzyszą m.in. media rozpo-

wszechniające nienawiść, kłamstwa idezinformacje oraz nowe dyskryminujące

reguły prawne109.

106

A.Rzepliński, J.Hosaniak, Korea Północna za zasłoną, Helsińska Fundacja Praw Czło-

wieka, Warszawa 2004, s.106, 139.

107

Zob.: D.Dróżdż, Zbrodnia ludobójstwa wprawie międzynarodowym, Wydawnict wo Wol-

ters Kluwer, Warszawa 2010, s.266.

108

Ludobójstwo jest procesem, zdaniem Stantona, rozwijającym się wtych dziesięciu eta-

pach, które są przewidywalne, ale nieuniknione. Na każdym jednak etapie mogą temu zapobiec

środki zapobiegawcze. Co ważne, proces nie jest liniowy, aetapy mogą występować jednocześ-

nie. Logiczne jest to, że późniejsze etapy muszą być poprzedzone wcześniejszymi. Ale wszystkie

etapy nadal działają przez cały proces. G.Stanton, 10 Stages of Genocide, Genocide Watch, http://

genocidewatch.net/genocide-2/8-stages-of-genocide/ [odczyt: 12.08.2019].

109 Etap organizacji wprocesie propagandy polaryzacyjnej prowadzącej do zbrodni ludo-

bójstwa to etap, wktórym tworzone jest zaplecze zbrojne, ale także ramy prawne (przykładem

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi248

Na szczególną uwagę zasługuje wtym kontekście historia Radia Tysiąca

Wzgórz (Radio Télévision Libre des Mille Collines – RTLM)

110

igazety „Kangura”

wRwandzie, które wznacznym stopniu przyczyniły się do rozpowszechnienia

propagandy polaryzacyjnej stanowiącej paliwo dla konﬂiktu pomiędzy Hutu

iTutsi wubiegłym stuleciu.

Media te aktywnie uczestniczyły w propagandowej kampanii nienawiści

wRwandzie na początku lat 90. XXw. Waudycjach radiowych iartykułach

prasowych dokonywano rasistowskiej stratyﬁkacji społeczeństwa rwandyj-

skiego, dzieląc je na „dumnych” Hutu iTutsi zwanych „karaluchami” (wjęzy-

ku kiniarwanda, inyenzi). Publicznie nawoływano do eliminacji „karaluchów”

zżycia publicznego ipolitycznego.

Radio Tysiąca Wzgórz było radiem prywatnym iswoistą namiastką Zachodu

dla przeciętnego Rwandyjczyka. Niewielu Rwandyjczyków miało telewizor, więc

radio było najważniejszym nośnikiem propagandy polaryzacyjnej111. Rezydujący

wRwandzie Romeo Dallaire112 pisał: „WRwandzie radio było niemal jak »Głos

Boży« ijeśli radio nawoływało do przemocy, wielu Rwandyjczyków odpowiadało

wierząc, że są oni zobowiązani robić to, co im nakazano”113.

RTLM miało charakter interaktywny − słuchacze mogli na żywo wypo-

wiedzieć się na antenie ipodzielić się swoją opinią zinnymi. Grupą docelową

historycznym mogą być słynne ustawy norymberskie z1935r.). WIII Rzeszy wszystkie etapy

doprowadziły do zbrodni ludobójstwa Żydów, Romów, Polaków czy szerzej Słowian. W1935r.

uchwalono ustawy norymberskie (tzw. rasowe), które dotyczyły obywatelstwa Rzeszy, ochrony

krwi niemieckiej iniemieckiej czci oraz barwy iﬂagi III Rzeszy. Do ustaw wprowadzono ter-

min „mischling” (niem. mieszaniec półkrwi, mieszaniec, „kundel”, „hybryda”), który był wyko-

rzystywany głównie do opisu zwierząt urodzonych wwyniku skrzyżowania ras. Terminem tym

niemieccy naziści określali Niemców, którzy wswoim drzewie genealogicznym mieli członków

rodziny pochodzenia żydowskiego. Etap organizacji wystąpił wprocesie polaryzacji doprowadza-

jącym do zbrodni ludobójstwa Tutsi wRwandzie. Zob. więcej: G.Stanton, op. cit.; A.Spychalska,

Mechanizmy zbrodni ludobójstwa na przykładzie Rwandy, [w:] Varia Doctrinalia, (red.) Ł.Machaj,

Wrocław 2012, s.99–100. Cały mechanizm zbrodni ikażdy zjej etapów wystąpił wtrakcie wojny

domowej wRwandzie w1994r., atakże podczas Holocaustu. Ozbrodni ludobójstwa wRwandzie

pisał Wojciech Tochman wformie reportażu. W.Tochman, Dzisiaj narysujemy śmierć, Wydaw-

nictwo Literackie, Kraków 2018.

110 Bogata baza transkrypcji audycji Radia Tysiąca Wzgórz dostępna jest online wrepozyto-

rium University of Texas wAustin, https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/7166 [odczyt:

23.08.2019].

111

Aleksandra Spychalska wswoim artykule podała wiele przykładów wformie cytatów

mowy nienawiści rozpowszechnianej na antenie Radia Tysiąca Wzgórz. Zob. więcej: A.Spychal-

ska, op. cit., s.101.

112

Romeo Dallaire wlatach 1993–1994 służył wRwandzie jako głównodowodzący sił pokojo-

wych ONZ (UNAMIR), próbując zapobiec zbrodni ludobójstwa wRwandzie. Jest autorem książki

Shake Hands With the Devil, Random House, Toronto 2003.

113 A.Spychalska, op. cit., s.101.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 249

słuchaczy radia byli młodzi mężczyźni Hutu, przyszli oprawcy Tutsi114. Wroz-

powszechnianej propagandzie posługiwano się dwiema podstawowymi metoda-

mi: wzbudzaniem wsłuchaczach „syndromu oblężonej twierdzy” idemonizo-

waniem oraz dehumanizowaniem Tutsi wumysłach słuchaczy. Przekonywano

słuchaczy, że wszyscy Hutu w Rwandzie są w stanie permanentnego zagro-

żenia. Straszono, iż w razie zwycięstwa Tutsi będą chcieli pomścić wszystkie

krzywdy ikrwawo zemszczą się na Hutu. Przekonywano, że Hutu, jeśli chcą

przetrwać, muszą się zjednoczyć wwalce i być gotowymi na „uderzenie pre-

wencyjne” przeciw Tutsi, wspieranym przez zdradzieckich Europejczyków:

„Bądźcie wytrwali wwalce z karaluchowatymi Inkontanyi [rwandyjska nazwa

partyzanckich bojówek Tutsi – przyp. A. D.], którzy idą, mówiąc, że odbiorą

nam władzę. Nigdy jej nam nie odbiorą. […] Proszą o pomoc dzieci, białych

ludzi iczarnoksiężników. Ale to nie ma znaczenia, bo nawet biali ludzie ici

s***ny Belgowie, którzy pójdą wszędzie, by tylko zdobyć pieniądze albo kobie-

ty, nie mogą nam nic zrobić. Amerykanie ze swoimi Tutsi iBelgami zaczynają

grozić, że gdzie indziej będą wysyłać swoje dolary, jeśli Rwanda odmówi władzy

Tutsim. […] Zostawcie Tutsich wspokoju, asami rozwiążemy nasze problemy.

Problemy kraju są rozwiązywane przez jego własnych obywateli, nie przez

cudzoziemców”115.

Wgazecie „Kangura” nr40 (pt. „Obudzić się”) używano sformułowań: „Kara-

luch nie może rodzić motyla”. Dziennikarze argumentowali, że Tutsi podobnie jak

karaluch wykorzystują osłonę ciemności do inﬁltracji. Atakże: „Tutsi kamuﬂuje

się, by popełniać przestępstwa”

116

. Wtym samym numerze redaktorzy ostrzegali

nawet polityków przed Tutsi, którzy zurodzenia byli rzekomo „inyenzi”: „Wsz ysc y

są ze sobą spokrewnieni, ponieważ, jedni są wnukami innych. Ich niegodziwość

jest identyczna”117.

Powyższe przykłady mowy nienawiści rozpowszechnianej wmediach rwan-

dyjskich pokazują, iż funkcjonuje ona wświecie wyobrażonym isama wyznacza

swoje cele. Dla autorów mowy nienawiści nie jest ważne, czy lżony, wyszydza-

ny zpowodu należenia do jakiejś zbiorowości rzeczywiście do niej należy, gdyż

114 Ibidem.

115

Ibidem. Tłumaczenie Aleksandra Spychalska; oryginał pochodzi ztranskrypcji nagrań

audycji radiowych zebranych wtrakcie procesów przed Międzynarodowym Trybunałem Kar-

nym dla Rwandy. Taśma 002, speaker: Kantano; treść taśmy dostępna na stronie: http://www.

genocidearchiverwanda.org.rw/ index.php/Radio_Television_ Libre_des_Mille_Collines [odczyt:

12.08.2019].

116

K.Ndahiro, Dehumanisation: How Tutsis were reduced to cock roaches, snakes to be killed,

2014, “e New Times”, https://www.newtimes.co.rw/section/read/73836 [odczyt: 12.08.2019].

117 Ibidem.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi250

przedmiotem zainteresowania nie są prawdziwi ludzie, tylko wizerunki, miano-

wani iwyposażeni wstereotypowe cechy reprezentanci danej grupy118.

WJugosławii przed rozpadem wlatach 90. XXw. rozpowszechniano nato-

miast tzw. „kulturową” mowę nienawiści (ang. „cultural” hate speech), która miała

na celu aﬁrmowanie wybranego narodu chorwackiego, serbskiego zdotych-

czasowego homogenicznego społeczeństwa, wywołując tym samym „demony”

nacjonalizmu. Poza narodem mieli znaleźć się muzułmanie, którzy byli akcepto-

wani jako kategoria etniczna, anie narodowa. Propaganda nienawiści (nacjona-

listyczna) wramach dyskursu medialnego prowadzona na przełomie lat 80. i90.

XXw. wSocjalistycznej Federacyjnej Republice Jugosławii (wSerbii iChorwacji)

doprowadziła do jednej znajtragiczniejszych wojen XXw. wEuropie.

Justyna Pilarska przeanalizowała zbiór esejów Dubravki Ugrešić Kultura

kłamstwa (e Culture of Lies – eseje antypolityczne) oraz zbiór tekstów Ivana

Čolovicia Bałkany – terror kultury (e Balkans: e Terror of Culture: Essays in

Political Anthropology). Przeprowadzona przez nią analiza pozwala na stwierdze-

nie, iż niektóre „kulturowe” procedury stosowane przez różne postacie wobec

kultury serbskiej lub chorwackiej przygotowały skuteczną bazę do procesu

dekonstrukcji porządku społecznego ipolitycznego byłej Jugosławii. Obecne

były wtym dyskursie medialnym mity otak zwanej „narodowej przestrzeni

duchowej ikulturowej”, tj. rzekomej organicznej jedności narodów bałkańskich

zglebą, na której żyją ido których mają wyłączne prawo. Większość przykładów

„kulturowej mowy nienawiści” wpisała się, zdaniem J.Pilarskiej, wnarodową nar-

rację, jednakże przypadek bośniackich muzułmanów był wykluczony zpowodu

zróżnicowanej dynamiki ich praktyk wtworzeniu narodu119. Kultura, która ma

przede wszystkim twórczy ikonstruktywny dla społeczeństwa potencjał, wtym

przypadku, według Pilarskiej, służyła jako uzasadnienie dla polityki narodowego

egoizmu idominacji, zapewniając narzędzie wykluczenia inietolerancji.

Jeśli przyjmiemy wtym miejscu, iż mową nienawiści jest wszelka mowa,

która atakuje, grozi lub obraża osobę lub grupę osób ze względu na ich pocho-

dzenie rasowe, narodowe, etniczne, religię, płeć, tożsamość płciową, orientację

seksualną, wiek czy niepełnosprawność, to właśnie wbyłej Jugosławii zpowodze-

niem używano mowy nienawiści, odwołując się do takich wrażliwych cech, jak

118 S.Kowalski, M.Tulli, Zamiast procesu. Raport omowie nienawiści, Wydawnictwo WAB,

Warszawa 2003, s.21.

119 Analiza dyskursu obejmuje wypowiedzi, pomysły idecyzje osób bezpośrednio zwią-

zanych ze sferą kulturową, tj. pisarzy, dziennikarzy, nauczycieli akademickich, językoznawców,

poetów itp. Obejmuje ona wybrane przykłady kultu języków narodowych, narodowych poetów

iepickich przykładów. Zob. więcej: J.Pilarska, “Cultural” hate speech and the fall of Yugoslavia –

discourse analysis of the selected aspects, „Multicultural Studies” 2017, nr 1, s.55–71.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 251

pochodzenie narodowe, etniczne iwyznanie. Isą to czynniki bardzo podatne na

nadużycia. Wbyłej Jugosławii mitologie narodowe były ściśle związane z„nacjo-

nalizacją religii”, wtym z„mesjanizmami religii narodowej” iinnymi zjawiskami

wyznaniowymi rozwijającymi się wokół rdzenia tożsamości narodowej.

Chorwacka pisarka Slavenka Drakulić opisała jego konsekwencje osobiście120:

„Bycie Chorwatem stało się moim przeznaczeniem […] Określa mnie moja naro-

dowość itylko ona […] Wraz zmilionami innych Chorwatów byłam przywią-

zana do muru narodowościowego – nie tylko pod presją ze strony Serbii iarmii

federalnej, ale także narodowej homogenizacji wsamej Chorwacji […] Redukując

nas do jednego wymiaru – Narodu […]. Podczas gdy wcześniej moje kształcenie,

moja praca, moje pomysły, moja postać – itak, moja narodowość – były okre-

ślone, teraz czuję się pozbawiona tego wszystkiego”.

Justyna Pilarska wskazała przykład chorwackiego językoznawcy, Božidara

Finka, który twierdził, że „język chorwacki jest najważniejszą cechą »chorwa-

ckości«”. Jednocześnie serbski językoznawca (i były dziekan Wydziału Filolo-

gicznego wBelgradzie) zasugerował, że „każda zdrada jest zdradą, ale zdrada

kulturowa narodu serbskiego jest największą zdradą narodową, azdrada języka

– jedną zdradą historii iprzyszłości”, dodając: „Żaden Serb nie sprzedał własne-

go języka. Silniejsi zabrali nam to siłą, ponieważ wiedzą, że kiedy zdobędą nasz

język, również dostaną naród”121.

Wdyskursie używano terminu „oczyszczanie”. Metafora „oczyszczanie” jest

jedną znajbardziej niebezpiecznych sformułowań. Iwłaściwie należy zakwali-

ﬁkować ją do katalogu mowy niebezpiecznej (ang. dangerous speech). Te r m i n

„oczyszczanie” sugeruje bowiem, iż wybrana grupa osób lub poszczególne osoby

są „plamą”, „brudem”, który należy usunąć. Słowo to ma silną konotację dehu-

manizującą. Itak, termin ten był używany przez chorwackiego pisarza Petara

Selema, który uważał, iż chorwacka przestrzeń kulturowa powinna być chro-

niona ioczyszczana, co oczywiście sugeruje, że wcześniej kultura ta była „zanie-

czyszczona”. Wpodobny sposób chorwacki pisarz Slobodan Novak zauważył, że

Chorwacja się oczyszcza: „»Śmieci jugo-unitariańskie« i»wielko-serbskie« zosta-

ły rzucone wostatnim stuleciu, odświeżają swój pierwotny wizerunek ipowra-

cają do swoich korzeni. Ponieważ, dziś Chorwacja musi boleśnie ingerować we

własny język, historię, wiedzę, zmieniać nazwy ulic imiejsc, proces ten pokazuje,

wjakim stopniu Chorwacja była skażona obcymi pierwiastkami ijak wszystkie

jej obszary życia stają się brudne”122.

120 Ibidem, s.61.

121 Ibidem, s.63.

122 Ibidem, s.64.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi252

W„kulturowej” mowie nienawiści używane były wypowiedzi negacjonistycz-

ne, np. dotyczące wspólnej przeszłości narodów wbyłej Jugosławii, „homogenicz-

nej przeszłości”, wspólnie realizowanych międzykulturowych projektów, sche-

matów, iwogóle międzykulturowy dyskurs, który został potępiony iodrzucony.

Pojawiły się wtej mowie nienawistnej oskarżenia ozdradę wobec Turków, Hitlera,

„Zachodu”, „titotistów”, komunistów, ustaszów, czetników icudzoziemców. Roz-

powszechniane były wypowiedzi polaryzujące, aprzedstawiciele kultury dążyli

do rozdzielania wszystkiego, co było wspólne przez wiele lat wbyłej Jugosławii,

intencjonalnie wprowadzano do dyskursu medialnego dychotomiczny podział

na „my” i„oni”. Wreszcie przedstawiciele świata kultury inauki posługiwali

się wypowiedziami nacjonalistycznymi. Wnienawistnej retoryce operowano

podziałem dychotomicznym „my” kontra „oni”, przy czym „my” byli „czyści”,

„cywilizowani”, „lojalni”, „bohaterscy”, „wierni”, „pobłogosławieni przez Boga”,

atakże używano słów: „wspólne symbole”, „rytuały”, „święte miejsca”. W sto-

sunku do grupy „oni” pojawiały się wyrażenia takie, jak: „brudni”, „barbarzyńcy”,

„nielojalni”, „niewierni”, „opuszczeni przez Boga”, „skłonni do zdrady”123.

Wlatach 90. XXw. wbyłej Jugosławii wybuchł konﬂikt, który doprowadził

do wielu zbrodni przeciw ludzkości, ludobójstwa idziałań wojennych, wtym

na szeroką skalę do zbrodni przeprowadzanych systematycznie czystek etnicz-

nych. Szokujące dla opinii międzynarodowej były doniesienia, że wciągu jed-

nego tygodnia wlipcu 1995r. wSrebrenicy stracono od 7 do 8 tys. bośniackich

muzułmańskich więźniów. Sędziowie Międzynarodowego Trybunału Karnego

dla byłej Jugosławii ONZ, sądzący zbrodniarzy wlatach 1993–2017124 twierdzili,

iż do czasów współczesnych wSerbii iCzarnogórze wciąż jest wiele osób, którzy

próbują zaprzeczyć tej zbrodni, którą popełniło bośniacko-serbskie wojsko

125

policja iinne siły (negacjonizm). Pojawiły się opinie, iż faktyczna liczba zmarłych

jest przesadzona (zginęło rzekomo „tylko” około 2 tys. osób). Inni twierdzili, iż

większość ztych 2 tys. zabitych to były oﬁary wojenne – bośniaccy muzułmań-

scy żołnierze, którzy polegli wbitwie. Jeszcze inni uważali, iż była to „zbrodnia

namiętności”, tj. zemsta za wszystkich Serbów zabitych wwioskach wokół Sre-

brenicy. Niektórzy zaś byli zdania, że to, co wydarzyło się wSrebrenicy, nie było

123 Ibidem, s.64, 68.

124 Formalnie Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii działał wlatach 1993–

2013, następnie na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr1966 zdnia 22 grudnia

2010r. jego zadania przejął od 1 lipca 2013r. Mechanizm Narodów Zjednoczonych dla Między-

narodowych Trybunałów Karnych (rok wcześniej, bo 1 lipca 2012 r. Mechanizm zastąpił Mię-

dzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy).

125

Zbrodnie popełniali Serbowie, Chorwaci iBośniacy oraz Albańczycy zKosowa, choć

najwięcej oskarżeń skierowano wobec Serbów.

4.4. Przykłady dezinformacji, mowy nienawiści ipropagandy… 253

ludobójstwem. Trybunał udowodnił ponad wszelką wątpliwość, że każde ztych

roszczeń jest błędne126. Itak, po ponad dwudziestu latach od dokonanej zbrod-

ni wśród wielu osób zterenu byłej Jugosławii jest wiele wypowiedzi negujących

dokonanie tej zbrodni127.

Na koniec należy wspomnieć ojeszcze jednym przykładzie niebezpiecznych

konsekwencji rozpowszechniania propagandy polaryzacyjnej, tj. zbrodni nie-

nawiści wobec Rohindża. Jest to historia najnowsza, której byliśmy świadkami

jeszcze kilka lat temu.

Wostatnich latach dwutysięcznych społecznością międzynarodową wstrząs-

nęły zbrodnie dokonywane na mniejszości muzułmańskiej wMyanmarze. Mowa

nienawiści, wtym wypowiedzi sponsorowane przez państ wo, odegrały znaczącą

rolę wprzemocy wobec Rohindża wlatach 2012–2018. Niezależna misja wramach

ONZ (Independent International Fact-Finding Mission – FFM on Myanmar)

dokonała oceny skali tego zjawiska, jego źródeł iudziału instytucji państwowych.

Zdaniem FFM mowa nienawiści była rozpowszechniana zarówno wcyber-

przestrzeni, wtym za pośrednictwem mediów społecznościowych (najczęściej

Facebooka, rzadziej – Twittera), mediów tradycyjnych oraz broszur, drukowa-

nych ulotek. Itak, wmagazynie „MaBaa” (2017) pojawiały się sformułowania:

„Zaczęło się od jednego chwastu. Jednak po kilku dniach imiesiącach chwast

wyrósł wniekontrolowany sposób, połykając inne, cenniejsze rośliny ikwiaty”

(wkontekście zagrożenia dla birmańskiej czystości rasowej), albo: „Rasa Myan-

mar może wyginąć zpowodu bengalskiego” (wkontekście egzystencjalnego

zagrożenia dla Myanmaru)128.

Rozpowszechniano wiele uwłaczających terminów odnoszących się do ludzi

Rohindża, część znich miała szczególnie negatywne konotacje, np. „Rogein-nya”,

tj. muzułmański kłamca

129

czy „Kalar-Oak” (wielbłąd)

130

– sformułowanie mniej

126

Facts About Srebrenica, International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia 1993–

2017, s.1, http://www.icty.org/x/ﬁle/Outreach/view_from_hague/jit_srebrenica_en.pdf [odczyt:

22.08.2019].

127 Obszerne raporty zdokonywanych zbrodni wbyłej Jugosławii sporządził Tadeusz Mazo-

wiecki, który był specjalnym sprawozdawcą Komisji Praw Człowieka ONZ ds. przestrzegania

praw człowieka wlatach 1992–1995. Zob. więcej: T.Mazowiecki, Raporty Tadeusza Mazowie-

ckiego zbyłej Jugosławii, Fundacja Promocja Praw Człowieka, Warszawa 1993.

128

Documents of Independent International Fact-Finding Mission on Myanmar, Human

Rights Council Resolution34/22, s.10–12, https://www.ohchr.org/Documents/Issues/Racism/

IEE/Session6/NZ-Racist%20Hate.pdf [odczyt: 28.01.2020].

129 Wangielskiej wersji dokumentu pojawiło się sformułowanie „muslim dog liar”.

130 Wprzypowieści owielbłądzim nosie bohaterem jest wielbłąd, który pewnej zimnej nocy

błagał swojego opiekuna, aby pozwolił mu przez chwilę „wsunąć nos do namiotu” iobiecał, że

wsunie do namiotu tylko nos, potem wsunął nogi, grzbiet, aż wkońcu cały zamieszkał wnamiocie,

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi254

oczywiste, ale zrozumiałe dla osób znających kontekst birmański iprzypowieść

owielbłądzie.

Wmowie nienawiści akcentowano zagrożenie islamem, „inność” mniejszo-

ści iich rzekomą przemoc. Zrozumienie fenomenu mowy nienawiści wymaga

nierzadko zrozumienia świadomości kulturowej wbadaniu przypadków mowy

nienawiści, tak jak np. wzjawisku rozpowszechniania mowy nienawiści wobec

ludności Rohindża ważna była znajomość mitów, przypowieści iliteratury. Mowa

nienawiści wMyanmarze przyjmowała także postać kreskówek. Polityczni ireli-

gijni liderzy używali mowy nienawiści woświadczeniach publicznych, podczas

publicznych wystąpień, demonstracji, wieców.

Przykładowo wzywano do „ostatecznego rozwiązania”, ostrzegano przed

zagrożeniem „obecnej populacji Bengalczyków” (lider RNDP, tj. Partii Rozwo-

ju Narodowości Rachunku), niektórzy mnisi ogłosili plan „trzymania się zdala

od złego bengalskiego” („Kalar”). Podczas szkoleń wojskowych sił zbrojnych

Tatmadaw używano stwierdzeń: „ekspansja islamu”, „lęk przed wyginięciem

rasy”, „jak najlepiej chronić naszą rasę ireligię”, „zabicie tysięcy nie-buddystów

to mały grzech”131.

Co istotne, wrozpowszechnianiu propagandy nienawiści wobec Rohindża

zaangażowano instytucje państwowe. W2018 r. zDepartamentu Organizacji

Międzynarodowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych Myanmar, kierowanego

przez Aung San Suu Kyi132 wysłano wiadomości e-mail do różnych agencji ONZ

wMyanmarze, udostępniając linki do ﬁlmów anty-Rohindża133. Sprawa ludobój-

stwa mniejszości Rohindża wMyanmarze była rozpatrywana przez Międzyna-

rodowy Trybunał Karny wHadze na podstawie jego decyzji wgrudniu 2019r.134

Parlament Europejski wtym samym czasie przyjął rezolucję potępiającą zbrodnie

dokonywane przez władze Myanmy135.

aopiekun trząsł się zzimna na zewnątrz. Podaję za: M.Moran, Zbuntowana królowa, Wydaw-

nictwo Sonia Draga, Warszawa 2015, s.9.

131 Documents of Independent…, s.14–17.

132

Jest laureatką prestiżowych nagród wdziedzinie praw człowieka, wtym Pokojowej Nagro-

dy Nobla. Wostatnich kilku latach niektóre organizacje odebrały przyznane nagrody laureatce,

np. Amnesty International. Wprzestrzeni publicznej pojawiła się także petycja wsprawie ode-

brania Pokojowej Nagrody Nobla.

133 Ibidem, s.17.

134 L.Barron, U. N.’s Top Court Orders Myanmar to Take All Measures to Prevent Genocide

Against Rohingya, 2019, „The Time”, https://time.com/5770080/myanmar-rohingya-genocide-

-un-court/ [odczyt: 28.01.2020].

135 Rezolucja Parlamentu Europejskiego zdnia 15 grudnia 2016r. wsprawie sytuacji mniej-

szości Rohindża wMjanmie/Birmie (2016/3027(RSP)), Dz. Urz. UE C 238/112

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 255

Historia polityczna jest rezerwuarem wielu przykładów niebezpiecznej

w swoich skutkach propagandy polaryzacyjnej idezinformacji opartej na fał-

szywkach iteoriach spiskowych. Omówione zostały wybrane przykłady naduży-

wania wolności wypowiedzi, które powinny stanowić memento dla przyszłych

pokoleń – zwłaszcza dla uczestników współczesnego dyskursu publicznego.

Międzynarodowy, powojenny ład prawny skonstruowany w połowie XX w.

miał na celu zmaterializowanie idei, niestety – jak się okazało idée ﬁxe – wol-

ności od strachu ibezwzględnego poszanowania godności wszystkich ludzi na

świecie. Do międzynarodowych i wielu krajowych systemów prawnych wpro-

wadzono klauzulę zakazu nadużywania wolności wypowiedzi, tj. zakazu roz-

powszechniania wypowiedzi nienawistnych, naruszających godność człowieka

i będących jednocześnie antydemokratycznymi, nawiązujących do totalitar-

nych iautorytarnych praktyk stygmatyzacji, klasyﬁkacji idyskryminacji jakiejś

grupy społecznej.

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie i klauzula antyabuzywna

w dokumentach prawnych i praktyce orzeczniczej

Mowa nienawiści, nawoływanie do niej ipodżeganie, atakże propagowanie ideo-

logii totalitarnych nie podlegają ochronie prawnej wświetle międzynarodowych

ikrajowych dokumentów.

Ze względu na negatywne doświadczenia okresu międzywojennego wXXw.,

zarówno Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (dalej:

MPPOiP), jak iEKPCz iKarta Praw Podstawowych UE (dalej: KPP UE) zawie-

rają przepisy, które tworzą klauzulę zakazu nadużycia praw, zwaną także ogólną

„klauzulą zaporową” (art. 17 EKPCz, art. 5 i 20 MPPOiP, art. 54 KPP UE). Na

ich podstawie prawa – wtym wolność wypowiedzi – zawarte wtych dokumen-

tach nie mogą być wykorzystywane do działań, które zmierzają do zniszczenia

demokratycznego państwa prawa. Przepisy te są dodatkowym, „całościowym”

zakazem wypowiedzi szkodliwych idestrukcyjnych dla demokratycznego spo-

łeczeństwa. Między innymi wart. 10 EKPCz, art. 19 MPPOiP iart. 52 KPP

UE zawarto ideę, zgodnie zktórą korzystanie zwolności wypowiedzi pociąga

za sobą obowiązki iodpowiedzialność.

Pierwsza powojenna klauzula nadużycia praw została umieszczona

wPowszechnej deklaracji praw człowieka z1948r. wart. 30, który stanowi, że:

„Żadnego zpostanowień niniejszej Deklaracji nie można rozumieć jako udzie-

lającego jakiemukolwiek Państwu, grupie lub osobie jakiegokolwiek prawa do

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi256

rozwijania działalności lub wydawania aktów zmierzających do obalenia które-

gokolwiek zpraw iwolności proklamowanych wniniejszej Deklaracji”.

Analogiczną klauzulę wprowadzono do tekstu Międzynarodowego paktu

praw obywatelskich ipolitycznych z1966r., tj. wart. 5 ust. 1 znalazł się prze-

pis: „Żadne postanowienie niniejszego Paktu nie może być interpretowane jako

przyznanie jakiemukolwiek Państwu, grupie lub osobie jakiegokolwiek prawa

do podjęcia czynności lub dokonania aktu mającego na celu zniweczenie praw

lub wolności uznanych wniniejszym Pakcie albo ich ograniczenie wszerszym

stopniu, niż przewiduje to niniejszy Pakt”.

WEuropejskiej konwencji praw człowieka z1950r. klauzula antyabuzywna

została zawarta wart. 17 (ang. prohibition of abuse of rights). Art. 17 zawiera

przepis, zgodnie zktórym żadne zpostanowień niniejszej konwencji nie może

być interpretowane jako przyznanie jakiemukolwiek państwu, ale także grupie

lub osobie prawa do podjęcia działań lub dokonania aktu zmierzającego do zni-

weczenia praw iwolności wymienionych wniniejszej konwencji albo ich ogra-

niczenia wwiększym stopniu niż to przewiduje konwencja.

Omawiana konstrukcja prawna ma na celu ochronę porządku demokra-

tycznego wsytuacji, gdy jednostka lub grupa jednostek przez głoszenie poglą-

dów totalitarnych, faszystowskich, nazistowskich czy komunistycznych dla

własnych interesów, atym samym sprzecznych zzasadami traktatów między-

narodowych nie mogła liczyć na ochronę konwencyjną. Konstrukcja ta ma

również zastosowanie wstosunku do grup terrorystycznych lub sympatyzują-

cych znimi. Wreszcie konstrukcja ta ma na celu ochronę godności człowieka,

któremu należna jest aﬁrmacja, czyli miłość do niego samego (ang. persona

est aﬃrmanda propter se ipsam). Godność osoby ludzkiej jest i powinna być

podstawową, centralną kategorią moralną wdokonywaniu ocen ztytułu naru-

szenia bądź nie wolności wypowiedzi wświetle przedstawionych dokumentów

prawnych.

Intencją autorów międzynarodowych dokumentów prawnych z zakre-

su ochrony praw człowieka było ustanowienie takich ram instytucjonalnych

(orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, decyzje Komitetu Praw

Człowieka, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) opar-

tych na wartościach demokratycznych, aby przeciwdziałać rozpowszechnianiu

ekstremizmów politycznych.

Trybunał wStrasburgu, badając skargi, zidentyﬁkował wiele form ekspre-

sji, które winny być uważane za obraźliwe isprzeczne zkonwencją. Trybunał

dokonał jednak rozróżnienia pomiędzy z jednej strony autentycznym, poważ-

nym, przez co stwarzającym niebezpieczeństwo nawoływaniem do ekstremizmu,

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 257

azdrugiej prawem jednostek do swobodnego wyrażania poglądów ido obraża-

nia, prowokowania czy nawet szokowania.

Sędziowie strasburscy wykluczyli zochrony wypowiedzi szerzące nienawiść,

stosując dwie metody przewidziane przez konwencję dzięki zastosowaniu:

art. 17 EKPCz, gdy badane wypowiedzi stanowią mowę nienawiści inegują

fundamentalne wartości Europejskiej konwencji; należy zauważyć, iż artykuł ten

wywołuje tzw. efekt gilotyny, tj. skarga zostaje uznana za niedopuszczalną inie

następuje jej szczegółowe badanie. Badanie skargi wświetle tego artykułu jest

wpisane wprocedurę badania dopuszczalności skargi przed Trybunałem, asam

przepis pozostaje zarezerwowany dla „szczególnie drastycznych” przypadków

nadużycia praw iwolności zawartych wkonwencji, aza takie zaś najczęściej

przyjmuje się przejawy rasizmu, antysemityzmu iksenofobii;

2) art. 10 ust. 2 EKPCz, m.in. wspomniane przykłady różnych typów ograni-

czeń przewidywanych wtym ustępie (tj.: trójstopniowy test legalności, celowości

ikonieczności, zasada proporcjonalności, koncepcja „odpowiedzialności iobo-

wiązków wynikających zkorzystania zwolności wypowiedzi”)136.

Guide on Article 17 of the European Convention Human Rights z2019r. ana-

lizuje ipodsumowuje dotychczasowe strasburskie case law dotyczące art. 17,

zawiera kluczowe zasady wkwestii stosowania klauzuli zakazu nadużycia praw

idotychczasowe precedensy.

Przepis art. 17, adresowany zarówno do grup osób, jak ido osób ﬁzycznych,

jest podstawowym postanowieniem konwencji, który ma na celu ochronę wymie-

nionych wniej praw przez ochronę swobodnego działania instytucji demokra-

tycznych (Niemiecka Partia Komunistyczna – KPD przeciwko Niemcom

137

Trybunał138 wielokrotnie stwierdzał, że art. 17 został ustanowiony dla sytuacji,

136 European Courts of Human Rights, Hate speech, https://www.echr.coe.int/Documents/

FS_Hate_speech_ POL.pdf [odczyt: 06.09.2019].

137

Decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka zdnia 20 lipca 1957r. wsprawie Niemiecka

Partia Komunistyczna (KPD) przeciwko Niemcom, skarga nr250/57.

138

Marek Antoni Nowicki, członek Europejskiej Komisji Praw Człowieka wlatach 1993–

1999 (powołanej obok Trybunału do kontroli przestrzegania przez państwa-strony zobowiązań

wynikających zEuropejskiej konwencji z1950r., afunkcjonującej do dnia 1 listopada 1998r.)

wkomentarzu wydanym w2009r. zauważył: „Trybunał wielokrotnie podkreślał, że demokracja

jest fundamentalnym elementem europejskiego porządku publicznego iwrezultacie jedynym

modelem politycznym rozważanym wkonwencji iznią zgodnym. Nie można jednak wykluczać

prób powoływania się na prawa konwencji lub jej protokołów, aby wywieść znich prawo do zacho-

wań będących wpraktyce działalnością prowadzącą do zniszczenia praw iwolności zapisanych

wkonwencji, atym samym do końca demokracji. Ta właśnie troska doprowadziła autorów kon-

wencji do wprowadzenia art. 17. Nikt więc nie może powoływać się na postanowienia konwencji

dla osłabienia lub zniszczenia ideałów iwartości społeczeńst wa demokratycznego”. M. A.Now icki,

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi258

wktórej osoba lub grupa osób próbowałyby powoływać się na prawa zapisane

wEuropejskiej konwencji wcelu czerpania prawa do prowadzenia działań zmie-

rzających do zniszczenia samej istoty tych praw (Perinçek przeciwko Szwajca-

rii139; Ždanoka przeciwko Łotwie).

Autorzy Guide on Article 17 wyrazili obawę, iż nie jest nieprawdopodobne,

aby ruchy totalitarne, zorganizowane wformie partii politycznych, nie zniszczy-

ły demokracji albo przekształciły ją wreżim autorytarny (jako przykład podano

sprawę Refah Partisi iin. przeciwko Turcji14 0). Zauważono, że zuwagi na bardzo

wyraźny związek między Europejską konwencją ademokracją nikt nie może być

upoważniony do powoływania się na postanowienia konwencji wcelu osłabienia

lub zniszczenia ideałów iwartości społeczeństwa demokratycznego.

Ogólnym celem klauzuli zakazu nadużycia praw jest zatem uniemożliwienie

grupom totalitarnym lub ekstremistycznym wykorzystywanie we własnym inte-

resie zasad określonych wnajważniejszym dokumencie prawnym Rady Europy

(zob. WP iin. przeciwko Polsce141; Paksas przeciwko Litwie142).

Sędziowie strasburscy wyraźnie także odnosili się do aksjologicznego uza-

sadnienia klauzuli zaporowej, tzn. do koncepcji „demokracji zdolnej do obrony”

(m.in. Vogt przeciwko Niemcom143; Ždanoka przeciwko Łotwie144; Erdel przeciw-

ko Niemcom

145

). Aby zagwarantować stabilność iskuteczność systemu demokra-

Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Wydaw-

nictwo Wolters Kluwer business, Warszawa 2009, s.432.

139 Wyrok ETPCz zdnia 17 grudnia 2013r. wsprawie Perinçek przeciwko Szwajcarii, skar-

ga nr 27510/08.

140

Wyrok ETPCz (Wielka Izba) zdnia 13 lutego 2003r. wsprawie Refah Partisi iin. prze-

ciwko Turcji, skarga nr41340/98, 41342/98, 41343/98, 41344. Rozpoznając dwukrotnie skargę

Refah Partisi, Trybunał zaakceptował ingerencję władz dotyczącą rozwiązania partii politycznej,

pomimo – jak zauważył Ireneusz Cezary Kamiński – że to niezwykle dotkliwy środek prawny.

Podkreślono też, iż to właśnie ztych wyroków pochodziła niezwykle negatywna charakter ystyka

fundamentalistycznej propozycji islamskiej, wtym dotycząca zróżnicowanego traktowania płci.

Zob. więcej: I. C.Kamiński, Islamska chusta izasłony twarzy ukobiet worzecznictwie Europej-

skiego Trybunału Praw Człowieka wStrasburgu, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynaro-

dowego, Europejskiego iPorównawczego” 2013, vol. XI, s.13–14.

141

Decyzja ETPCz zdnia 2 sierpnia 2004r. wsprawie WP iin. przeciwko Polsce, skarga

nr42264/98.

142 Wyrok ETPCz zdnia 6 stycznia 2011r. wsprawie Paksas przeciwko Litwie, skarga

nr34932/04.

143 Wyrok ETPCz zdnia 26 września 1995r. wsprawie Vogt przeciwko Niemcom, skarga

nr17851/91.

144 Wyrok ETPCz (Wielka Izba) zdnia 16 marca 2005r. wsprawie Ždanoka przeciwko

Łotwie, skarga nr58278/00.

145

Decyzja ETPCz zdnia 13 lutego 2007r. wsprawie Erdel przeciwko Niemcom, skarga

nr30067/04.

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 259

tycznego, państwo może zostać zobowiązane do podjęcia szczególnych środków

wcelu ochrony, jednocześnie starannie oceniając ich zakres ikonsekwencje (zob.

Ždanoka przeciwko Łotwie; Petropavlovskis przeciwko Łotwie146).

Art. 17 ma zastosowanie wsytuacji, gdy skarżący stara się skorzystać zprawa

chronionego konwencją, aby uzasadnić, promować lub wykonywać swoje dzia-

łania, które są np. sprzeczne ztekstem iduchem konwencji (np. M’Bala M’Bala

przeciwko Francji

147

) lub są niezgodne zdemokracją i/lub innymi podstawowymi

wartościami konwencji (Norwood przeciwko Wielkiej Brytanii148).

Wśród wielu rodzajów wypowiedzi idziałań, które mogą być uznane za nad-

użycie, na uwagę zasługują149:

•promowanie iuzasadnianie terroryzmu izbrodni wojennych,

•

podżeganie do przemocy, domniemane zagrożenie integralności terytorial-

nej iporządku konstytucyjnego,

•

promowanie ideologii totalitarnych, takich jak: komunizm, nazizm, szariat,

•nawoływanie do nienawiści, podżeganie do nienawiści (wypowiedzi kseno-

fobiczne, wypowiedzi dyskryminujące ze względu na rasę, nienawiść ze względu

na pochodzenie etniczne, wtym nienawiść do Romów, antysemityzm

150

iinne

rodzaje nienawiści etnicznej),

•

homofobia, nienawiść religijna do niemuzułmanów, jak również islamofobia.

Kilka spraw zsystemu strasburskiego zasługuje na bliższą analizę. Początko-

wo powoływano się worganach konwencyjnych na art. 17 wsprawach związa-

nych zzagrożeniami wynikającymi zmanipulacji prawami politycznymi przez

komunistów, później zaś akcentowano głównie poglądy neofaszystowskie, rasi-

stowskie iksenofobiczne.

Wsprawie holenderskiej (Glimmerveen iHagenbeek przeciwko Holandii151)

Europejska Komisja Praw Człowieka (dalej: Europejska Komisja) uznała za nie-

dopuszczalną skargę holenderskich ekstremistycznych polityków prawicowych,

146 Wyrok ETPCz zdnia 13 stycznia 2015r. Petropavlovskis przeciwko Łotwie, skarga

nr44230/06.

147

Wyrok ETPCz zdnia 10 listopada 2015r. wsprawie M’Bala M’Bala przeciwko Francji,

skarga nr25239/13.

148 Decyzja ETPCz zdnia 16 listopada 2004r. wsprawie Norwood przeciwko Wielkiej Bry-

tanii, skarga nr23131/03.

149

Zgodnie zklasyﬁkacją przyjętą przez autorów Guide on Article 17 of the European…,

[odczyt: 22.09.2019].

150 Wramach antysemityzmu także wypowiedzi negacjonistyczne, tj. negujące Holokaust

iinne powiązane znim zbrodnie, oraz promowanie ideologii nazistowskiej.

151 Decyzja zdnia 11 października 1979r. wsprawie Glimmerveen iinni przeciwko Holan-

dii, skarga nr8348 i8406/78.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi260

którzy zarzucili, że skazanie za rozrzucanie ulotek pochwalających dyskrymina-

cję rasową oraz nawołujących do wydalenia kolorowych mieszkańców Holandii

naruszyło art. 10 EKPCz. Komisja stwierdziła wtej sprawie, iż głoszenie takich

idei jest działaniem zachęcającym do dyskryminacji rasowej zakazanej przez

konwencję iinne instrumenty międzynarodowe.

Winnej sprawie Müslüm Gündüz przeciwko Turcji Trybunał stwierdził, iż

wypowiedzi siejące nienawiść, mogące obrażać jednostki lub grupy nie korzy-

stają zochrony art. 10152. Wsprawie doktryny narodowego socjalizmu Trybu-

nał stwierdził wsprawie H. W. P.iK.przeciwko Austrii oraz Honsik przeciwko

Austrii, że jest to doktryna sprzeczna zdemokracją iprawami człowieka, ajej

zwolennicy realizują cele nastawione na zniszczenie praw iwolności uznanych

wkonwencji153.

Europejska Komisja wypowiedziała się wsprawie dotyczącej kary za publi-

kację artykułu wyrażającego wątpliwości na temat istnienia komór gazowych

wobozie koncentracyjnym Stutthof podczas II wojny światowej iuznała, że treść

artykułu była sprzeczna zpodstawowymi wartościami konwencji wyrażonymi

wpreambule, szczególnie wartościami sprawiedliwości ipokoju (Marais przeciw-

ko Francji154). Stwierdzono, że skarżący dążył do posłużenia się art. 10 wcelach

sprzecznych ztekstem iduchem Europejskiej konwencji.

W2015r. Trybunał po raz kolejny zcałą stanowczością orzekł, że żadne treści

ocharakterze iwydźwięku antysemickim nie mogą korzystać zgwarancji wol-

ności wypowiedzi. Uznał, że próby uzyskania ochrony przez każdego, kto takie

treści szerzy, należy zakwaliﬁkować jako naruszenie art. 17 konwencji (M’Bala

przeciwko Francji155).

Skargę wniósł Dieudonné M’Bala M’Bala, artysta zaangażowany politycz-

nie, znany ze skrajnie antyizraelskich ipromuzułmańskich przekonań, karany

wprzeszłości za szerzenie mowy nienawiści na tle religijnym, narodowościowym

ietnicznym. Inny wyrok, także dotyczący jego działalności, był konsekwencją

zorganizowanego przez niego show zudziałem Roberta Faurissona, „kłamcy

oświęcimskiego”, skazanego wcześniej prawomocnie za publiczne zaprzeczanie

Holokaustowi.

152 M. A.Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej…, s.433.

153

Podaję za: idem, Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, Wydawnic-

two C. H.Beck, Warszawa 1999, s.571.

154

Decyzja EKPCz zdnia 24 czerwca 1996r. wsprawie Marais przeciwko Francji, skarga

nr31159/96.

155 Wyrok ETPCz zdnia 10 listopada 2015r. wsprawie M’Bala M’Bala przeciwko Francji,

skarga nr25239/13.

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 261

Podczas show zaproszony gość, Faurisson, był przebrany w strój więźnia

obozu koncentracyjnego, zcharakterystyczną naszywką żółtej gwiazdy Dawida

isłowem „Żyd”. Trybunał uznał, iż opisana scena zmieniła charakter przedsta-

wienia, które, choć udawało rozrywkę, faktycznie stanowiło spotkanie ocha-

rakterze politycznym. Pokaz należało więc uznać jako promowanie negacjoni-

zmu iprzejaw poniżającego traktowania osób pochodzenia żydowskiego przez

zestawienie postaci symbolizującej oﬁary Zagłady zosobą jawnie zaprzeczającą

istnieniu komór gazowych156.

Podobnie Komitet Praw Człowieka zauważył, iż wypowiedzi zawierające

tzw. kłamstwo oświęcimskie inegowanie Holokaustu nie mogą być pod ochro-

ną wynikającą zprzepisów Europejskiej konwencji (R. Faurisson przeciwko

Francji)157.

Na podstawie art. 17 Trybunał uznał też za niedopuszczalną skargę wspra-

wie Garaudy przeciwko Francji158. Skarżący Roger Garaudy, autor książki Mity

założycielskie współczesnego Izraela (e Founding Myths of Modern Israel),

został skazany przez sądy francuskie za kwestionowanie istnienia zbrodni prze-

ciwko ludzkości, publiczne zniesławienie wspólnoty żydowskiej oraz nawoływa-

nie do nienawiści rasowej.

Wypowiedzi Garaudy’ego stanowiły negację Holokaustu, a„zaprzeczanie

zbrodni przeciwko ludzkości jest jedną znajpoważniejszych form dyskrymina-

cji rasowej Żydów inawoływania do nienawiści do nich”. Sędziowie strasburscy

podkreślili, iż kwestionowanie istnienia zbrodni dokonanych na Żydach, które

zostały wielokrotnie udowodnione, nie stanowiło badań naukowych, acelem

autora było zrehabilitowanie narodowego socjalizmu ioskarżenie samych oﬁar

ofałszowanie historii159.

Odnośnie do niebezpieczeństwa mowy nienawiści Trybunał stwierdził, iż:

„Tolerancja i poszanowanie dla jednakowej godności istot ludzkich stanowią

podstawy demokratycznego, pluralistycznego społeczeństwa. Dlatego też zasad-

niczo może być uznane za konieczne, wniektórych społeczeństwach demokra-

tycznych, by karać lub nawet zapobiegać, wszelkie formy wypowiedzi, które

156

Prosto ze Strasburga – omówienie wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,

www.wyrokietpc.pl [odczyt: 07.09.2019].

157 Decyzja Komitetu Praw Człowieka ONZ wsprawie R.Faurisson przeciwko Francji,

CCPR/C/58/D/550/1993, pogląd KPC ONZ zdnia 8 listopada 1996r.; zob. więcej: R.Wieru-

szewski, A.Gliszczyńska, K.Sękowska-Kozłowska, Komitet Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa,

Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s.280–303.

158

Decyzja ouznaniu za niedopuszczalną skargę wdniu 24 czer wca 2003r. wsprawie Garau-

dy przeciwko Francji, skarga nr65831/01.

159 European Courts of Human Rights, Hate speech… [odc zyt: 07.09.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi262

upowszechniają, podżegają, promują lub usprawiedliwiają nienawiść opartą na

nietolerancji” (sprawa Erbakan przeciwko Turcji)160.

Tym samym promowanie rasizmu ipubliczne prezentowanie poglądów

rasistowskich nie mogą być chronione na podstawie art. 10 EKPC (Jersild prze-

ciwko Danii161). Skarżącym był dziennikarz skazany przez sądy krajowe za roz-

powszechnianie wypowiedzi rasistowskich, przez wyemitowanie audycji tele-

wizyjnej zudziałem członków Zielonych Marynarek (tj. rasistowskiej grupy

młodzieżowej działającej wKopenhadze). Wypowiedzi członków tej organiza-

cji były promocją poglądów rasistowskich, Trybunał nie zgodził się jednak ze

stanowiskiem, iż skazanie także dziennikarza było wtej sprawie uzasadnione.

Należy jednak zauważyć, iż wtej sprawie sędziowie orzekali na podstawie klau-

zuli „odpowiedzialności iobowiązków” wynikających zart. 10 EKPC, anie na

podstawie klauzuli zaporowej zart. 17.

Trybunał stwierdził, iż ukaranie dziennikarza było naruszeniem art. 10 kon-

wencji, apokazanie programu zudziałem członków skrajnie rasistowskiej grupy

należało potraktować jako próbę podjęcia przez dziennikarza debaty publicz-

nej na temat przyczyn iistoty samego problemu rasizmu. Sędziowie Trybunału

przestrzegli też przed ryzykiem wystąpienia tzw. efektu mrożącego wprzyszło-

ści wpodobnych sprawach. Inni dziennikarze, wiedząc omożliwym ukaraniu

ich za podobne audycje, których celem byłaby chęć poruszenia spraw mających

publiczne znaczenie, mogą odczuwać pewne zagrożenie ztytułu prawdopodo-

bieństwa podjęcia podobnego postępowania karnego wobec nich przez władze

publiczne162 .

Wlatach dwutysięcznych coraz częściej obserwowano zjawisko objawiającej

się wEuropie islamofobii, wkonsekwencji do Trybunału zaczęły traﬁać skargi

160

Erbakan był politykiem, który otwarcie podżegał ludność do nienawiści iwrogości opartej

na różnicach religijnych, rasowych iregionalnych. Par. 56, European Courts of Human Rights,

https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Hate_speech_POL.pdf [odczyt: 06.09.2019]. Wyrok

ETPCz zdnia 6 lipca 2006r. wsprawie Erbakan przeciwko Turcji, skarga nr59405/00.

161 Skarga była rozpatrywana tylko na podstawie art. 10 EKPCz.

162

Warto zauważyć, iż wyrok wtej sprawie zapadł stosunkiem 12 głosów do 7. Sędziowie

niezgadzający się zwerdyktem, wtym również ówczesny prezes Trybunału Rolv Ryssdal, wska-

zali wodrębnych opiniach, iż Trybunał powinien położyć większy nacisk na potrzebę zwalcza-

nia rasizmu, gdy tymczasem nadmiernie chronił prawo do swobody wypowiedzi. Ich zdaniem

bowiem, dziennikarz ograniczył długą rozmowę zczłonkami Zielonych Marynarek do najbardziej

szokujących fragmentów, aponadto nie dodał do wywiadu krytycznego komentarza, przyczy-

niając się tym samym – ich zdaniem – do rozpowszechnienia rasistowskich poglądów. Zwrócili

też uwagę na fakt, iż kara zasądzona względem dziennikarza była symboliczna – była to jedynie

niewysoka kara grzywny. Podaję za: I. C.Kamiński, Swoboda wypowiedzi worzeczeniach Euro-

pejskiego Trybunału Praw Człowieka, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 2003, s.270–278.

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 263

dotyczące poglądów islamofobicznych. Wsprawie Norwood przeciwko Wielkiej

Brytanii

163

sędziowie strasburscy podkreślili, iż tak ogólnikowy igwałtowny atak

na grupę religijną, tj. wtej sprawie na wyznawców islamu, iwiązanie jej wcało-

ści zterroryzmem jest niezgodne zwartościami głoszonymi igwarantowanymi

przez konwencję (wyrok z2004r.). Nawet jednak wtakich przypadkach państwo

może powoływać się na zakaz nadużycia praw tylko wstopniu ściśle proporcjo-

nalnym do stopnia zagrożenia systemu demokratycznego, wzwiązku zktórymi

pojawiła się potrzeba ingerencji164. Skargę uznał za niedopuszczalną.

Trybunał badał także treści homofobiczne. Sprawa Vejdeland iinni przeciwko

Szwecji165 dotyczyła skazania skarżących za dystrybucję wszkole średniej około

100 ulotek uznanych przez sądy za obrażające homoseksualistów. Ulotki homo-

fobiczne166 były rozprowadzane przez organizację onazwie Młodzież Narodowa.

Skarżący tłumaczyli, iż ich intencją nie było wyrażanie pogardy dla homosek-

sualistów, lecz wszczęcie debaty obraku obiektywizmu wszkołach szwedzkich.

Trybunał uznał jednak, że treści prezentowane wulotkach zawierały poważne

iszkodliwe twierdzenia, nawet jeśli nie były bezpośrednim wezwaniem do nie-

nawistnych czynów. Zdaniem sędziów, dyskryminacja ze względu na orientację

seksualną jest równie poważna iszkodliwa co dyskryminacja ze względu na rasę,

pochodzenie czy kolor skóry. Trybunał stwierdził, że nie naruszono art. 10, ponie-

waż ingerencja wkorzystanie przez skarżących zich prawa do wolności słowa

została racjonalnie uzasadniona przez szwedzkie władze jako konieczna wspołe-

czeństwie demokratycznym wcelu ochrony dobrego imienia ipraw innych osób.

W2020r. Trybunał zauważył, iż (zob. sprawa Beizaras, Levickas przeciwko

Litwie): „Wobec powszechnego wEuropie braku zakazu relacji homoseksual-

nych oraz akceptacji dla debaty ośrodowiskach LGBT+, zachęcenie do coming

out iwywołanie publicznej dyskusji poprzez publikację zdjęcia całujących się

gejów nie może być uznawane za »prowokacyjne« czy »siejące niepokój spo-

łeczny«, nawet w społeczeństwie »przywiązanym do tradycyjnych wartości«.

163

Mark Anthony Norwood wywiesił woknie plakat dostarczony przez Brytyjską Partię

Narodową przedstawiający Bliźniacze Wieże (WTC, World Trade Center) wpłomieniach inapis

„Islam precz zWielkiej Bry tanii – Chroń Ludność Bryt yjską” izostał skazany za podsycanie wro-

gości wobec grupy religijnej.

164 M. A.Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej…, s.433.

165 Wyrok ETPCz zdnia 9 lutego 2012r. wsprawie Vejdeland iInni przeciwko Szwecji, skar-

ga nr1813/07.

166

Treści zawarte wulotkach zawierały stwierdzenia, m.in. że homoseksualizm to „dewia-

cyjna skłonność seksualna”, mająca „moralnie destrukcyjny wpływ na istotę społeczeństwa”,

atakże homoseksualizm jest odpowiedzialny za rozwój HIV iAIDS.Podaję za: European Courts

of Human Rights, Hate speech…, s.4 [odczyt: 13.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi264

Odwołanie się do takich argumentów przez sądy krajowe znamionuje dyskry-

minację (par. 119–124)”167.

Ponadto sędziowie stwierdzili, że: „Samo kpienie, wyszydzanie czy oczernia-

nie członków pewnej grupy aktualizuje obowiązek pozytywny państwa-strony

zart. 8 EKPCz, nawet jeżeli taka działalność nie jest zorganizowana, bardzo

szeroka czy ewidentnie podburzająca do nienawiści (par. 125–127)”168.

Generalnie standard strasburski zpodejrzliwością traktuje kary wolnościowe,

ale wypowiedzi rasistowskie, antysemickie ksenofobiczne nie podlegają ochronie

zart. 10 (Jersild przeciwko Danii), akara pozbawienia wolności za przestępstwo

prasowe da się pogodzić ze swobodą wypowiedzi dziennikarzy zart. 10 EKPCz

jedynie wyjątkowo, wrazie poważnego naruszenia innych praw podstawowych,

np. siania nienawiści lub podżegania do przemocy (Cumpana iMazare prze-

ciwko Rumunii, 2004)169. Sankcje karne ustanowione wcelu ochrony reputacji

czy dobrego imienia innej osoby są akceptowalne wświetle art. 10 EKPCz tylko

wnajcięższych sprawach idotyczą one wypowiedzi nawołujących lub podżega-

jących do nienawiści (Raichinov przeciwko Bułgarii, 2006)170.

Podżeganie do przemocy Trybunał zakwaliﬁkował jako niemieszczące się

wzakresie ochrony artykułu 10 wprzypadku, gdy istnieje celowe ibezpośrednie

użycie sformułowania podżegającego do przemocy igdy istnieje realna moż-

liwość, że do przemocy dojdzie. Wsprawie Sürek przeciwko Turcji171 (nr 3),

przedstawiając walkę owyzwolenie narodowe Kurdów jako „wojnę przeciwko

siłom Republiki Turcji”, publikacja głosiła, że „chcemy prowadzić totalną walkę

owyzwolenie”. Zdaniem Trybunału, „kwestionowany artykuł solidaryzował się

zPartią Pracujących Kurdystanu (PKK) iwyrażał apel owykorzystanie siły zbroj-

nej jako środka do osiągnięcia niezależności narodowej Kurdystanu”. Trybunał

zwrócił także uwagę na kontekst publikacji, tj. poważnych zamieszek zudziałem

sił bezpieczeństwa iczłonków PKK, wktórych wiele osób straciło życie iwwyni-

ku których został wprowadzony stan wojenny wznacznej części południowo-

-wschodniej Turcji172.

167 Wyrok ETPCz zdnia 14 stycznia 2020r. wsprawie Beizaras, Levickas przeciwko Litwie,

skarga nr41288/15, Instytut Studiów iAnaliz, https://isiap.eu/etpcz/beizaras-i-levickas-v-litwa/

[odczyt: 10.02.2020].

168 Ibidem.

169

Zob. więcej: HUDOC, European Court of Human Rights, https://hudoc.echr.coe.int/

eng#{„itemid”:[„001-67816”]} [odczyt: 13.08.2019].

170 Ibidem.

171 Wyrok Wielkiej Izby ETPCz zdnia 8 lipca 1999r. wsprawie (nr3) Sürek przeciwko Tur-

cji, skarga nr24735/94.

172 D.Bychawska-Siniarska, Ochrona prawa do wolności wyrażania opinii na mocy europej-

skiej konwencji praw człowieka, Rada Europy 2018, s.25.

4.5. Wypowiedzi niepodlegające ochronie… 265

Na uwagę zasługują także zalecenia Komitetu Praw Człowieka wGenewie

(General Comment No. 11), który stwierdził, iż każda osoba ma prawo do wolno-

ści nie tylko od dyskryminacji ze względu na rasę, religię ipochodzenie narodowe,

lecz także od podżegania do takiej dyskryminacji. Art. 20 MPPOiP upoważnia

państwa-strony paktu do uchwalenia prawa zakazującego wszelkiego popiera-

nia nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, która stanowi podżeganie do

dyskryminacji, wrogości lub przemocy173.

Podsumowując, koncepcja zakazu nadużycia prawa podkreśla, że organizacje,

które wswoich działaniach dążą do unicestwienia systemu demokratycznego

oraz podważają wartości opierające się na tolerancji, pluralizmie, poszanowa-

niu praw jednostki, nie mogą jednocześnie powoływać się na ochronę praw jed-

nostki. Następuje bowiem wtedy wykorzystywanie przez organizacje skrajne

mechanizmów ochrony praw jednostki w sytuacji „rzekomego” ograniczania

tych praw przez władzę.

Trybunał wStrasburgu wyraźnie rozróżnia pomiędzy autentycznym ipoważ-

nym nawoływaniem do ekstremizmu aprawem do swobodnego wyrażania swo-

ich poglądów. Niestety niejednokrotnie występują pewne problemy interpreta-

cyjne zracji tego, że brakuje deﬁnicji „wyrażeń szerzących nienawiść”. Trudno

jest niejednokrotnie odróżnić prawo do krytyki od mowy nienawiści, przy czym

najwięcej – jak się wydaje – występuje wdyskursie publicznym tzw. szarej mowy

nienawiści, która wprawdzie posługuje się językiem wykluczającym idyskredy-

tującym, jednak nie jest ona jeszcze wyrazem nienawiści wstosunku do danej

osoby lub grupy osób.

Również rozróżnienie tego, czy autor używa argumentacji ad rem czy ad per-

sonam, nie jest inie może być wystarczającą wskazówką do stwierdzenia zaist-

nienia mowy nienawiści, zakwaliﬁkowanej do wyłączenia spod ochrony prawnej.

Stosunkowo ubogie przez wiele lat orzecznictwo strasburskie wzakresie

art. 17 konwencji wskazuje na oszczędne używanie klauzuli nadużycia prawa.

Jednakże wobliczu wzrostu od jakiegoś czasu nastrojów antyliberalnych, popu-

listycznych iekstremistycznych wEuropie iszerzej na świecie pojawia się ryzyko

powstawania grup mających na celu wprzyszłości walkę zdemokracją iodwołu-

jących się także wswojej retoryce do języka nienawiści ipogardy. Może to prowa-

dzić do wielu problemów wniedalekiej przyszłości związanych zograniczeniami

wolności wypowiedzi ze względu na klauzulę nadużycia prawa. Zperspekty-

wy rozwoju mediów społecznościowych, demokratyzacji wolności wypowiedzi

173 UN Human Rights Committee, CCPR General Comment No. 11: Article 20 Prohibition

of Propaganda for War and Inciting National, Racial or Religious Hatred, 29 July 1983, https://

www.refworld.org/docid/453883f811.html [odczyt: 10.05.2020].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi266

wcyberprzestrzeni iłatwego dostępu do czarnorynkowej infrastruktury manipu-

lacyjnej winternecie wielu grupom ekstremistycznym będzie stosunkowo łatwo

dotrzeć ze swoimi skrajnymi ideologiami do innych użytkowników. Problem

nadużywania mediów społecznościowych, wtym szczególnie serwisu Facebook

iTwitter, jest zresztą już od kilku lat przedmiotem krytyki ianaliz.

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi

i paradoks Facebooka

Rewolucja technologiczna, jaką było wpierw upowszechnienie się komputerów,

internetu, następnie opanowanie świata przez smartfony imedia społecznościo-

we, zdeﬁniowała na nowo pojęcia „dezinformacja” i„propaganda”. Stały się one

powszechnymi narzędziami stosowanymi zarówno przez Federację Rosyjską, jak

iinne podmioty państwowe iniepaństwowe174. Infrastruktura techniczna spo-

łeczeństwa informacyjnego jest wykorzystywana także przez „zwykłych” użyt-

kowników do atakowania swoich interlokutorów, podsycania nienawiści, pod-

żegania do niej, atakże do publikowania wszelkich innych treści niezgodnych

zobowiązującym prawem.

Po okresie euforii, kiedy miano nadzieję, że media społecznościowe mogą

zapoczątkować złoty okres globalnej demokratyzacji, wielu badaczy zaniepokoiło

się faktem, iż media te zaczną podważać demokrację, naruszać prawa iwolności

człowieka, wpływać destrukcyjnie na stan debaty publicznej. Problem ten doty-

czy zarówno nowych oraz „niestabilnych demokracji”, jak itzw. starych, dojrza-

łych demokracji (np. Stany Zjednoczone Ameryki iWielka Brytania).

Z jednej strony, media społecznościowe stały się ważnym instrumentem

dla wykluczonych dotychczas zdebaty przez media tradycyjne, pełniącym rolę

strażnika (ang. gatekeeper). Z drugiej jednak – media te niebędące ze swojej

natury ani demokratycznymi, ani niedemokratycznymi stanowią atrakcyjne,

tanie i anonimowe narzędzie wykorzystywane przez aktorów państwowych

iniepaństwowych do rozpowszechniania szkodliwych treści175.

174

e Warsaw Institute Review, Raport: Dezinformacja wEuropie Środkowo-Wschodniej,

Warszawa 2017, https://warsawinstitute.org/wp-content/uploads/2017/11/e-Warsaw-Insti-

tute-Review-Raport-Specjalny-Dezinformacja-w-Europie-Środkowo-Wschodniej-PL-PDF.pdf

[odczyt: 10.10.2019].

175 J. A.Tucker, Y.eocharis, M. E.Roberts et al., From liberation to turmoil: social media

and democracy, „Journal of Democracy” 2017, vol. 28, issue 4, s.46.

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi… 267

Wzwiązku ztym na uwagę zasługują zagadnienia dotyczące następujących

pojęć towarzyszących rozwojowi technologicznemu, tj. „nadużycia kompute-

rowe”, „nadużycia związane zkomputerem”, anastępnie „nadużycia dotyczące

technologii informacyjnej” i„nadużycia związane zmediami społecznościowy-

mi”. Nadużycia związane zFacebookiem, Twitterem, WhatsAppem

176

iinny-

mi serwisami społecznościowymi wynikają zparadoksu towarzyszącego tym

mediom. Nadużywane są również różne narzędzia cyfrowe, platformy inter-

netowe, jak np. platforma Avaaz177 umożliwiająca przesyłanie petycji do władz

publicznych na wybrany temat drogą elektroniczną. Narzędzia te iplatformy

były wykorzystywane do rozpowszechniania zarówno dezinformacji ifałszywek,

jak imowy nienawiści (np. we Francji, Niemczech, Włoszech, Wielkiej Brytanii,

Polsce iHiszpanii)178.

Wliteraturze fachowej przez pojęcie „nadużycie komputerowe”

179

rozumie się

„każdy incydent polegający na zamierzonym zachowaniu, którego oﬁara poniosła

lub mogła ponieść szkodę, zaś sprawca odniósł lub mógł odnieść zysk, wiążący

się zkomputerami”. Donn Parker wskazał cztery rodzaje przeznaczenia kom-

putera lub zgromadzonych wnim danych wtak określonym nadużyciu jako180:

•przedmiot ataku,

176 WhatsApp stał się skutecznym narzędziem rozpowszechniania dezinformacji ifake new-

sów wNigerii, Sierra Leone, Kenii iinnych państwach afrykańskich. Podczas wyborów wSierra

Leone (2018) fałszywki rozpowszechniane na WhatsAppie były także puszczane waudycjach

radiowych, wtrakcie wyborów wKenii (2017) internetowi trolle, korzystając zaplikacji WhatsApp,

tworzyli bazy danych numerów telefonów członków grup dyskusyjnych isprzedawali je partiom

politycznym. Wykorzystywanie aplikacji mediów społecznościowych do walki politycznej było

powszechne wlatach 2015–2020 także wAzji, np. podczas wyborów wIndiach iAmeryce Połu-

dniowej. I tak, podczas prezydenckiej kampanii wyborczej wBrazylii (2018) platformy społecz-

nościowe były wykorzystywane wkampanii Jaira Bolsonaro. M.Cage, op. cit.

177

Avaaz to narzędzie ispołeczność, która tworzy na całym świecie kampanie społeczne,

np. przez tworzenie ipodpisywanie różnego rodzaju petycji, https://secure.avaaz.org/page/pl/

[odczyt: 02.10.2019].

178

W2019r. zinicjatywy Avaaz przebadano podejrzane konta z26 milionami obserwują-

cych, anastępnie zgłoszono ponad 500 grup iproﬁli na Facebooku. Grupa Avaaz oszacowała, że

strony zdjęte w2019r. przez Facebook były przeglądane pół mi liarda razy. Facebook usunął konta

z6 milionami obserwujących przed wyborami do Europarlamentu wmaju 2019r. Strony odkryte

przez grupę Avaaz miały wysoki poziom interakcji, nawet do 500 milionów wyświetleń. E. G.Har-

rison, Far-right Facebook groups 'spreading hate to millions in Europe’, 2019, “e Guardian”,

https://www.theguardian.com/world/2019/may/22/far-right-facebook-groups-spreading-hate-

to-millions-in-europe [odczyt: 02.10.2019].

179

D. B.Parker, Crime by Computer, Charles Scribner’s Sons, New York 1976. Podaję za:

J.Wasilewski, Przestępczość wcyberprzestrzeni – zagadnienia deﬁnicyjne, „Przegląd Bezpieczeń-

stwa Wewnętrznego” 2016, t.8, nr15, s.151.

180 Ibidem.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi268

•

narzędzie wytwarzające specyﬁczne środowisko lub nowe formy dóbr praw-

nych podlegających ochronie,

•środek lub narzędzie służące do popełnienia nadużycia,

•symbol użyty wcelu zastraszenia lub dokonania oszustwa.

Pierwszy rodzaj przeznaczenia nawiązywał do ochrony samych systemów

teleinformatycznych oraz przechowywanych wnich danych wpostaci elektro-

nicznej, które mogą stać się celem działania przestępnego. Drugi nawiązywał

do nowego sposobu postrzegania dóbr prawnie chronionych, które wraz zroz-

wojem cyberprzestrzeni mogą wyrażać się w zupełnie nowych, nieznanych

dotychczas formach. Trzeci – do kategorii nadużyć komputerowych sensu stricto,

wktórych komputer staje się niezbędnym narzędziem do popełnienia przestęp-

stwa, czwarty zaś odwoływał się do tych czynów, dla których komputer staje się

wyłącznie środkiem komunikacyjnym, samo zaś zachowanie można kwaliﬁko-

wać jako przejaw klasycznych form czynów bezprawnych (jak np. oszustwo czy

zniesławienie)181.

Pojęcie „nadużycie komputerowe”, araczej „nadużycie związane zkompute-

rem” pojawiło się wraporcie Organizacji Współpracy Gospodarczej iRozwoju

(OECD) z1986r. „Computer-related Crime: Analysis of Legal Policy” („Przestęp-

stwa związane zkomputerem: analiza polityki legislacyjnej”). Czyn nadużycia

komputerowego został roboczo określony wraporcie jako: „Każde zachowanie

niezgodne zprawem, nieetyczne lub nieuprawnione, odnoszące się do auto-

matycznego przetwarzania oraz przekazywania danych”. Pojęcie „nadużycie

komputerowe” pojawiło się też wobszernej amerykańskiej kodyﬁkacji prawa

nastawionej na kompleksowe zwalczanie zagrożeń komputerowych (Computer

Fraud and Abuse Act), której przepisy stały się podstawowym narzędziem ame-

rykańskiego wymiaru sprawiedliwości wwalce zprzestępstwami popełnianymi

zwykorzystaniem komputera

182

. Drugim wyrażeniem stosowanym wliteraturze

iprawie stało się pojęcie „przestępstwo związane zkomputerem” (ang. computer-

-related crime).

Pojęcie to było wymieniane także wregulacjach ONZ, m.in. w Rezolucji

VIII Kongresu ONZ wsprawie zapobiegania przestępczości i postępowania

zprzestępcami (1990), wktórej tytule się pojawiło (ang. computer-related

crime)183. Na uwagę zasługuje też pojęcie przestępstwa powiązanego ztechno-

181 Ibidem.

182 Ibidem, s.152–153.

183 Rezolucja opublikowana w: Eighth United Nations Congress on the Prevention of Crime

and the Treatment of Oﬀenders, Havana, 27 August – 7 September 1990: report prepared by

the Secretariat, United Nations publication, Sales No. E.91.IV.2), sekcja C, rezolucja nr9, s.140

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi… 269

logią informacyjną (ang. oﬀence connected with information technology), zdeﬁ-

niowane wzwiązku zpracami prowadzonymi nad Zaleceniem Komitetu Mini-

strów Rady Europy Nr R (95)13 zdnia 11 września 1995r. wsprawie „Problemów

karnoprocesowych związanych ztechnologią przetwarzania informacji”184.

Sformułowania „nadużycie komputerowe” i„nadużycie związane zkompute-

rem” pochodzą już zlat 70. XXw. iod tamtego czasu przez kilka dekad nastąpi-

ła eksplozja rozwoju mobilnych technologii komunikacyjnych iinformacyjnych

(smartfony, iphony, laptopy), pojawiły się kolejne określenia, np. „IT oﬀence”, czyli

„przestępstwo dotyczące technologii informacyjnej” („nadużycia dotyczące tech-

nologii informacyjnej”).

Stworzono kolejne generacje prototypu komputera ikolejne generacje tech-

nologii komunikacyjnych iinformacyjnych, wtym zwłaszcza internetu (Web 2.0,

3.0 ikolejne wfazie konceptualnej). Zasadne jest poddanie problemu występo-

wania nowych zagrożeń ponownej reﬂeksji, wtym reﬂeksji naruszeń dóbr oso-

bistych internautów zwykorzystaniem mediów społecznościowych.

Proces demokratyzacji iuniwersalizacji wolności wypowiedzi iwspółwy-

stępująca globalna wolność treści internetowych185 oraz pauperyzacja mediów

społecznościowych wygenerowały nowe zagrożenia wcyberprzestrzeni. Media

społecznościowe stanowią wostatnich latach podstawowe źródło propagandy

idezinformacji wcyberprzestrzeni. Wpoczątkowym etapie procesu upowszech-

niania mediów społecznościowych wobiegu prawnym (europejskim) pojawiły

się wyroki sądowe, zgodnie zktórymi twierdzono, że platformy społecznościowe

były wyłącznie narzędziem wrękach internautów. Po stronie administratorów

inast. Tekst raportu: https://www.unodc.org/documents/congress/Previous_Congresses/

8th_Congress_1990/028_ACONF.144.28.Rev.1_Report_Eighth_United_Nations_Congress_on_

the_Prevention_of_Crime_and_the_Treatment_of_Oﬀenders.pdf [odczyt: 31.01.2020].

184 Problems of Criminal Procedural Law Connected with Information Technology, Recom-

mendation No. R (95) 13 adopted by the Committee of Ministers of the Council of Europe on

11 September 1995 and explanatory memorandum, Council of Europe Publishing, https://rm.coe.

int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016804

f6e76 [odczyt: 31.01.2020].

185 Globalna wolność treści internetowych wynika także zart. 230 Ustawy onormach przy-

zwoitości wtelekomunikacji (Communications Decency Act) z1996r. Artykuł ten zapewnia

ochronę przed usługodawcami iużytkownikami „interaktywnej usługi komputerowej”, którzy

publikują informacje dostarczane przez osoby trzecie. Żaden dostawca lub użytkownik inter-

aktywnej usługi komputerowej nie może być traktowany jako wydawca lub autor jakichkolwiek

informacji dostarczonych przez innego dostawcę informacji. Tym samym nie ponoszą oni odpo-

wiedzialności. Rozwiązanie to jest prawnie dość radykalne, jednakże dzięki temu internauci

mają dostęp do wszelkich informacji, jakie są zgromadzone winternecie, wchodząc na stronę

google.com. Legal Information Institute, Cornell Law School, https://ww w.law.cornell.edu/u sco-

de/text/47/230 [odczyt: 01.03.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi270

nie było obowiązku blokowania określonych treści, wtym tych nienawistnych

iszkalujących dobre imię (wyrok Sądu Rejonowego wWuerzburgu z2017r.)186.

Pogląd ten jest weryﬁkowany, ana uwagę zasługuje nowa polityka Unii Europej-

skiej187 (szczegółowo piszę otym wrozdziale 6).

Pojawienie się cyberprzestrzeni wykreowało nowe środowisko dla działań

bezprawnych. Miejscem popełniania nowoczesnych przestępstw stał się obszar

domeny cyfrowej, zmienił się także sposób rozumienia dobra prawnie chronio-

nego stanowiącego przedmiot zamachu188. Nowe środowisko zostało zdomino-

wane przez propagandę nowego typu, tj. cyfrową, wykorzystującą na szeroką

skalę inteligentne algorytmy uczenia maszynowego, tworzące irozpowszechnia-

jące dezinformacje ijej wsporniki (fake news ideep fake). Sztuczna inteligencja

symuluje wmediach społecznościowych prawdziwe interakcje między ludźmi,

propagując określony pogląd, idee, punkt widzenia, manipulując tym samym

opinią publiczną ideformując debatę publiczną.

Jedną zcech charakterystycznych sieci jest ich „zaraźliwość”, „wirusowość”,

deﬁniowana jako proces przepływu informacji społecznej, wtrakcie którego jed-

nocześnie, wkrótkim okresie wiele osób przekazuje pewne informacje wobrę-

bie swojej sieci społecznej. Informacje te wkrótkim czasie rozprzestrzeniają się

poza te sieci społeczne idocierają do innych, często bardzo odległych. Proces

ten powoduje gwałtowny przyrost liczby osób, do których informacje docierają,

izostają przez nich przekazane dalej189.

Według Eurobarometru, w2018r. zdaniem aż 83% respondentów (zponad

26 tys. przebadanych) przestrzeń medialna wEuropie była „zawirusowana” dez-

informacją izjawisko to stanowiło zagrożenie dla demokracji. Za najbardziej

wiarygodne źródło informacji respondenci postrzegali media tradycyjne (radio

– 70%, telewizja – 66%, prasa drukowana – 63%), aza najmniej wiarygodne uzna-

no internetowe źródła iinternetowe serwisy wideo (tzw. kanały streamingowe),

mediom tym ufało odpowiednio 26% i27% respondentów190.

186

Wyrok dotyczył sprawy Anasa Modamaniego, uchodźcy zSyrii, który po opublikowaniu

wFacebooku selﬁe zkanclerz Angelą Merkel stał się oﬁarą nienawistnej kampanii wcyberprze-

strzeni zudziałem trollingu ihejtingu.

187

Na szczeblu operacyjnym kluczową rolę wzwalczaniu dezinformacji ipropagandy odgry-

wa grupa zadaniowa East Stratcom, stworzona w2015r. wramach Europejskiej Służby Działań

Zewnętrznych (ESDZ), współpracująca zKomórką UE ds. Syntezy Informacji oZagrożeniach

Hybrydowych (działająca wCentrum Analiz Wywiadowczych UE od 2016r.).

188 J.Wasilewski, op. cit., s.171.

189 K.Nahon, J.Hemsley, Going viral, Polity Press, Cambridge 2013, s.16.

190 Flash Eurobarometer 464, Fake News And Disinformation Online Report, 2018, ﬁle:///C:/

Users/admin/Downloads/ ﬂ_464_en.pdf [odczyt: 09.06.2019].

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi… 271

Wnioski zkonsultacji społecznych przeprowadzonych na przełomie 2017/2018

pod patronatem Komisji Europejskiej na temat dezinformacji wcyberprzestrzeni

potwierdziły zaś tezę, zgodnie zktórą media społecznościowe stały się „ideal-

nym” środkiem przekazu dezinformacji zuwagi na: możliwość publikacji wnich

emocjonalnych wypowiedzi (uważało tak aż 88% odbiorców), wcelu sterowania

debatą publiczną (84%) igenerowania zysków osiąganych zich publikacji (65%)191.

Anna Bay i Sebastian Reynolds zNATO Strategic Communications Cen-

tre of Excellence zwrócili uwagę na problem dostępności do tzw. czarnorynko-

wej infrastruktury winternecie, wykorzystywanej zarówno do opracowywania

iutrzymywania oprogramowania manipulacyjnego (programy do automatyzacji,

m.in. do tworzenia botów), jak ido generowania ﬁkcyjnych kont, zapewniania

mobilnych serwerów proxy192 oraz rozwiązań software do aktywacji SMS193.

Narzędziami czarnorynkowej infrastruktury manipulacyjnej są194:

fałszywe konta (ang. fake accounts): konta automatycznie zarejestrowa-

ne (ang. automatically registered account), konta ręcznie zarejestrowane (ang.

manually registered accounts), konta „zhakowane” (ang. hacked accounts);

automatyczna weryﬁkacja (ang. account veriﬁcation), konta mediów spo-

łecznościowych muszą być zweryﬁkowane za pomocą adresu e-mail lub telefo-

nicznie;

3) kontent konta (ang. content): bez zawartości, ze zdjęciem proﬁlowym, ze

zdjęciem proﬁlowanym ikilkoma zdjęciami na osi czasu, ze zdjęciem proﬁlowym,

zdjęciami ipostami na osi czasu;

manipulowanie wskaźnikami społecznościowymi

195

(ang. manipulating

social metric), narzędzia: fałszywe automatyczne konta (ang. fake automated

accounts), platformy „freelance” (ang. ‘ freelance’ platforms), tj. platformy osób

(agenci wpływu), „wymiany lajków” (ang. likes exchanges), tj. narzędzie, które

191

Digital Single Market, Summary report of the public consultation on fake news and online

disinformation, 2018, https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/summary-report-pub-

lic-consultation-fake-news-and-online-disinformation [odczyt: 09.06.2019].

192 Serwer pośredniczący, tj. pośrednik (ang. proxy) to oprogramowanie lub serwer zodpo-

wiednim oprogramowaniem, które dokonuje pewnych operacji (zwykle nawiązuje połączenia)

wimieniu użytkownika. Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Serwer_pośredniczący [odczyt:

01.02.2020].

193 S.Bay, A.Reynolds, Countering e Malicious Use Of Social Media. e Black Mar-

ket For Social Media Manipulation, Ryga 2018, s.18, NATO Strategic Communications Centre

of Excellence, https://www.stratcomcoe.org/black-market-social-media-manipulation [odczyt:

01.02.2020].

194 Podaję za: ibidem, s.7–9.

195 Wskaźniki, tj. polubienia, komentarze, udostępnienie, obserwujący, opinie.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi272

pozwala na wymianę tzw. lajków oraz złośliwe oprogramowania (ang. malicious

software).

Konta na Facebooku iTwitterze stały się podstawowym narzędziem dostę-

pu do platform społecznościowych oraz elementem „startowym” wpierwszym

etapie procesu manipulowania opiniami internautów wmediach społecznoś-

ciowych. Autorzy raportu zauważyli, że przestrzeń dark net (tzw. ciemna sieć)

oferuje wiele zaawansowanych form manipulacji na Facebooku, Twitterze, Insta-

gramie, YouTube, Vkontakte (platforma rosyjska). Przy czym narzędzia iusłu-

gi te wtzw. ciemnej stronie internetu były znacznie wyższe niż wjego otwar-

tej przestrzeni. Wielu dostawców tych usług wykorzystywała identyﬁkowalne

domeny otwartego internetu wcelu reklamowania swoich, umieszczając reklamy

wpopularnych wyszukiwarkach, np. Google, Bing196.

Zraportu „e Black Market For Social Media Manipulation” wynika rów-

nież niepokojący fakt rosyjskiej dominacji na czarnym rynku infrastruktury

manipulacyjnej, tj. zarówno większość dostawców oprogramowania, jak isamej

infrastruktury jest pochodzenia rosyjskiego. Rosja przeznaczała od 600 milionów

do nawet miliarda dolarów rocznie na zaawansowane kampanie dezinformacyj-

ne197. Narzędzia do manipulacji były łatwo dostępne, zaś rynek usług programi-

stycznych, związany głównie ze sprzedażą programów do automatyzacji (czyli

m.in. do tworzenia botów)198 – osiągalny dla każdego internauty.

Boty, trolle, fałszywe konta i fake newsy są wielkim wyzwaniem o cha-

rakterze zarówno jakościowym, jak i ilościowym dla ﬁrm informatycznych

iinternautów. W2018r. Facebook usunął ponad 1,5 mld fałszywych kont, tj.

wdrugim kwartale usunął z serwisu ponad 800 mln takich kont, wtrzecim

kwartale ponad 750 mln199, co daje w sumie ponad 2 mld usuniętych kont

wjednym roku. Wtym samym czasie serwis usunął także prawie 3 mld wia-

domości w formie spamu (wiadomości spamerskie) i interweniował 7,9 mln

razy wprzypadkach szerzenia mowy nienawiści200. Twitter (2018) usunął ponad

196 Do 2018r. platforma transakcyjna online Allegro była wPolsce przestrzenią dla ofert

ztego zakresu. Ibidem, s.7 [odczyt: 01.02.2020].

197 A.Aiken, Disinformation Is aContinuing reat To Our Values And Our Democracy,

Government Communication Service, https://gcs.civilservice.gov.uk/disinformation/ [odczyt:

01.02.2020].

198 S.Bay, A.Reynolds, op. cit., s.18–19 [odczyt: 01.02.2020].

199 Business Insider, Facebook usunął ponad 1,5 mld fałszywych kont wsześć miesięcy, 2019,

https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-technologie/facebook-usunal-ponad-15-mld-

-falszywych-kont-w-szesc-miesiecy/w6xtpmb [odczyt: 15.10.2019].

200 Press.pl, Facebook usunął 2,1 mld fałszywych kont, 2019, https://www.press.pl/tresc/

56295,facebook-w-trzech-kwartalach-usunal-2_1-mld-falszy wych-kont [odczyt: 15.10.2019].

4.6. Nadużycia związane z mediami społecznościowymi… 273

70 mln kont podejrzanych o szerzenie dezinformacji. Stworzono wewnętrz-

ną grupę zadaniową Twittera, mającą identyﬁkować konta prowadzone przez

Agencję ds. Badań Internetowych201.

Wzorując się na typologii zaproponowanej przez Dona B. Parkera, można

zaproponować cztery rodzaje nadużyć związanych zmediami społecznościo-

wymi (zob. tabela 4.2).

Tabela 4.2. Przeznaczenie mediów społecznościowych i rodzaje ich nadużyć 202203204

Rodzaj przeznaczenia mediów społecznościowych Rodzaj naduż yć związanych zmediami społecznościowym i

Jako przedmiot ataku

Czarnorynkowa infrastruktura manipulacyjna (ang. black-mar-

ket infrastructure): fałszy we konta, automat yczna weryﬁkacja,

fałszywy, zmanipulowany kontent, narzędzia do manipulowania

wskaźnikami społecznościowymi

Jako narzędzie w ytwarzające specy ﬁczne środowisko

Propaganda komputacyjna (ang. computational propaganda),

wirtualna kabina pogło sowa, spam

Jako nar zędzie, środek s łużące do pope łnienia nadu życia

Trolling, botting, patostreaming, phishing203, doxing204

Jako symbol użyty wcelu zastraszenia lub dokonania

oszustwa

Hejting, cyber-bulling, ﬂa ming, zni esławienie, zn ieważeni e, dez-

inform acja, fake news, deepfake

Źródło: Opracowanie własne na podstawie klasyfikacji nadużyć komputerowych Dona B.Parkera

(D. B.Parker, Crime by Computer, Charles Scribner’s Sons, New York 1976).

Można przyjąć, iż „nadużyciem związanym z mediami społecznościowy-

mi” jest każdy incydent polegający na zamierzonym zachowaniu, którego oﬁara

poniosła lub mogła ponieść szkodę, zaś sprawca odniósł lub mógł odnieść zysk,

wiążący się zkorzystaniem zmediów społecznościowych.

201 C.Timberg, E.Dwoskin, Twitter is sweeping out fake accounts like never before, putting

user growth at risk, 2018, “e Washington Post”, https://www.washingtonpost.com/techno-

logy/2018/07/06/twitter-is-sweeping-out-fake-accounts-like-never-before-putting-user-growth-

-at-risk/?noredirect=on&utm_term=.afc1560b7751 [odczyt: 23.09.2019].

202

Wymienione rodzaje przeznaczenia mediów społecznościowych izgromadzonych wnich

danych częściowo przeplatają się zakresowo, każdy znich odnosi się do różnych form dokony-

wania nadużyć. Zob. więcej: D. B.Parker, Crime by Computer, Charles Scribner’s Sons, New York

1976.

203 Phishing kont wmediach społecznościowych – nieuprawnione przejęcie konta użytkow-

nika przez specjalnie przygotowane wtym celu inne konto przypominające powiadomienie od

administratora.

204

Doxing to technika śledzenia kogoś lub zbierania informacji oosobie korzystającej ze

źródeł winternecie (od słowa wjęzyku angielskim „docx” – dokumenty). Metoda doxing opiera

się wyłącznie na zdolności hakera do rozpoznawania cennych informacji oswoim celu iwyko-

rzystywania tych informacji na swoją korzyść. Opiera się również na pomyśle: „Im więcej wiesz

oswoim celu, tym łatwiej będzie można znaleźć jego wady”. Doxing, Urban Dictionary, https://

www.urbandictionary.com/deﬁne.php?term=doxing [odczyt: 27.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi274

Facebook, Twitter i inne media społecznościowe z jednej strony pełnią

funkcje: informacyjną, komunikacyjną, kreacyjną, motywującą iaktywizującą

(np. crowdfunding205, haktywizm), ale także dezinformacyjną idemobilizującą

(np. slaktywizm

206

). Media społecznościowe stały się narzędziem do rozpo-

wszechniania propagandy, mowy nienawiści, teorii spiskowych i postprawdy

oraz narzędziem służącym do inwigilacji na masową skalę207. Wrękach eks-

tremistów posłużyły do atakowania instytucji demokratycznych. Korelacja

czynników, tj. korzystanie zmediów społecznościowych, polaryzacja polityczna

irozpowszechnianie dezinformacji może się okazać istotnym czynnikiem pro-

wadzącym do podważania jakości współczesnych demokracji208. Ten paradoks

Facebooka zjednej strony pozwala na rozpowszechnianie wszelkich informacji,

poglądów iopinii zgodnie z zasadą „neutralności sieciowej”209, zdrugiej zaś –

może się przyczynić do dławienia wolności wypowiedzi i niszczenia wolnej

i pluralistycznej debaty w demokratycznym społeczeństwie, burzonej przez

propagandę, manipulację imowę nienawiści rozsiewaną niczym wirus wplat-

formach społecznościowych.

Zarówno struktura, jak i funkcje Facebooka stanowią poważny problem

w jego funkcjonowaniu. Siva Vaidhyanathan wymienił: rozprzestrzenianie

się nieprawdziwych iwprowadzających wbłąd informacji (zanieczyszczanie

informacyjne), propagowanie treści silnie oddziałujących na emocje izjawisko

205

Crowdfunding – tzw. ﬁnansowanie społecznościowe, wktórym wybrany projekt jest

ﬁnansowany przez drobne, jednorazowe wpłaty dokonywane przez zainteresowane osoby.

206 Slaktywizm to aktywizm społeczny lub polityczny polegający na wykonywaniu wyłącz-

nie prostych zadań niewymagających zaangażowania, np. pisanie postów winternecie lub pod-

pisywanie internetowych petycji. Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/slaktywizm [odczyt:

15.05.2020]. Nie powoduje istotnych praktycznych skutków, przyczynia się do samozadowolenia

osoby biorącej udział.

207

W2013r. skalę inwigilacji prowadzonej winternecie przez amerykańskie służby ujaw-

nił sygnalista Edward Snowden, były współpracownik Agencji Bezpieczeństwa Narodowego

USA.Władze amerykańsk ie stworzyły programy, np. PRISM, które umożliwiały monitorowanie

ruchu wsieci na całym świecie, bezpośrednio podłączały się do kanałów komunikacyjnych naj-

większych ﬁrm teleinformatycznych iserwisów społecznościowych. Wzwiązku zdoniesieniami

Snowdena omasowej inwigilacji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka traﬁło wiele spraw

dotyczących szerokiego stosowania inwigilacji przez władze krajowe (m.in. Centrum för Rätt visa

przeciwko Szwecji, wyrok ETPCz zdnia 19 czerwca 2018, skarga nr35252/08).

208 J. A.Tucker, Y.eocharis, M. E.Roberts, P.Barberá, op. cit., s.46–59.

209 Google, Twitter, Facebook, Amazon, YouTube, Intel, Oracle, Cisco, Wikipedia iinne są

ﬁrmami amerykańskimi funkcjonujący mi na podstawie amerykańskiej kultury prawnej, wktórej

decydującą rolę odgrywają m.in. swoboda przepływu informacji winternecie izasada „sieciowej

neutralności”, odrzucająca jakąkolwiek dyskryminację ze względu na zawartość przekazu, toż-

samość nadawcy czy zastosowaną aplikację. Zob. więcej: T. G.Ash, Wolne słowo. Dziesięć zasad

dla połączonego świata, Wydawnictwo Znak, Kraków 2018, s.40.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 275

algorytmizacji itzw. bańki ﬁltrującej210. Medioznawca zakwaliﬁkował Facebook

jako zarówno „machinę” przyjemności, protestu idobra, jak i inwigilacji, „kra-

dzieży” uwagi, dezinformacji, polityki inonsensu211.

Aktualne ikonieczne wydają się być działania ze strony decydentów poli-

tycznych, podjęte zwłaszcza w okresach przejściowych, azwiązanych zinten-

sywnym procesem komercjalizacji ipauperyzacji kolejnych generacji technologii

ICT.Rozwojowi infrastruktury technologicznej zawsze towarzyszy problem nad-

użyć, prowadzących do naruszeń dóbr materialnych iniematerialnych podmio-

tów. Konsekwencje korzystania zjuż dostępnych technologii sprawiają, iż proces

stopniowego rozszerzania legislacyjnego jest nieunikniony. Problemem jednak

może się okazać brak woli ze strony podmiotów państwowych do podjęcia dzia-

łań naprawczych związanych zprzejawami nadużyć wynikających zkorzystania

ztechnologii informacyjnych ikomunikacyjnych. Woli wynikającej np. zkalku-

lacji politycznej. Zgodnie znią bowiem brak podjętych działań umożliwia tym

podmiotom pozornie anonimową propagandyzację, choć stale profesjonalizu-

jącą się izanieczyszczenie dezinformacyjne wcyberprzestrzeni sprzyjające ich

przyszłym interesom politycznym. Możliwe staje się rozpowszechnianie szarej

iczarnej propagandy zniszczenia, zamętu ipolaryzacji na niespotykaną dotąd

skalę przez agentów wpływu, którymi stali się wdobie internetu Web 2.0 płatni

trolle oraz sztuczna inteligencja.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki

wspołeczeństwie informacyjnym

Wcyberprzestrzeni występuje wiele różnych ośrodków propagandowych: grup

ekstremistycznych propagujących swój „jedynie prawdziwy” punkt widzenia,

partii politycznych korzystających ztego rodzaju manipulacji iinnych ośrodków

sympatyzujących ztymi podmiotami, wreszcie sami użytkownicy oradykalnych

poglądach.

Stosowaną przez nich strategię „szerzenia zamętu i chaosu” można okre-

ślić klasycznym terminem „wojny podjazdowej wcyberprzestrzeni”. Ekstremi-

ści iradykałowie odgrywają wniej kluczową rolę, bo rozbijają grupy społeczne.

Grupy rozpowszechniające propagandę polaryzacyjną są nazywane „grupami

nienawiści” (ang. hate groups).

210

S.Vaidhynathan, Antisocial Media. Jak Facebook oddala nas od siebie izagraża demo-

kracji, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2018, s.15–16.

211 Ibidem.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi276

Propagowanie nienawiści, podsycanie niesnasek i animozji narodowych,

podtrzymywanie konﬂiktów społecznych, stygmatyzacja, klasyﬁkacja, dehu-

manizacja idyskryminacja wybranych grup społecznych, język pogardy, wro-

gości inienawiści stały się narracją medialną ipolityczną212 (proces polityza-

cji mowy nienawiści) wykorzystywaną wostatnim czasie także w systemach

demokratycznych.

Polityzacja mowy nienawiści staje się m.in. konsekwencją rozwoju skrajnie

prawicowych ruchów wEuropie ijest organicznie połączona z nacjonalistycz-

ną demagogią tak, że oba zjawiska wspierają się wzajemnie. Ten proces upoli-

tyczniania mowy nienawiści materializuje się wtym sensie, iż siły polityczne

posługują się mową nienawiści jako narzędziem polityki do osiągania doraźnych

celów politycznych, najczęściej albo do zdobycia władzy ijej podtrzymania, albo

odwrócenia uwagi opinii publicznej od innych niewygodnych dla siebie aktual-

nych problemów związanych ze sprawowaniem władzy213.

Odradzająca się skrajnie prawicowa ideologia wEuropie przekłada się nie

tylko nafunkcjonowanie partii politycznych, np.: Partii Niepodległości Zjedno-

czonego Królestwa wWielkiej Brytanii, Partii Wolności wHolandii, Alternatywy

dla Niemiec, Frontu Narodowego we Francji, Ruchu Pięciu Gwiazd we Włoszech,

ale oddziałuje również naróżne aspekty życia społecznego. Coraz bardziej nega-

tywne podejście doimigrantów imniejszości nadaje ton nie tylko skrajnie prawi-

cowym ipopulistycznym partiom, ale także działaniom wielu formalnych inie-

formalnych grup. Wpływa nie tylko naich działania, aletakże kształtuje ich język,

tematy debat, słownictwo iretorykę, wspierając dalsze przenikanie domediów.

212 Mowa nienawiści odzwierciedla negatywne nastawienie nacjonalistów doróżnych grup

ijest pożywką dla skrajnie prawicowych ruchów instytucjonalizujących agresywny dyskurs. Jest

tosprzężenie zwrotne, które można zauważyć również wrelacjach między mową nienawiści

aprzestępstwami znienawiści. Mowa nienawiści stała się typowym zachowaniem wśród polity-

ków, bo przykładowo w2012r. ponad 40% badanych respondentów wUnii Europejskiej wskazało,

żeobraźliwe w ypowiedzi polityków skierowane doosób LGBT+ byłypowszechne wich państwie,

awniektórych – nawet 90% ankietowanych dostrzegło ten proces polityzacji mowy nienawi-

ści. Średnio 44% badanych wośmiu krajach powiedziało, żerównież antysemityzm był dużym

problemem wżyciu politycznym. Polityczna mowa nienawiści była połączona zmową nienawiści

wmediach. Tasama ankieta pokazała, żewpaństwach, wktórych respondenci wskazali nawyso-

ki stopień antyżydowskiego resentymentu, pojawiało się także dużo antysemickich doniesień

wmediach. Badania przeprowadzone wramach mechanizmu Agencji Praw Podstawowych Unii

Europejskiej zob. więcej: M.Hodun, Liberalna strategia przeciwko mowie nienawiści wsieci, s.4,

Mowanienawisci.info, http://www.mowanienawisci.info/wp-content/uploads/2014/12/mowa_

nienawisci_PL8dd_WEB1.pdf [odczyt: 14.08.2019]. Autor był jednym zpomysłodawców ireali-

zatorów projektu Hejt Stop, http://hejtstop.pl/ [odczyt: 14.08.2019].

213 Na temat fenomenu procesu upolitycznienia zob. więcej: M. Karwat, Ostatusie pojęcia

„polityczności”, [w:] Polityczność ipolityka wreﬂeksji teoriopolitycznej, (red.) M.Karwat, B.Kacz-

marek, „Studia Polityczne” 2015, vol. 37, s.33–47.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 277

Apologeci poglądów radykalnych iekstremistycznych wwarunkach aktual-

nych uwarunkowań rządzących rynkiem mediów masowych potraﬁą sprawnie

znich korzystać, anawet, gdy jest to utrudnione, dysponują szerokimi możli-

wościami, jakie wzakresie kształtowania opinii publicznej dają media społecz-

nościowe. Aktywność „grup dysydenckich” mających odwagę isiłę głoszenia

alternatywnych poglądów kształtują tak zwane „głośne mniejszości”, będące

obok „milczących większości” praktycznym efektem oddziaływania hipotezy

spirali milczenia autorstwa Elisabeth Noelle-Neumann214.

Wmyśl teorii spirali milczenia świadomość posiadania poparcia opinii pub-

licznej sprzyja wyrażaniu na głos zgodnych znią poglądów, zaś wprzeciwnym

przypadku – zachowaniu milczenia. Tym samym następuje spiralny proces

wyciszania jednych poglądów, awzmacniania opinii innych. Izjawisko to ma

charakter kuli śnieżnej215.

Współczesne zjawisko spirali milczenia dodatkowo rezonowane jest opłaca-

nym trollingiem sieciowym, algorytmizacją ibottingiem, które przyczyniają się

do wzmacniania irozszerzania poglądów dotychczas niszowych. Rozrastająca

się propaganda komputacyjna wzmacnia „spiralę milczenia” E.Noelle-Neumann.

Wzrastające zjawisko mowy nienawiści jest największym wyzwaniem dla

ochrony praw człowieka, społeczeństwa, funkcjonowania stabilnej demokracji

iinstytucji publicznych. Może się stać przedpolem dla niebezpiecznej propa-

gandy polaryzacyjnej.

Zdaniem Adama Bodnara216: „Spokojne lata integracji europejskiej stworzyły

wrażenie, że prawa wolnych obywateli na naszym kontynencie są już dostatecz-

nie mocno inieodwracalnie zagwarantowane. Nie spodziewaliśmy się, że historia

wpewnym sensie może zawrócić. Że pojawią się wEuropie regiony iśrodowiska,

które wpraktyce będą kwestionowały podstawowe wartości demokratyczne, rolę

konstytucji, ideę praworządności. Jak również, że wtak szybkim tempie może

dojść do wzrostu skrajnych nastrojów anty-imigranckich oraz nowych zagrożeń

związanych zrozwojem technologii”217.

Mowa nienawiści, hejt ihejting są wyrazem nadużywania wolności wypowie-

dzi. Wliteraturze przedmiotu nie ma zgodności co do tego, czy termin „hejt” jest

pojęciem szerszym wstosunku do pojęcia „mowa nienawiści”, czy jest odwrotnie.

214 S.Gawroński, P.Piątkiewicz, Wykorzystanie monitoringu mediów wbadaniach ekstremi-

zmu politycznego, „Polityka iSpołeczeństwo” 2018, nr 3 (16), s.13.

215 Zob. więcej: E.Noelle-Neumann, Spirala milczenia, Wydawnictwo Zysk iS-ka, Poznań

2004.

216 Rzecznik Praw Obywatelskich wlatach 2015–2020.

217

Rzecznik Praw Obywatelskich, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/europie-potrzebny-

-jest-nowy-kongres-wiedenski-adam-bodnar-w-austrii [odczyt: 14.04 2017].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi278

Wjęzyku angielskim słowo „hejt” (ang. hate) oznacza nienawiść, a„hate

speech” – mowę nienawiści. „Hejt”218 to jedna zform dewiacyjnych zachowań

występująca zarówno wdyskusjach prowadzonych za pośrednictwem internetu,

jak ipoza nim, np. widoczna podczas niektórych kontrmanifestacji, jak również

podczas zjawiska przemocy stadionowej219.

Nieostrość semantyczna terminu „hejt” uniemożliwia stworzenie jednej

uniwersalnej deﬁnicji. Hejterstwo (jako działanie), według Marty Juzy, polega

na używaniu obelżywego języka, pogardliwej ocenie zjawisk, znieważaniu roz-

mówców oraz wyrażaniu agresji inienawiści220.

Istotą hejtu jest napastliwy i pogardliwy styl wypowiedzi onegatywnym

wydźwięku (język nienawiści). Zespół środków językowych użytych w hejcie

ma na celu szerzenie nienawiści w stosunku do osoby221. Hejt to także zbiór

problemów, wśród których można wyróżnić: język wrogości, mowę nienawiści,

mechanizmy stygmatyzacji i piętnowania oraz trolling222. Współczesny język

nienawiści ma charakter relacjonowania faktów i odzwierciedlania rzeczy-

wistości społecznej i kulturowej. Realizuje też inne cele, np. perswazyjnego

i manipulacyjnego kreowania pożądanej rzeczywistości. Współczesny język

mediów z jednej strony odzwierciedla prymitywność i brutalność dyskursu

publiczno-politycznego, az drugiej zaś – sam przyczynia się do tabloidyzacji

komunikowania społecznego. Jednym zelementów tego zjawiska jest język nie-

nawiści, którym etykietuje się wybrane wypowiedzi, czyny, postawy idziałania

życia publicznego223.

218

Wróżnego rodzaju publikacjach używane są również słowa: „hejting”, „hejtowanie”, „hej-

tować”, „hejterstwo”, „hejter”, „hejterski”.

219 J.Rządkowski, M.Napierała, M.Cieślicka et al., Agresja wśród kibiców piłki nożnej,

https://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/handle/item/1189/Agresja%20wsrod%20kibicow%20

pilki%20noznej.pdf?sequence=1&isA llowed=y [odczy t: 23.08.2019]; M.Chrzczonowicz, M.Piase-

cki, A.Ambroziak, „Cała Polska śpiewa znami, wypierdalać zpedałami!”. Nienawiść nie zatrzy-

mała Marszu Równości, 2018, Oko.Press, https://oko.press/cala-polska-spiewa-z-nami-wypier-

dalac-z-pedalami-nienawisc-nie-zatrzymala-marszu-rownosci/ [odczyt: 23.08.2019]; D.Sitnicka,

A.Amroziak, „Nie jesteśmy zarazą!”. Ulicami Płocka przeszedł pierwszy Marsz Równości . Byliśmy

tam, 2019, Oko.Press, https://oko.press/nie-jestesmy-zaraza-ulicami-plocka-przeszedl-pierwszy-

-marsz-rownosci-relacja-oko-press/ [odczyt: 23.08.2019].

220

M.Juza, Hejterstwo wkomunikacji internetowej. Charakterystyka zjawiska, przyczyny

isposoby przeciwdziałania, „Proﬁlaktyka Społeczna iResocjalizacja” 2015, nr25, s.29.

221 E.Dziwak, Od egalitarności do inkluzywności. Hejt jako następstwo komercjalizacji inter-

netu, „Zeszyty Prasoznawcze” 2019, t.62, nr1 (237), s.113.

222 S.Stasiewicz, Hejt – zło odwieczne czy kulturowy nowotwór, [w:] Hejterstwo. Nowa prak-

tyka kulturowa? Geneza, przypadki, diagnozy, (red.) J.Dynkowska, N.Lemann, M.Wróblewski,

A.Zatora, Łódź 2017, s.19.

223

M.Dróżdż, Język nienawiści wdyskursie medialnym, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia

Litteraria Polonica” 2016, nr1 (31), s.21–31.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 279

Hejt jest pewnym przejawem agresji. Oile nienawiść jest deﬁniowana wkate-

gorii odczuwania, to hejt jest deﬁniowany wkategorii czynności. Tym samym

hejt stanowi ujemny element aktu komunikacyjnego, anie przejaw emocji. Jest

słownym aktem komunikacyjnym. Wreszcie słowo to wyraża ambiwalentny sto-

sunek internautów, dla innych może być także czynnością atrakcyjną224.

Hejt jest przejawem agresji, ale nie można go rozpatrywać bez odniesienia do

kategorii emocji. Hejtowanie jest formą zachowań dewiacyjnych, apojawienie się

agresji jako motoru dla tej czynności jest nierozerwalnie związane zpojawieniem

się innych stanów emocjonalnych, np. frustracji, nienawiści czy lęku. Zakres

hejtu wydaje się być szerszy wstosunku do mowy nienawiści. Gdzie są jednak

granice pomiędzy hejtem amową nienawiści? Wydaje się, iż istotą mowy nie-

nawiści są uprzedzenia, negatywne stereotypy, stygmaty utrwalone społecznie,

adotyczące pochodzenia narodowego, etnicznego, rasowego, wieku, tożsamo-

ści płciowej, orientacji seksualnej, wyznania, bezwyznaniowości iinnych cech

wrodzonych lub nabytych. Mowie nienawiści może towarzyszyć lub nie „zwykły”

hejt wstosunku do osób stygmatyzowanych.

Hejt wświetle polskiego Kodeksu karnego z1997r. (dalej: k.k.) może przybrać

różną postać. Itak, działania podejmowane wramach hejtingu mogą wypełniać

znamiona następujących przestępstw: zniesławienia (art. 212 k.k.), znieważenia

(art. 216 k.k.), znieważenia funkcjonariusza publicznego (art. 226 k.k.), nawoły-

wania do nienawiści zpowodów dyskryminacyjnych (art. 256 k.k.), publicznego

znieważania zpowodów dyskryminacyjnych (art. 257 k.k.), atakże nękania innej

osoby, np. listami lub komentarzami winternecie – tzw. stalking

225

(art. 190a k.k.),

hejtu wpostaci groźby karalnej ocechach dyskryminacyjnych (art. 119 k.k.) czy

publicznego znieważenia Prezydenta RP (art. 135 par. 2 k.k.).

Hejt ihejting są wyrazem agresji icyberagresji. Podobnie wyrazem agresji,

atakże sposobem na jej prezentację jest patostreaming.

224

Zdaniem Jerzego Bralczyka, hejt jest także pewnym rodzajem zabawy (sic!), która jest

społecznie szkodliwa. Forum Blog Gdańsk, 2015, Rozmowa: Czy winternecie komunikujemy

się mówiąc inaczej niż poza nim?, YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=ph1NlusPSCI

[odczyt: 23.08.2019].

225 Stalking – art. 190a k.k.: par. 1: „Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej

najbliższej wzbudza uniej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza

jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”; par. 2: „Tej samej karze podlega, kto,

podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe wcelu

wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej”; par. 3: „Jeżeli następstwem czynu określonego

wpar. 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawie-

nia wolności od roku do lat 10”; wreszcie par. 4: „Ściganie przestępstwa określonego wpar. 1 lub 2

następuje na wniosek pokrzywdzonego”.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi280

Patostreaming (od słów: patologia iang. streaming – strumień) jest pewną

formą odpowiedzi na zapotrzebowanie na „okrucieństwo” uosób homo crudelis

(tzw. człowiek okrutny) odczuwających przyjemność zprzyglądania się okrucień-

stwu, krwawym vendettom, ﬁlmom pełnym przemocy226.

Wdawnych czasach formę „okrutnej rozrywki” dostarczały publiczne egze-

kucje, niejednokrotnie krwawe iszczegółowo zaplanowane przez władze. Michel

Foucault nazywał tego typu przedstawienia „liturgią kaźni”, rytuałami pub-

licznie ujawniającymi cały swój przepych zdoniosłą rolą kata227, wzbudzający-

mi emocje nazywane przez badacza „emocjami szafotu”. „Oﬁary” krwawych

egzekucji mogły też liczyć na pośmiertną sławę228. Patostreaming jest nowym

terminem na określenie zjawiska, które nie jest nowe. Przed erą cyfrową były

znane itransmitowane wtelewizji, aobecnie także winternecie, improwizowane

„potyczki” wrestling. Wlatach dwutysięcznych terroryści zDaesh229 „rozsławia-

li” wpropagandowy sposób swoje okrutne ikrwawe mordy, gwałty itortury za

pośrednictwem mediów społecznościowych, szczególnie naTwitterze iYouTube.

Przekazy internetowe propagandystów zISIS publikowane wlatach 2013–2019

charakteryzowały się wysokim stopniem brutalności isadyzmu230.

226

P.Siedlanowski, Homo crudelis? Patostream – kolejna patologia wsieci, BEM 2/2018, s.47,

Katolicki Uniwersytet Lubelski, http://www.kul.pl/ﬁles/819/2_2018/siedlanowski_bem_2_2018.

pdf [odczyt: 23.08.2019].

227 „Kat jest nie tylko kimś, kto egzekwuje Prawo, ale kimś, kto manifestuje siłę; to nośnik

gwałtu, nakładającego się na gwałt zbrodni, aby ją pokonać […]. Kaci dokonują wszelkich okru-

cieństw wobec zbrodniarzy, traktując ich, bijąc izabijając, jakby mieli do czynienia ze zwierzę-

tami. Aprzez długi czas ten nawyk nie zginie. Jest też wceremonii kaźni coś zwyzwania icoś

zpojedynku. Jeśli kat triumfuje, jeśli zdoła oddzielić za jednym zamachem głowę, którą kazano

mu ściąć, pokazuje ją ludowi, odkłada na ziemię, anastępnie kłania się publiczności, która wyra-

ża aplauz pod jego adresem klaszcząc wdłonie ”. M.Foucault, Nadzorować ikarać. Narodziny

więzienia, Fundacja Aletheia, Warszawa 1998, s.51–52.

228 „Bywało, że skazani stawali się po śmierci czymś wrodzaju świętych, których pamięć

czczono, aich groby otaczano szacunkiem. Niektórzy na trwałe zyskiwali sławę bohaterów pozy-

tywnych, wstosunku do innych chwała iodraza nie oddzielały się od siebie, ale współistniały

przez długi czas jako dwie strony tego samego wyobrażenia”. Ibidem, s.66.

229 Określenie Daesh pochodzi od arabskojęzycznej wersji tej nazwy (ad-dawla al-islâmiyyafî

al-‘irâqwaash-shâm) ima na celu podkreślenie, że wbrew intencjom terrorystów ich organizacja

nie jest państwem. Organizacja ta sama siebie nazywa Państwem Islamskim. Powstała na bazie

Państwa Islamskiego wIraku iwLewancie/Syrii (ISIL/ISIS).

230

Przekazy propagandowe ISIS były przeznaczone dla różnych odbiorców, część znich

była tworzona na użytek „wewnętrzny” wcelu zastraszania wrogów (egzekucje żołnierzy Basha-

ra al-Assada), pozostałe – dla międzynarodowego audytorium (egzekucje zagranicznych dzien-

nikarzy). Dokumentowane akty barbarzyństwa zawierały duży ładunek emocjonalny, mający

na celu wpływ na radykalizację postaw islamistycznych iantydżihadystycznych. Spoiwem tego

procesu miało być odwoływanie się do pierwotnych ludzkich instynktów (homo crudelis) wcelu

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 281

„Emocje szafotu” towarzyszą także popularnym wspołeczeństwie informa-

cyjnym grom komputerowym. Od lat obserwowany jest fenomen popularno-

ści gier zwłaszcza typu FPS (ang. ﬁrst personal shooter)231. Powszechną wnich

praktyką jest działanie polegające np.: na ostrzelaniu nieuzbrojonej ludności

cywilnej, stosowaniu brutalnych tortur za pomocą różnych narzędzi, używanie

broni powodującej nadmierne cierpienie232 . Przedstawiciele Międzynarodowego

Komitetu Czerwonego Krzyża przestrzegają przed negatywnymi konsekwencja-

mi tych gier. Projektowane są one na podstawie scenariusza, w którym naru-

szane są wszelkie reguły prawa humanitarnego. Są też współodpowiedzialne za

występujący wśród młodych internautów efekt kabiny pilota.

Transmisje patostreamingowe233, obecne wtakich serwisach jak YouTube,

Facebook czy Instragram, nie są zgłaszane administratorowi jako niezgod-

ne zregulaminem serwisu, a dostęp do nich jest bezpłatny inieograniczony.

Administratorzy serwisu mogą wprawdzie oznaczyć publikowane materiały jako

dostępne dla osób dorosłych, żądając przed wejściem odpowiedniej deklaracji,

jednakże zabezpieczenie takich materiałów w taki sposób w praktyce nicze-

uświadomienia wrogom niezłomności ikrwawej skuteczności ISIS.Przekazy były adresowane

do młodzieży islamskiej (odbiorców najbardziej narażonych na manipulacje) itworzono ad hoc

grupy sympatyków (sieci współpracy), które pełniły rolę rekrutacyjną dla dalszych działań ter-

rorystycznych. Zob. więcej: M.Dąbrowska, P.Rybiński, Dezinformacja jako narzędzie kreowania

wizerunku. Część I– działalność medialna ISIS, „Obronność. Zeszyty Naukowe” 2017, nr4 (24);

zob.: G. R.Bunt, Islam in the Digital Age. E-Jihad, Online Fatwas and Cyber Islamic Environments,

Pluto Press, London 2003.

231 Gry FSP polegają na bezpośrednim wcieleniu się wpostać przez oglądanie ireagowanie

na bodźce zperspektywy pierwszoplanowej. Gracz nie widzi wcałości swojej osoby, ajedynie

poszczególne partie swojej postaci, np. ręce izreguły trzymaną wnich broń. Najchętniej wybie-

rane są te gry, które cechują się wysokim stopniem przemocy. Wartość przemysłu gier kompu-

terowych w2012r. została oszacowana na 50 mld USD, przy czym rynek tzw. gamiﬁcation stale

się rozrasta itym samym szacowana kwota również. Wartość światowego rynku gier w2018r.

wyniosła już 134,9 mld USD.Gamesindustry.biz, https://www.gamesindustry.biz/ [odczyt:

24.08.2019]. Zainteresowanie grami stale rośnie, przykładowo średnia pensja profesjonalnego

gracza e-sportowego to ponad 50 500 dolarów rocznie, awielkość nagród pieniężnych przezna-

czonych na turnieje e-sportowe przekroczyła w2018r. aż 140 mln dolarów. Gamesindustry.biz,

https://www.gamesindustry.biz/ [odczyt: 24.08.2019].

232 W2012r. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża wGenewie zorganizował kon-

ferencję zprzedstawicielami producentów gier komputerowych, której efektem końcowym był

raport poruszający kwestię łamania prawa humanitarnego ipropozycja dalszej współpracy. Wię-

cej na temat kwestii naruszania prawa wgrach komputerowych isamej inicjatywie MKCK wtej

sprawie: A.Bloch, Łamanie prawa humanitarnego wgrach komputerowych, „Wrocławskie Studia

Sądowe” 2014, nr4, s.22–31.

233

Patostream przedstawia m.in.: upijanie się do nieprzytomności, zażywanie środków odu-

rzających, wyzwiska, awantury, bójki, poniżanie, podpalanie osób, załatwianie potrzeb ﬁzjolo-

gicznych iinne.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi282

go nie gwarantuje. Warto zauważyć, iż wybrane transmisje posiadają nawet

milion subskrypcji234.

Patostream (patotreści) może wypełniać znamiona wielu przestępstw. Wjed-

nych przestępstwem może być przedmiot takiej transmisji, np. przestępstwo

znieważenia (art. 216 k.k.), zniesławienia (art. 212 k.k.), naruszenie nietykalności

cielesnej (art. 217 k.k.), zniszczenie cudzej rzeczy (art. 288 k.k.)

235

. Winnych przy-

padkach znamiona przestępstwa wypełnia sam przekaz patostreamingu, mogą

to być: publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa, publiczne nawoły-

wanie do przeciwdziałania przemocą aktowi stanowiącemu źródło powszechnie

obowiązującego prawa, publiczne pochwalanie popełnienia przestępstwa (art. 52a

Kodeksu wykroczeń, dalej: k.w.), dopuszczanie się nieobyczajnego wybryku,

zamieszczenie wmiejscu publicznym nieprzyzwoitego ogłoszenia, napisu lub

rysunku albo używanie słów nieprzyzwoitych (art. 141 k.w.), publiczne nawoły-

wanie do wszczęcia wojny napastniczej lub publiczne pochwalanie wszczęcia lub

prowadzenia takiej wojny (art. 117 par. 3 k.k.), publiczne znieważenie Narodu lub

Rzeczypospolitej Polskiej (art. 133 k.k.), publiczne znieważenie Prezydenta RP

(art. 135 par. 2 k.k.), obrażanie uczuć religijnych przez publiczne znieważenie

przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykony-

wania obrzędów religijnych (art. 196 k.k.), publiczne pochwalanie lub propago-

wanie zachowania ocharakterze pedoﬁlskim (art. 200b k.k. iinne)236.

Innym przykładem nadużywania wolności wypowiedzi jest mowa nienawiści

(czyli wypowiedzi nienawistne, awięc wszelkie formy wyrażania nienawiści, np.

234 Np. od 2017 r. prowadzi swój kanał na YouTube patostreamer Lord Kruszwil, gdzie sub-

skrybuje go ponad 2,5 mln użytkowników. Jego kanał jest obecnie jednym znajwiększych kanałów

na YouTube. Niemalże każdy zjego ﬁlmów osiąga ponad 1 milion wyświetleń. Razem zLordem

Kruszwilem kanał tworzy także chłopak ukrywający się pod pseudonimem Kamerzysta. Nasto-

latek jest również aktywny wmediach społecznościowych, na Instagramie zgromadził ponad

700 tysięcy obserwujących, ana jego fanpage’una Facebooku obserwuje go ponad 170 tysięcy

osób. Wczerwcu 2019r. Lord Kruszwil zgłoszony został do prokuratury. Wswoich ﬁlmach

youtuber m.in. oceniał miejsca intymne podstawionych modelek czy uży wał wulgaryzmów. Zob.

więcej: Lord Kruszwil – kto to jest iczym zajmuje się kontrowersyjny Youtuber?, 2019, Radio Zet,

https://www.radiozet.pl/Co-gdzie-kiedy-jak/Lord-Kruszwil-kto-to-jest-i-czym-zajmuje-sie-kon-

trowersyjny-Youtuber [odczyt: 24.08.2019].

235

Ozjawisku patostreamingu, jego szkodliwości, mechanizmach przeciwdziałania zob.:

S.Wójcik, Ł.Wojtasik, Patotreści winternecie. Raport oproblemie, Warszawa 2019, Rzecznik

Praw Człowieka, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/ﬁles/Raport%20z%20badań%20nastolat-

ków%20nt.%20patotreści.pdf [odczyt: 24.01.2010].

236 RPO, Opatostreamingu – prawnicy, naukowcy, przedstawiciele władz, organizacji poza-

rządowych iﬁrm technologicznych, youtuberzy idziennikarze, 2018, https://www.rpo.gov.pl/

pl/content/o-patostreamingu-prawnicy-naukowcy-przedstawiciele-w%C5%82adz-organizacji-

-pozarz%C4%85dowych-i-ﬁrm [odczyt: 23.08.2019].

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 283

gestem, słowem, ustnie, wformie mema, virala, mushupa itp.). Katalog wypowie-

dzi nienawistnych jest obszerny, obejmuje zarówno wypowiedzi, które odwołują

się do rasizmu, antysemityzmu iksenofobii, jak iwszelkie inne wyrażające niena-

wiść. Będą to wypowiedzi podyktowane islamofobią, szowinizmem, seksizmem,

transfobią, homofobią iheterofobią, ageizmem („ejdżyzmem”), chrystianofobią,

romofobią iinnymi.

Mowa nienawiści jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym. Jego zło-

żoność powoduje problemy deﬁnicyjne237, awieloaspektowość sprawia, iż może

być ona przedmiotem badań zzakresu lingwistyki, prawa, socjologii, politologii,

nauki okomunikacji medialnej, pedagogiki ipsychologii.

„Mowa nienawiści” jest też terminem kontrowersyjnym dla części komenta-

torów ipublicystów, postrzegających próby jakiegokolwiek jej przeciwdziałania

(np. wformie postulatów zmian wprawie) jako „zamach” na wolność wypowie-

dzi wogóle. Trudno jednak zgodzić się ztakim podejściem, wolność wypowiedzi

nie jest inie może być bowiem wolnością absolutną, co potwierdzają zarówno

przepisy prawne, jak ibogaty dorobek orzeczniczy.

Wpotocznym rozumieniu mowa nienawiści to używanie języka wcelu znie-

ważenia, pomówienia lub rozbudzenia nienawiści wobec pewnej osoby, grupy

osób lub innego wskazanego przez mówcę podmiotu ze względu na jego okre-

ślone cechy. Może nią być każdy rodzaj „złego słowa” motywowanego nienawiś-

cią, anawet zwykłą niechęcią. Zbyt szerokie ujęcie mowy nienawiści powoduje

jednak dalsze problemy interpretacyjne.

Rozróżnić należy mowę nienawiści sensu stricto (wrozumieniu przepisów

prawa karnego) isensu largo (wpozaprawnym ujęciu mowy nienawiści). Takie

ujęcie omawianej problematyki pozwala na lepszą analizę zarówno przyczyn, jak

iskutków społecznych zjawiska mowy nienawiści.

Zprawnego punktu widzenia – deﬁnicji legalnej nie ma, zsocjologiczne-

go punktu widzenia – mowa nienawiści jest kategorią na tyle obszerną, iż jej

deﬁnicja nie istnieje iistnieć nie może. Mową nienawiści ztej perspektywy są

właściwie wszelkie wypowiedzi izachowania, które różnicują, polaryzują społe-

czeństwo na podstawie cech wrodzonych lub nabytych, awręcz wyobrażonych,

których fundamentem są stereotypy, uprzedzenia, fobie ludzkie. Pojęcie „mowy

nienawiści” jest więc nieostre także wpozaprawnym ujęciu. Katalog cech dys-

kryminacyjnych jest otwarty ipodlegający dalszym uszczegółowieniom, ostatnio

237

Próbę przedstawienia wielu deﬁnicji terminu „mowa nienawiści” podejmują autorzy:

E.Rogalska, M.Urbańczyk, Złożoność zjawiska mowy nienawiści wpozaprawnym aspekcie deﬁ-

nicyjnym, „Studia nad Autorytaryzmem iTotalitaryzmem” 2017, nr2 (39), s.117–135.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi284

bowiem mówi się ostatusie migracyjnym jako przesłance, która może być także

kryterium dyskryminacyjnym.

Deﬁnicję „mowy nienawiści” można odnaleźć wdokumentach politycznych

instytucji międzynarodowych (np. wspomniana wrozdz. 1 rekomendacja Komi-

tetu Ministrów RE nr20 z1997r., strategia ONZ „Strategy and Plan of Action

On Hate Speech”238, dokumenty Unii Europejskiej239), publikacjach organizacji

pozarządowych (np. Humanity in Action240, Hejt Stop241), regulaminach serwi-

sów społecznościowych242 oraz wliteraturze fachowej.

238 WStrategii zastrzeżono, że nie istnieje międzynarodowa prawna deﬁnicja mowy niena-

wiści, apojęcie „nienawistny” (ang. hateful) jest pojęciem kontrowersyjnym ispornym. Wkon-

tekście strategii jest nią każdy rodzaj komunikacji wmowie, piśmie lub zachowaniu posługującej

się językiem atakującym, pejoratywnym lub dyskryminującym wodniesieniu do osoby lub grupy

na podstawie tego, kim są, tj. na podstawie ich religii, pochodzenia etnicznego, narodowości, rasy,

koloru, pochodzenia, płci lub innego czynnika tożsamości. United Nations Strategy and Plan of

Action On Hate Speech, e United Nations, https://www.un.org/en/genocideprevention/docu-

ments/UN%20Strategy%20and%20Plan%20of%20Action%20on%20Hate%20Speech%2018%20

June%20SYNOPSIS.pdf [odczyt: 29.01.2020].

239

Przy czym wdecyzji ramowej Rady UE z2008r. wsprawie zwalczania pewnych form

iprzejawów rasizmu iksenofobii za pomocą środków prawnokarnych nie występuje termin

„mowa nienawiści”, a„czyny popełniane na tle rasistowskim iksenofobicznym”. Zob. Decyzja

ramowa Rady UE 2008/913/WSiSW zdnia 28 listopada 2008r. wsprawie zwalczania pewnych

form iprzejawów rasizmu iksenofobii za pomocą środków prawnokarnych, Dz.Urz. UE L 328

z2008; Eur-Lex, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:32008F0913 [odczyt:

31.01.2020]. Wulotce zamieszczonej na stronie Agencji Praw Podstawowych na temat mowy

nienawiści iprzestępstwa znienawiści jej autorzy zdeﬁniowali ten termin jako „podburzanie

izachęcanie do nienawiści, dysk ryminacji lub wrogości wobec jakiejkolwiek osoby, wynikających

zuprzedzeń wobec tej osoby zpowodu jakiejś cechy charakterystycznej”. Agencja Praw Podsta-

wowych, Mowa nienawiści iprzestępstwa znienawiści wobec osób LGBT+, https://fra.europa.eu/

sites/default/ﬁles/fra_uploads/1226-Factsheet-homophobia-hate-speech-crime_PL.pdf [odczyt:

14.05.2020].

240

Humanity in Action, organizacja pozarządowa ozasięgu międzynarodowym, na swojej

stronie deﬁniuje mowę nienawiści jako zjawisko, które polega naużywaniu języka wcelu roz-

budzenia, rozpowszechniania czyusprawiedliwiania nienawiści idyskryminacji, jak również

przemocy wobec konkretnych osób, grup osób, przedstawicieli mniejszości czyjakiegokolwiek

innego podmiotu będącego „na celowniku” danej wypowiedzi. Humanity in Action, https://

uprzedzuprzedzenia.org/czym-mowa-nienawisci/ [odczyt: 12.08.2019].

241

Twórcy kampanii „Hejtstop” zdeﬁniowali mowę nienawiści jako wszelkie wypowiedzi,

które szerzą lub usprawiedliwiają nienawiść bazującą na nietolerancji wzg lędem poszczególnych

osób icałych grup ludzi zpowodu ich cech nabytych lub wrodzonych. Facebook, https://www.

facebook.com/zobacznienawisc/ posts/1722849651105568/ [odczyt: 29.01.2020].

242

Serwis Facebook deﬁniuje mowę nienawiści jako bezpośredni atak na ludzi na podsta-

wie chronionych cech: rasy, pochodzenia etnicznego, pochodzenia narodowego, przynależności

religijnej, orientacji seksualnej, przynależności do kasty, płci, tożsamości płciowej oraz poważnej

choroby lub niepełnosprawności, atakże statusu imigracy jnego. Atak deﬁniowany jest jako prze-

moc lub odczłowieczanie, oświadczenie oniższości lub wezwanie do w ykluczenia lub segregacji.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 285

Sergiusz Kowalski iMagdalena Tuli zdeﬁniowali mowę nienawiści jako

wypowiedzi iprzedstawienia ikoniczne lżące, oskarżające, wyszydzające iponi-

żające grupy ijednostki zpowodów – po części przynajmniej – od nich nieza-

leżnych, takich jak przynależność rasowa, etniczna ireligijna, atakże płeć, pre-

ferencje seksualne, kalectwo czy przynależność do „naturalnej” grupy społecznej,

tj. mieszkańcy pewnego terytorium, reprezentanci określonego zawodu, mówiący

określonym językiem itp.243

Ewa Łętowska, oceniając mowę nienawiści zperspekt ywy jurydycznej, stwier-

dziła jednak, iż nie każde sianie nienawiści, nie wszystkie pogardliwe, odzie-

rające zgodności iszacunku wypowiedzi dają podstawę do karania iścigania

(zurzędu)244. Trudno nie zgodzić się ze słusznością poglądu Łętowskiej. Proble-

mem jednak stają się współczesne narracje systematycznego ipowtarzalnego pro-

pagowania treści pogardliwych, etykietujących, stygmatyzujących, niepodlegają-

cych wprawdzie penalizacji, ale niebezpiecznych wdłuższej perspektywie czasu.

To tzw. szara mowa nienawiści, zawierająca negatywne stwierdzenia, zabar-

wione negatywnymi emocjami utrwalająca uprzedzenia, niechęć ipogardę. Nie-

podlegająca penalizacji, jednakże szkodliwa społecznie. Szara mowa nienawiści

„wzbogacana” wspornikami dezinformacji, tj. fałszywymi wiadomościami, tworzy

propagandę polaryzacyjną, która może klasyﬁkować istygmatyzować245. Szarej

mowie nienawiści nierzadko towarzyszą różne środki stylistyczne, tj. metafo-

ry, najczęściej oczyszczania, eliminowania, naprawiania oraz hiperbole, epitety,

neologizmy, pleonazmy iinne.

Badacze zCentrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskie-

go zauważyli, iż to co powszechnie nazywane jest wPolsce „mową nienawiści”,

Facebook, https://www.facebook.com/notes/facebook-safety/controversial-harmful-and-hateful-

-speech-on-facebook/574430655911054/ [odczyt: 29.01.2020].

243

Deﬁnicja pochodzi z: Mowa nienawiści, Raport 2001 – Opracowanie iwprowadzenie,

S.Kowalski, M.Tulli, Otwarta Rzeczpospolita, materiały archiwalne, http://or.icm.edu.pl/moni-

toring3.htm [odczyt: 30.09.2017], który jest rozszerzoną, elektroniczną wersją raportu sporzą-

dzonego w2002r.

244 E.Łętowska, Zwodnicze uroki pokusy karania hate speech, [w:] Mowa nienawiści winter-

necie – jak znią walczyć?, (red.) D.Bychawska-Siniarska, D.Głowacka, Helsińska Fundacja Praw

Człowieka, Warszawa 2013, s.16–17.

245 Przykładowo: „nachodźcy”, „demograﬁczny dihad” (orzekomo rzeczywistych celach

migracji muzułmańskich uchodźców), „seksualizacja dzieci przez LGBT+”, „odkażanie po LGBT+”.

Rzeczpospolita, „Odkażanie po LGBT+” to pomysł księdza ze Szczecina, 2019, https://www.

rp.pl/Kosciol/190919746-Odkazanie-po-LGBT-to-pomysl-ksiedza-ze-Szczecina.html [odczyt:

24.09.2019]; D. Sitnicka, Przedszkolaki zmuszane do masturbacji? Zobacz, co jest faktem, aco fan-

tazją oDeklaracji LGBT+, Oko.Press, https://oko.press/przedszkolaki-zmuszane-do-masturbacji-

-zobacz-co-jest-faktem-a-co-fantazja-w-deklaracji-lgbt/ [odczyt: 24.09.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi286

wynikało raczej zpogardy aniżeli znienawiści. Iże obserwowane zjawisko było

raczej zjawiskiem nazywanym „mową pogardy”, bo opierało się na tej poniża-

jącej emocji, która blokuje jakiekolwiek reakcje empatyczne i uprzedmiotawia

innego człowieka246.

Wkontekście narracji nienawiści iich potencjalnie niebezpiecznych skutków

warto odnieść się do tzw. piramidy nienawiści Gordona Allporta

247

, wktórej

psycholog przedstawił kolejne stadia wydarzeń zainicjowanych retoryką nie-

nawiści i pogardy rozciągniętych pomiędzy zaistnieniem wprzestrzeni pub-

licznej mowy nienawiści azabójstwem jednostki lub eksterminacją całej grupy.

Według Allporta, problem zaczyna się już wówczas, gdy wstosunku do danej

osoby lub grupy pojawiają się „nienawistne komentarze”, kolejnym stopniem

jest „unikanie”, czyli wszelkiego rodzaju odseparowywanie się od oﬁar agresji

werbalnej, „dyskryminacja”248, czyli gorsze traktowanie lub pozbawianie kogoś

246 M.Wiśniewski, K.Hansen, M.Bilewicz et al., Mowa nienawiści, mowa pogardy. Raport

zbadania przemocy werbalnej wobec grup mniejszościowych, Warszawa 2017, s.8, Fundacja

Batorego, http://www.batory.org.pl/upload/ﬁles/pdf/MOWA_NIENAWISCI_MOWA_POGAR-

DY_INTERNET.pdf [odczyt: 25.08.2019].

247 G.A llport, e Nature of Prejudice, Addison-Wesley Publishing Company, Massachusetts

1954; A.Domagała, A.Krawczak-Chmielecka, A.Mikulska-Jolles, Wokół dyskryminacji. Mate-

riały edukacyjne, Warszawa 2018, s.43–44, Komisja Europejska, Przedstawicielstwo wPolsce,

https://ec.europa.eu/poland/sites/poland/ﬁles/materialy_edukacyjne_prke_wokol_dyskrymina-

cji.pdf [odczyt: 24.01.2020].

248

Negatywne konsekwencje wynikające zretoryki nienawiści zgodnie zzaproponowaną

piramidą nienawiści Allporta dobrze ilustruje praktyka ostatnich lat wPolsce dotycząca przyzwo-

lenia na homofobię wżyciu publicznym. W2019r. publikowano wserwisach społecznościowych

treści homofobiczne imowę nienawiści wobec osób LGBT+, atakże fałszywe wiadomości idez-

informację (np. „ideologia LGBT+, „seksualizacja dzieci przez osoby LGBT+”) oznaczane przy-

kładowymi hashtagami: #strefawolnaodlgbt, #teczowazaraza, #stopdewiacji, #stopdeprawacji,

#wszyscywon, #teczowy terror. Zob. J.Grabarczyk, M.Mazurkiewicz, J.Patrick, Dezinformacja

ipropaganda wpolskim internecie wtrakcie kampanii wyborczej 2019, Warszawa 2019, s.18–19,

Front Europejski, www.fronteuropejski.pl [odczyt: 24.01.2020]. Zdaniem Agnieszki Mikulskiej-

-Jolles, splecenie akronimu LGBT+ ze słowem „ideologia” było celowym zabiegiem retorycznym

mającym na celu zdeprecjonowanie społeczności LGBT+ ipostulatów formułowanych przez nią

lub wjej imieniu. Jej zdaniem, wdyskusji oLGBT+ podnoszone były argumenty iopinie wyni-

kające zprzekonań religijnych iświeckich, ate ze swej natury wymykają się kategoriom prawdy

ikłamstwa (np. narracje o„tradycyjnych wartościach” czy „prawdziwej rodzinie”). A.Mikulska-

-Jolles, Fake newsy idezinformacja wkampaniach wyborczych wPolsce w2019r., Warszawa 2020,

s.13, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, http://www.hfhr.pl/fake-newsy-i-dezinformacja-w-

-kampaniach-wyborczych-w-polsce-w-2019-r-raport-z-obserwacji/ [odczyt: 19.02.2020]. Wostat-

nich czterech latach przyjęto również blisko 100 uchwał oprzeciwdziałaniu „ideologii LGBT+”

na szczeblu gminnym, powiatowym iwojewódzkim. Zob. szczegółowa mapa tzw. stref wolnych

od LGBT+, tj. obszar objęty jedną zhomofobicznychuchwał anty-LGBT+, m.in.: Samorządowa

Karta Praw Rodzin lub inne deklaracje wprost lub pośrednio dyskryminujące osoby LGBT+ iich

rodziny. Atlas nienawiści, https://atlasnienawisci.pl/ [odczyt: 20.01.2020]; A.Ambroziak, Uchwały

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 287

praw ze względu na jego cechy oraz „przemoc ﬁzyczna”249, tj. sytuacja, wktórej

pojedyncze ataki także mogą się przerodzić wmasowe, zmierzające do ekster-

minacji danej grupy ludzi.

Zjawisko mowy nienawiści sensu largo może być charakteryzowane na

podstawie wyróżnionych czterech poziomów. Iwona Jakubowska-Branicka

wskazała250:

1) hejt, który występuje najczęściej winternecie ipolega na kierowaniu słów

niecenzuralnych, przekleństw iwyzwisk pod adresem określonych podmiotów;

obraźliwe zwracanie się do kogoś przy pomocy słów deﬁniujących przy-

należność do grupy dyskryminowanej (wramach dokonywanej także przy tym

kategoryzacji świata);

3) niebezpieczną mowę (ang. dangerous speech), czyli nawoływanie do prze-

mocy, zbrodni (np. hasła wykrzykiwane wmarszach, manifestacjach czy pod-

czas meczów);

o„strefach wolnych od LGBT+” są sprzeczne zkonstytucją – ostrzega RPO iskarży je wsądach,

2019, Archiwum Osiatyńskiego, https://archiwumosiatynskiego.pl/wpis-w-debacie/uchwaly-

-o-strefach-wolnych-od-lgbt-sa-sprzeczne-z-konstytucja-ostrzega-rpo-i-skarzy-je-w-sadach/

[odczyt: 24.01.2020]. Parlament Europejski w2019r. przyjął rezolucję potępiającą dyskryminację

osób LGBT+ iich prawa przez organy publiczne oraz deklaracje dotyczące wspomnianych stref

wolnych od „ideologii LGBT+”. Rezolucja zdnia 18 grudnia 2019r. pt. Dyskryminacja imowa nie-

nawiści k ierowana przeciwko osobom LGBT+ wsferze publicznej, wtym „strefy wolne od LGBT+”,

http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2019-0101_PL.html [odczyt: 24.01.2020].

249

W2019r. doszło także do ataków ﬁzycznych iagresji werbalnej podczas demonstracji

osób LGBT+, m.in. wBiałymstoku iLublinie. Podczas marszu wLublinie doszło do udaremnienia

przez policjantów próby zamachu terrorystycznego (dwie osoby zostały zatrzymane zładunkami

wybuchowymi). Po marszu równości wBiałymstoku Sąd Rejonowy wBiałymstoku na zawiado-

mienie Ośrodka Monitorowania Zachowań Rasistowskich iKsenofobicznych potwierdził wcześ-

niejsze stanowisko prokuratury, zgodnie zktórym zwrot „przegonić dewiantów” wodniesie-

niu do środowisk LGBT+ nie był zdaniem sądu nawoływaniem do popełnienia przestępstwa.

M.Chrzczonowicz, A.Ambroziak, „Białystok nie dla pedałów”. Marsz Równości przeszedł wkor-

donie nienawiści, 2019, Oko.press, https://oko.press/bialystok-marsz-rownosci-przeszedl-kibole-

-przeklenstwa-przeplatali-modlitwami/; J.Skórzyński, Atak na Marsz Równości wBiałymstoku.

Kronika Skórzyńskiego (20–26 lipca 2019), 2019, Oko.press, https://oko.press/atak-na-marsz-

-rownosci-w-bialymstoku-kronika-skorzynskiego-20-26-lipca-2019/; J.Szydłowski, Przynieśli

na Marsz Równości wLublinie ładunki wybuchowe. Mogło dojść do tragedii, 2019, https://www.

dziennikwschodni.pl/lublin/malzenstwo-z-lublina-przynioslo-na-marsz-rownosci-ladunki-

-wybuchowe-eksplozja-moglaby-doprowadzic-nawet-do-oﬁar-smiertelnych,n,1000251708.html;

M.Chołodowski, Białystok. Prokuratura isąd: „Przegonić dewiantów” to nie jest nawoływanie

do przestępstwa, 2019, „Gazeta Wyborcza”, https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,253

88091,bialystok-prokuratura-i-sad-przegonic-dewiantow-to-nie-jest.html?disableRedirects=true

[odczyt: 10.02.2020].

250

Podaję za: Wywiad zI.Jakubowską-Branicką, Słowa, które bolą, „Polityka” 2017, nr23,

s.28–29.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi288

4) narracje nienawiści, czyli propagowanie określonego obrazu świata. Nar-

racje nienawiści mogą stać się dość skutecznym instrumentem wykorzystywa-

nym wdebacie publicznej do prowadzenia określonej, negatywnej polityki. Nar-

rację taką wyróżnia kilka charakterystycznych cech, tj. podział dychotomiczny,

specyﬁczne widzenie świata, spiskowe teorie, uogólnienia, selektywny stosunek

do historii imanipulacja informacją.

Hejtowi, obraźliwym zwrotom, niebezpiecznej mowie inarracjom niena-

wiści towarzyszą dezinformacje ifałszywe wiadomości. Wkonsekwencji może

dochodzić do ryzyka „zamazania” granic pomiędzy mową nienawiści agłosze-

niem prawdy. To świadomy zabieg erystyczny, mający na celu doprowadzenie

do takiej sytuacji, wktórej jedynymi głosicielami prawdy stają się tylko nadawcy

nienawistnej narracji. Ostatecznie propagowanie takiego nienawistnego obrazu

świata staje się świadomą strategią zarządzania strachem, częściej jednak lękiem,

polegającą na wyłączeniu członków danej grupy poza nawias podstawowych

norm społecznych. Postawienie po stronie zła dyskryminowanej grupy, wtym

także oponentów politycznych, włącza wkonsekwencji działanie mechanizmu

dehumanizacji251.

Mówi się także o wyznacznikach mowy nienawiści zaproponowanych na

podstawie teorii dyskursu przez Lecha M.Nijakowskiego. Są nimi: nadmierne

uogólnianie negatywnej cechy, przypisywanie szczególnie negatywnych cech

(takich, które stawiają obiekt nienawiści wwyjątkowo złym świetle), uwłaczająca

leksyka idehumanizacja, lekceważenie ipodważanie rytuałów poważania, kata-

logi izestawienia (tworzenie uwłaczających list, „demaskujących” przedstawicieli

tejże grupy) oraz na końcu przedmiot nienawiści (przeważnie zbiorowość, do

której przynależność ma charakter nadany)252.

Natomiast wliteraturze prawniczej „mową nienawiści” określa się najczęś-

ciej nawoływanie do nienawiści, groźby czy obelgi omotywacji rasistowskiej czy

ksenofobicznej253. Problem penalizacji mowy nienawiści należy do zagadnień jed-

nych znajbardziej kontrowersyjnych inajtrudniejszych do uregulowania na grun-

cie prawa karnego. Ponieważ – jak zauważyła Aleksandra Gliszczyńska-Grabias

– ze względu na niemożność ujęcia mowy nienawiści wpostaci jednoznacznej

deﬁnicji prawnej lub zamkniętego katalogu treści, które kwaliﬁkowane byłyby

251 Ibidem, s.29.

252 L. M.Nijakowski, Mowa nienawiści wświetle teorii dyskursu, Wydawnictwo Adam Mar-

szałek, Toruń 2008, s.113–133.

253

Zob. więcej: D.Bychawska-Siniarska, D.Głowacka, Mowa nienawiści wInternecie: jak

znią walczyć?, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2013; A.Gliszczyńska-Grabias,

M.Wyrzykowski, R.Wieruszewski et al., Mowa nienawiści awolność słowa: aspekty prawne ispo-

łeczne, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2010.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 289

jako nienawistne, niezwykle trudno jest wyznaczyć za pomocą instrumentów

prawnych granice pomiędzy dozwoloną azakazaną wypowiedzią254.

Wpolskim języku prawnym nie ma legalnej deﬁnicji terminu „mowa nie-

nawiści” (jest ona kategorią pozaprawną), choć jest on już trwałym elementem

języka prawniczego (orzecznictwa idoktryny prawa). Jako przestępstwa, które

penalizują mowę nienawiści (przestępstwa motywowane nienawiścią), można

wskazać:

•

art. 119 par. 1 k.k. – co do stosowania przemocy lub groźby bezprawnej

wobec grupy osób lub poszczególnej osoby zpowodu jej przynależności naro-

dowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub zpowodu jej bezwyzna-

niowości;

•

art. 119 par. 2 k.k. – nawoływanie do użycia przemocy lub gróźb wobec

osoby lub grupy osób;

•

art. 194 k.k. – ograniczanie kogoś wprzysługujących mu prawach ze wzglę-

du na jego wyznanie lub bezwyznaniowość;

•

art. 195 k.k. – złośliwe przeszkadzanie publicznie wykonywanym aktom

religijnym;

•

art. 196 k.k. – obrażanie uczuć religijnych przez publiczne znieważanie

przedmiotów czci religijnej lub miejsc kultu religijnego;

•

art. 256 par. 1 k.k. – publiczne propagowanie faszystowskiego lub inne-

go totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nienawiści na tle różnic

narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na

bezwyznaniowość;

•

art. 257 par. 1 k.k. – publiczne znieważenie grupy ludności albo poszczegól-

nej osoby zpowodu wyżej wymienionych cech lub ztych powodów naruszenie

jej nietykalności.

WWielkiej Brytanii zaś zgodnie zdeﬁnicją przyjętą przez policję brytyjską,

do której oﬁary iświadkowie mogą zgłaszać przestępstwa znienawiści poprzez

platformę elektroniczną „Report aHateCrime”, przez przestępstwa te rozumie

się wszelkie przestępstwa, wktórych wrogość lub uprzedzenia sprawcy wobec

możliwej do zidentyﬁkowania grupy ludzi są czynnikami decydującymi otym,

kto jest oﬁarą255.

254 A.Gliszczyńska-Grabias, Międzynarodowe standardy wolności wypowiedzi amowa nie-

nawiści, [w:] Mowa nienawiści winternecie: jak znią walczyć?, (red.) D.Bychawska-Siniarska,

D.Głowacka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2012, s.45.

255

Report aHate Crime, https://www.report-it.org.uk/what_is_hate_crime. Zob. też: Home

Oﬃce, Hate Crime, England and Wales 2016–2017, “e Statistical Bulletin” 2017, nr17, s.2,

Gov.uk, https://assets.publishing.service.gov.uk/ government/uploads/system/uploads/attach-

ment_data/ﬁle/652136/hate-crime-1617-hosb1717.pdf [odczy t: 11.06.2020].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi290

Natomiast zgodnie zdeﬁnicją ODIHR (Oﬃce for Democratic Institutions and

Human Rights) jest to: „Każde przestępstwo natury kryminalnej, wymierzone

wludzi iich mienie, wwyniku którego oﬁara lub inny cel przestępstwa są dobie-

rane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie lub udzielanie

wsparcia grupie wyróżnianej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych

dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub

pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność

ﬁzyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy”256.

Na stronie OSCE/ODIHR HateCrime Reporting publikowane są dane sta-

tystyczne dotyczące ilości przestępstw znienawiści wostatnich latach (rapor-

ty krajowe). Jak wynika ztych danych, liczba przestępstw znienawiści wzrosła

wlatach 2017–2018, najwięcej odnotowano ich wZjednoczonym Królestwie,

Stanach Zjednoczonych Ameryki, Niemczech iSzwecji, najmniej wRosji, na

Ukrainie, we Włoszech iPolsce257 (zob. tabela 4.3).

Tabela 4.3. Liczba zgłoszonych, ściganych iosądzonych przestępstw

znienawiści wwybranych państwach OBWE wlatach 2017–2018

Państ wo Zarejestrowane

przez policję

Wtoku postępowania

prokuratorskiego

Zakończone skaza niem

2018 2017 2018 2017 2018 2017

Federacja Rosy jska 576 52 958 755 852 692

Hiszpania 1598 1419 Brak danych Brak da nych

Holandia 3299 3499 312 331 91 79

Niemcy 8113 7913 Brak danych Brak danych

Polska 1117 886 397 320 315 260

Stany Zjednoczone Amer yki 8496 8437 27 Bra k danych 20 Brak da nych

Szwecja 5858 Brak da nych 218 Brak da nych Brak danych

Ukraina 178 163 149 94 6 3

Włochy 1111 10 48 Brak danych 613 Brak danych 40

Zjednoczone Królestwo 111076 95552 18055 1453 5 10817 11987

Źródło: Opracowanie własne na podstawie OSCE/ODIHR HateCrime Reporting, http s:// hatecri-

me.osce.org/ [odczyt: 20.04.2020].

256 Podaję za: E.Ryłko, Jak mówić oprzestępstwach znienawiści?, [w:] Przemoc motywowa-

na uprzedzeniami. Przestępstwa znienawiści, (red.) A.Lipowska-Teutsch, E.Ryłko, Warszawa

2007, s.11.

257

Należy zwrócić jednak uwagę, iż liczba przestępstw znienawiści inaczej rozkłada się

wstosunku do populacji wdanym państwie. Itak, wHolandii na ponad 17 mln mieszkańców

liczba zarejestrowanych przestępstw w2018r. wyniosła 3299, wSzwecji na ponad 10 mln aż 5858,

natomiast na ponad 66 mln mieszkańców wWielkiej Brytanii było ponad 111 tys. zarejestrowa-

nych przestępstw. Co ciekawe, wStanach Zjednoczonych Ameryki na ponad 320 mln mieszkań-

ców zarejestrowano jedynie ponad 8 tys. wykroczeń.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 291

Według ekspertów zAgencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej, prze-

stępstwo znienawiści odnosi się do napaści ﬁzycznej lub słownej na jakąkolwiek

osobę, wynikające zuprzedzeń wobec tej osoby zpowodu jakiejś cechy charak-

terystycznej258.

Termin ten odsyła zatem do takiego czynu, wktórym sprawca jest motywo-

wany wjego popełnieniu pewnymi cechami oﬁary przestępstwa, przynależnością

oﬁary do danej grupy, wstosunku do której sprawca odczuwa niechęć. Przed-

miotem zachowania sprawcy nie jest więc indywidualnie określona osoba, ale ta

jej cecha, która charakteryzuje oﬁarę jako innego, obcego, należącego do grupy

wrogiej sprawcy. Przestępstwa te nazywane są także przestępstwami motywo-

wanymi uprzedzeniami (ang. crimes motivated by prejudice) lub przestępstwa-

mi zuprzedzeń (ang. biascrimes). Wtego rodzaju przestępstwach ważne są dwa

elementy: sam akt, który stanowi przestępstwo wrozumieniu prawa karnego,

oraz motyw przestępstwa oparty na uprzedzeniu.

Wpolskim Kodeksie karnym nie są ścigane zurzędu przestępstwa motywo-

wane uprzedzeniami zuwagi na niepełnosprawność, wiek, płeć, orientację sek-

sualną itożsamość płciową. Nie oznacza to, iż osoby te pozostają poza ochroną

prawa karnego. Jeśli są oﬁarą znieważenia, naruszenia nietykalności cielesnej,

uszkodzenia ciała – przysługuje im droga sądowa woparciu oprzepisy karne

dotyczące tych przestępstw. Karalne jest stosowanie przemocy lub groźby bez-

prawnej wobec grupy osób lub pojedynczej osoby. Przestępstwo to jest występ-

kiem publicznoskargowym iściganym zurzędu. Zaś deﬁnicja ustawowa „groźby

bezprawnej” jest zawarta wart. 115 par. 12 Kodeksu karnego, tj. groźbą bezpraw-

ną jest zarówno groźba karalna zart. 190 k.k. – grożenie popełnieniem prze-

stępstwa na szkodę pokrzywdzonemu lub osobie mu najbliższej – jak i groźba

spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej

czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej (szantaż).

Nie stanowi natomiast groźby zapowiedź spowodowania postępowania kar-

nego, jeśli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem.

Samo pojęcie „przemocy” nie jest zdeﬁniowane ustawowo. Pojawia się czę-

sto wKodeksie karnym, np. wart. 197 („kto przemocą, groźbą bezprawną lub

postępem doprowadza do obcowania płciowego”) czy wart. 280 („kto kradnie,

używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo

doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności”) i jest

rozumiane po prostu jako użycie siły ﬁzycznej, bez względu na jej intensyw-

ność. Nie musi też być zachowaniem, które stwarza od razu niebezpieczeństwo

258 Agencja Praw Podstawowych, Mowa nienawiści iprzestępstwa znienawiści… [odczyt:

14.05.2020].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi292

dla życia izdrowia człowieka. Słownik języka polskiego PWN termin „przemoc”

deﬁniuje jako „używanie siły ﬁzycznej, wbrew czyjejś woli, atakże jako przewagę

wykorzystywaną wcelu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na

kimś, ale także narzucenie komuś bezprawnie władzy”259.

Interpretacja znamienia przemocy wrozumieniu art. 119 wramach wykład-

ni oﬁcjalnej nie jest jednolita. Sąd Apelacyjny wGdańsku w2018r. orzekł, iż

przemoc wrozumieniu art. 119 par. 1 k.k. to również naruszenie nietykalności

cielesnej pokrzywdzonego. Wsensie prawnym przemoc to ﬁzyczne oddziały-

wanie na człowieka, anaruszenie jego nietykalności to najłagodniejsza forma

tego oddziaływania260.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w2017r. zwrócił natomiast uwagę wswoim

uzasadnieniu, że przepis art. 119 par. 1 k.k. penalizuje stosowanie przemocy

lub groźby bezprawnej opartej na motywach dyskryminacyjnych ijest typem

kwaliﬁkowanym wstosunku do przewidzianego wart. 257 k.k. przestępstwa

publicznego naruszenia nietykalności cielesnej zpowodów narodowościowych,

etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość261.

A zatem sąd ten opowiedział się za przyjmowaniem kwaliﬁkacji prawnej

zart. 119 par. 1 k.k. do przejawów stosowania przemocy bardziej intensywnej

niż wyłącznie naruszenie nietykalności cielesnej262. Naruszenie nietykalności

wynikające z art. 217 k.k. (kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza

jego nietykalność cielesną) może polegać na uderzeniu człowieka lub winny

sposób naruszeniu jego nietykalności cielesnej, np.: oplucie pokrzywdzone-

go, pociągnięcie za włosy, oblanie wodą, obrzucenie jajkami, obcięcie włosów,

pstryknięcie w nos, pociągnięcie za ucho. Motywem działania sprawcy jest

wtedy przynależność narodowa, etniczna, rasowa, polityczna, wyznaniowa lub

bezwyznaniowość grupy.

Przestępstwo to może być popełnione tylko z winy umyślnej zzamiarem

bezpośrednim o szczególnym zabarwieniu. Dla istnienia przestępstwa z art.

119 iart. 257 k.k. nie jest istotne, czy sprawca wyznaje poglądy rasistowskie, czy

do popełnienia tego czynu popchnęły go inne pobudki, np. frustracja zpowodu

złej sytuacji materialnej, kłopoty rodzinne, sprzeczka znajbliższymi albo utrata

pracy, atakże pobudzenie zpowodu spożycia alkoholu263.

259

Przemoc, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/przemoc.html [odczyt:

11.08.2019].

260 Wyrok Sądu Apelacyjnego wGdańsku zdnia 19 lipca 2018r., sygn. akt II AKa 192/18.

261

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu zdnia 13 czerwca 2017r., sygn. akt II AKa

131/17.

262 Ibidem.

263 Wyrok SA we Wrocławiu zdnia 13 czerwca 2017r., sygn. akt II AKa 131/17.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 293

Na podstawie art. 256 par. 1 k.k. karalne jest publiczne propagowanie faszy-

stowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nie-

nawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych

albo ze względu na bezwyznaniowość. To przestępstwo jest ścigane zoskarżenia

publicznego, zurzędu. Propagowanie – zgodnie zuchwałą Sądu Najwyższego

z2002r. – oznacza każde publiczne zachowanie, które stanowi upowszechnianie

faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, podjęte wcelu prze-

konania do niego264. Zbędne jest przy tym powoływanie wtym celu biegłego265.

Noszenie symboli oraz wykonywanie gestów identyﬁkowanych zustro-

jem totalitarnym nie jest worzecznictwie jednolicie rozstrzygnięte. Zgodnie

zuchwałą Sądu Najwyższego z2002r., ustawowe przesłanki karalności spełnia

każde zachowanie, którego treścią jest rozpowszechnianie wiedzy dotyczącej

ustroju państwa czy też wykonywanie określonych gestów identyﬁkowanych

ztakim ustrojem.

Co ciekawe Sąd Apelacyjny wKatowicach w2005r. stwierdził, że nie rea-

lizuje znamion publicznego propagowania faszystowskiego ustroju zachowanie

polegające na noszeniu kurtek znaszywkami na rękawie ikołnierzu przedsta-

wiających swastykę266. Stąd, jak się wydaje, podobnie nie realizowałoby publicz-

nego propagowania faszystowskiego ustroju zachowanie polegające na noszeniu

swastyki wformie tatuażu na skórze.

Wreszcie nawoływanie do nienawiści wiąże się ze wzbudzeniem najsilniej-

szej negatywnej emocji, zbliżonej do wrogości do określonej narodowości, grupy

etnicznej, rasy, wyznania lub bezwyznaniowości267.

Trybunał Konstytucyjny w2014r. stwierdził, że sformułowanie „nawoływa-

nie do nienawiści” nie jest tak niejasne, by naruszało Konstytucję RP.Sprecyzo-

waniem tego sformułowania zajmują się sądy imają one uważać, by nie naruszyć

wolności wypowiedzi. Problem, który powstał wtoku postępowania przed TK,

polegał na tym, że trudno było rozróżnić pojęcia „niechęć” i„nienawiść”.

Trybunał uznał, że pojęcie „nawoływanie do nienawiści” nie było na tyle

nieostre i niedookreślone, żeby uznać przepis za niezgodny zKonstytucją

RP.Stwierdził także, że wnauce prawa karnego zwrot „nawoływanie do niena-

wiści” oznacza namawianie, podburzanie do niechęci iwrogości wobec okre-

ślonych grup osób. TK wskazał na orzecznictwo SN, zktórego wynikało, że pod

tym zwrotem nie można rozumieć tylko nawoływania iwywoływania niechęci,

264 Uchwała zdnia 28 marca 2002r., IKZP 5/02 OSNKW 2002, nr506, poz. 32.

265 Postanowienie Sądu Najwyższego zdnia 1 września 2011r., sygn. akt V KK 98/11.

266

Wyrok Sądu Apelacy jnego wKatowicach zdnia 4 sierpnia 20 05r., sygn. akt II Aka 251/05.

267 Postanowienie Sądu Najwyższego zdnia 1 września 2011r., sygn. akt V KK 98/11.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi294

bo niechęć nie jest jeszcze nienawiścią. Publiczne wyrażanie swoich poglądów

nie powinno być uznawane jako nawoływanie do nienawiści, nawet jeśli poglądy

te są bardzo kontrowersyjne. Jak powiedział Prezes Trybunału Konstytucyjnego

Andrzej Rzepliński wlatach 2010–2016, uzasadniając wyrok: „Wolność słowa nie

jest wolnością absolutną”268.

Na podstawie art. 257 k.k. karalne jest publiczne znieważenie grupy ludno-

ści albo poszczególnej osoby lub naruszenie nietykalności cielesnej innej osoby.

Przestępstwo to jest ścigane zoskarżenia publicznego, zurzędu, podobnie jak

przywoływany już art. 119 par. 1 iart. 256 k.k. Określenie „znieważenie” wystę-

puje wtym artykule Kodeksu karnego wpodobnym znaczeniu, jak wart. 216

par. 1 k.k. (kto znieważa inną osobę wjej obecności albo choćby pod jej nieobec-

ność, lecz publicznie lub wzamiarze, aby zniewaga do osoby dotarła), ztym jed-

nak zastrzeżeniem, że pokrzywdzonym może być także dana zbiorowość, anie

tylko określona osoba. Przestępstwo zart. 257 k.k. atakuje więc cześć człowieka,

ściślej cześć wewnętrzną, czyli godność osobistą rozumianą jako poczucie własnej

wartości, acześć zewnętrzną, czyli dobre imię wspołeczeństwie chroni art. 212

par. 1 k.k.269 („kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub

jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej otakie postępowanie

lub właściwości, które mogą poniżyć ją wopinii publicznej lub narazić na utratę

zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności”).

Worzecznictwie sądowym podkreśla się, że trudno jest daną w ypowiedź zak la-

syﬁkować jako „mowę nienawiści”. SN wswym postanowieniu z2007r. stwier-

dził, że „nawoływanie do nienawiści zpowodów wymienionych wart. 256 k.k.,

wtym na tle narodowościowym sprowadza się do tego typu wypowiedzi, które

wzbudzają uczucia silnej niechęci, złości, braku akceptacji, wręcz wrogości do

poszczególnych osób lub całych grup społecznych czy wyznaniowych, bądź też

zuwagi na formę wypowiedzi podtrzymują inasilają takie negatywne nastawie-

nia ipodkreślają tym samym uprzywilejowanie, wyższość określonego narodu,

grupy etnicznej, rasy lub wyznania”270. Przy ocenie wypowiedzi izaklasyﬁkowa-

niu jej jako mowy nienawiści pod uwagę należy zatem wziąć wiele czynników:

268 TK rozpoznał skargę konstytucyjną Bogdana R., studenta historii U W, który analizował

teksty zespołów muzycznych adresujących swoją twórczość do neonazistów iskinheadów. Zebra-

ny materiał posłużył mu do napisania art ykułów do pisma „Nacjonalista”. Te zkolei posłużyły pro-

kuraturze do oskarżenia go zart. 256 k.k. Sąd Rejonowy skazał go na karę więzienia za publiczne

znieważenie grupy ludności oraz nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych,

etnicznych irasowych. Sąd drugiej instancji złagodził wyrok izawiesił wykonanie kary. Wyrok

TK zdnia 25 lutego 2014r., sygn. akt SK 65/12, Dz.U.poz. 268.

269 Postanowienie Sądu Najwyższego zdnia 17 sierpnia 2016r., sygn. akt IV KK 53/16.

270 Postanowienie Sądu Najwyższego zdnia 5 lutego 2007r., sygn. akt IV KK 406/06.

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 295

jej kontekst, zamiar, zjakim została sformułowana, wrażliwość odbiorców. Sąd

Okręgowy wKrakowie w2009r. użył sformułowania „język nienawiści”, pojmo-

wany jako język szczególnie obraźliwy, pogardliwy igodzący wdobra osobiste

drugiej osoby, zaś wuzasadnieniu „mowa nienawiści” została zdeﬁniowana jako

„wyrażanie uczuć silnej niechęci lub wręcz wrogości wobec konkretnej osoby”271.

Warto zwrócić uwagę, iż wliteraturze obecny jest pogląd, zgodnie zktórym

przyjęty wustawie karnej zamknięty katalog cech, na podstawie którego zaka-

zane jest nawoływanie do nienawiści, powoduje „hierarchię ochrony oﬁar mowy

nienawiści”. Autorzy postulują zbudowanie takiej deﬁnicji mowy nienawiści,

która uwzględniałaby wszystkie powody, dla których może mieć miejsce mowa

nienawiści272. Polskie prawo karne wyodrębnia iprzewiduje szczególne kary tylko

za przestępstwa popełniane ze względu na ten zamknięty katalog pięciu cech, ale

właściwie każde przestępstwo może być motywowane nienawiścią imogą to być

np.: wyzwiska, groźby karalne, przemoc ﬁzyczna (pobicie), seksualna, przemoc

psychiczna, nękanie, rozbój, uszkodzenie mienia, podpalenie, kradzież, zabójstwo.

Rozróżnienie mowy nienawiści sensu stricto od mowy nienawiści sensu largo

jest także konieczne ze względu na ocenę skali irozmiaru tego zjawiska. Oile

dane statystyczne pochodzące zoﬁcjalnych statystyk policyjnych czy sądowych

ukazują ten problem jako zjawisko marginalne, otyle wyniki badań, np. Cen-

trum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego, przeprowadzo-

ne wdwóch edycjach wlatach 2014–2016273, badania koordynowane przez Jacka

271 Wyrok Sądu Okręgowego wKrakowie zdnia 23 września 2009r., sygn. akt IIIC 286/08.

272 E.Rogalska, M.Urbańczyk, Złożoność zjawiska mowy nienawiści wpozaprawnym aspek-

cie deﬁnicyjnym, „Studia nad Autorytaryzmem iTotalitar yzmem” 2017, nr2 (39), s.124; A.Glisz-

czyńska-Grabias, M.Wyrzykowski, R.Wieruszewski et al., op. cit.

273

Zdaniem autorów raportu Mowa nienawiści, mowa pogardy, wlatach 2014–2016 kon-

takt Polaków zmową nienawiści dramatycznie wzrósł. Niepokojąca była skala zjawiska mowy

nienawiści. Prawie 100% młodzieży (95,6%) spotkało się zmową nienawiści winternecie, 75%

podczas rozmów iokoło 68% wmiejscach publicznych. Zdaniem badaczy obserwowany był dalszy

niepokojący trend socjalizacji agresji werbalnej wśród nastolatków wprzedziale wiekowym 16–18

lat. Dorośli najczęściej spotykali się zmową nienawiści wtelewizji (aż 77,9%), atakże wtrakcie

rozmów ze znajomymi (64,7%) iwmiejscach publicznych (57,4%). Anajczęstszym źródłem mow y

nienawiści pozostał jednak internet. Oile w2014r. około połowa młodych Polaków spotykała się

zantysemicką, antymuzułmańską czy antyukraińską mową nienawiści, otyle w2016r. aż 75%

młodzieży deklarowało, że widziało winternecie wypowiedzi antysemickie, 80% – islamofobicz-

ne, a71% – antyukraińskie. Wciągu dwóch lat, zdaniem autorów, społeczeństwo polskie doszło

do sytuacji, wktórej zdecydowana większość młodych ludzi była „zanurzona” wrzeczywistości

pełnej nienawistnych wypowiedzi pod adresem mniejszości. W2014r. częstotliwość stosowa-

nia mowy nienawiści wobec gejów iUkraińców była podobna co w2016r. Zob. M.Wiśniewski,

K.Hansen, M.Bilewicz et al., op. cit., s.5–6, 36–37, http://www.batory.org.pl/upload/ﬁles/pdf/

MOWA_NIENAWISCI_ MOWA_POGARDY_INTERNET.pdf [odczyt: 25.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi296

Pyżalskiego zUniwersytetu Adama Mickiewicza274 wPoznaniu czy Helsińskiej

Fundacji Praw Człowieka z2018r.275 przedstawiają problem mowy nienawiści jako

zjawisko powszechne, niepokojące, wzrastające iniebezpieczne wswych skutkach

dla godności człowieka, debaty publicznej idemokratycznego społeczeństwa2 76.

Liczba wszczętych postępowań przygotowawczych w świetle statystyki

pochodzącej zprokuratury uprawniałaby tezę, iż problem zjawiska mowy nie-

nawiści jest wPolsce problemem dość marginalnym. Jest jednak inaczej, amię-

dzynarodowe instytucje zauważyły, iż władze polskie stosowały mechanizm

underreportingu277, czyli mechanizmu zaniżania skali popełnianych tego typu

przestępstw przez instytucje państwowe

278

. Rzeczywista skala przestępstw

274 W2018r. co trzeci nastolatek co najmniej raz spotkał się zmową nienawiści. Ponad 8%

doświadczyło mowy nienawiści osobiście iaż 32,3% – na „własnej skórze”. Aż 27% uczniów przy-

znało, że jest sprawcą agresji, 32% sprawców było agresywnych online co najmniej raz wmiesiącu.

J.Pyżalski, A.Zdrodowska, Ł.Tomczyk et al., Polskie badanie EU Kids Online 2018. Najważniejsze

wyniki iwnioski, Poznań 2019, https://fundacja.orange.pl/ﬁles/user_ﬁles/EU_Kids_Online_2019_

v2.pdf, s.82 [odczyt: 23.08.2019].

275

A.Mikulska-Jolles, Migranci, uchodźcy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018 – raport

zmonitoringu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2018, http://www.hfhr.pl/

migranci-uchodzcy-i-ksenofobia-w-kampanii-wyborczej-2018-raport-z-monitoringu/ [odczyt:

25.08.2019].

276

Autorzy raportu Mowa nienawiści. Mowa pogardy przestrzegali w2016r. przed dalszą

brutalizacją życia publicznego. Ich zdaniem, im więcej mowy nienawiści wotoczeniu, tym więk-

sza gotowość do jej użycia. Powstaje również ryzyko naruszania innych zasad współżycia społecz-

nego istosowania przemocy wżyciu codziennym przez tych, którzy stykają się znią regularnie.

Ibidem, s.8 [odczyt: 25.08.2019].

277 OSCE/ODIHR, New study reveals scale of underreporting of hate incidents in Poland, 2019,

Hate Crime Reporting, http://hatecrime.osce.org/infocus/new-study-reveals-scale-underrepor-

ting-hate-incidents-poland [odczyt: 24.01.2020].

278 Wtym celu stosowana jest niezgodna zprawem praktyka niepodejmowania przez pro-

kuraturę spraw lub/iich umarzanie na dalszym etapie postępowania. Itak, Prokuratura Rejo-

nowa wKrakowie w2019r. odmówiła wszczęcia śledztwa wsprawie słów arcybiskupa Marka

Jędraszewskiego o„tęczowej zarazie”. Doniesienie do prokuratury omożliwości popełnienia

przestępstwa złożyło po wypowiedzi arcybiskupa Jędraszewskiego 17 osób i2 stowarzyszenia.

Odmowę wszczęcia postępowania argumentowano faktem, iż Kodeks karny nie przewiduje

kar za publiczne nawoływanie do nienawiści lub publiczne znieważanie ze względu na orienta-

cję seksualną. A.Pitoń, Prokuratura odmówiła wszczęcia śledztwa ws. słów abp. Marka Jędra-

szewskiego o„tęczowej zarazie”, 2019, „Gazeta Wyborcza”, https://krakow.wyborcza.pl/krakow/

7,44425,25319344,rmf-prokuratura-odmowila-wszczecia-sledztwa-ws-slow-abpa-marka.html

[odczyt: 10.02.2020]. Prokuratura Rejonowa wWarszawie odmówiła wszczęcia postępowania

na wniosek Ośrodka Monitorowania Zachowań Rasistowskich iKsenofobicznych przeciw-

ko wydawcy „Gazety Polskiej” omożliwości popełnienia przestępstwa propagowania faszy-

stowskiego ustroju państwa przez kolportaż naklejek przez czasopismo „Strefy Wolne od

LGBT+”. Wuzasadnieniu odmowy wszczęcia postępowania stwierdzono m.in. iż wkolpor-

towanych naklejkach nie chodziło oludzi, lecz o„ideologię LGBT+”. WTK, Naklejki „Strefa

wolna od LGBT+”: Prokuratura odmawia wszczęcia postępowania, 2019, https://wtk.pl/news/

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 297

znienawiści wPolsce wobec Ukraińców, migrantów zpaństw muzułmańskich

iAfryki Subsaharyjskiej jest niedoszacowana, tylko 5% jest zgłaszane policji279.

W2019r. Komitet ONZ ds. likwidacji dyskryminacji rasowej (CERD)

280

powołany na mocy Międzynarodowej konwencji ws. likwidacji wszelkich form

dyskryminacji rasowej z1966r.281, wrekomendacjach dla Polski poinformował

władze publiczne okonieczności podjęcia przez organy ścigania niezbędnych

działań w celu zwalczania mowy nienawiści ipodżegania do przemocy, rów-

nież winternecie.

CERD zaleciło m.in., aby władze polskie zapewniły skuteczniejsze wdrożenie

prawa delegalizującego organizacje promujące lub nawołujące do dyskrymina-

cji rasowej282, aczłonkostwo wtych organizacjach było uznane za czyn karalny

(ang. punishable oﬀence)

283

. CERD zobowiązał także władze do przeciwdziałania

imonitorowania skali zjawiska underreportingu284.

Zgodnie z oﬁcjalną statystyką prowadzoną przez Prokuraturę Kra-

jową w 2017 r. w prokuraturze zarejestrowano jedynie 1449 postępowań

50117-naklejki-strefa-wolna-od-lgbt-prokuratura-odmawia-wszczecia-postepowania [odczyt:

10.02.2020]. Konfrontując polską praktykę umarzania postępowań prokuratorskich oraz brak

działań legislacyjnych wkierunku zwiększenia ochrony osób LGBT+ przed mową nienawiści

ze standardami strasburskimi, należy stwierdzić, iż wPolsce mamy do czynienia ze zjawiskiem

odwrócenia standardów prawnych wtym zakresie (vide w yroki ETPCz: Beizaras, Levickas prze-

ciwko Litwie, Vejdeland iinni przeciwko Szwecji, Balsyté-Lideikiené przeciwko Litwie, wyrok

ETPCz zdnia 4 listopada 2008r., skarga nr72596/01).

279

RPO, Jedynie 5% przestępstw motywowanych nienawiścią jest zgłaszanych na policję –

badania RPO iODIHR/OBWE, 2018, RPO, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/jedynie-5-prze-

stepstw-motywowanych-nienawiscia-jest-zglaszanych-na-policje-badania-rpo-i-odihrobwe

[odczyt: 20.01.2020].

280 Komitet ONZ ds. likwidacji dyskryminacji rasowej (CERD) wGenewie w2019r. roz-

patrzył okresowe sprawozdanie Polski iprzyjął uwagi końcowe dotyczące sprawozdania Polski

zrealizacji konwencji w1966r. Co dwa lata państwa zobowiązane są do przedstawiania sprawo-

zdania odziałaniach podjętych wcelu uwzględnienia wprawie iwpraktyce postanowień kon-

wencji iuwag Komitetu.

281

Międzynarodowa konwencja wsprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej

zdnia 7 marca 1966r., Dz.U.1969, Nr 25, poz. 187.

282

Wymieniono następujące organizacje: Ruch Narodowy, Obóz Narodowo-Radykalny, Mło-

dzież Wszechpolska, Falanga, Szturmowcy, Niklot, Kongres Narodowo-Społeczny, Autonomiczni

Nacjonaliści, polski oddział organizacji „Krew iHonor” iStowarzyszenie Duma iNowoczesność,

które zostało już zdelegalizowane w2019r. na mocy wyroku Sądu Rejonowego wGliwicach, które

wszczęto po tym, jak media poinformowały opinią publiczną ozorganizowaniu wlesie koło

Wodzisławia Śląskiego obchodów 128. rocznicy urodzin Adolfa Hitlera w2017r.

283 Committee on the Elimination of Racial Discrimination, Concluding observations on the

combined twenty-second to twenty-fourth periodic reports of Poland, 2019, s.5, https://www.ohchr.

org/EN/Countries/ENACARegion/Pages/ PLIndex.aspx [odczyt: 24.09.2019].

284 Rzecznik Praw Obywatelskich, Hejt Stop. Działania Rzecznika Praw Obywatelskich

VII kadencji wzakresie zwalczania mowy nienawiści wlatach 2015–2019, Warszawa 2019, s.9–10.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi298

oprzestępstwa popełnione zpobudek rasistowskich, antysemickich lub kseno-

fobicznych, co stanowiło 0,1% ogółu zarejestrowanych spraw285. Prokuratorzy

prowadzili 1415 postępowań, zczego 1156 (bez odmów wszczęcia) zarejestro-

wano w okresie statystycznym, natomiast 259 spraw było kontynuowanych

zpoprzednich okresów sprawozdawczych286.

Co ciekawe, liczba postępowań wzakresie ścigania przestępstw zart. 156,

257 i119 k.k. wzrosła znacząco w2016r.287 wstosunku do liczby postępowań

wlatach 2012–2014. Wzrost był związany zogłoszeniem przez ówczesnego Pro-

kuratora Generalnego Andrzeja Seremeta wytycznych wzakresie prowadzenia

postępowań oprzestępstwa znienawiści (tzw. wytyczne Seremeta)288. Następ-

nie liczba ta zmalała, pomimo ogólnego trendu wzrostowego incydentów mowy

nienawiści wPolsce, oczym informowali np. Rzecznik Praw Obywatelskich289,

stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita

290

czy media

291

, a także na świecie

(OSCE/ODIHR Hate Crime Reporting).

285

Motywem działania sprawców wtych sprawach była przynależność osoby lub grupy

osób do następujących grup narodowościowych, rasowych, etnicznych, politycznych, wyzna-

niowych lub ze względu na bezwyznaniowość, itak najwięcej spraw dotyczyło muzułmanów

(328) iUkraińców (190), aponadto Żydów (112), osób czarnoskórych (98), Romów (96), Polaków

(95) ikatolików (66), wreszcie Syryjczyków (24). Prokuratura Krajowa, Sprawozdanie dotyczące

spraw oprzestępstwa popełnione zpobudek rasistowskich, antysemickich lub ksenofobicznych pro-

wadzonych w2017r. wjednostkach organizacyjnych prokuratury, https://pk.gov.pl/dzialalnosc/

sprawozdania-i-statystyki/wyciag-ze-sprawozdania-dot-spraw-o-przestepstwa-popelnione-z-

-pobudek-rasistowskich-antysemickich-lub-ksenofobicznych-prowadzonych-w-2017-roku-w-j-

ednostkach-organizacyjnych-prokuratury/ [odczyt: 11.08.2019].

286 Ibidem.

287 Największy wzrost zarejestrowanych postępowań nastąpił w2013r. (835 wporównaniu

z473 w2012r.) iw2014r. (1365 postępowań), w2016 – 1631 postępowań. Działalność poli-

cji wobszarze przestępczości motywowanej nienawiścią, Policja.pl, http://www.policja.pl/pol/

aktualnosci/133144,Dzialalnosc-Policji-w-obszarze-przestepczosci-motywowanej-nienawiscia.

html [odczyt: 20.09.2019].

288 Tzw. wytyczne Seremeta (nadal obowiązujące formalnie) zawierają wskazówki dotyczą-

ce sposobu prowadzenia postępowań przygotowawczych, gromadzenia materiału dowodowego,

wykonywania czynności procesowych zudziałem świadków, pokrzywdzonych przestępstwem

ipodejrzanych. Wytyczne te mają pomóc prokuratorom prowadzącym sprawy oprzestępstwa

popełniane na tle rasistowskim. Część wskazówek dotyczy także przestępstw popełnianych przez

sprawców zwykorzystaniem internetu. Wytyczne Prokuratora Generalnego wsprawie udziału

prokuratora wsprawach oprzestępstwa prywatnoskargowe zdnia 29 października 2012r., sygn.

PG VII G 021/24/12.

289

Zob. Rzecznik Praw Obywatelskich, Hejt Stop. Działania Rzecznika Praw Obywatelskich

VII kadencji wzakresie zwalczania mowy nienawiści wlatach 2015–2019, BRPO, Warszawa 2019.

290

Otwarta Rzeczpospolita to stowarzyszenie powstałe w1999r. wcelu przeciwdziałania

ksenofobicznym iantysemickim uprzedzeniom wpolskim życiu publicznym, http://www.otwarta.

org/kim-jestesmy/o-stowarzyszeniu/ [odczyt: 10.05.2020].

291

D.Flis, Muzułmanie najczęstszymi oﬁarami przestępstw znienawiści. Raport Prokuratury

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 299

Na uwagę zasługuje wspomniana tzw. szara mowa nienawiści. Najczęściej

składają się na nią oprócz wspomnianych już różnych środków stylistycznych

także fałszywe wiadomości (ang. fake news), inaczej fałszywki, fejki (ang. fake).

Fałszywki są wspornikami dezinformacji, współtworzą postprawdę, są czę-

sto elementem towarzyszącym klikbejtom. Tworzone są wcelu wprowadzenia

wbłąd, są elementem szkodliwych treści. Wrękach agentów iagentów wpływu

stanowią narzędzie wykorzystywane do zakłócania postrzegania rzeczywistości,

wpływania na fałszywy obraz rzeczywistości, utrwalania uprzedzeń, stereoty-

pów iniechęci wobec wybranych osób lub grupy osób

292

, rozpowszechniania

teorii spiskowych, podważania zaufania do instytucji naukowych, eksperckich

idemokratycznych. Ich popularność bierze się głównie ztego, iż bazują prze-

de wszystkim na emocjach. Twórcy fake newsów świadomie unikają niuansów

iróżnych punktów widzenia, publikują je wformie zdjęć, mushupów, wideo, co

pomaga szybko zwiększyć ich zasięg zgodnie ze stosowanymi wsocial mediach

algorytmami, np. algorytmem Edge Rank Facebooka293.

Prób deﬁniowania terminu „fałszywe wiadomości” (fake news) jest wiele294.

Ewa Lalik stwierdziła, że termin ten był wcześniej uważany za informację całko-

wicie nieprawdziwą, wprowadzoną do obiegu medialnego wcelu dezinformacji

lub żartu. Wraz z rozwojem nowych technologii zmieniły się desygnaty tego

słowa. Obecnie to również przeinaczenia, nieprawdziwości, nadinterpretacje, naj-

częściej polityczne. Winternetowych serwisach informacyjnych, redagowanych

przez niemal każdego człowieka ito bez żadnych kwaliﬁkacji dziennikarskich,

Krajowej, 2016, Oko.press, https://oko.press/muzulmanie-najczestszymi-oﬁarami-przestepstw-

-nienawisci-raport-prokuratury-krajowej/ [odczyt: 20.09.2019]; M.Prończuk, Błaszczak: „Wskaź-

niki nie wzrastają”. Awłaśnie że wzrastają. Liczba przestępstw znienawiści rośnie, 2018, Oko.

press, https://oko.press/blaszczak-wskazniki-wzrastaja-a-wlasnie-ze-wzrastaja-liczba-prze-

stepstw-nienawisci-rosnie/ [odczyt: 20.09.2019].

292 K.Bakalarski, Postprawda, „Studia Bobolanum” 2017, nr3 (28), s.120.

293

Schemat działania Edge Rank jest rozpisy wany na trzy czynniki: „waga” (weight) – rodzaj

treści, czy jest to link, tekst, obraz czy plik multimedialny, „powiązania” (aﬃnity) – dany post

wyświetli się na news feed wtedy, gdy wcześniejsze posty danej osoby zostały już polubione, i„roz-

pad wczasie” (decay) – im więcej czasu upłynęło od publikacji postu, tym szansa na wyświetlenie

treści na news feed jest coraz mniejsza. Jest to zestaw parametrów, które są przypisane do każdej

publikowanej na Facebooku treści, który wpływa na widoczność postów. Na uwagę zasługuje

artykuł Michała Pałasza, który prezentuje rezultaty prowadzonej wduchu teorii aktora-sieci eks-

ploracji przemian serwisu Facebook wlatach 2004–2018, wefekcie których powstał iwktórych

bierze aktywny, sprawczy udział ten algorytm. M.Pałasz, Algorytm Edge Rank serwisu Facebook:

narodziny, rozwój i działanie wujęciu teoriiaktora-sieci, [w:] Humanizacja pracy. Technologicz-

no-społeczny wymiar sztucznej inteligencji. Władza algorytmów?, (red.) M.Mamak-Zdanecka,

D.Żuchowska-Skiba, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Płock 2019, s.71–84.

294 Zob. także: A.Gelfert, Fake News: ADeﬁnition, „Informal Logic” 2018, vol. 38, nr1,

s.84–11.

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi300

zaczęły pojawiać się różnego rodzaju interpretacje rzeczywistości społecznej

ipolitycznej. Wwyniku procesu demokratyzacji pluralizmu poglądów powstały

różnorodne serwisy oróżnych zabarwieniach ideologicznych, od lewicowych po

prawicowe. Nastąpił szybki renesans portali dezinformacyjnych295.

Według Łukasza Lipińskiego, fake newsy to wiadomości lub propaganda

oparte na dezinformacji, celowej iintencjonalnej, mogą udawać prawdziwe infor-

macje, artykuły w mediach lub nawet treści naukowe. Pojawiają się zarówno

jako tweety, memy internetowe, atakże jako teksty propagandowe, wktórych

wspólnym mianownikiem jest cel wprowadzenia odbiorców wbłąd. Mogą być

rozpowszechniane ztą intencją, ale także mogą rozpowszechniać się za pośred-

nictwem internautów, którzy nie są świadomi ich fałszywości (są ich przekaźni-

kami). Rozpowszechniane są zarówno przez media internetowe, tradycyjne, jak

imedia społecznościowe. Pisane zintencją oszustwa, zchęci zysku politycznego,

atakże ﬁnansowego296.

Dla ekspertów zFundacji Panoptykon fałszywa wiadomość charakteryzuje

się: sensacyjnymi, krzykliwymi tytułami, „dziwnymi” adresami URL inazwami

źródła, „dziwnym”, nierównym formatowaniem tekstu, nagromadzeniem wielu

znaków interpunkcyjnych wtreści, błędami ortograﬁcznymi, złą odmianą słów

(co może być wskazówką dla internauty, iż są one tworzone przez obcojęzycz-

nych agentów wpływu), nagromadzeniem wielu tzw. kalek słownych. Posługują

się nacechowanym emocjonalnie językiem, nie zawierają źródeł, cytatów, aarty-

kuły, wktórych są obecne, nie posiadają żadnego autorstwa, zato wiele „dziw-

nych” reklam297.

Powszechne zjawisko rozpowszechniania fejków sprowokowało wielu bada-

czy do podjęcia badań wcelu lepszego zrozumienia iwyjaśnienia ich fenomenu.

Fałszywe wiadomości rozprzestrzeniają się bowiem szybciej, głębiej idalej niż

prawdziwe informacje

298

. Akluczową rolę wkonsumpcji wiadomości, wtym

fałszywych wiadomości, odgrywają media społecznościowe299.

295 E.Lalik, Czym są „fake news” idlaczego walczymy znimi dopiero od kilku miesięcy?, 20 17,

SpidersWeb, https://www.spidersweb.pl/2017/01/fake-news.html [odczyt: 25.08.2019].

296 Ł.Lipiński, Krótki przewodnik po fake newsach, 2017, Press.pl, s.8, https://www.press.pl/

zalaczniki_WWW/facebook_full.pdf [odczyt: 25.08.2019].

297

Na podstawie materiałów konferencyjnych: A.Biel, A.Gielewska, Wybory bez dezinfor-

macji, cz. I, prezentacja multimedialna z28.09.2018 (materiały autorki).

298

Zdaniem Sorousha Vosoughi, Deba Roya iSinana Arala, fałszywe wiadomości mogą

przyczynić się do niewłaściwej alokacji zasobów podczas ataków terrorystycznych iklęsk żywio-

łowych, niedopasowania inwestycji biznesowych ibłędnych wyborów politycznych ispołecznych.

Zob. więcej: S.Vosoughi, D.Roy, S.Aral, e spread of true and false news online, „Social Science”

2018, vol. 359, issue 6380, s.1146–1151.

299 J.Nelson, H.Taneja, e Small, Disloyal Fake News Audience: e Role of Audience

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 301

Claire Wardle zauważyła, iż termin „fake news” nie oddaje całej złożoności

różnych jego elementów, np. „mylnej informacji” (ang. misinformation), tj. nie-

umyślnego udostępniania fałszywych wiadomości, idezinformacji (ang. disinfor-

mation), tj. celowego tworzenia iudostępniania informacji, októrych wiadomo,

że są fałszywe.

Badaczka zaproponowała spojrzenie na ten problem zperspektywy ekosy-

stemu informacyjnego, który składa się z: różnych typów, rodzajów tworzonych

iudostępnianych treści, motywacji tworzących tego typu treści oraz sposobów

rozpowszechniania tych treści. Podkreśliła konieczność dalszych badań ipodzia-

łu treści wchodzących wskład dezinformacji, gdyż – jak stwierdziła – użytkow-

nicy internetu dzielą się nieświadomie błędnymi informacjami isą wstanie tzw.

wojny informacyjnej. Niepokojące są również systematycznie przeprowadzane

kampanie dezinformacyjne300.

Tabela 4.4. Macierz dezinformacji według C.Wardle

Satyra/

Parodia

Błędne

połączenia

Treści wpro-

wadzające

wbłąd

Fałszyw y

kontekst

Fałszywe

źródła

Zmanipulowany

kontent

(zawartość)

Sfabrykowany

kontent

(zawartość)

Słabe dziennikarstwo x x x

Parodia x x x

Prowokacja x x x

Podsycanie x

Stronniczość x x

Zysk

Wpływ polityczny x x x x

Propaganda x x x x x

Źródło: C.Wardle, op. cit.

Claire Wardle skonstruowała macierz dezinformacji odzwierciedlającą eko-

system (zob. tabela 4.4). Wyróżniła 7 typów dezinformacji i8 celów ich wyko-

rzystania. Pierwszy typ to parodia (satyra), amateriały tego typu nie powinny,

przynajmniej zzałożenia, wyrządzać krzywdy. Służyć jednak mogą nagłaśnianiu

różnego rodzaju „głupot”, np. są to memy. Drugi typ to fałszywe połączenia isą

to sytuacje, wktórych nagłówki lub wizualizacje nie odzwierciedlają spodzie-

wanej treści, np. klikbejty. Trzeci typ to treści wprowadzające wbłąd, mające na

celu intencjonalne wykorzystanie informacji wcelu sprowokowania problemu

Availability in Fake News Consumption, “New Media & Society” 2018, s.2, https://papers.ssrn.

com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3107731 [odczyt: 21.10.2019].

300

C.Wardle, Fake news. It’s complicated, Medium, https://medium.com/1st-draft/fake-

-news-its-complicated-d0f773766c79 [odczyt: 26.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi302

lub nagłośnienia wybranego zagadnienia lub podmiotu. Czwarty typ to fałszy-

wy kontekst, który dotyczy wprawdzie prawdziwych treści, ale przekazywanych

wraz zfałszywym kontentem. Piąty – to treść podszywająca się pod prawdziwe

źródła (ang. imposter content). Szósty – to zmanipulowany kontent wsytuacji,

gdy przekazywane wiadomości są modyﬁkowane wcelu dokonania oszustwa.

Ostatni typ to wiadomości całkowicie zmanipulowane i sfabrykowane. Dwa

ostatnie typy są treściami najbardziej niebezpiecznymi. Są fałszywe imają na

celu wprowadzenie wbłąd oraz działanie na szkodę.

Fałszywe wiadomości występują niemal we wszystkich obszarach życia pub-

licznego. Wżyciu politycznym mogą się przyczynić do zdobycia lub odebrania

poparcia politykowi lub partii albo zastąpienia jednego problemu innym wygod-

niejszym dla polityka czy nawet rządu. Pomagają również manipulować opinią

publiczną, mogą łagodzić, ale iwywoływać nowe konﬂikty społeczne. Wżyciu

gospodarczym przyczyniają się do zysku ﬁnansowego ﬁrmy, bojkotu towarów

iusług, mogą wywołać wytworzenie sztucznych potrzeb konsumenckich, atakże

wywołać wzrost popularności marki danej ﬁrmy. Mogą jednak spowodować

straty ﬁnansowe inaruszać dobre imię ﬁrmy. Wżyciu społecznym pomagają

wywołać emocje na dany temat, dezinformować, przyczynić się do zwiększenia

liczby odbiorców, czytelników oraz doprowadzić do podsycania lub łagodzenia

zachowań rasistowskich, nacjonalistycznych i innych radykalnych iekstremi-

stycznych. Zainteresowanie internautów hasłem „fake news” zarówno wPolsce,

jak ina świecie wzrosło dopiero wostatnich kilku latach, jeszcze parę lat temu

bowiem słowo było nieznane szerszej grupie internautów (zob. rysunki 4.1 i4.2).

Rysunek 4.1. Liczba zapytań wPolsce dla hasła „fake news” zokresu 2014–2019.

Źródło: [Google Trends zrzut ekranu, odczyt: 26.08.2019].

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 303

Rysunek 4.2. Liczba zapytań na świecie dla hasła „fake news” zokresu 2014–2019.

Źródło: [Google Trends zrzut ekranu, odczyt: 26.08.2019].

Jak widać zpowyższych rysunków, zainteresowanie zjawiskiem fake news,

oceniane na podstawie wyszukiwania informacji na ten temat przez internautów,

zaczęło być widoczne mniej więcej wpołowie 2016r. iod tego momentu zróż-

nym natężeniem wciąż utrzymuje się na wysokim poziomie popularności. Korzy-

stając znarzędzia Google Trends, można również sprawdzić poziom zaintereso-

wania wyszukiwaniem informacji ofake newsach wposzczególnych państwach.

Podsumowując, fake news wyróżnia intencja nadawcy, nieprawda bowiem,

przekłamania imanipulacja wfałszywce są umieszczane celowo inie są one

wynikiem niewiedzy czy pomyłki. Zainteresowanie zjawiskiem fake news gwał-

townie wzrosło po 2016r., aobecnie niemal każdy odmienia to słowo przez

wszystkie przypadki. Alek Tarkowski wkontekście tego zjawiska przestrzegł

przed „totalnym komunikacyjnym chaosem”, twierdząc, że: „Informacje praso-

we mieszają się zmemami ihejtami wjednym dziwnym »miksie medialnym«.

WStanach Zjednoczonych zmyślone newsy wyprodukowane przez macedoń-

skich studentów mają większy zasięg niż doniesienia dziennikarzy śledczych

okandydatach na prezydenta. Oﬁcjalne dane dotyczące wynikówwyborów

przeplatają się zsensacyjnym doniesieniem, że Trump wygrał przewagą 3 mln

głosów (Donald Trump zdobył więcej głosów elektorskich, choć na Hillary Clin-

ton zagłosowało ponad 2 mln więcej Amerykanów)”301.

Fałszywe wiadomości tworzone są przez internautów, ale także przez ﬁrmy

specjalizujące się wtworzeniu pojedynczych nieprawdziwych wiadomości

301 A.Tarkowski, Jak żyć wświecie postprawdy?, „Kultura Liberalna” 2016, nr48, https://kul-

tura liberalna.pl/2016/11/29/alek-tarkowski-post-prawda-facebook-internet/ [odczy t: 26.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi304

icałych manipulacyjnych kampanii dezinformacyjnych ukierunkowanych na

realizację określonego celu. Marta Woźniak-Zapór stwierdziła, że ﬁrmy te ofe-

rują bogaty zakres usług zróżnicowanych cenowo, w zależności od tematyki

izakresu kampanii. Działania te są podejmowane zwłaszcza na rynku chińskim,

gdzie popularny jest serwis Baidu, odpowiednik wyszukiwarki Google

302

, czy na

rynku macedońskim.

Według cennika jednej zﬁrm, w2017r. koszt stworzenia fałszywego arty-

kułu o objętości od 600 do 800 słów wynosił 15 USD, zaś tekstu o objętości

do 1500 znaków – ok. 30 USD.Wkwestii zakresu wyboru miejsc publikacji

koszt wyświetlenia fałszywej wiadomości na dziesięciu stronach wyszukiwar-

ki Baidu wynosił 116 USD.Za opublikowanie wserwisach informatycznych

opłata wzrastała nawet do 174 USD, awserwisach dotyczących zdrowia – do

180 USD.Według Raportu Trend Micro, kupno pojedynczej fałszywki od ﬁrm

specjalizujących się wtym procederze, np. wRosji czy Chinach, kosztowało śred-

nio 30 USD, ale już koszt kampanii dyskredytującej dziennikarza to była kwota

wwysokości 55 tys. USD303.

Rysunek 4.3. Przykładowe fałszywki rozpowszechniane

przy użyciu automatyki informatycznej.

Źródło: [Facebook, zrzut ekranu, odczyt: 20.05.2019].

302 M.Woźniak-Zapór, Fake news – niebezpieczeństwo wsieci, „Bezpieczeństwo. Teo ria

ipraktyka” 2017, nr4, s.101.

303 L.Gu, V.Kropotov, F.Yarochkin, e Fake News Machine. How Propagandists Abuse the

Internet and Manipulate the Public, „Raport dla Trend Micro” 2017, s.58– 60, https://documents.

trendmicro.com/assets/white_papers/wp-fake-news-machine-how-propagandists-abuse-the-

-internet.pdf [odczyt: 27.08.2019].

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 305

Uwiarygodnieniu fałszywej wiadomości potrzebnej do jej „wirusowego” roz-

powszechnienia służy czarnorynkowa infrastruktura manipulacyjna, tj. m.in.

trolling ifałszywe konta (zob. rysunek 4.3).

W2018r. popularny zaczął stawać się inny termin, tj. „deep fake” (zob. rysu-

nek 4.4). „Fałszywe nagranie”, głęboka fałszywka, głęboki fejk (ang. deep fake) to

nagranie spreparowane przy użyciu sztucznej inteligencji polegające na „nakła-

daniu” technicznie twarzy danej osoby na inną dowolną postać. Internauta może

zobaczyć iusłyszeć osoby, które wypowiadają słowa lub wykonują czynności,

których wrzeczywistości nigdy nie wypowiadały ani nigdy nie zrobiły304.

Rysunek 4.4. Liczba zapytań na świecie dla hasła „deep fake” zokresu 2014–2019.

Źródło: [Google Trends zrzut ekranu, odczyt: 26.08.2019].

Geneza powstania deep fake nie jest do końca znana, technologia, która

umożliwia tworzenie „fałszywych nagrań”, została spopularyzowana pod koniec

2017r.305

304 L.Eadicicco, Niebezpieczny internetowy trend może przyczynić się do zniszczenia twojej

reputacji. Nikt nie wie, co znim zrobić, 2019, https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-

-technolog ie/deepfakes-historia-falszy wych-ﬁ lmow-i-pomysly-na-walke-z-nimi/s17z2p0 [odczy t:

25.08.2019].

305 Użytkownik opseudonimie Deepfakes umieścił wcyberprzestrzeni ﬁlm pornograﬁcz-

ny zaktorką Gal Gadot. Wkwietniu 2018r. serwis BuzzFeed (rozrywkowy portal internetowy

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi306

Głębokie fałszywki stanowią poważne zagrożenie zarówno dla użytkowni-

ków wich sferze prywatnej iintymnej, atakże mogą stwarzać realne zagroże-

nie wsferze publicznej, szczególnie wrelacjach politycznych. Należy założyć,

iż wniedalekiej przyszłości staną się one popularnym, ale niebezpiecznym ele-

mentem komputacyjnej propagandy polaryzacyjnej. Wpaździerniku 2019r. Hao

Li, pionier wzakresie tej technologii zauważył, iż tego rodzaju fałszywki jako

„idealnie prawdziwe” (ang. perfectly real) będą dostępne wpowszechnym obiegu

internetowym już w2020r.306

Publikowanie dezinformacji i fałszywych wiadomości (nieprawdziwych

informacji, które narażają na utratę zaufania lub znieważają) może wypełniać

znamiona przestępstw: zniesławienia (art. 212 k.k.), znieważenia (art. 216 k.k.),

znieważenia funkcjonariusza publicznego (art. 226 k.k.), znieważenia Prezy-

denta RP (art. 135 par. 2), znieważenia przedstawiciela obcego państwa (art.

136 pa. 3 i 4), uporczywego nękania nieprawdziwymi informacjami (stalking

– art. 190 ak.k.).

Przestępstwa te mają charakter prywatnoskargowy. Na gruncie prawa cywil-

nego może także dojść do naruszenia dóbr osobistych (art. 23 i24 Kodeksu

cywilnego [dalej: k.c.] oraz art. 448 k.c.). Odnosi się to zarówno wstosunku do

osób ﬁzycznych, jak iprawnych. Katalog dóbr osobistych (otwarty) jest obszer-

ny na gruncie polskiego prawa. Fałszywki igłębokie fałszywki tworzone idys-

trybuowane wzłej wierze mogą naruszać cześć, godność idobre imię, wizeru-

nek, tajemnicę korespondencji, prawo do prywatności, kultu po osobie zmarłej,

więzi emocjonalnej dziecka zrodzicem iinne. Publikacja zdjęć, memów, plików

audiowizualnych może naruszyć przepisy prawa autorskiego, tj. przepis doty-

czący ochrony wizerunku (art. 81 prawa autorskiego), który stanowi, iż rozpo-

wszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej307.

składający się głównie zklikbejtowych artykułów) opublikował na swojej stronie inny deep fake

polityczny, przedstawiający Baracka Obamę, prezydenta Stanów Zjednoczonych wlatach 2008–

2015, wypowiadającego słowa, których wrzeczywistości nie wypowiedział, tj.: „Wkraczamy werę,

wktórej nasi wrogowie mogą zmusić kogokolwiek do wypowiedzenia dowolnych słów wdowol-

nym momencie”. C.Silverman, How To Spot ADeepfake Like e Barack Obama – Jordan Peele

Video, 2018, Buzzfeed, https://www.buzzfeed.com/craigsilverman/obama-jordan-peele-deepfake-

-video-debunk-buzzfeed [odczyt: 25.08.2019]; A.Stando, DeepNude, czyli aplikacja rozbierająca

kobiety. Znowu jest dostępna wsieci, 2019, https://tech.wp.pl/deepnude-deep-nude-fake-aplikacja-

-download-pobierz-6402176532788865a [odczyt: 25.08.2019].

306 K.Stankiewicz, ‘Perfectly real’ deepfakes will arrive in 6 months to ayear, technology pio-

neer Hao Li says, 2019, CNBC, https://www.cnbc.com/2019/09/20/hao-li-perfectly-real-deepfa-

kes-will-arrive-in-6-months-to-a-year.html [odczyt: 05.10.2019].

307 Ustęp drugi art. 81 przewiduje, że zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano wzwiązku zpełnieniem przez nią funkcji

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 307

Musi jednak rodzić się pewna wątpliwość ipytanie związane ze skalą naru-

szeń omawianych przepisów ztytułu hejtingu, stalkingu, bullyingu iinnych

tego typu form nadużywania wkorzystaniu zwolności wypowiedzi. Czy przy

pomocy obecnie dostępnych narzędzi prawnych wszyscy dotknięci skutkami

tych naruszeń będą wstanie skutecznie domagać się rekompensaty ztytułu tych

naruszeń? Czy nie oznacza to wręcz „zalania” sądownictwa tego typu sprawa-

mi? Albo może oznaczać po prostu brak zainteresowania wszczęciem tego typu

postępowań zpowodu braku wystarczających nakładów ﬁnansowych, czaso-

wych iinnych oﬁar tych naruszeń. Azatem mogą być jednak potrzebne zmiany

prawne wtym zakresie, np. dotyczące wsparcia internetowych ﬁrm medialnych

wprzeciwdziałaniu izwalczaniu tego typu treści iwskazania im szkodliwych

skutków publikacji takich treści.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż nieprawdziwe informacje mogą być nie-

bezpieczne, zwłaszcza wokresie kampanii wyborczych. Dziennikarze imedia

są w tym okresie szczególnie zobowiązani do etycznego postępowania, tj.

informowania społeczeństwa woparciu opodwyższone standardy rzetelności,

co wynika zprzepisów prawnych kodeksów wyborczych. WPolsce taką rolę

pełni art. 111 Kodeksu wyborczego, który zapewnia prawną ochronę kandydata

wwyborach przed np. celowo rozpowszechnianymi nieprawdziwymi informa-

cjami (zob. rozdział 6).

Mowa nienawiści, dezinformacje wraz zfałszywymi wiadomościami ilogo-

machia oraz hejt współtworzą dyskredytującą kampanię nienawiści, oszczerczą

nagonkę (ang. smear campaign). Termin „smear campaign”, dosłownie tłumacząc,

oznacza „kampanię rozmazywania”, tj. planowaną próbę zaszkodzenia reputacji

osoby lub ﬁrmy przez kłamstwo na ich temat (ang. aplanned attempt to harm

the reputation of aperson or company by telling lies about them308).

Redaktorzy Słownika języka polskiego PWN deﬁniują termin „nagonka” jako

zorganizowane działania skierowane przeciwko komuś, np. nielubianej osobie

lub przeciwnikowi politycznemu

309

. WWikipedii zaś „nagonka” deﬁniowana

jest jako „ostry, nieprzebierający wśrodkach atak (na początku słowny) skiero-

wany przeciwko osobie, grupie osób, grupie społecznej lub narodowi albo prze-

ciwko jakiemuś zjawisku (także zjawisku społecznemu) lub zdarzeniu. Nagonka

publicznych, wszczególności politycznych, społecznych, zawodowych; osoby stanowiącej jedynie

szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Oczywiście nie dotyczy

to też osoby, która taką zgodę wyraziła. Ustawa zdnia 4 lutego 1994r. oprawie autorskim ipra-

wach pokrewnych, t.j. Dz.U.2019r. poz. 1231.

308

Smear campaign, Cambridge Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary/

english/smear-campaign [odczyt: 26.08.2019].

309 Nagonka, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pl/nagonka [odczyt: 26.08.2019].

4. Problematyka nadużywania wolności wypowiedzi308

słowna może przeistoczyć się wdziałania czynne iprowadzić do czynnej napaści,

anawet pogromów. Jest elementem manipulacji wżyciu politycznym”310.

W„kampanii rozmazywania” mogą się również mieścić311:

•publiczne komentarze podważające wiarygodność mediów,

•

obraźliwe komentarze igroźby (wserwisach społecznościowych, prywat-

nych wiadomościach, komentarzach ina forach internetowych),

•nienawistne lub/inieprawdziwe fotomontaże, memy,

•manipulowanie informacjami dostępnymi wsieci,

•

zmasowane, skoordynowane ataki prowadzące do zablokowania konta na

portalu społecznościowym,

•kradzieże tożsamości,

•zakładanie fałszywych kont osób będących oﬁarą nagonki,

•doxing.

Wkampanii dyskredytującej atakujący mają na celu okazanie wyższości

ipogardy, ośmieszenie, sprowokowanie lub zdyskredytowanie. Atakujący dążą do

tego, aby przez stworzenie wrogiego środowiska uciszyć osoby, dla których inter-

net jest podstawowym narzędziem komunikacji. Oﬁarą takiej kampanii może

stać się każdy, przy czym zdaniem Joanny Smętek iZuzanny Warso, kobiety są

wsieci atakowane częściej i, co istotniejsze, ataki te mają specyﬁczny, seksistow-

ski charakter, dotyczą wyglądu, płci, życia prywatnego iintymnego312.

Podsumowując, propaganda, dezinformacja wraz zfałszywymi wiadomościa-

mi, hejt, mowa nienawiści, patotreści, „kampania rozmazywania” wraz zbottin-

giem itrollingiem są przykładami nadużywania wolności wypowiedzi. Naruszają

one zasady dobrych intencji, dobrych obyczajów, słuszności, zasad współży-

cia społecznego, są zagrożeniem dla instytucji demokratycznych inaukowych,

podważają dowody naukowe, destrukcyjnie wpływają na dyskurs publiczny isą

zamachem na godność człowieka.

Rozpowszechnianie tego rodzaju wypowiedzi odbywa się wsposób powszech-

ny iwe wszystkich możliwych konﬁguracjach pomiędzy osobami ﬁzycznymi,

podmiotami państwowymi iniepaństwowymi. Ich rozrostowi sprzyja rozwój

technologii ICT imediów społecznościowych, anonimowość grup hejterskich

310 Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Nagonka_(socjologia) [odczyt: 26.08.2019].

311

Na podstawie materiałów konferency jnych: B.Biel, A.Gielewska, Wybory bez dezinforma-

cji, cz. II, prezentacja multimedialna z28.09.2018 (materiały autorki). Natomiast autorki Raportu

Helsińsk iej Fundacji Praw Człowieka Cyberprzemoc wobec kobiet te formy nagonki odnoszą wsto-

sunku do stosowanej wcyberprzestrzeni przemocy. J.Smętek, Z.Warso, Cyberprzemoc wobec

kobiet. Raport, Warszawa 2017, s.15, HFPC, http://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2017/12/

HFPC-Cyberprzemoc-wobec-kobiet-raport-www.pdf [odczyt: 27.08.2019].

312 Ibidem, s.3 i16 [odczyt: 27.08.2019].

4.7. Hejt, mowa nienawiści, patotreści ifałszywki… 309

iagentów wpływu oraz obecność dezinformacji prokremlowskiej ﬁnansowanej

przez Federację Rosyjską. Również użytkownicy serwisów społecznościowych

bez żadnego przygotowania dziennikarskiego iwpoczuciu braku (często pozor-

nej) odpowiedzialności przekazują tego rodzaju wypowiedzi innym użytkowni-

kom wwirtualnych kabinach pogłosowych.

Jest to efekt szerszego trendu tabloidyzacji, prymitywizacji, idiotyzacji dys-

kursu publicznego wsystemach demokratycznych, wktórych proces wulga-

ryzacji ibrutalizacji przestrzeni medialnej jest procesem postępującym od lat,

zainicjowanym stopniową degradacją merytoryczną i estetyczną przekazów

telewizyjnych (np. reality show ijackass).

Już wXIXw. Artur Schopenhauer przeanalizował wiele forteli erystycznych,

które pozwalałyby wygrać spór słowny za pomocą ﬁgur retorycznych, najczęś-

ciej nieodnoszących się do meritum sprawy. Schopenhauer wspominał między

innymi oargumencie ad personam, który wzamierzeniu miał zdyskredytować

wopinii publicznej jego oponenta, anawet wyprowadzić go zrównowagi, itym

samym pomógłby wygrać prowadzony przez niego spór. Celem dialektyki ery-

stycznej jest bowiem chęć dowiedzenia swoich racji za wszelką cenę. Schopenha-

uer zauważył, że: „Jeżeli się spostrzega, że przeciwnik jest silniejszy, że wkońcu

nie będzie się miało racji, to atakuje się go wsposób osobisty, obraźliwy, gru-

biański. […] porzuca się przedmiot sporu izamiast tego atakuje się osobę prze-

ciwnika wjakikolwiek bądź sposób”313.

Dla Schopenhauera cyberdialektyka erystyczna XXIw. byłaby nowym icie-

kawym poznawczo polem doświadczalnym. Zzastrzeżeniem jednak, iż ta współ-

czesna, obecna wcyberprzestrzeni jest bardziej brutalna iagresywna niż ta opi-

sana 200 lat temu. Manipulowanie emocjami ipopełnianie błędów poznawczych

są zjawiskami powszechnymi wcyberprzestrzeni iświadomie wywoływanymi

przez agentów wpływu, np. wramach ﬂamingu, isprawiają one, iż łatwiej jest

wpływać imanipulować rozmówcami, będącymi pod wpływem silnych emocji

ibez wystarczających kompetencji merytorycznych zdanego zakresu wiedzy.

Zmieniają się tym samym realia kultury politycznej ispołecznej. Specy-

ﬁczna „kultura postprawdy”, brak merytorycznego dyskursu na wybrany temat

społeczny, gospodarczy czy polityczny sprawiają, iż centrum demokratycznego

ipluralistycznego społeczeństwa jest zagrożone, tym samym zagrożona jest sama

demokracja. Wzamian rozrasta się propaganda polaryzacyjna idezinformacja

wniemal każdym wymiarze życia publicznego.

313 A.Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Wydawnictwo Alma Press,

Warszawa 1997, s.108.

Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści

ipropagandy polaryzacyjnej wewspółczesnych

demokracjach. Cztery studia przypadków

5.1. Wprowadzenie

Ostatnie lata przyniosły kulminację zjawiska rozpowszechniania wcyberprze-

strzeni dezinformacji, fałszywek imowy nienawiści, zapożyczanych także przez

media tradycyjne. To także czas popularyzacji kultury postprawdy. Popularne

wobiegu informacyjnym stały się zwroty „fakt alternatywny”, „rzeczywistość

alternatywna” oznaczające po prostu zakamuﬂowane kłamstwo, nieprawdziwe

informacje, zwykłą manipulację czy „fałszywą rzeczywistość”.

Zjawisko zalewu (dez)informacyjnego stało się kategorią charakterystyczną

dla mediów społecznościowych, atakże coraz częściej zaczyna być popular-

ne wmediach tradycyjnych. Było to możliwe za sprawą znacznego wzrostu roli

„odbiorców-internautów” interesujących się sprawami politycznymi, społecznymi

czy prawnymi. Przestali być oni biernymi, jednostronnymi uczestnikami proce-

su komunikacji, azaczęli być aktywnymi podmiotami – uczestnikami dyskursu,

anawet współtwórcami debaty publicznej.

Media społecznościowe stały się kluczowym partnerem wdyskursie publicz-

nym, ich rola wprocesie komunikowania się znacznie wzrosła, co przełożyło się

na ich znaczenie worganizacji całego społeczeństwa ipaństwa1.

Media – w tym zwłaszcza media społecznościowe z racji ich powszech-

nego dostępu do internetu, wykorzystywane przez aktorów politycznych do

P.Musiewicz, Społeczne zapotrzebowanie na postprawdę na przykładzie współczesnego

dyskursu politycznego wnowych mediach, [w:] Postprawda jako zagrożenie dla dyskursu publicz-

nego, (red.) T. W.Grabowski, M.Lakomy, K.Oświecimski, Wydawnictwo Akademia Ignatianum,

Kraków 2018, s.230.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…312

osiągania celów politycznych – stały się ich skutecznym narzędziem walki

oelektorat. Służą do polaryzacji zwolenników iprzeciwników, są narzędziem

rywalizacji politycznej oraz miejscem do prowadzenia rywalizacji aksjologicz-

nej iprogramowej. To skuteczne narzędzie propagandy idezinformacji oraz

„niszczenia przeciwnika”, głównie przez negatywne kampanie dyskredytujące

typu smear campaign2.

Wmediach występuje świadoma fragmentaryzacja przekazu (ramowanie

wiadomości), która powoduje ukierunkowanie odbiorcy na określone treści,

wedle zamierzenia autora komunikatu3. Atakże wmediach społecznościowych

obserwowane są negatywne konsekwencje wyodrębniających się za sprawą algo-

rytmizacji tzw. baniek informacyjnych, współodpowiedzialnych wdużej mierze

za polaryzację wobrębie dwóch rodzajów dyskursu, tj. narracji ikontrnarracji.

Sama obecność dychotomicznego dyskursu nie jest niczym negatywnym, jed-

nakże pod warunkiem iż wtrakcie jego prowadzenia interlokutorzy dążą do

osiągnięcia pewnego kompromisu wjakiejś sprawie politycznej, społecznej czy

gospodarczej, tak istotnego zpunktu widzenia trwałości istabilności demokracji

liberalnej. Niestety współczesny polaryzujący dyskurs ma trwać nieskończenie

długo, tak aby realizowane były doraźne cele polityczne wybranych podmiotów.

Jest to tak łatwe, jak nigdy dotąd, bo istotną rolę wzniekształceniu tego dyskur-

su odgrywają mechanizmy oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego

współodpowiedzialne za wytwarzanie wirtualnych kabin pogłosowych.

Zatem niemal każdemu wydarzeniu politycznemu ispołecznemu towarzy-

szy dość prosta logika podziału na następujące kategorie wramach dyskursu, tj.

narrację ikontrnarrację, publiczność ikontrpubliczność, argumentację ikontr-

argumentację, aktóry to podział jest niejednokrotnie utrzymywany przez opła-

cane anonimowe boty itrolle.

Publiczności i kontrpubliczności funkcjonują w obiegu informacyjnym

z całym zestawem sfabrykowanych faktów, dezinformacji i argumentacji ad

personam, zapleczem „własnych” autorytetów, nierzadko odwołujących się do

teorii spiskowych ipseudonaukowych dowodów.

Dzieje się tak dlatego, że fakty nie są istotnym fundamentem relacji

medialnych, a stały się nimi emocje, jakie towarzyszą lub mogą towarzyszyć

2 Porównaj: M.Lakomy, Demokracja 2.0. Interakcja polityczna wnowych mediach, Wydaw-

nictwo Akademia Ignatianum, Kraków 2013, s.189.

3 M.Kaczmarek-Śliwińska, Dyskurs polityczny wmediach instytucjonalnych ispołecz-

nościowych podczas kampanii wyborczej, [w:] Technopolityka wświecie nowych mediów, (red.)

M. K.Zwierżdżyński, M.Lakomy, K.Oświecimski, Wydawnictwo Akademia Ignatianum, Kra-

ków 2015, s.63.

5.1. Wprowadzenie 313

przekazywanym informacjom. Proces ten jest niekorzystny zarówno dla jed-

nostki, jak i dla całego społeczeństwa, bo utrudnia izniechęca wyborców do

poszukiwania prawdy, atakże uniemożliwia podjęcie przez nich racjonalnych

wyborów politycznych czy społecznych. Internauci „ukierunkowani na okre-

ślone treści lub emocje, uprzedzenia, schematy myślenia” mogą podejmować

wiele decyzji błędnych, szkodliwych i mających realnie niekorzystne konse-

kwencje wprzyszłości.

Współczesny cyberobieg informacyjny będący istotną przestrzenią dla tzw.

walki informacyjnej stał się podstawowym inierzadko najważniejszym polem

rywalizacji nie tylko pomiędzy siłami politycznymi wposzczególnych państwach,

ale także podstawowym poligonem doświadczalnym dla m.in. Federacji Rosyj-

skiej iprokremlowskich ośrodków medialnych. Tym samym obserwowane są od

lat różnorodne ingerencje aktorów politycznych imedialnych zsystemów auto-

rytarnych winfosferę systemów demokratycznych. Konsekwencje tych ingerencji

implikują wiele zagrożeń natury politycznej, społecznej igospodarczej, np.: chaos

informacyjny, rozrost teorii spiskowych idezinformacji, ingerencja wokresie

kampanii wyborczych, pogłębiająca się polaryzacja społeczna, aostatnio także

panika informacyjna wczasie pandemii COVID-19.

Poniżej zostaną scharakteryzowane cztery studia przypadku, w których

powszechnie wykorzystano propagandę, dezinformację i mowę nienawiści.

Pierwsze studium przypadku to (dez)informacyjna kampania ruchów anty-

szczepionkowych. Trzy następne zaś są związane zwydarzeniami społecznymi

i politycznymi, jakie miały miejsce w ostatnich latach wPolsce ina świecie,

tj. ztzw. fantomowym kryzysem uchodźczym itowarzyszącą temu procesowi

mową nienawiści i dezinformacji wkraju, zdezinformacyjną i ksenofobiczną

kampanią brexitową obozu „leave” wWielkiej Brytanii oraz zkampanią wybor-

czą Donalda Trumpa wStanach Zjednoczonych Ameryki opartą na kulturze

postprawdy imowie nienawiści.

Twórcy tych kampanii, politycy, sympatyzujący dziennikarze, stronnicze

media, zwykli internauci oraz boty itrolle posługiwali się wypowiedziami war-

tościującymi, odwołującymi się do negatywnych emocji, strachu, lęków oraz

uprzedzeń istereotypów. Oczywiście, pod tym względem opisane poniżej kam-

panie dezinformacyjne nie różnią się zasadniczo od innych kampanii społecz-

nych czy politycznych ukierunkowanych na osiągnięcie zamierzonego celu, jakim

jest np. zwycięstwo wyborcze i„pokonanie przeciwnika/oponenta”, przekonanie

osłuszności wybranej opinii, poglądu czy idei. Różnica jednak tkwi wskali ich

zasięgu, środkach perswazji ikonsekwencjach oddziaływania kampanii.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…314

Należy także zauważyć, iż kampanie te miały miejsce wsystemach demo-

kratycznych wsposób dotąd niespotykany, bo oparte były na przekazie propa-

gandowym celowo iinstrumentalnie wykorzystującym perswazyjne mechani-

zmy oddziaływania informacyjnego ipsychologicznego. Kampanie brexitowa

iwyborcza Donalda Trumpa z2016r. wykorzystywały nieetyczną ingerencję

wdane osobowe użytkowników mediów społecznościowych ito na niespotyka-

ną dotąd skalę (afera Cambridge Analitica iAggregateIQ).

Historia społeczna i polityczna zna wiele przykładów przeprowadzonych

skutecznie kampanii dezinformacyjnych czy kampanii nienawiści, jednakże

nigdy dotąd nie miały one tak powszechnego charakteru wdemokracjach libe-

ralnych. Kampanie tego rodzaju bowiem były charakterystyczne dla systemów

autorytarnych.

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści

wnarracjach ruchów antyszczepionkowych4

Ruchy antyszczepionkowe mają blisko dwustuletnią tradycję. Pierwsze obawy

przed wakcynacją ijej niepożądanymi skutkami pojawiły się już wXIXw. ibyły

podsycane kolportowanymi ulotkami, broszurami irycinami przedstawiającymi

zaszczepionych pacjentów ze zwierzęcymi rogami, kopytami iogonami

. Prze-

ciwnicy wakcynacji od dawna swoją odmowę wkwestii szczepień argumentują

zarówno względami światopoglądowymi, jak izdrowotnymi ietycznymi.

Współczesne ruchy antyszczepionkowe, nazywane także „ruchami pro-

epidemickimi” nie są wprawdzie ruchami powszechnymi, są jednak grupami,

zwłaszcza wcyberprzestrzeni, wyjątkowo widocznymi oraz dość popularnymi.

Grupy te prowadzą dyskurs antyszczepionkowy w tzw. bańkach informacyj-

nych na proﬁlach wmediach społecznościowych, mają również swoją repre-

zentację polityczną6. Swój współczesny „rozgłos” uzyskały za sprawą procesu

Niniejszy podrozdział jest zmodyﬁkowaną izredagowaną częścią artykułu Fenomen ruchu

antyszczepionkowego, czyli fake news ipostprawda na usługach hipotezy A.Wakeﬁelda opubli-

kowanego wczasopiśmie „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia de Cultura”

2018, nr10 (4), s.92–113.

Zob. więcej: E.Krawczyk, Krótka historia ruchów antyszczepionkowych, 2015, Krytyka Poli-

tyczna, http://krytykapolityczna.pl/kraj/krotka-historia-ruchow-ant yszczepionkow ych/ [odczyt:

02.06.2020].

6 WPolsce wśród sympatyków ruchów antyszczepionkowych znaleźli się politycy Kukiz’15

iKonfederacji. Zob. więcej: A.Mierzyńska, „Czwarta noga Konfederacji”. Antyszczepionkowcy

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 315

komercjalizacji ipauperyzacji internetu. Aktywiści i sympatycy ruchów stali

się bowiem beneﬁcjentami efektu Facebooka oraz demokratyzacji wolności

wypowiedzi wcyberprzestrzeni.

Wobiegu informacyjnym obecne są również uzasadnione argumentacyjnie

i racjonalne głosy krytyczne dotyczące bezwarunkowej ufności wobec prze-

sadnej liczby przyjmowanych szczepionek, częstotliwości szczepienia dzieci

idorosłych oraz obowiązującego wPolsce Programu Szczepień Ochronnych7,

zawierającego szczegółowy kalendarz szczepień. Wydaje się, iż właściwsze jest

zachowanie pewnego umiaru izdrowego rozsądku w zakresie zarówno zbyt

entuzjastycznego, jak izbyt sceptycznego podejścia do kwestii szczepień8. Przy

czym intencją autorki nie jest obrona zasadności szczepienia lub jego braku,

pozostawiając te kwestie do rozstrzygnięcia przedstawicielom nauk medycznych

budują ugrupowanie Zjednoczeni, 2020, Oko.press, https://oko.press/antyszczepionkowcy-

-maja-byc-czwarta-noga-konfederacji/ [odczyt: 06.06.2020].

7 Program Szczepień Ochronnych (PSO) zawiera wykaz obowiązkowych izalecanych

szczepień oraz zasady ich przeprowadzania. Dokument określający PSO jest aktualizowany

co roku przez Główny Inspektorat Sanitarny ipublikowany wformie Komunikatu Głównego

Inspektora Sanitarnego wsprawie Programu Szczepień Ochronnych na dany rok wDzienniku

Urzędowym Ministra. Zob. więcej: J.Mrukowicz, J.Stryczyńska-Kazubska, Kalendarz szcze-

pień, Medycyna praktyczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/pacjent/szczepienia/organizacja-

-szczepien/52627,kalendarz-szczepien [odczyt: 22.05.2020].

Warto zauważyć, iż 2009r. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła stan wyjąt-

kowy zpowodu pandemii świńskiej grypy A/H1N1, atakże zachęcała rządy wielu państw do

zakupu dodatkowych szczepionek. W2009r. zpowodu tzw. świńskiej grypy zmarło blisko

13 tysięcy chorych. Zob. P.Walewski, Epidemia strachu, „Polityka” 2020, nr6 (3247), s.58.

Ówczesna minister zdrowia polskiego rządu Ewa Kopacz odmówiła zakupu szczepionek, argu-

mentując decyzję poważnymi obawami związanymi zbrakiem wystarczających gwarancji ich

skuteczności. Wszczęte zostało postępowanie prokuratorskie wobec minister zwniosku Janusza

Kochanowskiego, Rzecznika Praw Obywatelskich wlatac h 2006–2010. Minister Kopacz zarzuco-

no „narażenie zdrowia publicznego” wPolsce przez odmowę zakupu szczepionek na tę odmianę

grypy. Pandemia grypy wczerwcu 2009r. pojawiła się najpierw wMeksyku iStanach Zjedno-

czonych Ameryki, apotem przeniosła się m.in. do Europy. Zmarło wtedy ponad 18,5 t ysięcy cho-

rych w214 państwach, wtym wPolsce zmarło 182 osoby (według danych nieoﬁcjalnych odno-

towano nawet 2 tysiące pacjentów). „Świńska grypa” wPolsce, 2016, Medycyna praktyczna dla

lekarzy, https://ww w.mp.pl/pacjent/grypa/wiadomosci/136721,swinska-grypa-w-polsce [odczyt:

12.02.2020]. Według oﬁcjalnych statystyk wPolsce na grypę wywołaną wirusem H1N1 zmarły

182 osoby (statystyka do końca lutego 2010r.), natomiast według WHO oﬁar tej grypy na świecie

było ok. 20 tysięcy, wtym wPolsce ok. 2 tysiące (co 10. zmarły na ten rodzaj grypy na świecie

to zmarły wPolsce). Duża część znich to byli młodzi ludzie, ponieważ wirus ten wprzeciwień-

stwie do tego sezonowego powodował ciężkie zapalenie płuc iich nieodwracalne uszkodzenie,

anastępnie śmierć. Interpelacja nr1613 do ministra zdrowia wsprawie liczby zachorowań na

grypę wywołaną wirusem H1N1 na przełomie 2009 i2010r. wPolsce, 2012, Sejm RP, http://www.

sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=6E76A1EC [odczyt: 12.02.2020].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…316

i przyrodniczych, a jedynie wskazanie na te elementy obecne w narracjach

ruchów antyszczepionkowych, które przyczyniły się do swoistego ich fenome-

nu wcyberprzestrzeni.

Wraz zcelebrytyzacją ruchów antyszczepionkowych, tj. ich widocznością

medialną iwsparciem ze strony także wielu celebrytów wPolsce ina świecie

obserwowany jest wzrost odmownych decyzji podejmowanych przez rodziców

zaniepokojonych toksycznymi skutkami szczepień ich dzieci. Nierzadko decyzje

te były isą podejmowane za sprawą wywołanego urodziców poszczepiennego

lęku obezpieczeństwo zdrowotne własnych dzieci.

Zdanych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego

Zakładu Higieny wynika, że stopniowo, ale niepokojąco zwiększa się liczba

rodziców uchylających się od poddania dzieci obowiązkowym szczepieniom.

Oile wlatach 2006–2010 odnotowano około 4 tysiące takich przypadków rocz-

nie, otyle już w2014 – ponad 12 tysięcy, a2017 – około 30 tysięcy

. Wpierw-

szej połowie 2018r. odnotowano 34 273 uchylenia od szczepień, czyli więcej niż

wcałym 2017r. Wcałym 2018r. odnotowano zaś ponad 40,3 tysiąca uchylają-

cych się od szczepień, tj. oponad 1/3 więcej wporównaniu do 2017r.

Wokresie

od stycznia do października 2019r. liczba ta wzrosła już do ponad 44 tysięcy12.

Ruchy antyszczepionkowe obecne wsferze społecznej od XVIIIw. zyskały

jednak największy „rozgłos” wlatach 90. XXw. Miało to związek zpublikacją

artykułu naukowego lekarza Andrew Wakeﬁelda wprestiżowym czasopiśmie

„e Lancet”. Wakeﬁeld postawił śmiałą inigdy nieuprawdopodobnioną hipotezę

orzekomym związku pomiędzy szczepieniem awspółwystępowaniem autyzmu.

Brytyjski gastroenterolog inaukowiec opublikował wyniki własnych badań wska-

zujących na istnienie związku szczepionki przeciwko odrze, różyczce, śwince

(MMR) zautyzmem oraz zapaleniem jelit udzieci po szczepieniach13.

WPolsce kampanie antyszczepionkowe wspierają m.in. Reni Jusis, Edyta Górniak, Woj-

ciech Cejrowski, Max Kolonko iPiotr „Leroy” Marzec, zaś na świecie m.in. Jim Carrey, Jenny

McCarthy, Mark iDavid Geier, Robert F.Kennedy Jr., Donald Trump.

Aktualne dane epidemiologiczne ozachorowaniach na odrę wEuropie w2017r., 2018,

Szczepienia.info, PZH, http://szczepienia.pzh.gov.pl/aktualne-dane-epidemiologiczne-o-zacho-

rowaniach-odre-europie-2017-roku/ [odczyt: 10.06.2018].

11 Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Jaka jest liczba uchyleń dotyczących szczepień

obowiązkowych?, Szczepienia.info, PZH, http://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/gdzie-mozna-znalezc-

-informacje-na-temat-poziomu-zaszczepienia/ [odczyt: 28.01.2019].

12 Ibidem [odczyt: 10.02.2020].

13 A.Wakeﬁeld zaproponował trzy hipotezy: (1) szczepionka skojarzona przeciwko odrze,

śwince iróżyczce powoduje autyzm, uszkadzając wyściółkę jelit, co pozwala na przedostawanie

się do organizmu białek wywołujących encefalopatię; (2) zawarty wniektórych szczepionkach

tiomersal – substancja konserwująca zawierająca etylortęć – oddziałuje toksycznie na ośrodkowy

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 317

Artykuł Wakeﬁelda stał się podstawą do rozpowszechniania największych

mitów iprzekłamań na temat skutków szczepień iich składu. Na przełomie XX

iXXIw. pojawiło się kolejnych kilkadziesiąt nieuprawnionych twierdzeń otym,

iż szczepionki powodują już nie tylko autyzm, ale także nowotwory, cukrzycę,

choroby psychiczne, łuszczycę iinne dolegliwości ichoroby poszczepienne14.

układ nerwowy (OUN); (3) jednoczesne podawanie wielu szczepionek przeciąża lub osłabia układ

odpornościowy. I.Rywczak, Szczepienia aautyzm: historia zmieniających się hipotez, Medycyna

prakt yczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/przegladowe/70675,szczepienia-

-aautyzm-historia-zmieniajacych-sie-hipotez [odczyt: 05.01.2019]. Warto dodać, iż badania nad

przyczynami autyzmu ciągle trwają, dostępnych jest coraz więcej narzędzi badawczych idiag-

nostycznych, ale nadal brakuje ugruntowanej wiedzy na temat autyzmu. A.Bryńska, Wposzu-

kiwaniu przyczyn zaburzeń ze spektrum autyzmu – neuroobrazowanie strukturalne, cz. I, „Psy-

chiatria Polska” 2012, nr44(6), s.1061–1071. Być może, oprócz czynników genetycznych, to

postęp technologiczny, zanieczyszczenia środowiska, ograniczenie aktywności ﬁzycznej, nie-

zdrowa żywność, promieniowanie jonizujące, wzrost napięcia nerwowego istresu oraz inne

czynniki przyczyniają się do powstawania różnych chorób cywilizacyjnych (choroby cywiliza-

cyjne jako powszechne iglobalnie występujące, do których wystąpienia lub też natężenia przy-

czynił się postęp współczesnej cywilizacji), wtym także do autyzmu izaburzeń ze spektrum

autyzmu. B.Skawina, Autyzm izespół Aspergera, objawy, przyczyny, diagnoza iwspółczesne

metody terapeutyczne, 2016, Prešovská Univerzita Knižnica, https://www.pulib.sk/web/kniznica/

elpub/dokument/Husar7/subor/Skawina.pdf [odczyt: 30.11.2017]. Próba wyjaśnienia czy zanali-

zowania stanu badań nad autyzmem izaburzeniami ze spektrum autyzmu wykracza poza ramy

tego opracowania. Istotne jednak jest twierdzenie, iż przyczyny powstawania inatężenia auty-

zmu nie są jednoznacznie wnaukach medycznych, wzwiązku ztym ta niepewność wpływa na

rozpowszechnianie opinii odomniemanym związku szczepień zautyzmem.

14 Nie można mówić ojednoznacznych motywach aktywistów isympatyków ruchu. Po

pierwsze, wśród przeciwników obowiązkowych szczepień część osób postuluje rezygnację znich

zpowodów etyczno-religijnych. Itak, niepokoje dotyczą głównie substancji pomocniczych pocho-

dzenia wołowego iwieprzowego oraz sposobu hodowli szczepów szczepionkowych wirusów. Są

także przeciwnicy, którzy uważają, iż nie do przyjęcia jest fakt użycia wlatach 60. XXw. do pro-

dukcji szczepionek komórek pochodzących zpłodów ludzkich otrzymanych po wykonaniu legal-

nego zabiegu aborcji. Należy zauważyć, że do produkcji kolejnych szczepionek nie były potrzebne

kolejne aborcje oraz że ostateczny produkt nie zawierał inie zawiera żadnych komórek ludzkich,

jednak zdaniem tych osób szczepionki te obarczone są tzw. grzechem pierworodnym. Należy

wspomnieć, iż przedstawiciele największych Kościołów nie negują obecnie szczepień. Po drugie,

dla niektórych przeciwników rezygnacja ze szczepionek jest wyrazem poszanowania odwiecz-

nego porządku Boskiego, amedycyna konwencjonalna nie powinna ingerować ich zdaniem we

wszystkie aspekty życia izdrowia człowieka. Uważają, iż jedynie modlitwa iwiara są antidotum.

Po trzecie, są także wśród przeciwników obowiązkowych szczepień zwolennicy medycyny natu-

ralnej czy holistycznej. Swoją uwagę skupiają na tzw. medycynie alternatywnej, aponadto są

zwolennikami wyższości naturalnej ekspozycji na patogen nad preparatem chroniącym przed

zakaźną chorobą. Po czwarte wreszcie, są także wruchach rodzice dzieci zniepożądanymi obja-

wami poszczepiennymi lub uktórych wokresie do 3. roku życia zdiagnozowano pierwsze obja-

wy autyzmu, aktórzy to rodzice „tak po ludzku” szukają samodzielnie odpowiedzi na pytanie

oprzyczynę zaistniałej tragedii. Zdaniem autorki, rodzice ci mogą być jednak instrumentalnie

traktowani przez innych aktywistów ruchu.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…318

Sam A. Wakeﬁeld stał się ikoną i niekwestionowanym liderem ruchów

antyszczepionkowych na całym świecie. Wskutek publikacji w „e Lancet”

pod koniec lat 90. XXw. odnotowano wzrost rezygnacji ze szczepienia wwielu

państwach europejskich i Stanach Zjednoczonych Ameryki. I tak, odsetek

szczepionych dzieci spadł z92% do 72%, anawet 50% wniektórych częściach

Londynu, powodując tym samym spadek odporności populacyjnej15.

Wodpowiedzi na ten spadek wwielu ośrodkach badawczych na świecie prze-

prowadzono szczegółowe badania epidemiologiczne, biologiczne ikliniczne

Wponad dwudziestu różnych badaniach epidemiologicznych pod koniec lat

90. XXw. nie wykazano związku stosowania ani tiomersalu, jako środka kon-

serwującego

, ani szczepionki MMR zautyzmem. Badania te zostały przepro-

wadzone wkilku państwach przez wielu badaczy stosujących odmienne metody

epidemiologiczne istatystyczne18.

W2010r. wycofano artykuł A.Wakeﬁelda zczasopisma „e Lancet”, dzie-

sięciu ztrzynastu autorów anulowało bowiem swoje podpisy pod artykułem,

aponadto British General Medical Council przedstawiło autorowi artykułu

zarzuty konﬂiktu interesów, nierzetelność badań (nie uwzględniono grupy kon-

trolnej ibrak ślepej próby), fałszowanie wyników badań inieetyczne postępo-

wanie. Ostatecznie odebrano mu prawo wykonywania zawodów medycznych.

Wraz zupowszechnieniem technologii ICT temat rzekomej korelacji pomię-

dzy szczepionką MMR a współwystępowaniem autyzmu i innych chorób

poszczepiennych powrócił, tym razem wformie „wirusowych” postów, fotograﬁi

15 M.d’Ancona, Postprawda, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018, s.78.

P.Kramarz, B.Pędziński, J.Giesecke, Tiomersal jako składnik szczepionek. Aktualny stan

wiedzy, 2010, Medycyna praktyczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/ [odczyt: 28.05.2018].

Tiomersal był stosowany od 50 lat jako przeciwbakteryjny składnik wielodawkowych

szczepionek. W1997r. amerykański Urząd ds. Żywności iLeków (Food and Drug Administration

– FDA) wydał dokument, wktórym nakazano identyﬁkację iokreślenie dopuszczalnej ilości rtęci

zawartej we wszystkich produktach spożywczych oraz lekach. Ponadto, pomimo danych sugeru-

jących szkodliwe działanie etylortęci zawartej wszczepionkach, w1999r. zarówno Amerykańska

Akademia Pediatrii (American Academy of Pediatrics – AAP), jak iPubliczna Służba Zdrowia

(Public Health Service – PHS) zaleciły usunięcie rtęci ze wszystkich szczepionek podawanych

małym dzieciom. Zalecenia te jednak stały się przeciwskuteczne, tj. wywołały kolejną falę nadin-

terpretacji odomniemanym związku pomiędzy tiomersalem aautyzmem. I.Rywczak, op. cit.

J.Gerber, P.Oﬃt, Vaccines and Autism: aTale of Shifting Hypotheses, „Clinical Infectious

Diseases” 2009, nr48, s.456–461. Warto dodać, iż wStanach Zjednoczonych Ameryki Instytut

Medycyny powierzył w2001r. profesor pediatrii Marii McCormick kierowanie Komitetem ds.

Przeglądu Bezpieczeństwa Szczepień izadanie sporządzenia raportu na temat domniemanego

związku szczepionki MMR izachorowalności na autyzm. W2004r. wraporcie „Szczepienia

iautyzm” stwierdzono brak takiego związku iwskazano ponadto, iż dzieci nieszczepione zapa-

dają na autyzm tak samo często jak te zaszczepione. M.d’Ancona, op. cit., s.80.

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 319

imemów. Rozpowszechnianie fałszywek idezinformacji stało się proste iniczym

nieograniczone. Wysyła się je zdostępnych dla każdego proﬁli wmediach spo-

łecznościowych, atakże publikuje się je na stronach internetowych, forach, blo-

gach. Powszechne wtych bańkach ﬁltrujących stało się przestrzeganie przed

ryzykiem wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych (skrót: NOP)19,

spiskiem lekarzy i farmaceutów (tzw. spisek Big Pharma) oraz innymi szcze-

pionkowymi mitami iteoriami.

Fenomen narracji ruchów antyszczepionkowych opiera się bowiem wdużej

mierze na umiejętnym posługiwaniu się przez ich liderów, aktywistów isympa-

tyków emocjami, dezinformacją ifałszywkami fabrykowanymi nierzadko także

przez rosyjskie trolle imultiplikowanymi przez rosyjskie fejkowe konta iboty20,

atakże teoriami spiskowymi. Ina stosowaniu pseudonaukowych dowodów

iargumentacji oraz negowaniu medycyny opartej na dowodach (ang. evidence

based medicine – EBM). Ofenomenie widoczności antyszczepionkowej narracji

decydują również mechanizmy oddziaływania psychologicznego iinformacyj-

nego. Istotną rolę odgrywają zwłaszcza zakażenie emocjonalne imanipulacja

strachem. W„antyszczepionkowych bańkach ﬁltrujących” obserwowane są

także mechanizmy efektu kameleona, efekt grupy ijednorodności grupy obcej.

Samo istnienie „bańki informacyjnej” pozwala zaś jego aktorom na przecenianie

stopnia rozpowszechniania preferowanych przez nich teorii spiskowych iszcze-

pionkowych mitów (efekt fałszywej powszechności).

Wytworzenie pozytywnej opinii na czyjś temat pod wpływem jedynie zwięk-

szenia liczby kontaktów ztą osobą, czyli tzw. efekt czystej ekspozycji, jest zaś

wykorzystywany przez trolling ibotting, opłacane np. przez prokremlowskie

ośrodki propagandowe.

Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) to zaburzenie stanu zdrowia, które wystę-

puje wokresie 4 tygodni po podaniu szczepionki. Wyjątek stanowią odczyny po szczepieniu

BCG – wtych wypadkach kryterium czasowe jest znacznie wydłużone, co wynika ze specyﬁki

szczepionki. Częstość występowania NOP zależy od rodzaju szczepionki. Przy szczepionkach

stosowanych wPolsce jeden NOP występuje przeciętnie raz na 10 000 szczepień. Aktualne dane

epidemiologiczne ozachorowaniach na odrę wEuropie w2017r., 2018, Szczepienia.info, PZH,

http://szczepienia.pzh.gov.pl/aktualne-dane-epidemiologiczne-o-zachorowaniach-odre-euro-

pie-2017-roku/ [odczyt: 10.06.2018].

D. A.Broniatowski, A. M.Jamison et al., Weaponized Health Communication: Twitter

Bots and Russian Trolls Amplify the Vaccine Debate, “American Journal of Public Health” 2018,

vol. 108, issue 10, s.1378–1384; A.Mierzyńska, Rosyjski troll sieje chaos na polskim Facebooku.

Jest wśród antyszczepionkowców, 2018, Oko.press, https://oko.press/rosyjski-troll-sieje-chaos-na-

-polskim-facebooku-jest-wsrod-antyszczepionkowcow/ [odczyt: 06.06.2020]; eadem, Tak to robi

Kreml. Lektura instrukcji dla rosyjskich trolli budzi strach, 2018, Oko.press,https://oko.press/tak-

-to-robi-kreml-lektura-instrukcji-dla-rosyjskich-trolli-budzi-zimny-strach [odczyt: 06.06.2020].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…320

Mechanizm iluzji asymetrycznego wglądu oraz efekt Krugera-Dunninga

i plamki ślepej uniemożliwiają poznanie dowodów naukowych, a podsycają

wiarę wspiskowe ipseudonaukowe teorie. Skuteczność dezinformacji wynika

natomiast zzastosowania mechanizmu efektu skupienia na jednym sfabrykowa-

nym jej elemencie, aefekt śpiocha pozwala na zapomnienie np. sfabrykowanego

źródła dezinformacji. Cyberdyskusja zinternautą spoza „bańki ﬁltrującej” jest

utrudniona czy wręcz niemożliwa ze względu na obecność efektu odwrotnego

rezultatu iefektu zaprzeczenia. Wtym psychologicznym zjawisku argumenty

ad rem i dowody mające przekonać sympatyka ruchów antyszczepionkowych

tylko umacniają go wjego pierwotnym przekonaniu izachęcają do krytycznego

analizowania informacji weryﬁkujących szczepionkowe mity. Efekt pominięcia

jest szczególnie charakterystyczny dla aktywistów antyszczepionkowych, gdyż

pozwala na twierdzenie, iż skoro szczepienie wiąże się z pewnym ryzykiem

poszczepiennym, to lepszym wyborem jest rezygnacja z niego. Tym samym

zapominają, iż ryzyko związane z chorobą jest zwykle wielokrotnie więk-

sze, tym samym rezygnacja ze szczepionki naraża dziecko bardziej niż sama

szczepionka.

Wielu aktywistom i sympatykom ruchów antyszczepionkowych można

również przypisać mechanizm występowania efektu wrogich mediów oraz

mechanizm wspierania decyzji, pozwalający im twierdzić, iż ich decyzje onie-

szczepieniu są lepsze.

Przez wiele lat ważną rolę odgrywał też mechanizm efektu zapomnienia

izwiązany znim mechanizm oddziaływania truizmów, pozwalający przynaj-

mniej wczęści na wyjaśnienie obserwowanego przez wiele lat fenomenu wzrostu

ich popularności ipowszechnego poczucia bezpieczeństwa epidemiologicznego

wwielu państwach na świecie, wtym np. wPolsce, Wielkiej Brytanii czy Sta-

nach Zjednoczonych Ameryki. Życie wolne od epidemii, względnie powszech-

ny dostęp do służby zdrowia ifarmaceutyków sprawiły, iż wpamięci ludzkiej

zwłaszcza w państwach rozwiniętych przez wiele dekad XXw. zatraciło się

poczucie zagrożenia spowodowanego wysoką śmiertelnością milionów pacjen-

tów zpowodu choroby zakaźnej.

W latach 1918–1919 na świecie pojawiła się pandemia grypy hiszpanki.

Choroba cechowała się dużą śmiertelnością iwtórnymi nawrotami21. Wciągu

pierwszych 25 tygodni od wybuchu pandemii „złośliwa grypa” mogła zabić

nawet 25 milionów ludzi. Łączny bilans oﬁar „hiszpanki” szacuje się na 50–100

21 J.Wnęk, Pandemia grypy hiszpanki (1918–1919) wświetle polskiej prasy, „Archiwum

Historii iFilozoﬁi Medycyny” 2014, nr77, s.16–23.

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 321

milionów. Śmierć oﬁar najczęściej powodowały powikłania grypy, np. wiruso-

we krwotoczne zapalenie płuc22. Zaś okres po II wojnie światowej był czasem

względnie bezpiecznym wwielu państwach Europy, Ameryki Północnej iPołu-

dniowej czy Azji.

Rok 2020 przyniósł światu nową pandemię, tym razem wirusa SARS-CoV-2

(potocznie zwanego koronawirusem), nową pandemię strachu

, atakże nowy

termin, tj. „infodemia”24, który jest kojarzony zlękiem istrachem zarówno przed

rozprzestrzenianiem się na świecie samego wirusa, jak iwirusa dezinformacji

oraz związaną znimi paniką25.

Pomimo pandemii COVID-19 w cyberprzestrzeni rozpowszechniane były

systematycznie dezinformacje iteorie spiskowe na temat „szczepionek zczipa-

mi”, polityki zagłady ludzkości zaplanowanej przez Billa Gatesa, która miałaby

się ziścić za sprawą powszechnego obowiązku szczepień przeciw SARS-CoV-2,

czy wprowadzenia na rynek medyczny nowych szczepionek bez wcześniejszych

testowych badań klinicznych.

„Wirusowe” rozpowszechnianie teorii spiskowych zzakresu nauk przyrod-

niczych, nieufność aktywistów ruchów antyszczepionkowych wobec lekarzy

i farmaceutów, poczucie zagrożenia ze strony establishmentu medycznego

ipolitycznego wraz zmultiplikowanymi dezinformacjami, tworzące antyszcze-

pionkowe wirtualne kabiny pogłosowe osłabiają powszechne zaufanie do środo-

wiska lekarskiego iosiągnięć współczesnej medycyny. Stwarzają niebezpieczny

precedens dla kwestionowania osiągnięć nauki i są przykładem obecnego we

współczesnych mediach elektronicznych zjawiska śmierci ekspertyzy.

Po ponad dwóch dekadach rozpowszechniania dezinformacji iteorii spisko-

wych osłabło poczucie bezpieczeństwa poszczepiennego uwielu pacjentów. Cie-

kawym przykładem ilustrującym wzrost popularności mitów poszczepiennych,

Wsamych Indiach śmierć poniosło 17 milionów osób, czyli 5% społeczeństwa. WIndo-

nezji licznik oﬁar zatrzymał się wokolicy 1,5 miliona. WStanach Zjednoczonych Ameryki grypa

odebrała życie grupie 500 000–675 000 osób. Zob. więcej: T.Zahorski, I.Zendran, Złoty wiek

grypy. Krótka historia pandemii, „Acta Uroboroi – WKręgu Epidemii”, (red.) M.Dąsala, Studen-

ckie Koło Naukowe Uroboros, Wrocław 2018, s.95.

23 Zob. J.Winnicki, Powikłania, 2020, Polityka, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/

nauka/1940896,1,epidemia-strachu.read, s.44–46; P.Walewski, op. cit., s.58–60.

24 J.Zarocostas, How to ﬁght an infodemic, “e Lancet” 2020, vol. 395, issue 10225, s.676.

25 Wkońcowym etapie prac nad książką światem wstrząsnęła wiadomość opojawieniu się

zmutowanego wirusa grypy COVID-19 najpierw wWuhan (Chiny), anastępnie wniemal wszyst-

kich państwach świata, zpowodu którego wczerwcu 2020 (stan na 7 czerwca) zmarło 395779

osób, a6 750 521 zostało zarażonych. Coronavirus disease (COVID-19) pandemic, World Health

Organization, https://ww w.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019?gclid=EAIaIQ

obChMI5bSdneTv6QIVRbYYCh2oUAGgEAAYASAAEgJ_lvD_BwE [odczyt: 07.06.2020].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…322

ale także spadku zaufania wobec państwowego Programu Szczepień Ochron-

nych jest podjęta przez liderów isympatyków Stowarzyszenia Wiedzy oSzcze-

pieniach STOP NOP inicjatywa obywatelskiego projektu ustawy znoszącej obo-

wiązek szczepień. Projekt został złożony w2018r.26 ipodpisany przez ponad

120 tysięcy obywateli, wspieranych przez niektórych polityków27.

Projekt procedowano przez ponad trzy miesiące, przeszedł także procedurę

pierwszego czytania wSejmie RP, skierowano go następnie do prac sejmowych

Komisji Zdrowia oraz Polityki Społecznej i Rodziny. Równolegle z trwającą

debatą parlamentarną trwała burzliwa debata publiczna, głównie wmediach

społecznościowych i na forach internetowych. Ostatecznie projekt negatyw-

nie zaopiniowany zarówno przez Naczelną Izbę Pielęgniarek iPołożnych, jak

iNaczelną Radę Lekarską został odrzucony przez posłów wdrugim czytaniu28.

Wstanowisku Naczelnej Rady Lekarskiej podkreślono, iż projekt ustawy jest

wyrazem groźnego dla bezpieczeństwa zdrowotnego trendu, tj. propozycje

zawarte wprojekcie były sprzeczne zpostanowieniem zawartym wart. 68 ust. 4

Konstytucji RP iobowiązkiem zwalczania chorób epidemicznych29.

Wtym czasie przeprowadzono badanie „nasłuchu wsieci” (badanie przez

słuchanie)30. Itak, dyskusja wokół problematyki szczepień wtym okresie doty-

czyła ponad 102 tysięcy wzmianek, zczego 97,63% treści zamieszczono wsocial

26 Projekt wpłynął do Sejmu wdniu 11 lipca 2018r. (druk nr2796), aodrzucony został

wdrugim czytaniu wdniu 9 listopada 2018r. Należy nadmienić, iż wVIII Kadencji Sejmu RP

(2015–2019) powołano Parlamentarny Zespół ds. Bezpieczeństwa Programu Szczepień Ochron-

nych, wskład którego weszło sześciu parlamentarzystów iżaden znich nie był lekarzem, ani

nie ukończył żadnej szkoły zzakresu nauk przyrodniczych lub medycznych (wskład zespołu

wstyczniu 2019r. wchodzili: Piotr Liroy-Marzec, Paweł Skutecki, Jarosław Porwich, Robert

Winnicki).

M.Majewski, Sejm: Antyszczepionkowcy ze STOP NOP złożyli projekt ustawy znoszącej

obowiązek szczepień. Zebrali 120 tys. podpisów, wspierają ich posłowie, 2018, Polska e Times,

https://polskatimes.pl/sejm-antyszczepionkowcy-ze-stop-nop-zlozyli-projekt-ustawy-zno-

szacej-obowiazek-szczepien-zebrali-120-tys-podpisow-wspieraja-ich/ar/c1-13336665 [odczyt:

22.05.2020].

28 Sejm RP, http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?id=2B001D5D2FCD92

F5C12582F7002AE68A [odczyt: 08.01.2019].

Kwestie szczepień obowiązkowych są regulowane ustawowo. Za odmowę poddania się

obowiązkowemu szczepieniu grozi sankcja administracyjna wpostaci grzywny. Kara ta wynika

zKodeksu wykroczeń. Apodstawą prawną dla obowiązku szczepień jest ustawa zdnia 5 grud-

nia 2008r. ozapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń ichorób zakaźnych uludzi, t.j. Dz.U.2019,

poz. 1239, 1495.

Przeprowadzone przez agencję doradczą Apostołowie Opinii wokresie od 1 września

do 15 października 2018 metodą social listening. Apostołowie Opinii, http://www.apostolowie

opinii.com [odczyt: 10.01.2019].

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 323

media (przede wszystkim naFacebooku, YouTube iTwitterze), apozostałą część

na portalach informacyjnych, blogach iforach. Dyskusja wygenerowała ponad

200 tysięcy interakcji ozasięgu na poziomie 20,3 miliona potencjalnych kon-

taktów. Znaczna część dyskusji była skupiona wokół proﬁli: „Stowarzyszenie

STOP NOP”, „Stop przymusowi szczepień”, „Zaszczep się wiedzą”, „Mądrości

Denialistów” i„Beka zantyszczepionkowców”31.

Dominującym tematem wówczesnym cyberdyskursie nad obywatelskim

projektem znoszącym obowiązek szczepień był sam obowiązek szczepienia

dzieci. Dyskutowano ponadto na temat: tzw. głupoty antyszczepionkowców

(3,6 tysiąca wzmianek), „idiotycznego podejścia” antyszczepionkowców (1,6 tysią-

ca wzmianek)32, składu szczepionek (1,2 tysiąca wzmianek) ikoncernów farma-

ceutycznych (również około 1,2 tysiąca wzmianek). Około 2,1 tysiąca wzmianek

dotyczyło powikłań poszczepiennych (najczęściej wspominano autyzm) iszkod-

liwości preparatów.

Warto przyjrzeć się najczęściej rozpowszechnianym mitom, teoriom spisko-

wym, manipulacjom słownym, dezinformacjom ifałszywkom na temat szczepio-

nek, służby zdrowia oraz koncernów farmaceutycznych (zob. tabela5.1).

WPolsce najpopularniejszymi źródłami rozpowszechniającymi teorie spi-

skowe imity szczepionkowe są:

•

proﬁl wsieci YouTube Jerzego Zięby (hipnoterapeuty, naturoterapeuty),

„samozwańczego” lekarza, subskrybowany ponad 217tysięcy razy33;

•proﬁl wsieci Facebook Jerzego Zięby „Ukryte Terapie – Jerzy Zięba” polu-

biony przez ponad 290 tysięcy osób (wgrudniu 2019r.)

, także strona interne-

towa https://jerzyzieba.com/;

•

proﬁl wsieci Facebook Stowarzyszenia Wiedzy oSzczepieniach STOP NOP

polubiony przez ponad 140 tysięcy osób (wgrudniu 2019);

31 Atakże na portalach: Fakty.interia.pl, Wiadomości.wp.pl, Wiadomości.gazeta.pl, Tech.

wp.pl, Wyborcza.pl, Salon24.pl, Oko.press, TVN24.pl, Demotywatory.pl, Wiadomości.onet.pl,

Kobieta.wp.pl, Wiocha.pl, Tokfm.pl, Zdrowie.gazeta.pl, Wiadomości.dziennik.pl, Dorzeczy.pl,

Zmianynaziemi.pl, Warszawa.wyborcza.pl, Polskatimes.pl, Rynekzdrowia.pl iinnych.

Wcyberprzestrzeni wokresie prac parlamentarnych nad projektem „ustawy antyszcze-

pionkowej” pojawił się hashtag #efektsochy, wktórym informowano owzroście poziomu wyszcze-

pialności wPolsce wtym samym okresie.

YouTube, https://www.youtube.com/channel/UCbpxsB2m7ncLMs6Hj18cpIw [odczyt:

03.08.2019].

34 Zob. Jerzy Zięba iantyszczepionkowcy podlupą prokuratury. „Mamy już kilka przy-

znań się do winy”, 2018, Wprost, https://www.wprost.pl/kraj/10131677/jerzy-zieba-i-anty-

szczepionkowcy-pod-lupa-prokuratury-mamy-juz-kilka-przyznan-sie-do-winy.html [odczyt:

03.08.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…324

•

proﬁl wsieci YouTube Huberta Czerniaka35 „Włączamy myślenie TV”,

zponad 157 tysiącami widzów36.

Tabela 5.1. Wybrane teorie spiskowe, mity, dezinformacje, mowa nienawiści

iinne manipulacje używane wnarracji ruchów antyszczepionkowych

Przykłady

Teorie spiskowe

iszczepion kowe mity

Tzw. spisek BigPharmy, tj. rzekomy spisek korporacji farmaceutycznych, biurokratów, organiza-

cji pozarządowych, polityków ilekarzy, którzy wcelu czerpania korzyści ﬁnansowych przepisują

pacjentom re cepty zlekarst wami iprzekonują okonieczności sz czepień

Szczepionki powo dują liczne „choroby”

poszcz epienne, np. nowotwor y, łuszczycę, c ukrzycę in su-

linoza leżną, stwa rdnienie rozsiane, choroby psychiczne, aut yzm iinne38

Wszczepionkach zawarto śmiercionośne substa ncje, np. tiomersal (et ylortęć)39, aluminium

Promowan ie iaﬁrmowanie medycyny t zw. alternaty wnej

Szczepion ki są produkowane zabortowanych płodów

Dezinformacje

ifałszywki

Prawo do odmowy szczepień jako podst awowe prawo człowieka40

Brak odporności populacyjnej

Brak skuteczności szczepionek (np. przeciw gry pie)

Czipy wszczepionkach, na nocząsteczki metal i ze szczepionek twor zące cyborgi41

Próby odbierani a dzieci nieszczepionych przez u rzędników (brak prec yzyjnego sformułowa nia, kto,

kiedy, zjak iego powodu iwjakim celu)42

Inne man ipulacje

słowne ima nipulacje

emocjami

1. Manipu lacje słowne:

– błędne t łumaczenia u lotek szczepionek zin nych języków

– wykorzystywanie badań obalonych, wycofanych lub przeprowadzonych niezgodnie zzasadami

medycy ny opartej na faktach

– sformułowania: „kartele farmaceutyczne”, „farmaceutyczne srebrniki ”, „farmaceut yczne łapow-

nictwo”43

2. Man ipulacje emocjonalne, np.:

– inst rumentali zacja emocji st rachu, np. podsyc anie strachu iwzb udzanie lęk u przed procedur ami

medyczny mi, urzęd nikami, s ądami, śmierc ią dzieci zpowodu „choró b” poszczepie nnych („nikt n ie

może czuć się bezpieczny wst arciu zurzędow ymi procedur ami”44)

– instrumentalizacja tragedii związanych zchorobą iśmiercią dzieci, epatowanie przemocą sym-

boliczn ą, np. wybra ne posty zproﬁlu na F acebooku Stowa rzyszeni a STOP NOP (9–13 lutego 2020):

„Chłopiec walczy oż ycie. Dziecko zachorowało na immunologiczne zapalenie mózg u kilka dni po

tym, jak zostało zaszczepione przeciw pneumokokom”

„Antoś cierpi na gruźlicę poszczepienną. Czy wiecie jak bardzo niespraw iedliwy jest system przy-

musowych szczepień? Nie dość, że chłopiec cierpi na powikłania poszczepienne, rodzice muszą

płacić za leki zwłasnej k ieszeni”

„Zapa lenie serca po szcz epieniach – dowody naukowe”45

„Dziś rozst rzygnięcie przet argu na zakup szcz epionki przeciwko pneumokokom. Czy Mi nisterstwo

Zdrowia ponownie wybierze niebezpieczną, skażoną, on kogenną szczepionkę Synﬂorix? ”

„6-miesięczny chłopiec wciężk im stanie traﬁł do szpitala wstyczniu 2019r. Pięć dni wcześniej

został za szczepiony przeciw pneumokokom szczepionką Synﬂorix”

3. Inne:

– uznawa nie za liderów opin ii osób bez wyk ształcenia medycznego, celebr ytów ipostekspertów46

W2018r. wszczęto postępowanie dyscyplinarne przeciwko Czerniakowi wzwiązku zjego

wypowiedziami na temat kalendarza obowiązkowych szczepień. Wniosek oukaranie Czernia-

ka został złożony przez Okręgowego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej wŁodzi. Ruszył

proces lekarza, który podważał publicznie kalendarz szczepień, 2019, Radio Łódź, https://www.

radiolodz.pl/posts/49802-ruszyl-proces-lekarza-ktory-podwazal-publicznie-kalendarz-szczepien

[odczyt: 03.08.2019].

36 H.Czerniak, Włączamy myślenie, YouTube, https://www.youtube.com/channel/

UCDesx7IBu7vdlMSwOMYEqDw [odczyt: 22.05.2020].

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 325

Przykłady

Mowa nienawiści

(tzw. szara) ihejt47

Medyczna tyrania

„Szczepionkowy apartheid”, „szczepionkowe zabójstwa” i„szczepionkowy terror”, „szczepienne

okaleczenia”48, „szczepionkowa t yrania”

„Dr Mengele z nów zabija”49

Źródło: Opracowanie własne.37383940414243444546

Przy czym zdaniem lekarzy szczepionka nie wy wołuje choroby, może natomiast spowodo-

wać odczyny poszczepienne, np. ból, obrzęk wmiejscu wkłucia, wysypkę, anawet poważniejsze

reakcje. Podaję za: A.Jaworska, Szczepienia dzieci: prawdy imity oszczepionkach iszczepieniach,

2019, Poradnik Zdrowie, https://www.poradnikzdrowie.pl/ciaza-i-dziecko/zdrowie-dziecka/

szczepienia-dzieci-prawdy-i-mity-o-szczepionkach-i-szczepieniu-aa-HbjX-nt1z-iSdZ.html

[odczyt: 07.06.2020].

38 A.Jarosz, Szczepić czy nie? Fakty imity na temat szczepień, 2019, Poradnik Zdrowie,

https://www.poradnikzdrowie.pl/ciaza-i-dziecko/zdrowie-dziecka/szczepic-sie-czy-nie-fakty-i-

-mity-na-temat-szczepien-aa-eozo-u4Ty-6xP6.html [odczyt: 07.06.2020].

39 Amerykański ruch antyszczepionkowy „Green our vaccines” wspiera działania na rzecz

usunięcia wszelkich toksyn ze szczepionek. Sympatycy ruchu zobawy, iż toksyny te powodują

autyzm, dążą do wy warcia presji na koncerny farmaceutyczne wcelu zmiany produkcji szczepio-

nek na szczepionki „ekologiczne”. History of Anti-vaccination Movements, 2018, e History of

Vaccine, https://www.historyof vaccines.org/index.php/content/articles/history-anti-vaccination-

-movements [odczyt: 10.02.2020].

40 Liderzy ruchów antyszczepionkowych nie przyjmują argumentacji, zgodnie zktórą więk-

szość praw człowieka, wtym również prawo do prywatności (czyli np. prawo do swobodnego

podejmowania decyzji) podlega ograniczeniom, po spełnieniu warunków klauzuli limitacyjnej, tj.

legalności, konieczności icelowości. Zatem możliwe jest ograniczenie prawa do swobodnego pod-

jęcia decyzji odmownej wsprawie szczepień ze względu na bezpieczeńst wo zdrowia publicznego.

41 W2016r. podczas wystąpienia konferencyjnego prof. Dorota Czajkowska-Majewska

stwierdziła: „Nanocząsteczki metali ze szczepionek wbudowują się do błon komórek iwnikają

do ich wnętrza. Powstają cyborgi. Umożliwiają zdalne sterowanie aktywnością neuronów […]

Pozwala to na modyﬁkowanie zachowania zwierząt iludzi […]. Może służyć do kreowania bez-

wolnych cyborgów lub niewolników”. Wypowiedź prof. Czajkowskiej-Majewskiej została uznana

za Biologiczną Bzdurę Roku 2017. Biologiczna Bzdura Roku to internetowy ranking najbardziej

absurdalnych stwierdzeń zzakresu biologii, medycyny, dietetyki, psychologii ichemii, którego

pomysłodawcą jest Łukasz Sakowski, biolog iautor bloga „To tylko teoria”. MS.2018. Znamy

biologiczną bzdurę roku. Na podium wypowiedź Anny Lewandowskiej, Newsweek. https://www.

newsweek.pl/wiedza/nauka/anna-lewandowska-wsrod-laureatow-biologicznej-bzdury-roku/

d9w6ez6 [odczy t: 09.01.2019].

42 Proﬁl na Facebooku STOP NOP, https://www.facebook.com/stowarzyszeniestopnop

[odczyt: 05.06.2018].

43 Ibidem.

44 Ibidem.

45 Także artykuł na ten temat na stronie Stowarzyszenia STOP NOP, https://stopnop.com.

pl/zapalenie-serca-po-szczepieniach-dowody-naukowe/?fbclid=IwAR3NsbA26qFRiaMoYJYcOI

qb7-1-YVulJ2Qh6wBMT1rbRKzOnGyecErUMOk [odczyt: 20.02.2020].

46 Itak, wskładzie Parlamentarnego Zespołu ds. Bezpieczeństwa Programu Szczepień

Ochronnych Dzieci iDorosłych wIX Kadencji Sejmu wlatach 2015–2019 nie zasiadał żaden

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…326

474849

Teorie spiskowe, mity szczepionkowe idezinformacje rozpowszechniane od

lat przez aktywistów isympatyków ruchów antyszczepionkowych przyczyniły

się do systematycznego wzrostu liczby odmów szczepień nie tylko wPolsce, ale

także wwielu innych państwach na świecie. Stopniowo wzrasta natomiast licz-

ba chorych np. na odrę

. Według WHO w2017r. liczba zachorowań na odrę

poseł zwykształceniem medycznym, aniektórzy członkowie, np. Piotr Liroy-Marzec, publicznie

wielokrotnie wypowiadali się przeciwko obowiązkowemu szczepieniu dzieci.

47 Zarówno sympatycy ruchów antyszczepionkowych (np. proces lekarza Dawida Ciemięgi),

jak ikrytycy tych ruchów używają mowy nienawiści ihejtu. W2018r. po raz pierwszy wPolsce

Dawid Ciemięga, lekarz pediatra nagrodzony wplebiscycie „Hipokrates 2017” złożył do sądu

prywatny akt oskarżenia wobec dziewięciu osób, pozornie anonimowych internautów zniesła-

wiających go wmediach społecznościowych. Zniesławiające posty były reakcją internautów na

proﬁlu „Tyskie Zrzeszenie Mam iOjców” na argumenty Ciemięgi obraku dowodów na toksycz-

ność szczepionek. Część internautów zamieszczała negatywne opinie olekarzu ioskarżała go

okorupcję. M.Piorun, Dawid Ciemięga: pierwszy wPolsce lekarz, który pozwał antyszczepion-

kowców, 2018, https://zdrowie.radiozet.pl/Medycyna/Wiadomosci/Dawid-Ciemiega-lekarz-ktory-

-wypowiedzial-wojne-antyszczepionkowcom [odczyt: 02.08.2019].

48 Na proﬁlu Stowarzyszenia STOP NOP opublikowano także posty: „Tak brutalnego terro-

ru szczepiennego, jaki panuje wPolsce, nie ma wżadnym europejskim państwie poza Bułgarią,

ponieważ winnych krajach istnieją ostre standardy antykorupcyjne lub parlamentarzyści rzeczy-

wiście reprezentują interesy iwolę swych współobywateli. Natomiast polski sejm za farmaceu-

tyczne srebrniki jest wswojej masie jawnie antypolski”, atakże: „Właśnie trwa zbiórka podpisów

nad projektem ustawy wprowadzającej wPolsce szczepionkowy apartheid”. Proﬁl na Facebook

Stowarzyszenie STOP NOP, https://www.facebook.com/stowarzyszeniestopnop [odczyt: 23.11.2018].

49 W2019r. Stowarzyszenie STOP NOP był organizatorem protestu antyszczepionkowego

wWarszawie. Wśród protestujących manifestowała kilkuosobowa grupa ubrana wpasiaki styli-

zowane na te, które nosili więźniowie obozu koncentracyjnego. Wrękach trzymano transparent

zhasłem „Dr Mengele znów zabija”. Happening został skrytykowany przez Muzeum Auschwitz-

-Birkenau: „Instrumentalizacja tragedii ludzi, którzy cierpieli iginęli wobozach koncentracyjnych

po to, by wyrazić sprzeciw przeciwko szczepieniom ratującym ludzkie życie, jest objawem moral-

nej iintelektualnej degeneracji”. A.Pitoń, Antyszczepionkowcy wpasiakach. Muzeum Auschwitz

protestuje: „To instrumentalizacja tragedii”, 2019, Gazeta Wyborcza, http://krakow.wyborcza.

pl/krakow/7,44425,24858072,antyszczepionkowcy-w-pasiakach-muzeum-auschwitz-protestuje.

html?disableRedirects=true; Antyszczepionkowcy protestowali wpasiakach, wzorowanych na stro-

jach więźniów Auschwitz, 2019, TV N, https://dziendobry.tvn.pl/a/antyszczepionkowcy-protesto-

wali-w-pasiakach-wzorowanych-na-strojach-wiezniow-auschwitz [odczyt: 02.08.2019].

Zdanych epidemiologicznych Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania iKontroli Cho-

rób (ECDC) wynika, iż liczba zachorowań na odrę w2017r. była ponad trzykrotnie wyższa

wporównaniu do poprzedniego roku. W2017r. wEuropie zgłoszono 14 451 zachorowań na

odrę w30 krajach, w2016r. zgłoszono 4643 zachorowania. Najwięcej zachorowań od 1 stycz-

nia 2017r. odnotowano wRumunii (5560), we Włoszech (5004), Grecji (967) iNiemczech (929).

Więcej zachorowań odnotowano również we Francji, Wielkiej Brytanii iSzwecji. Od początku

2016r. wEuropie odnotowano 50 zgonów zpowodu tej choroby. Aktualne dane epidemiologicz-

ne ozachorowaniach na odrę wEuropie w2017r., 2018, Szczepienia.info PZH, http://szczepie-

nia.pzh.gov.pl/aktualne-dane-epidemiologiczne-o-zachorowaniach-odre-europie-2017-roku/

[odczyt: 10.06.2018].

5.2. Negatywizm, teorie spiskowe, fałszywki imowa nienawiści… 327

zwiększyła się o30%51. Jednakże organizacja WHO jest krytykowana przez wielu

liderów iaktywistów ruchów antyszczepionkowych zpowodu jej niewiarygod-

nych raportów, korupcji (tzw. spisek Big Pharma) iupolitycznienia (WHO jest

postrzegana jako „organizacja lewicowa”).

Podczas Światowego Zgromadzenia Zdrowia (World Health Assembly)

w 2018 r. przyjęto nowy pięcioletni plan strategiczny Światowej Organizacji

Zdrowia (WHO), tj. „13th General Programme of Work” na lata 2019–2023.

W dokumencie tym zauważono, iż jednym spośród dziesięciu światowych

zagrożeń zdrowotnych, wybranych przez ekspertów uznano postawy i ruchy

antyszczepionkowe52.

Od kilku lat podejmowanych jest wiele działań mających na celu zwalczanie

iprzeciwdziałanie mitom „rozsiewanym” na temat szczepionek. Nakładane są

kary administracyjne na rodziców uchylających się od obowiązkowego szcze-

pienia dzieci, zapadają pierwsze wyroki wsprawie szkodliwych skutków roz-

powszechniania fałszywek oszczepionkach iszczepieniach. Warto zauważyć,

iż krajowe postępowania sądowe zainicjowane karami ﬁnansowymi są później

skarżone do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz)53, przede

wszystkim ze względu na sam fakt istnienia obowiązkowych szczepień. Nato-

miast wczerwcu 2018r. po raz pierwszy działaczka włoskiego ruchu antyszcze-

pionkowego została ukarana przez sąd wModenie za rozpowszechnianie zma-

nipulowanych informacji na temat szczepień. Kara wwysokości 400 euro została

nałożona za fałszywkę zbillboardu, wktórej opublikowano fałszywe dane olicz-

bie poszkodowanych przez szczepienia we Włoszech54.

51 M.Solecka, WHO: Liczba zachorowań na odrę zwiększyła się o30 proc., 2018, Medycyna

Praktyczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/szczepienia/aktualnosci/199769,who-liczba-zachoro-

wan-na-odre-zwiekszyla-sie-o-30-proc [odczyt: 03.08.2019].

52 Ruchy antyszczepionkowe jednym znajwiększych zagrożeń dla zdrowia, 2019, Medycyna

Praktyczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/szczepienia/aktua lnosci/202357,ruchy-antyszczepion-

kowe-jednym-z-najwiekszych-zagrozen-dla-zdrowia [odczyt: 03.08.2019].

53 Do ETPCz skierowano wiele skarg na naruszenie prawa do prywatności wkontekście

prawnego obowiązku szczepiennego (art. 8 EKPCz), np.: Novotna przeciwko Czechom (skarga

nr3867/14), Brozik przeciwko Czechom (skarga nr19306/15), Dubsky przeciwko Czechom (skar-

ga nr19298/15), Skerlevska przeciwko Macedonii (skarga nr54372/15), Vavrička iinni przeciwko

Czechom (skarga nr47621/13).

54 Pojawił się napis: „Nie spekulujcie na zdrowiu dzieci; chcemy prawdy na temat szczepień.

21 658 poszkodowanych wlatach 2014–2016 według danych Włoskiej Agencji ds. Leków”. Poda-

na liczba była wprawdzie prawdziwa, ale odnosiła się do wszystkich zgłoszeń podejrzenia nie-

pożądanego odczynu poszczepiennego (NOP), anie tego, ile dzieci rzeczywiście doznało NOP

wwyniku szczepienia wtym okresie. Zawiadomienie omożliwości popełnienia przestępstwa

przez aktywistkę antyszczepionkową złożył wmiejscowej prokuraturze jeden zlekarzy. Sąd

uznał, że rozpowszechnianie fałszywki dotyczącej szczepień poczyniło nieodwracalne szkody

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…328

Podejmowane są działania edukacyjne iinicjatywy fact-checkingowe, mają-

ce na celu weryﬁkowanie fałszywych wiadomości ipromowanie rzetelnej wie-

dzy (zob. rozdział 6). Przede wszystkim to edukacja rodziców ipodniesienie ich

świadomości na temat szczepień powinny być nadrzędnym celem zwolenników

stosowania proﬁlaktyki przeciwko chorobom zakaźnym, szczególnie lekarzy,

pielęgniarek ipołożnych. Należy postulować, aby wwiększym zakresie służby

medyczne realizowały obowiązek informowania pacjenta, zgodnie zobowiązują-

cą od 2008r. ustawą oprawach pacjenta iRzeczniku Praw Pacjenta. Konieczne są

działania wspierające, wtym również ﬁnansowe, tj. odszkodowawcze dla rodzin

tych pacjentów, uktórych zdiagnozowano niepożądane odczyny poszczepienne.

Coraz popularniejsza staje się inicjatywa na szczeblu samorządowym wsprawie

uchwał ograniczających, anawet blokujących powszechny dostęp do publicznych

placówek opiekuńczo-wychowawczych dzieciom nieszczepionym. Uchwałom

towarzyszą jednak wątpliwości prawne dotyczące np. konieczności przekazy-

wania danych wrażliwych odzieciach nieszczepionych.

W2019r. wprzestrzeni publicznej pojawiła się inicjatywa obywatelskiego

projektu ustawy „Szczepimy, bo myślimy”, której celem ma być stworzenie pod-

staw prawnych do tego, by samorządy wPolsce mogły dodatkowo punktować

zaszczepienie dziecka, jako kryterium przy ocenie przyjęcia do publicznych żłob-

ków oraz przedszkoli (zwyjątkiem tych dzieci, które ze względów medycznych

nie mogą być zaszczepione)55.

inałożył grzywnę. M.Solecka, Kara za propagowanie fałszywych informacji oszczepieniach, 2018,

Medycyna Praktyczna dla lekarzy, https://www.mp.pl/szczepienia/aktualnosci/191126,kara-za-

-propagowanie-falszywych-informacji-o-szczepieniach [odczyt: 08.01.2019].

55 Szczepimy, bo myślimy, http://szczepimybomyslimy.pl/; J.Wykowski, Projekt ustawy

„Szczepimy, bo myślimy” bez 100 tys. podpisów. Będzie powtórka zbiórki?, 2019, Rynekzdrowia.pl,

http://www.rynekzdrowia.pl/Serwis-Szczepienia/Projekt-ustawy-quot-Szczepimy-bo-myslimy-

-quot-bez-100-tys-podpisow-Bedzie-powtorka-zbiorki,194787,1018.html [odczyt: 12.02.2020].

Warto zauważyć, iż pod jednym zpostów na proﬁlu Facebook „Szczepimy, bo myślimy” pojawił

się komentarz Justyny Sochy, prezeski Stowarzyszenia STOP NOP: „Proponuję żebyście Pano-

wie skupili się na podniesieniu jakości usług związanych ze szczepieniami. Zaczynając od tema-

tu narzucania rodzicom wyboru konkretnych szczepionek przez ministerstwo, poprzez prze-

chowywanie itransport wnieodpowiednich warunkach, podawanie dzieciom (wtym nawet

noworodkom) szczepionek przeterminowanych iprzeznaczonych do utylizacji, braku informa-

cji omożliwym ryzyku powikłań od lekarza, braku właściwego badania kwaliﬁkacyjnego oraz

wykluczenia przeciwwskazań, ignorowaniu niepożądanych odczynów poszczepiennych przez

lekarzy, urzędników, media iopinię publiczną, ingerowaniu wzgłoszenia NOP przez sanepid

iPZH, braku odszkodowań dla oﬁar powikłań, presji na producentów, żeby zaczęli dbać ojakość,

anie wymuszanie ich produktów”. Zob. J.Wykowski, op. cit. Wkampanii informacyjnej lekarze

ipielęgniarki powinni wwiększym zakresie uwzględnić uzasadniony postulat przekazywania

rzetelnej wiedzy na temat przyczyn iskutków szczepień, astosowne organy władzy iinstytucje

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 329

Ruchy antyszczepionkowe nie tworzą się samoistnie. Ich rosnąca popularność

wcyberprzestrzeni jest wyrazem obserwowanego od lat zarówno pewnego tren-

du deﬁcytu zaufania do instytucji naukowych ieksperckich oraz trendu „śmierci

ekspertyzy”, jak iupowszechnienia internetu idemokratyzacji wolności wypo-

wiedzi. Systematyczny wzrost liczby aktywistów isympatyków ruchów anty-

szczepionkowych jest również odpowiedzią na brak wystarczających informacji

omożliwym ryzyku powikłań poszczepiennych wprzeprowadzanych wywiadach

lekarzy pierwszego kontaktu, ignorowanie przez nich, ale iprzez urzędników,

aszerzej także media problematyki niepożądanych odczynów poszczepiennych

ibrak zapewnienia wystarczającej jakości usług związanych zwakcynacją. Wraz

zkomercjalizacją technologii to internet stał się podstawowym inierzadko jedy-

nym miejscem pozyskiwania informacji oszczepieniach iszczepionkach. Rozpo-

wszechniane mity szczepionkowe pozostały przez wiele lat bez żadnej odpowie-

dzi ze strony instytucji eksperckich, nie zostały zweryﬁkowane, acyberdyskurs

wtym zakresie wżaden sposób nie był monitorowany przez podmioty medycz-

ne czy instytucje państwowe (np. wPolsce Generalny Inspektorat Sanitarny).

Wkonsekwencji doprowadziło to do nagromadzenia wielu nieprawdopodobnych

„medycznych bzdur” iteorii o„chorobach” poszczepiennych. Dyskurs antyszcze-

pionkowy stał się również kolejnym skutecznym narzędziem polaryzacji społecz-

nej wsystemach demokratycznych przez prokremlowskie ośrodki propagandowe.

W2020r. antyszczepionkowe kabiny pogłosowe posłużyły za bardzo wygodny

iskuteczny instrument do rozpowszechniania nowych dezinformacji ifałszywek,

tym razem na temat koronawirusa ipandemii COVID-1956. Stały się zalążkiem

dla antymaseczkowych iantycovidowych kabin pogłosowych.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki na

usługach „fantomowego” kryzysu uchodźczego wPolsce

Skala nieprawdziwych i zmanipulowanych informacji otematyce uchodźczej

wmediach elektronicznych jest od kilku lat ogromna. Problem ten doczekał się

także literatury badawczej, opublikowanej wostatnich latach, zarówno wujęciu

publiczne także udzielać większego wsparcia (wtym ﬁnansowego) dla rodzin dzieci zniepożą-

danymi odczynami poszczepiennymi.

56 Zob. proﬁle igrupy społecznościowe na Facebooku pt.: „Komisja śledcza COVID-19”

(ponad 53 tysiące członków), „Koronawirus to ściema – fałszywa pandemia, nie daj się nabrać”

(ponad 14 tysięcy członków), „Fałszywa pandemia – odkrywamy prawdę” (ponad 8 tysięcy człon-

ków), „Polacy przeciwko fałszywej pandemii koronawirusa” (ponad 10 tysięcy członków), atakże

proﬁl Stowarzyszenia STOP NOP.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…330

teoretycznym, jak iwujęciach przedstawiających różne aspekty tego problemu,

np. zperspektywy problemu bezpieczeństwa obywateli państw przyjmujących

uchodźców, wkontekście analizy problemu mowy nienawiści i hejtu wobec

uchodźców, a szerzej migrantów, obecnego przede wszystkim w cyberprze-

strzeni57.

Do 2015r. obecność imigracji wsferze polskiej polityki ograniczała się właś-

ciwie do bycia przedmiotem uregulowań administracji państwowej. Aktywność

państwa wtym szerokim iróżnorodnym obszarze spraw cechowało głównie

podejście technokratyczne, wznacznym stopniu oparte na uchwalaniu roz-

wiązań instytucjonalno-prawnych wypracowywanych wramach prawa Unii

Europejskiej, rekomendowanych przez instytucje unijne lub przejmowanych od

innych państw, pod warunkiem iż uznano te rozwiązania za warte do imple-

mentowania58.

Od 2015r. imigracja, wtym imigracja przymusowa (uchodźstwo) ze sprawy

marginalnej zpunktu widzenia życia społecznego ipolitycznego stała się kwe-

stią szczególnej wagi iprzedmiotem wielu dyskusji inierzadko ostrych sporów

polityczno-ideowych. Wlatach 2014–2015 wraz zwielkim kryzysem migracyj-

nym wEuropie antyuchodźcze, antymigranckie iislamofobiczne wypowiedzi

oraz mowa nienawiści á la cultural hate speech „opanowały” zarówno inter-

net – według badań CBOS aż 81% postów na temat uchodźców miało w2015r.

wydźwięk negatywny – jak i zdeterminowały dyskurs publiczny wrealnym

świecie59.

Np.: A.Wojtaszak, J.Jartyś, A.Krawcewicz, Europa wobec problemu uchodźców wXXIw.,

Wydawnictwo Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Szczecińskiego Minerwa,

Szczecin 2016; E. J.Jaremczuk, Migracje ikryzys uchodźczy wEuropie. Rzeczywistość iwyzwania,

Fundacja Na Rzecz Czystej Energii, Poznań 2017; W.Fehler, K.Cebul, R.Podgórzańska, Migra-

cje jako wyzwanie dla Unii Europejskiej iwybranych państwach członkowskich, Wydawnictwo

Diﬁn, Warszawa 2017; T.Nowicki, Zemsta emancypacji. Nacjonalizm, uchodźcy, muzułmanie.

Zagrożenia iwyzwania kryzysu uchodźczego, Wydawnictwo Naukowe „Katedra”, Gdańsk 2017;

Polityka migracyjna wobliczu współczesnych wyzwań. Teoria ipraktyka, (red.) H.Chałupczak,

M.Lesińska, E.Pogorzała, T.Browarek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2018; Migranci imniejszo-

ści jako obcy iswoi wprzestrzeni polityczno-społecznej, (red.) A.Adamczyk, A.Sakson, C.Tro-

siak, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych iDziennikarstwa UAM, Poznań

2019 iwiele artykułów naukowych ipublicystycznych podejmujących na bieżąco problematykę

kryzysu uchodźczego wEuropie.

58 M.Trojanowska-Strzęboszewska, Polityzacja imigracji wPolsce – wyzwania koncepcyjne,

[w:] Migranci imniejszości jako obcy iswoi wprzestrzeni polityczno-społecznej, (red.) A.Adamczyk,

A.Sakson, C.Trosiak, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych iDziennikarstwa

UAM, Poznań 2019, s.25.

59 CBOS, Newspoint, Polacy ouchodźcach winternecie iwrealu, Komunikat zbadań

149/2015, Warszawa 2015.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 331

WPolsce wypowiedzi ksenofobiczne wobec uchodźców zdominowały kam-

panie wyborcze, zarówno prezydencką, jak i parlamentarną w 2015 r., były

obecne w kampanii samorządowej w2018r., choć już wo wiele mniejszym

zakresie, podobnie – w2019r. wkampanii wyborczej do Parlamentu Europej-

skiego. Natomiast wparlamentarnej kampanii wyborczej w 2019 r. działania

dezinformacyjne i propagandowe wokół tej problematyki były już podejmo-

wane na dużo mniejszą skalę60. Należy bowiem zauważyć, iż w2019r. nową

grupą, wstronę której kierowano nienawistne fałszywki, dezinformacje ihejt,

stały się osoby LGBT+61.

Od 2015r. systematycznie budowano narracje bazujące na strachu wobec

uchodźców, braku punktów odniesienia dla teorii spiskowych ozderzeniu cywi-

lizacyjnym, zderzeniu kultur (ang. clash of culture) i„muzułmańskim dżihadzie”:

demograﬁcznym, seksualnym isocjalnym. Wkampaniach wyborczych problem

„uchodźcy” i „imigranta” stał się „wygodnym” tematem do wzbudzania lęków

imechanizmów wykorzystywanych konsekwentnie istanowczo wkonstruowa-

niu mitu „nowego wroga” społeczeństwa polskiego. Wprowadzonych zarówno

przez niektóre media, jak i polityków negatywnych kampaniach dezinforma-

cyjnych posługiwano się wszelkimi dostępnymi manipulacjami słownymi, tj.

dezinformacją, sfabrykowanymi faktami, propagandą polaryzacyjną ihejtem.

Wypowiedziom ksenofobicznym wkampanii z2015r. towarzyszyły protesty

uliczne idemonstracje, zarówno za przyjęciem uchodźców, jak iprzeciw. Kry-

zys migracyjny, którego szczyt zbiegł się zkampaniami wyborczymi, na długo

zdominował polityczną dyskusję osamej Unii Europejskiej wPolsce, stał się też

nową linią podziału społecznego, utrzymującego się przez następne lata. Ton

dyskusji nadała partia Prawo iSprawiedliwość, aszerzej także politycy Zjedno-

czonej Prawicy, którzy zdecyzji rządu PO–PSL w2015r. oprzyjęciu do Polski

około 7 tysięcy uchodźców wramach unijnego systemu relokacji uczynili główny

cel politycznej rywalizacji owładzę.

Więcej: J.Grabarczyk, M.Mazurkiewicz, J.Patrick, Dezinformacja ipropaganda wpol-

skim internecie wtrakcie kampanii wyborczej 2019, Warszawa 2019, s.33, Front Europejski, www.

fronteuropejski.pl [odczyt: 12.02.2020].

61 A.Mikulska-Jolles, Fake newsy idezinformacja wkampaniach wyborczych wPolsce

w2019r., Warszawa 2020, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, http://www.hf hr.pl/wp-content/

uploads/2020/02/Fake-newsy-i-dezinformacja_ﬁnal-1.pdf [odczyt: 26.02.2020]; J.Grabarczyk,

M.Mazurkiewicz, J.Patrick, Dezinformacja ipropaganda wpolskim internecie wtrakcie kam-

panii wyborczej 2019, Warszawa 2019, Front Europejski, https://fronteuropejski.pl/wp-content/

uploads/2019/12/Front-Europejski-Dezinformacja-i-propaganda-w-polskim-internecie-w-trak-

cie-kampanii-wyborczej-2019.pdf [odczyt: 26.02.2020].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…332

Używana wówczas narracja pozostała immanentną częścią debaty politycz-

nej także po wyborach parlamentarnych w2015r. przez następne lata

. Radykali-

zująca się wPolsce coraz bardziej narracja wokół kryzysu uchodźczego ipolityki

migracyjnej była krajową odpowiedzią na kryzys uchodźczy na świecie. Wlatach

2017–2018 decydenci polityczni pod auspicjami ONZ debatowali nad świato-

wym paktem wsprawie migracji (Global Compact for Safe, Orderly and Regular

Migration). Proces dotyczący wypracowania globalnej płaszczyzny współpracy

wdziedzinie uporządkowania problemu migracji zakończył się wgrudniu 2018r.

przyjęciem tzw. paktu zMarrakeszu

. Pakt miał na celu uczynienie migracji

bardziej „bezpieczną, uporządkowaną iuregulowaną”. Wgłosowaniu 12 państw

wstrzymało się od głosu, a5 było przeciw przyjęciu paktu, wtym USA, Izrael,

Polska, Węgry, Czechy.

Wokresie największej migracji zAfryki, atakże Bliskiego Wschodu (spowo-

dowanej konﬂiktem zbrojnym wSyrii), zarówno wcyberprzestrzeni, jak ipoza

nią – na oczach opinii publicznej, polaryzowanej przez dwa dyskursy medialne, tj.

narrację okonieczności przyjmowania uchodźców ikontrnarrację o„zamknięciu”

dla nich granic – rodził się „nowy” spór ontologiczny oto, czy każdy uchodźca to

terrorysta. Negatywna kampania dezinformacyjna, szczególnie żywa wmediach

społecznościowych zawirusowana została dezinformacją, fałszywkami, mową

nienawiści, hejtem iwulgaryzmami. Rodząca się wwielu państwach europejskich,

wtym wPolsce, kultura postprawdy stopniowo, lecz konsekwentnie prowadzi-

ła do pogłębienia kryzysu postaw wobec migrantów przymusowych. WPolsce

zaś kryzys uchodźczy stał się głównie kryzysem światopoglądowym ikryzysem

postaw (np. według Michała Bilewicza64), tj. obecnym wsferze narracji okryzysie

uchodźczym, awynikającym ze skutecznie wzbudzanych przez propagandystów

ipolityków lęków, posługujących się sprawnie narzędziami skutecznej manipu-

lacji dostępnej wcyberprzestrzeni (choć nie tylko tam). Propagandyści cyfrowi

wroli trolli ihejterów wykorzystywali mechanizmy oddziaływania psychologicz-

nego iinformacyjnego, manipulując stereotypami, uprzedzeniami inienawiścią

wobec uchodźców zBliskiego Wschodu iAfryki.

J.Popielawska, J.Szyszko, Narracja oUnii, Warszawa 2017, Fundacja Batorego, http://

www.batory.org.pl/upload/ﬁles/Programy%20operacyjne/Otwarta%20Europa/Czesc%201%20-

-%20Narracja%20o%20UE.pdf, s.9 [odczyt: 26.02.2019].

63 Global Compact For Safe, Orderly and Regular Migration. Final Draft, 11 July 2018, Uni-

ted Nations, https://www.un.org/pga/72/wp-content/uploads/sites/51/2018/07/migration.pdf

[odczyt: 13.09.2019].

64 M.Bilewicz, Kryzys uchodźczy jako kryzys postaw, 2015, Naukaonline.pl, http://naukaon-

line.pan.pl/index.php/nasze-teksty/nauki-humanistyczne/item/2476-kryzys-uchodzczy-jako-

-kryzys-postaw [odczyt: 11.08.2019].

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 333

Zperspektywy politycznych ispołecznych emocji towarzyszących omawianej

problematyce należy uznać, iż był to kryzys „fantomowy”. Obserwowane było

jego niezwykle silne oddziaływanie na sposób prowadzonego dyskursu medial-

nego ipolitycznego przy niemal właściwie zupełnym braku uchodźców zAfry-

ki iBliskiego Wschodu65. Wtamtym okresie wzrosło też samo zainteresowanie

problematyką uchodźców, co oczywiście miało związek zpolaryzującą opinię

publiczną narracją onich (zob. rysunek 5.1).

Rysunek 5.1. Zainteresowanie użytkowników internetu

terminem „uchodźca” wlatach 2015–2019.

Źródło: [Google Trends, zrzut ekranu, odczyt: 13.09.2019].

Zjawisko migracji, choć znane wEuropie od wielu dekad, po raz pierwszy

zyskało wEuropie charakter masowy iniekontrolowany wdrugiej dekadzie

XXIw. Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (ang. International Organi-

zation for Migration – IOM) szacuje, że wlatach 2000–2014 podczas próby prze-

dostania się do Europy zginęło około 22 tysiące osób. Zaś wciągu pierwszych

pięciu miesięcy 2016r. na szlakach migracyjnych na całym świecie zginęło ponad

2,1 tysiąca osób, wtym około 80% (2,5 tysiąca osób) poniosło śmierć, próbując

dotrzeć do Europy przez Morze Śródziemne. Wsumie w2016r. śmierć poniosło

blisko 8 tysięcy osób66.

65 R.Ciekera, Między gościnnością amisoksenią – reperkusje kryzysu migracyjnego wPolsce,

„Political Preferences” 2017, vol. 17, s.241.

66 K.Cymbranowicz, Współczesny kryzys uchodźczy imigracyjny – Unia Europejska wroli

aktywnego uczestnika czy biernego obserwatora, [w:] Polityka migracyjna wobliczu współczes-

nych wyzwań. Teoria ipraktyka, (red.) H.Chałupczak, M.Lesińska, E.Pogorzała, T.Browarek,

Wydawnictwo UMCS, Lublin 2018, s.45–46.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…334

Obserwowany był niepokojący trend wzrostowy śmiertelności wśród migran-

tów wbasenie Morza Śródziemnego, liczba oﬁar zkażdym rokiem znacząco

bowiem wzrastała. Zwiększony napływ do państw członkowskich UE cudzo-

ziemców poszukujących ochrony był (iwciąż jest) konsekwencją globalnego kry-

zysu itrwających konﬂiktów zbrojnych. Zcorocznego raportu Global Trends,

przygotowywanego przez Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do

spraw Uchodźców (UNHCR) wynika, iż w2016r. liczba osób przymusowo prze-

siedlonych wskali globalnej wyniosła 65,6 miliona, zczego uchodźcy stanowili

22,5 miliona, osoby wewnętrznie przesiedlone (wgranicach państwa pocho-

dzenia) – 40,3 miliona, aosoby ubiegające się ostatus uchodźcy – 2,8 miliona67.

Wobliczu tych danych oczywiste było podjęcie przez decydentów politycz-

nych wielu działań wramach polityki migracyjnej na szczeblu międzynarodo-

wym, ponadnarodowym ikrajowym. Dyskutowane były m.in. kwestie zwią-

zane zpomocą uchodźcom na szlakach, relokacji, wsparcia ﬁnansowego tym

państwom, które przyjmowały migrantów przymusowych. Polska znalazła się

wówczas wgrupie państw sceptycznie nastawionych do mechanizmu reloka-

cji. Uzgodniona przez wybrany w2015r. polski rząd liczba około 11 tysięcy

uchodźców nigdy nie została zaimplementowana, pomimo składanych przez

niego wcześniej deklaracji. Tym samym nie zostały wypełnione zobowiązania

przez rząd Zjednoczonej Prawicy, na które wówczas Polska się zdecydowała

Zakwestionowanie mechanizmu relokacji uchodźców wPolsce, negatywny sto-

sunek polityków Zjednoczonej Prawicy, także innych opozycyjnych polityków

prawicowych, np. zKuki’15, narracja antyuchodźcza, zgodnie zktórą uchodźców

postrzegano jako zagrożenie kulturowe dla polskiego społeczeństwa, sprawiły, iż

przedostające się do głównego nurtu polityki idebaty publicznej narracje niena-

wiści idezinformacje stały się skutecznym instrumentem prowadzenia polityki

igłównym tematem debaty publicznej wPolsce przez kolejne lata.

67 A.Florczak, Polska wobec kryzysu migracyjnego, [w:] Polska wUE.Nowe wyzwania, (red.)

J.Barcz, S.Domaradzki, R.Kuligowski, Komisja Europejska Przedstawicielstwo wPolsce, War-

szawa 2018, s.138.

Ówczesna premier rządu Beata Szydło wpierwszych dwóch miesiącach pełnienia funk-

cji w2015r. zadeklarowała wprawdzie, iż jej rząd będzie honorował ustalenia UE wsprawie

relokacji uchodźców, jednak przy zachowaniu głównego priorytetu polityki rządu, tj. zapewnie-

nia bezpieczeństwa Polaków. Stwierdziła, iż: „Trzeba się zastanowić, czy pojmowanie solidar-

ności europejskiej ipróba narzucania takich rozwiązań poprzez bezkrytyczne ibezreﬂeksyjne

podejście do kwestii uchodźców okazało się dobre”. Zważywszy na liczbę uchodźców przesiedlo-

nych irelokowanych do Polski, polski wkład wmechanizm relokacji miał być niewielki, tj. około

11 tysięcy uchodźców, przy czym opinia publiczna była informowana omożliwości przyjęcia

około 7 tysięc y uchodźców, jednak wprakt yce rząd PO iPSL w2015r. zadeklarował wyższą liczbę.

Zob. więcej: A.Florczak, op. cit., s.142.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 335

„Fantomowy” kryzys uchodźczy, czyli de facto narracja onieobecnych

uchodźcach charakteryzowała się kilkoma zasadniczymi właściwościami itowa-

rzyszącymi okolicznościami. Były to:

1. Polityzacja problematyki migracji przymusowej. Wlatach 2015–2019 prob-

lem kryzysu migracyjnego stał się tematem ostrego sporu politycznego, skutecz-

nym instrumentem polaryzacji inarzędziem do polityzacji. Nadano zjawisku

integracji uchodźców, ich relacji zpaństwem przyjmującym ispołeczeństwem

przyjmującym charakter polityczny. Przy czym polityzacja ta została na tyle zin-

strumentalizowana na użytek doraźnej gry politycznej iwykorzystywana wkam-

paniach wyborczych, iż jej skutki należy ocenić jako negatywne. Konsekwencje

bowiem zinstrumentalizowania problemu imigracji będą obserwowane jesz-

cze długo wkolejnych latach, przede wszystkim będą to: strach przed „obcymi”,

tabloidyzacja imigrantów ipolaryzacja społeczna, utrwalenie ksenofobicznych

postaw i/lub nastrojów. W2015r. kluczowa ijednocześnie najbardziej kontro-

wersyjna dla części opinii publicznej stała się kwestia zaproponowanych przez

Komisję Europejską instrumentów polityki azylowej Unii Europejskiej wpostaci

systemu relokacji cudzoziemców poszukujących ochrony zpaństw doświadcza-

jących największego ilościowo kryzysu migracyjnego69. Instrumentalnie wyko-

rzystano zarówno kwestie relokacji, polityki azylowej, jak ipomocy uchodźcom,

co nieuchronnie doprowadziło do zaostrzenia zarówno dyskursu politycznego,

jak imedialnego, anegatywny ton tego dyskursu nadawali przede wszystkim

politycy Zjednoczonej Prawicy. Po 2015r. polaryzujący dyskurs antyuchodźczy

zmieniono wrealną negatywną politykę uchodźczą. Przy czym wtakim tonie

była ona prowadzona wpierwszych miesiącach rządów Zjednoczonej Prawicy.

Doprowadzono do zablokowania decyzji rządu Platformy Obywatelskiej iPol-

skiego Stronnictwa Ludowego z2015r. wsprawie przyjęcia uchodźców do Polski

iblokowano dalsze decyzje tego rodzaju. Wnastępnych jednak latach prowadzo-

no już jedynie negatywną retorykę wobec imigrantów iuchodźców. Wrzeczy-

wistości bowiem liczba przyjętych imigrantów wzrosła kilkakrotnie

. Zmiana

ta była zauważalna przez wielu wyborców.

69 Ibidem, s.141.

70 W2015r. – 102734 cudzoziemców posiadało ważne karty pobytu, aw2019r. – 424 398,

jednocześnie odnotowano spadek wniosków oochronę międzynarodową dla osób uciekających

prz ed pr ześl adowa niem. Zzastrzeżeniem, że aktualne dokumenty dotyczyły liczby cudzoziemców (tj.

zpańst w trzecich, spoza UE) posiadających aktualnie ważne dokument y uprawniające do pobytu wPol-

sce (co nie oznaczało l iczby wydanych zezwoleń n a pobyt wdanym roku). Urząd do Spraw Cudzozie mców,

https://migracje.gov.pl/statystyki/zakres/polska/typ/dokumenty/widok/mapa/rok/2019/?x=0.3746&y=0.

7705&level=0.5 [odczyt : 22.01.2020].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…336

Zbadań przeprowadzonych przez autorkę wspólnie zinnymi badaczami pod

patronatem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wynikało, iż antyuchodźcza

czy antymigracyjna retoryka nie była już „paliwem wyborczym” w2018r. pod-

czas samorządowej kampanii wyborczej, asama strategia straszenia okazała się

wówczas już nieskuteczna zkilku powodów

. Po pierwsze, pomimo retoryki

politycznej liczba migrantów wPolsce stale wzrastała (iwzrasta), stąd wśród

tych internautów, którzy posługiwali się mową ksenofobiczną, dominowało

przekonanie, że koalicja rządząca była jednak odpowiedzialna za „sprowadzenie

migrantów do Polski” (znany w mediach społecznościowych znacznik #PiSla-

mizacja). Po drugie, doszło już wtedy do tabloidyzacji imigracji iswego rodzaju

„oswojenia ztragedią uchodźców”, ale także pozbyto się „tematu uchodźców”

wmediach głównego nurtu. Po trzecie, obecność cudzoziemców wmiastach

objętych badaniem była przez internautów postrzegana w życiu codziennym

na tyle dobrze (m.in. przez częste kontakty znimi wpracy, uniwersytetach), iż

zaobserwowano trend oswajania się Polaków z„obcością”72.

2. Dyskurs antyuchodźczy zbiegł się zobserwowanym od kilku lat w2015r.

„ksenofobicznym klimatem”, zauważalne były już bowiem zmiany wpostawach

społecznych wobec innych narodów. Autorzy raportu Diagnoza społeczna 2015

zauważyli, iż wzrost postaw ksenofobicznych był zauważalny już od 2011r.

Wlatach 2009–2015 był to wzrost zwartości 26,8% do 32,3%. Powodem zmia-

ny preferencji politycznych Polaków w2015r. było to, co, zdaniem badaczy,

należało nazwać zmianą „zachodzącą w głowach”. Był to zwrot postaw wielu

Polaków wprawą stronę, wkierunku konserwatyzmu, ksenofobii itradycyjnych

wartości, szczególnie obserwowane wmłodym pokoleniu

. Natomiast kampania

71 Jedynie czworo kandydatów umieściło wswych programach wyborczych sprzeciw wobec

przyjmowania uchodźców wśród głównych punktów swojego programu (wLublinie był nim

Marian Kowalski), awprzypadku jednego (Janusz Korwin-Mikke wWarszawie) „zgubne” dla

cywilizacji europejskiej skutki migracji były jednym znajpopularniejszych wątków wmediach

społecznościowych. Żaden jednak ztych polityków nie zwyciężył wwyborach wswoim mieście,

podobnie jak inni kandydaci, którzy deklarowali negatywny stosunek do migrantów iuchodźców

(wLublinie m.in. Jakub Kulesza). A.Miku lska-Jolles, Migranci, uchodźcy iksenofobia wkampanii

wyborczej 2018 – raport zmonitoringu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2018, s.6,

HFPC, http://www.hfhr.pl/migranci-uchodzcy-i-ksenofobia-w-kampa nii-wyborczej-2018-raport-

-z-monitoringu/ [odczyt: 13.12.2018].

A.Mikulska-Jolles, op. cit., s.33–34 [odczyt: 13.12.2018]. Wkampanijnym dyskursie zary-

sowały się zasadniczo dwie główne przeciwstawne tendencje – aby przyjmować migrantów lub

ich nie przyjmować. Niestety podczas kampanii wyborczej nie wybrzmiały żadne odpowiedzi

na pytania, jak najlepiej integrować migrantów zlokalną społecznością (choć prowadzenie poli-

tyki migracyjnej należy do władz centralnych, to ciężar jej wdrażania spoczywa na samorządzie

terytorialnym).

73 Autorzy sformułowali wniosek, iż najprawdopodobniej owyniku wyborów parlamentar-

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 337

wyborcza isprawa uchodźców mogły jedynie wyostrzyć widoczne już różnice

wwynikach wyborów74. W2016r. większość Polaków (53%) uważała, że Pol-

ska nie powinna była przyjmować jakichkolwiek uchodźców. 41% akceptowało

udzielanie im schronienia wPolsce, ztym że zdecydowana większość znich (37%

ogółu) tylko do czasu, kiedy będą oni mogli wrócić do kraju, zktórego pocho-

dzą. Jedynie 4% respondentów uważała, że Polska powinna przyjąć uchodźców

ipozwolić im na osiedlenie75.

3. Powszechne „zawirusowanie” dyskursu publicznego sfabrykowanymi fak-

tami, mową ksenofobiczną iwulgaryzmami pod adresem przymusowych imi-

grantów publikowane wformie komentarzy, postów imemów było dystrybu-

owane przez fałszywe konta, sztuczną inteligencję, jak również przez samych

internautów (ﬁltrujące kabiny pogłosowe) (zob. tabela5.2 irysunek 5.2). Dla wielu

wyborców był to czas przełomowy, gdyż nie zdawano sobie wówczas sprawy

ztego, iż pogłębiający się kryzys uchodźczy był jednym zpierwszych tego rodzaju

„poligonów doświadczalnych” dla rozpowszechniania tego rodzaju szkodliwych

społecznie treści. Treści te miały szansę być multiplikowane dzięki mechani-

zmom oddziaływania psychologicznego iinformacyjnego, awszczególności:

zakażeniu emocjonalnemu imanipulacji strachem, efektowi kameleona (tj. ﬁltru-

jące bańki osób oradykalnych poglądach ksenofobicznych) oraz efektowi grupy

ijednorodności grupy obcej.

Tabela 5.2. Przykładowe nielegalne iszkodliwe treści wnarracji

„fantomowego” kryzysu uchodźczego wPolsce wlatach 2015–2019 76

Rodzaj szkodliwych treści Przykłady

Dezin formacja ifałsz ywki

1. Wstosun ku do uchodźców wogóle:

– „mil ion uchodźców zUkrainy” 76

– demogra ﬁczny dżihad wFinlandii

– stref y no-go, tzw. strefy szariatu77

– „kult urowy, seksualny, socjalny d zihad”

nych w2015r. zdecydowały głównie zmiany wmentalności Polaków, anie sprawność kampanii

wyborczej czy też inne poprzedzające wprost wybory zdarzenia, takie jak np. kryzys związany

zfalą uchodźców zBliskiego Wschodu.

J.Czapiński, T.Panek, Diagnoza społeczna 2015. Warunki ijakość życia Polaków, Wyższa

Szkoła Finansów iZarządzania, Warszawa 2015, s.367.

75 CBOS, Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców, Komunikat zbadań nr12 z2016,

s.1–2.

Beata Szydło, premier rządu RP wlatach 2015–2017 wParlamencie Europejskim w2016r.

powiedziała, że Polska przyjęła milion uchodźców zUkrainy. Po wystąpieniu wEuroparlamencie

pojawiły się ukraińskie sprostowania, iż Ukraińców wPolsce przybywa, ale nie są to uchodźcy.

R.Pietruszka, Szydło wPE omilionie ukraińskich uchodźców wPolsce. „W2015r. było ich dwóch”,

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…338

Rodzaj szkodliwych treści Przykłady

Dezin formacja ifałsz ywki

cd.

– koryt arze humanitarne tworzone wwyniku porozumienia r ządu zCaritasem78

– szariacka policja wNiemczech79

– wzrost w skaźników gwałtów popełnionych wSzwe cji przez uchodźców80

– wojna cy wilizacyjna muzułmańskich uchodźców zEu ropejczykami, tj. tzw. proroctwo

S.Huntingtona81

– „nie wsz yscy muzułmanie to ter roryści, ale wszyscy terroryści to muzułmanie”

– „uchodźcy zabierają Polakom pracę”

– „uchodźcy popełn iają najwięcej pr zestępstw”

– „kraje arabskie n ie pomagają uchodź com”

– „medi a nie przekazuj ą rzetelnych in formacji ouchodź cach, ukry wają negat ywne fak ty na ich

temat, aprawdę na ten temat możn a odnaleźć tylko winternecie”

– „Polska pomaga uchodźcom na miejscu”82

2. Fałszywki wobec Ukr aińców iUkra iny83:

– Ukra ina to nie państwo, jest cz ęścią Rosji

– Ukra ińcy nie są narodem

– na Ukr ainie mówi się po ro syjsku

– Ukra ińcy zabierają Polakom pracę, Ukrain ki pracują wseks-biznesie

Mowa nienawiści ihejt

1. Wobec uchodźców:

– „pasoż yty ipierwotniaki worganizmach uchodźców ”84

– „lubels ka akcja billb oardowa” ijej slogan: „ Oni mordują, gwa łcą nasze kobiet y idzieci. Kr zysz-

tof Żuk sprow adzi imigra ntów”85

– etnow yzwiska, m .in.: „muziol e”, „nac hodźcy”, „musl imy”, „kacapy”, „isla misty ”, „r uska onuca”,

„banderowcy”, „żydochazar”, „chazar”, „ciapaty”

– „isla mska horda”, „islamska inwazja”, „fundamental ista islam ski”, „islami sta”, „i slamski ter-

rorysta”, „socjalny d żihad”, „azjat ycka dzicz”, „wolimy kotlet a od Mahometa”86

2. Wobec Uk raińców:

– „Ukra ińcy to banderowc y” (zob. rysunek 5.2)

– Ukraińcy to nazistowscy kolaboranci, antypolscy nacjonaliści

– do prokuratur zgłaszano wiele internetow ych publikacji ouchodźcach, których nazy wano

„brudasami”, „roznosicielami chorób”, którzy mogliby być „jako podpałka do rozpalenia pie-

ców Oświęci mia”87

Szkodl iwe metafory iin ne

manipu lacje oraz teorie

spiskowe

Fala, inwazja, najazd uchodźców

„Wylęgarnie dżihadu”88

Samobójstwo elit iliberalnej Europy jako niezdolnej do stawienia czoła zagrożen iom związa-

nym zmig racją89

Wzbudzan ie strachu, lęku inienawiści pr zed „obcymi” uchodźcami

Teorie spiskowe: muzułmanie mają złe zam iary, muzułmanie chcą zdominować polskie spo-

łeczeństwo iEuropę, chcą zniszczyć kulturę chrz eścijańską

Lewic owy spisek owyg aszeniu dysk usji na temat ska li przestęps tw popełn ianych przez ucho dź-

ców

Odwracanie znaczenia pojęć, np. reguły poprawności politycznej są naruszeniem wolności

wyp owiedzi iprzykładem tzw. represji rozproszonej90

Źródło: Opracowanie własne.77

2016, „Gazeta Prawna”, https://www.gazetaprawna.pl/galerie/918747,duze-zdjecie,1,szydlo-

-milion-ukrainskich-uchodzcow-w-polsce.html; J.Konieczna-Sałamatin, Wposzukiwaniu milio-

na uchodźców, 2017, Więź, http://wiez.com.pl/2017/09/26/w-poszukiwaniu-miliona-ukraincow/

[odczyt: 15.09.2019].

Wżadnym zpaństw europejskich nie występuje „strefa no-go” ani „strefa szariatu”. Te

nieprawdziwe informacje mają jedynie wzbudzić wspołeczeństwie poczucie zagrożenia, wywo-

łać strach przed uchodźcami imigrantami. Według Ambasady Szwecji, np. wraporcie dotyczą-

cym Szwecji opublikowanym przez policję w2016r. zidentyﬁkowano 53 dzielnice, które wcoraz

większym stopniu dotknięte są przestępczością, niepokojami społecznymi ibrakiem bezpieczeń-

stwa. Wwielu ztych miejsc policja doświadczyła trudności wwykonywaniu swoich obowiązków.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 339

78 79 80 81 82 83 84

Zdaniem Ambasady Szwecji wPolsce, nieprawdą jest to, że policja się tam nie pojawia iże nie obo-

wiązuje tam szwedzkie prawo. Jakie są fakty na temat migracji iprzestępczości wSzwecji?, Amba-

sada Szwecji, https://www.swedenabroad.se/pl/embassies/polska-warszawa/faq---często-zada-

wane-pytania/jakie-są-fakty-na-temat-migracji-i-przestępczości-w-szwecji/ [odczyt: 15.09.2019].

K.Szewczuk, Caritas iEpiskopat chcą utworzyć korytarze humanitarne dla uchodźców,

2016, Wiadomosci Onet.pl, https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/caritas-korytarz-huma-

nitarny-z-syrii-do-polski/70dcgx [odczyt: 15.09.2019]. Ponadto o„korytarzach humanitarnych”

do zagranicznych mediów wypowiadali się także np. przedstawiciele MSWiA, m.in. w„Die Welt”

wdniu 15 maja 2017r.

Wrzeczywistości we wrześniu 2014r. wWuppertalu (Niemcy) grupa młodych muzuł-

manów utworzyła samozwańczą „policję szariatową”, która wkamizelkach znapisem zniem.

ShariaPolizei powstrzymywała muzułmanów przed wchodzeniem do dyskotek, restauracji itp.

Spotkało się to szybko zreakcją władz niemieckich, które uznały pseudopatrole za naruszają-

ce przepisy ozgromadzeniach. Członkowie samozwańczej grupy zostali ukarani karą grzywny

przez sąd rejonowy wWuppertalu. Gericht spricht „Scharia-Polizei” schuldig, 2019, “Der Spiegel”,

https://www.spiegel.de/politik/deutschland/wuppertal-gericht-spricht-scharia-polizei-schuldig-

-a-1269527.html [odczyt: 13.02.2020].

80 Jak wyjaśniła Ambasada Szwecji na swojej stronie: „Ilość zgłoszonych wSzwecji przypad-

ków gwałtu wzrosła. Deﬁnicja gwałtu została jednak również wostatnich latach poszerzona, co

utrudnia dokonanie prostych porównań statystyk. Mylące jest także porównywanie statystyk

szwedzkich ze statystykami zinnych krajów, ponieważ wiele czynów, które wSzwecji zgodnie

zobowiązującym prawem podlegają deﬁnicji gwałtu, nie jest uważanych za gwałt wwielu innych

krajach” (zmiana desygnatów prawnych). Na stronie zweryﬁkowano także inne fałszywe wiado-

mości: „wSzwecji znacząco wzrosła liczba przestępstw zużyciem broni palnej”, „to uchodźcy

stoją za wzrostem przestępczości, ale władze ukrywają ten fakt”, „wSzwecji istnieją tzw. »strefy

no-go«, wktórych władzę przejęli przestępcy igangi, asłużby ratunkowe nie mają odwagi się

tam pojawiać”, „duża ilość imigrantów spowodowała, że Szwecja znalazła się na krawędzi upad-

ku”, „muzułmanie staną się wkrótce wSzwecji większością”. Ambasada Szwecji, Jakie są fakty na

temat migracji iprzestępczości wSzwecji?, https://www.swedenabroad.se/pl/embassies/polska-

-warszawa/faq---często-zadawane-pytania/jakie-są-fakty-na-temat-migracji-i-przestępczości-

-w-szwecji/ [odczyt: 15.09.2019].

81 T.Terlikowski dla Fronda.pl wdniu 15 września 2015r.: „Jeśli nie weźmiemy sprawy we

własne ręce (inie tylko), to muzułmanie nas pokonają. Ito wcale nie za pomocą terroryzmu, ale

macicami ich kobiet” [odczyt: 12.05.2017].

82 Według portalu Uchodźcy.info, Polska zadeklarowała najmniejszy udział wpomocy oﬁa-

rom pozostającym wregionie, bo zaledwie 3 mln euro. Tymczasem np. Czechy zadeklarowały

7 mln euro, Słowacja – 4,7 mln, Węgry – 5 mln, inne państwa UE kilkakrotnie więcej, bo np.:

Wielka Brytania iNorwegia wspólnie na pomoc dla Syryjczyków do 2020r. zadeklarowały dodat-

kowe 2,9 mld euro. Polska przeznaczyła w2019r. dodatkowe 1,5 mln euro na pomoc uchodźcom

wpaństwach ościennych (wypłacane za pośrednictwem ONZ, UE iwramach bilateralnej współ-

pracy – wsumie 4,5 mln). Mity ifakty. Dyskusje natemat uchodźców ikryzysu migracyjnego zosta-

ły dominowane przez stereotypy iprzekłamania. Dementujemy najczęstsze znich, Uchodźcy.info,

http://uchodzcy.info/infos/mity-i-fakty/ [odczyt: 15.09.2019].

Zob. więcej: A.Dąbrowska, Polacy – Ukraińcy. Mity, plotki ifakenews’y, Wydawca Petit

SK, Lublin 2018.

Prezes Prawa iSprawiedliwości podczas spotkania wyborczego wdniu 12 października

2015r. wMakowie Mazowieckim powiedział, że uchodźcy, którzy nieustannie przedostają się

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…340

85 86 87 88 89 90

Rysunek 5.2. Przykładowe wzmianki antyukraińskie wbadaniu

„Migranci, uchodźcy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018”.

Źródło: Badania własne91 [SentiOne, zrzut ekranu, odczyt: 27.08.2018 i30.08.2018].

do Europy, mogą stwarzać zagrożenie zdrowotne, bo mogą przenosić wswoich organizmach

pasożyty ipierwotniaki. Kaczyński ouchodźcach: cholera, dezynteria, pasożyty!, 2015, „Super

Express”, https://www.se.pl/wiadomosci/polityka/kaczynski-o-uchodzcach-cholera-dezynteria-

-pasozyty-aa-3Xs7-4euh-ev17.html [odczyt: 15.09.2019]; Jarosław Kaczyński boi się, że uchodźcy

sprowadzą zarazę? Tak mówił na wyborczym wiecu, 2015, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.

pl/1,75398,19014711,kaczynski-boi-sie-zarazy.html [odczyt: 15.09.2019].

Na dwa dni przed wyborami samorządowymi w2018r. wLublinie pojawiało się kilka bill-

boardów wniektórych miejscach wLublinie, przedstawiających fotograﬁę mężczyzn demolują-

cych pojazdy samochodowe znienawistnym podpisem. Sprawą tzw. akcji billboardowej zajęła się

prokuratura wZamościu. Prezydent miasta zawiadomił prokuraturę omożliwości popełnienia

przestępstwa znieważenia funkcjonariusza publicznego oraz przestępstwa publicznego nawo-

ływania do nienawiści. D.Smaga, J.Szydłowski, Do tych billboardów na ulicach Lublina nikt się

nie przyznał. Nawoływanie do nienawiści? Sprawdzi to prokurator, 2018, „Dziennik Wschodni”,

https://www.dziennikwschodni.pl/lublin/billboardami-w-krzysztofa-zuka-nawolywanie-do-

-nienawisci-sprawdzi-to-prokurator,n,1000232532.html [odczyt: 16.09.2019].

Podaję za: Ł.Bertram, A.Puchejda, K.Wigura, Negatywny obraz muzułmanów wpolskiej

prasie. Analiza wybranych przykładów zlat 2015–2016. Raport Obserwatorium Debaty Publicz-

nej „Kultury Liberalnej”, Warszawa 2017, s.10.

87 R.Ciekera, op. cit., s.7.

88 Tj. dzielnice zamieszkałe przez imigrantów ibędące miejscem rekrutacji przyszłych ter-

rorystów.

89 Ibidem, s.14.

90 Kaczyński znagrodą Człowieka Wolności Tygodnika „wSieci”: Strefę wolności może

stworzyć tylko państwo narodowe, 2018, „Gazeta Prawna”, https://www.gazetaprawna.pl/

galerie/1014029,duze-zdjecie,1,kaczynski-strefe-wolnosci-moze-stworzyc-tylko-panstwo-naro-

dowe.html [odczyt: 16.09.2019].

Badania własne pod patronatem merytorycznym Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

iprzy wsparciu informatycznym SentiOne przeprowadzone w2018 r. Projekt „Migranci, uchodź-

cy iksenofobia wkampanii wyborczej 2018”.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 341

4. Wzmianki ouchodźcach imigrantach stały się wiodącymi wątkami wdys-

kursie publicznym od 2015r., wktórym uczestniczyli niemal wszyscy aktorzy

życia publicznego: politycy, dziennikarze iredaktorzy, liderzy organizacji pozarzą-

dowych isami wyborcy (zob. tabela5.3).

Tabela 5.3. Wybrane wzmianki ouchodźcach wdyskursie

medialnym ipolitycznym wlatach 2015–2019 92 93

Wzmianki

zdyskursu

medialnego92

Syryjscy muzułmanie popierają terroryzm, por tal Fronda.pl zdn ia 16 grudnia 2015r.: „Sy ryjczyc y to naród

zwolenn ików terroryzmu. Nie stało się tak zdnia n a dzień zpowodu Arabskiej Wiosny cz y wojny wIraku.

Syry jczycy nie są oﬁarami amerykań skiej polityki zagra nicznej, zbrojnego islamu czy in nych popularnych

wymó wek. Poparli isla mski terror yzm. Mil iony znich nadal go popier a. Nie są Żydami uciek ającymi prz ed

nazistowskim Holokaustem. Są nazistami próbując ymi uciec zbombardowanego Berl ina”93

Fragment a rtykuł u Marzeny Nykie l Politycy f undują nam Polskę wturbanie, „wSieci ” 2015, nr37, s.18–21:

„Set ki tysięc y muzułma nów zalewają Eu ropę. […] 12 września 1683r. sprz ymierzone wojs ka polskie, aus tria-

ckie iniemieckie rozgromił y armię turecką oblegającą Wiedeń. Dziś Austriacy iNiemcy witają »cywilną

armię« młodych muzułmanów oklaskami iśpiewem […]; [polityc y europejscy – przyp. A D] nie potraﬁą

dostrzec, że problem słusznej pomocy uchodźcom został wykorzystany do niespodziewanej inwazji na

Europę”

Fragment artykułu K.Gójskiej-Hejke Nie miejmy złudzeń, zportalu Niezależna.pl, za: „Gazeta Polska

Codziennie” zdn ia 23 marca 2016r.: „Brak wiedzy oświecie islamu ipostrzeganie go jako pociągającej

egzot yki sprawia, ż e obezwładni ony przymusem tol erowania każ dej inności Zac hód jest bezbronny wob ec

najazdu – t ak, najazdu – i slamskich t errorystów. […] Zamachów n ie organizują mu zułmań scy odszcze pień-

cy. Tylko wierząc y muzułmanie, na których setki t ysięcy innych regularnie płacą jałmużnę”94

Fragment artykułu Pawła Lisickiego Lęk czy zuchwałość, „Do Rzeczy” 2015, nr44, s.3: „Akurat wdysku-

sji na temat uchodźców obaw y przeciwników otwarcia granic nie wy nikają zlęku przed nieznanym, ale,

przeciwnie, oparte są na wied zy izdolności przewidywania. […] Społeczności muzułmańskie asymilują

się, jeśl i wogól e, bardzo powoli . […] Kłopot y idyskrym inacja stają s ię źródłem fru stracji. Ta zaś w yraża się

wradykal izmie. Dodat kowo zawarty wśw iętej księdz e muzułmanów p otencjał agre sji jest ogromny, dlat ego

napięcie społeczne ta k często pociąga za sobą rozwój terroryzmu”

Okładka będąca fotomontażem uchodźców na granicy polskiej znapisem „Nadchodzą! Niemcy forsują

samobójczy plan – Tusk iKopacz ulegają” („wSieci” w rzesień 2015)

Okład ka ze zdjęciem Ew y Kopacz, premier w2015r. whidżabie inapi sem: „Ewa Kopacz u rządza nam pi ekło

na rozkaz Berlina” („wSie ci” wrzesień 2015)

Okładka ze zdjęciem grupy syr yjskich uchodźców ipodpisem: „Ziemkiewicz: to najeźdźc y, nie uchodźcy.

Zamk nijmy przed nim i granice Polsk i” („Do Rzeczy” wrz esień 2015)

Okład ka ze zdjęciem tł umu ipodpisem: „90 t ysięcy Ar abów zaleje Pols kę” („Super Expres s” wrzesień 2015)

Okładka ze zdjęciem kobiety ubranej we ﬂagę UE irękami kil ku mężczyzn rozry wających unijną ﬂagę

znapisem : „Islamski gwałt na Europie. Nasz raport: co med ia ibrukselskie elity u krywają przed obyw ate-

lami Unii” („wSiec i” luty 2016)

Okładka ze zdjęciem mu zułmanina inapisem: „Prezydenci zPO zwiozą islamistów” („Gazeta Polska”

cze rwiec 2017)

Okład ka ifotomontaż zdjęć zucho dźcami inapi s: „Uchodźcy prz ynieśli śmi ertelne choroby. Wstrzą sający

niemiecki raport” („Gazet a Polska” lipiec 2017)

Okład ka ze zdjęciem męż czyzny wturba nie idziewczy nką odwrócon ą tyłem znapisem : „Czy Mahomet był

pedoﬁlem?” („Moja Rodzina” lipiec 2 017)

Opracowano na podstawie kilku przykładowych tytułów ikomentarzy zmediów trady-

cyjnych, nagłówków istron tytułowych zprasy drukowanej iwwersji elektronicznej: „Gazety

Polskiej”, „wSieci”, „Mojej Rodziny”, „Do Rzeczy”, „Super Express”.

Syryjscy muzułmanie popierają terroryzm, 2015, Fronda.pl, https://www.fronda.pl/a/syryj-

scy-muzulmanie-popieraja-terroryzm,62338.html [odczyt: 06.08.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…342

Wzmianki

zdyskursu

politycznego

Post o„hołocie ibydle” zAzji iAfryki: „Świadomie używam słowa bydło, gdyż uważam, że to jest bydło

ipowinno być traktowane jak bydło – do takiej zdecydowanej postaw y skłoniły mnie obserwacje bydła

prowadzone osobiście na przestrzeni kilku lat oraz za pośrednic twem internetu” (wypowiedź Armanda

Ryﬁ ńskiego, 2015)95

„Dzisiaj to już nie jest pukanie do drzwi, t ylko ich wyważanie. Idą fale” (wypowiedź Beaty Kempy zdnia

21 września 2015, „Kropka nad i”, TVN24)96

„Jeśli m amy postępować t ak jak inne k raje UE, kt óre wsposób bezkr ytyczny ot worzyły swoj e granice idzi siaj

mają potężne problemy, m.in. zterroryzmem – my na to Polaków nie narazimy, dla nas najważniejsze jest

wtej chwili bezpieczeństwo […] wtej spraw ie będziemy bezkompromisowi ” (wypowied ź B.Kempy zdnia

27 lutego 2017r., „Gość Wydarzeń”, Polsat News)97

„Uchodźc y stanowią zag rożenie dla Pola ków wich codzienny m życiu”98 (J.Kaczy ński, 2017)

„Finlandia przyjęła 100 imigrantów, adziś ma już 18 tysięcy. Przeliczni k jest 1 do 180. My mielibyśmy

przyjąć siedem tysięcy. Proszę sobie to teraz prz emnożyć razy 180 iwychodzi ponad 1,2 mil iona. Oczyw i-

ście, pewnie aż ta k by nie było, ale wiadomo, że to jest mechanizm, którego późn iej nie można zatrz ymać”

(„Gazeta Polska”, J.Kaczyń ski, 2017)99

„WFinlandii przyjęto 100 Somalijczyków. Dziś jest 18 tysięc y Somalijczyków, dlatego że muzułmanie

mają licz ne rodziny, sprowadz ają krewnych, ita sp ołeczność się roz rasta” (RMF FM , M.Błaszcza k, 2017)10 0

„Nie dajc ie sobie wmówić, ż e niechęć do uchod źców to coś złego. Polac y nie są wy jątkiem wEuropie” (Tweet

zproﬁlu PiS z16 czerwca 2017)101

Spot wyborcz y PiS #BezpiecznySamorząd10 2 (20 październi ka 2018)

„Zamachy, wzrost przestępczości, gwałt y, strach istrefy szariatu. Takie są konsekwencje multiku ltura-

lizmu iotwartych drzwi dla imigrantów. Szwedzi uciekają ze swojego kraju, aby wPolsce znaleźć spokój

inormal ność. Ajeszcze nie tak dawno PO chciała ich przyjąć każdą ilość – zg roza”103 (Tweet Beaty Mazu-

rek zdnia 5 sierpnia 2019r.)104

Źródło: Opracowanie własne. 94 95 96 97 98 99 100

K.Gójska-Hejke, Nie miejmy złudzeń, 2016, Niezalezna.pl, https://niezalezna.pl/78040-

-nie-miejmyzludzen [odczyt: 06.08.2019].

Armand Ryﬁński, poseł na Sejm RP VII kadencji, wlatach 2013–2014 był wugrupowa-

niu Twój Ruch. Podaję za: Politycy ouchodźcach. Nie uwierzysz co mówią, 2015, „Fakt”, https://

www.fakt.pl/wydarzenia/polityka/polscy-politycy-ostro-o-uchodzcach/ev3y56l#slajd-3 [odczyt:

10.12 .2019].

96 Beata Kempa, minister odpowiedzialna za sprawy dotyczące pomocy humanitarnej

wlatach 2017–2019. Podaję za: Uchodźcy.info proﬁl na Facebooku zdnia 19 grudnia 2017r.,

https://www.facebook.com/uchodzcy.info/posts/925448717610874/ [odczyt: 10.01.2020].

97 Ibidem.

98 Wdniu 1 lipca 2017r. podczas konwencji PiS wPrzysusze prezes J.Kaczyński ostrzegał

przed uchodźcami, którzy „[Gdyby zostali wpuszczeni – przyp. AD] powstałby wielki prob-

lem odnoszący się do bezpieczeństwa inie chodzi tylko oterroryzm. Tu chodzi otakie zwykłe,

codzienne bezpieczeństwo. Nie ma żadnego powodu, żebyśmy radykalnie obniżyli standard

życia Polaków”. P.Pacewicz, „Tu chodzi ozwykłe, codzienne bezpieczeństwo Polaków”. Kaczyń-

ski mówi o„uchodźcach”, ale narusza bezpieczeństwo „obcych”, którzy już wPolsce są, 2017, Oko.

press, https://oko.press/chodzi-o-zwykle-codzienne-bezpieczenstwo-polakow-kaczynski-mowi-

-o-uchodzcach-narusza-bezpieczenstwo-obcych-ktorzy-juz-polsce-sa/ [odczyt: 15.09.2019].

99 Za: Uchodźcy.info, proﬁl na Facebooku, post zdnia 22 maja 2017, https://www.facebook.

com/uchodzcy.info/posts/820792408076506/ [odczyt: 15.09.2019]; A.Ambroziak, Przekaz dnia

PiS: uchodźcy to hołota, czołgi na ulicach europejskich miast, demograﬁczny dżihad, katastrofa

społeczna, 2017, Oko.press, https://oko.press/przekaz-pis-uchodzcy-holota-czolgi-ulicach-euro-

pejskich-miast-demograﬁczny-dzihad-katastrofa-spoleczna/ [odczyt: 15.09.2019].

100 Ibidem.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 343

101 102 103104 5. Polaryzujący dyskurs wsprawie uchodźców stał się swoistym perpetuum

mobile, stopniowo rozrastającym się winfosferze na zasadzie kuli śnieżnej, prob-

lem migracji bowiem zarówno d la prokremlowsk ich ośrodków propagandow ych,

jak iinnych tzw. grup nienawiści (radykałów iekstremistów) bardzo szybko stał

się wygodnym tematem do podważa nia zasad pluralistycznego iotwartego społe-

czeństwa demokracji libera lnej. Jedną zgłównych narracji wprowadzonej „walce

informacyjnej” uczyniono szczególnie cyberdebatę wokół polityki migracyjnej

isamych migrantów. W narracji ośrodków prokremlowskich dominował ton

radykalizującego się społeczeństwa polskiego iwzrostu ksenofobii. Dezinformacja

prokremlowska była ukierunkowana na wzmocnienie iupowszechnienie wśród

Polaków postaw nacjonalistycznych, szowinist ycznych, rasistowskich, faszystow-

skich, atakże tych związanych zruchami narodowymi, jak narodowy radyka-

lizm. Wnarracji tej Polska była państwem nacjonalistycznym izamkniętym na

101 Tweet został tego samego dnia usunięty izastąpiony innym otreści: „Coraz więcej Euro-

pejczyków nie zgadza się na przymusową relokację imigrantów”.

102

Treści wspocie zostały zmanipulowane, spot zawierał kłamstwa, odwoływano się wnim

do stereotypów inieprawdziwych informacji, bazował na emocji strachu. Kosztował ponad

120 tysięcy złotych. Wgrudniu 2018r. został obejrzany wsieci YouTube ponad 300 tysięcy razy.

W2018r. Prokuratura Okręgowa wWarszawie odmówiła wszczęcia dochodzenia wsprawie

spotu wyborczego #Bezpieczny samorząd. Prokurator uznał, że żadna zaprezentowana wspocie

forma przekazu nie podżegała, nie wzywała, ani nie apelowała ożadne akty niechęci czy wro-

gości wobec kogokolwiek. Stwierdzono przy tym, że spot był częścią kampanii samorządowej

iwsposób przykuwający uwagę wyrażał pogląd jego autorów na kwestie migracji, nie stanowił

próby przekonania kogokolwiek do określonego uczucia, aprzypadku spotu – do uczucia nie-

nawiści wobec muzułmanów imigrantów. Autorzy zaś korzystali wtym przypadku ze swobody

wyrażania opinii gwarantowanej wart. 54 ust. 1 Konstytucji RP.Tym samym prokuratura odmó-

wiła wszczęcia dochodzenia, mimo że wnosił oto Rzecznik Praw Obywatelskich na podstawie

art. 14 pkt 5 oRPO.Rzecznik Praw Obywatelskich, 30 przykładów spraw „mowy nienawiści”,

wktórych działania prokuratury budzą wątpliwości, 2019, BRPO, https://www.rpo.gov.pl/pl/

content/30-przykladow-mowy-nienawisci-w-ktorych-dzialania-prokuratury-budza-watpliwosci-

-RPO [odczyt: 12.09.2019].W2019r. operator sieci Twitter uznał, że spot narusza zasady spo-

łecznościowe ze względu na swój ksenofobiczny przekaz.

103

Słowa B.Mazurek spotkały się zreakcją szwedzkiego ministra sprawiedliwości, który

zdementował te słowa iocenił je jako manipulacje ikłamstwa. Zob. więcej: Szwedzki minister

odpowiada Beacie Mazurek: Prawdziwy problem tozłodzieje zPolski, 2019, „Wprost”, https://

www.wprost.pl/swiat/10240648/ostra-riposta-ministra-ze-szwecji-po-slowach-beaty-mazurek-

-to-kompletna-bzdura.html [odczyt: 12.09.2019]; Szwedzki minister upomina Beatę Mazurek.

Poszło owpis dotyczący „otwartych drzwi dla imigrantów”, 2019, Tok.Fm, http://www.tokfm.pl/

Tokfm/7,103087,25071892,szwedzki-minister-upomina-beate-mazurek-poszlo-o-wpis-dotyczacy.

html [odczyt: 09.08.2019]; Szwedzki minister: Niech Beata Mazurek zrobi coś ze złodziejami zPol-

ski, 2019, „Rzeczpospolita”, https://www.rp.pl/Polityka/190809385-Szwedzki-minister-Niech-

-Beata-Mazurek-zrobi-cos-ze-zlodziejami-z-Polski.html [odczyt: 09.08.2019].

104

Beata Mazurek, rzeczniczka prasowa PiS wlatach 2015–2019. Twitter, https://twitter.

com/beatamk/status/1158336796494901249 [odczyt: 07.08.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…344

„obcych”. Do negatywnej narracji ouchodźcach zBliskiego Wschodu włączono

wątki ant yukraińskie, tym bardziej iż od 2014r. Rosja dokonała nielegalnej aneksji

Kry mu iwspierała ruchy separatystyczne wDonbasie. Kazi mierz Wóycicki, Marta

Kowalska iAdam Lelonek, autorzy raportu Rosyjska wojna dezinformacyjna prze-

ciwko Polsce stwierdzili, iż wobu przypadkach, tj. kryzysu uchodźczego iukraiń-

skiej migracji, narracja prokremlowska miała na celu: „Budowanie negatywnego

obrazu Polski jako kraju wrogiego wobec innych iniebezpiecznego dla nich oraz

inspirowanie, tworzenie ipogłębianie konﬂiktów społecznych ipolitycznych na

tym t le pomiędzy Polską iinnymi państwami. […] celem nadrzędnym stosowania

[…] tej narracji pozostała izolacja Polski na arenie międzynarodowej”105.

Tabela 5.4. Wybrane wzmianki pro- iantyuchodźcze pochodzące ze

studenckich wypowiedzi z badania kwestionariuszowego (2018)

Narracja

prouchodźcza

„Mieszanie ku ltur jest dobrą spr awą”

„Wcześniej byli uchodźcy zi nnych do innych pań stw”

„Oni [uchodźcy – przy p. A. D.] mogą wzbogacić »nasz ą« kulturę”

„Uchodźc y starają się oaz yl iuciekają przed wojn ą, więc chcą po prost u żyć wspokoju winnym kraju”

„Uchodźc y to przede wszystkim lud zie, którzy potrzebują pomoc y”

„Nie wsz yscy wyznawcy innych religii są źli”

„Nie sądzę, aby wty m wypad ku ktokolwiek był wstanie zaatakować naszą kulturę, czy to ﬁzycznie, czy

to semant ycznie”

„[Uchodźc y – przyp. A. D.] nie narzucają swojej k ultury”

Narracja

antyuchodźcza

„Uchodźc y nie chcą się asy milować, achcą zm ieniać »naszą« cy wilizac ję”

„Występują różnice kulturowe”

„Uchodźc y mają zupełn ie inny światopo gląd, bo są prze ciwieństwem w szystkich z asad cyw ilizacji eur o-

pejskiej”

„Uchodźc y są niebezpiecz ni, nie potraﬁą dostosować się do europejsk iej kultury”

„Uchodźc y nie akceptują wa rtości uznaw anych przez cy wilizację Z achodu”

„Uchodźc y wpłyną n ieodwracal nie na kulturę europejską , prawdopodobnie nie będą wstani e zasymilo -

wać się nawet wciągu 50–100 lat”

„Uchodźc y będą próbować wprowadzić nawet siłą swoją religię ikulturę wEuropie”

„Uchodźc y będą chcieli siłą zmienić »na szą« kulturę na »swoją« obowią zującą”

„Uchodźc y nie chcą się przystosować do europejskich warunków ”

„Uchodźc y będą chcieli doprow adzić do stopniowego zaniku t radycji europejsk ich”

„Uchodźc y nie są chętni do współpracy zmiejscowymi inie są chętni do asymilacji”

„Uchodźc y często nie są przyjaźn ie nastawieni do Europejczyków”

„Uchodźc y wyznają in ne wartości ”

„Uchodźc y zagrażają, bo osłabia się pozycja Kościoła na Zachodz ie”

„»Ich [uchodźców – przyp. A. D.] religia« jest zupełnie sprzeczna zwar tościami Europejczyków”

„Ich [uchodźców – przyp. A . D.] celem jest ekspansja religijno-kulturowa”

„[Uchodźc y – przyp. A. D.] najpier w chcą, aby uszanow ać ich religię, apotem będą chcieli narzucić wł as-

ną innym”

„Ich [uchodźców – przyp. A . D.] religia jest dosyć destrukcyjna dla świata”

„»Multikulti« nigdy nie było dobre”

105

K.Wóycicki, M.Kowalska, A.Lelonek, Rosyjska wojna dezinformacyjna przeciwko Polsce,

Raport Centrum Analiz Propagandy iDezinformacji, Warszawa 2017, s.13.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 345

Narracja

antyuchodźcza

cd.

„Ich [uchodźców – przyp. A . D.] przyrost demogra ﬁczny wporównaniu do »naszego« jest wysok i”

„Uchodźc y zagrażają wpostaci ak tów terroryst ycznych”

„Ideolog ia [uchodźców – przy p. A. D.] sprze ciwia się wartościom europejskim, np. prawom kobiet”

„Oni są d la mnie mordercam i”

„Większość znich [uchodźców – przyp. A. D.] to są mężczyźni w»si le wieku« oradykalnych poglądach”

„To są osoby, które nie są uchodźcam i, acelowo wykorzy stują sytuację”

Źródło: Opracowanie własne (2018).

6. Antyuchodźczej narracji towarzyszył efekt kabiny pogłosowej. Efekt

wprzypadku tego rodzaju narracji, wrogiej drugiemu człowiekowi jest otyle

niebezpieczny, że utrwala iwzmacnia negatywne stereotypy wobec „mitycz-

nych muzułmanów”, dehumanizuje iwywołuje efekt znieczulenia na „trage-

dię uchodźców wogóle”. Wbadaniu kwestionariuszowym przeprowadzonym

przez autorkę w2018r. studentom Wydziału Politologii iDziennikarstwa UMCS

wLublinie zadano pytanie, czy uchodźcy zBliskiego Wschodu zagrażają kul-

turowo polskiemu społeczeństwu idlaczego. Tak postawione pytanie miało na

celu zbadanie, czy studenci udzielający odpowiedzi będą się posługiwać sformu-

łowaniami, będącymi kalkami słownymi zapożyczonymi zcybernarracji. Oka-

zało się, iż rzeczywiście wśród odpowiedzi zarówno pro-, jak iantyuchodźczych

pojawiły się wzmianki rozpowszechniane wwirtualnych kabinach pogłosowych

wówczesnym okresie. Ponadto, co warto odnotować, aż 58,3% odpowiedziało,

że uchodźcy zagrażali społeczeństwu polskiemu, jedynie 8,9% była przeciwnego

zdania, natomiast 32,8% studentów nie miało wtej kwestii nic do powiedzenia

(zob. tabela5.4).

7. Dehumanizująca narracja antyuchodźcza iwykreowany wniej obraz

„wroga” zBliskiego Wschodu mogły się przyczynić do wzrostu ataków ﬁzycz-

nych na cudzoziemców wPolsce wlatach 2015–2019, zgodnie zlogiką przyjętą

wkoncepcji tzw. piramidy nienawiści Allporta Gordona (zob. tabela5.5). Należy

także zauważyć, iż wzrost negatywnych nastrojów wstosunku do uchodźców

wostatnich kilku latach, wtym głównie wyznawców islamu, może być podsta-

wą do sformułowania uprawnionej tezy, zgodnie zktórą islamofobia jest współ-

czesnym antysemityzmem lat 30. XXw. Według danych z2019r., aż 44% Pola-

ków uważało uchodźców za osoby, którym odmawiano człowieczeństwa iktóre

były „mniej rozwinięte”

106

. Dwa lata wcześniej aż 51,2% Polaków uważało, iż wolą

opuścić Unię Europejską, aby „odciąć się” od problemu uchodźców. Aż 56,5%

106

Kryzys migracyjny: dokąd zaprowadzi nas nienawiść? Materiały konferencyjne zdnia

6 października 2017r., BRPO, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/konferencja-kryzys-migracyjny-

-dokad-zaprowadzi-nas-nienawisc [odczyt: 14.09.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…346

Polaków było przeciwnych przyjmowaniu uchodźców, nawet za cenę ogranicze-

nia funduszy unijnych10 7.

Tabela 5.5. Wybrane incydenty mowy nienawiści wlatach 2017–2018108

Wybrane incydenty mow y nienawiści wlatach 2017–2018

Atak na c udzoziemców zBerli na wLublinie109

Umieszczenie świ ńskiej głowy na balkonie Czeczenów wŁod zi110

Atak na Nigeryjcz yka wLublinie111

Pobicie uk raińskich wę dkarzy nad Od rą112

Atak na Polaka ociemnej karnacji we Wrocławiu113

Atak na u kraińską parę na warszawskim Mokotowie114

Atak przemocy werba lnej podczas procesji wPrzemyślu115

Rasistowskie iislamofobiczne hasła (okrzyki, banery, plakaty ii nne) podczas Marszu Niepodległości wWarszawie

w2017r.

116

, m.in.: „ Biała Europa braterskich narodów”, „Europa będzie biała albo bezludna”, „Nie dla islamu wPolsce”,

„Czyst a krew trzeźw y umysł”, „Al l Diﬀerent. All White” – „Wszyscy różni. Wszysc y biali”, „Wolimy kotleta od M ahome-

ta”, „Tradycyjny polski rodzinny obiad wniedzielę po kościele”, „Śmierć wrogom ojczyzny ”, „Polska dla Polaków. Polacy

dla Pol ski”

Atak na Ośrodek Kultu ry Muzułmańskiej wWarszawie

Atak na studentów zIzraela wWarszawie117

Akt y zniszczenia mienia iprz emocy werbalnej (wulgarne napisy rasistowski e) we Wrocław iu na elewacji siedz iby dwóch

organizacji pozarządowych, m.in. Stowarzyszenie na Rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego „Nomada”:

napisy „szabesgoje”118

Ataki wśrodkach komunikacji publicznej, m.in. wPoznaniu (kilka ataków wtramwaju)

119

, Warszawie (nawet kilka ra zy

tygod niowo) – na Hindusów (2017)120, Etiopczyka (2017)121, Ukraiń ców (2018)122, we Wrocławiu123 iinnych

Źródło: Opracowanie własne.109 110 111 112 113114

107

Sondaż INBRIS dla tygodnika „Polityka” przeprowadzono wczerwcu 2017r. na 1000-oso -

bowej grupie respondentów. A.Kazimierczuk, Sondaż: Lepiej wyjść zUE niż przyjąć uchodźców,

2017, „Rzeczpospolita”, https://www.rp.pl/Spoleczenstwo/170709587-Sondaz-Lepiej-wyjsc-z-UE-

-niz-przyjac-uchodzcow.html [odczyt: 14.09.2019].

108

Szczegółowa baza incydentów mowy nienawiści prowad zona jest przez organizację Otwar-

ta Rzeczpospolita na stronie „Zgłoś nienawiść”, http://zglosnienawisc.otwarta.org/. Na dzień

16 września 2019r. opisano 1045 incydentów od 2015r. (jedna sprawa zamknięta z2014r.). Bazy

incydentów są prowadzone także przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich iinne organizacje

pozarządowe, m.in. Helsińską Fundację Praw Człowieka, Nigdy Więcej, Amnesty International.

109

Podczas wycieczki edukacyjnej na temat Holokaustu wPolsce licealiści byli obrażani

iopluwani, wypraszani ze sklepów. M.Prończuk, „Margines marginesów?” Przestępstwa znie-

nawiści wmaju iczerwcu 2017 roku, Oko.press z29 czerwca 2017, https://oko.press/margines-

-marginesow-przestepstwa-nienawisci-maju-czerwcu-2017-roku/ [odczyt: 20.11.2017].

110 Ibidem.

111

Atak przemocy werbalnej iﬁzycznej dokonany przez 29-latka wcentrum Lublina. Ibidem.

112 Dwóch Ukraińców łowiących ryby nad Odrą zostało ciężko pobitych przez dwóch miesz-

kańców Gryﬁna wwojewództwie zachodniopomorskim. Ibidem.

113

Pasażer wrocławskiego tramwaju został zaatakowany przez współpasażera krzyczące-

go, iż „broni godności kraju”. Wobronie zaatakowanego stanął motorniczy iinni pasażerowie.

Ibidem.

114 Para Ukraińców została wulgarnie wyzwana, pobita, anastępnie spryskana gazem łza-

wiącym przez przechodzącego ulicą mężczyznę. Słyszano okrzyki otym, iż napastnik „zrobi

znimi porządek”. Ibidem.

5.3. Mowa nienawiści, hejt, dezinformacja ifałszywki… 347

115 116 117 118 119 120 121 122 123

Zraportu „Hejt Stop” opracowanego przez Biuro Rzecznika Praw Obywatel-

skich za lata 2015–2019 wynika, iż statystyka dotycząca zgłaszania incydentów

mowy nienawiści budziła duże niepokoje. Wynikało to zkilku powodów124, tj.:

115 Procesja grekokatolików iprawosławnych wPrzemyślu została zatrzymana przez grupę

osób ztransparentem: „Banderowcy iich zwolennicy precz zPolski”, nawiązującym do rzezi

wołyńskiej izaatakowana werbalnie iﬁzycznie. W2019r. wSądzie Okręgowym wPrzemyślu

zapadł prawomocny wyrok wsprawie kilkunastu osób, oskarżonych skazano na kary ogranicze-

nia wolności iprace społeczne na okres od 6 miesięcy do 1 roku i2 miesięcy. Ibidem; K.Krukie-

wicz, Zapadł wyrok wsprawie zakłócających grekokatolicką procesję, Korso24.pl, https://www.

korso24.pl/wiadomosci/2102,zapadl-wyrok-w-sprawie-zaklocajacych-grekokatolicka-procesje-

-w-przemyslu [odczyt: 07.06.2020].

116 Do 2019r. nie postawiono nikomu zarzutów znaruszenia art. 256 i257 k.k. Parlament

Europejski w2017r. zaapelował wRezolucji do rządu polskiego opodjęcie stosownych działań

wzwiązku zksenofobicznym ifaszystowskim marszem, jaki miał miejsce wWarszawie, oraz

zaapelował ozdecydowane potępienie marszu. Tekst rezolucji, wtym także przyjęte sformułowa-

nie „ksenofobiczny ifaszystowski marsz” stały się przedmiotem krytyki niektór ych mediów ipoli-

tyków wPolsce. Zob. Rezolucja Parlamentu Europejskiego zdnia 15 listopada 2017r. wsprawie

sytuacji wzakresie praworządności idemokracji wPolsce, 2017/2931/RSP, Parlament Europejski,

http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2017-

0442+0+DOC+PDF+V0//PL [odczyt: 30.11.2017].

117

Byli też inni cudzoziemcy. Studenci zIzraela pobici wWarszawie, 2019, Rzeczpospoli-

ta, https://www.rp.pl/Spoleczenstwo/190909375-Studenci-z-Izraela-pobici-w-Warszawie.html

[o dcz yt : 17.09.2019].

118 „Szabesboje” wslangu skrajnej prawicy oznacza żydowskiego służalca. P.Witkowski,

Nacjonalistyczne szambo wylało we Wrocławiu. Atak na organizacje pozarządowe, 2019, Oko.

press, https://oko.press/nacjonalistyczne-szambo-wylalo-we-wroclawiu-atak-na-organizacje-

-pozarzadowe/ [odczyt: 17.09.2019].

119 K.Nyczka, Kolejny atak na obcokrajowca wtramwaju. „Wyp… stąd!”, 2017, „Gazeta

Wyborcza”, http://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,22527991,kolejny-atak-na-obcokrajow-

ca-w-tramwaju-wyp-stad.html [odczyt: 17.09.2019].

120 Rasistowski atak wautobusie. Wobronie obcokrajowców stanęła kobieta, 2017, NaszeMia-

sto.pl, https://warszawa.naszemiasto.pl/rasistowski-atak-w-autobusie-w-obronie-obcokrajowcow/

ar/c1-4281540 [odczyt: 17.09.2019].

121 Atak na obcokrajowca. Wautobusie, wbiały dzień, TuWawer.pl, http://tustolica.pl/atak-

-na-obcokrajowca-w-autobusie-w-bialy-dzien_75786 [odczyt: 17.09.2019].

122 Atak na obcokrajowców w autobusie. Policja zatrzymała siódmą osobę, 2019, Warszawa

wPigulce.pl, https://warszawawpigulce.pl/atak-na-obcokrajowcow-w-autobusie-policja-zatrzy-

mala-siodma-osobe/ [odczyt: 17.09.2019].

123

Atak we Wrocławiu. „Za kolor skóry chcieli wrzucić człowieka do tunelu”. Wobronie stanął

Polak, 2018, „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114883,22866352,at

ak-we-wroclawiu-za-kolor-skory-chcieli-wrzucic-czlowieka.html [odczyt: 17.09.2019].

124 Na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez Rzecznika Praw Obywatelskich

we współpracy zBiurem Instytucji Demokratycznych iPraw Człowieka Organizacji Bezpieczeń-

stwa iWspółpracy wEuropie iogłoszonych wMiędzynarodowym Dniu Walki zDyskryminacją

Rasową w2019r. Zob. więcej: Rzecznik Praw Obywatelskich, Hejt Stop. Działania Rzecznika

Praw Obywatelskich VII kadencji wzakresie zwalczania mowy nienawiści wlatach 2015–2019,

Warszawa 2019, s.54–55.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…348

1. Najczęstszym dostrzeganym powodem dyskryminacji wPolsce było pocho-

dzenie etniczne inarodowość. Wyniki badań sondażowych przeprowadzonych

pod patronatem Rzecznika Praw Obywatelskich w2018r. potwierdzają tę tezę.

Udzielone odpowiedzi respondentów wskazują, iż na tego rodzaju przesłanki jako

kryterium dyskryminacyjne wskazało aż 49% badanych. Iaż 43% osób zAfryki

Subsaharyjskiej, 18% obywateli Ukrainy i8% mieszkających wPolsce wyznawców

islamu mogło doświadczyć przestępstwa znienawiści wlatach 2016–2017.

2. Tylko 5% ataków opodłożu ksenofobicznym zgłaszano policji125. Aktywną

rolę womawianym okresie pełnił Rzecznik Praw Obywatelskich126.

3. Tylko połowa Polaków (46%) była świadoma faktu, że przemoc werbalna

była zakazana przez prawo.

4. Złośliwa forma wykluczenia inietolerancji wformie mowy rasistowskiej

nadal była manifestowana na boisku sportowym, wmediach, na ulicach, wmiej-

scu pracy, anawet wośrodkach władzy

127

. WPolsce od lat panowała swoista

„atmosfera przyzwolenia” na ksenofobię128.

5. WPolsce od kilku lat stosowano mechanizm niedoszacowania (zaniżania)

przestępstw zmowy nienawiści (tzw. underreporting), co zostało zauważone

przez ODHIR129 iCERD130.

125

Np. wwoj. małopolskim wlatach 2016–2017 popełniono 44 tysiące przestępstw znie-

nawiści wobec społeczności ukraińskiej – tymczasem prowadzono tam tylko 18 postępowań

karnych wtych sprawach. Wwoj. mazowieckim zaś było 31 postępowań wodniesieniu do oﬁar

przestępstw zkrajów muzułmańskich – badania wykazują zaś, że doszło tam do 4300 takich czy-

nów. Rzecznik Praw Obywatelskich 2018, „Jedynie 5% przestępstw motywowanych nienawiścią

jest zgłaszanych na policję – badania RPO iODIHR/OBWE”, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/

jedynie-5-przestepstw-motywowanych-nienawiscia-jest-zglaszanych-na-policje-badania-rpo-i-

-odihrobwe [odczyt: 28.01.2019].

126 Wlatach 2016–2018 Rzecznik Praw Obywatelskich podjął aż 60 nowych spraw dotyczą-

cych mniejszości narodowych ietnicznych. Liczba ta nie uwzględniała spraw związanych zakta-

mi przemocy imową nienawiści, które były motywowane przynależnością narodową, etniczną,

rasową lub wyznaniową. Spraw bez rozróżniania, czy były to sprawy woparciu okryterium

mniejszości narodowe, czy oinne grupy dyskr yminowane, było kolejnych 250 wlatach 2016–2018.

127 Rzecznik Praw Obywatelskich, Hejt Stop. Działania…, s.55.

128

Policja powinna niezwłocznie reagować na hasła isymbole rasistowskie ifaszystowskie

– musi też je znać, BRPO, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/policja-powinna-niezwlocznie-rea-

gowac-na-hasla-i-symbole-rasistowskie-i-faszystowskie-musi-tez-je-znac [odczyt: 13.09.2019].

129

New study reveals scale of underreporting of hate incidents in Poland, ODHIR, http://

hatecrime.osce.org/infocus/new-study-reveals-scale-underreporting-hate-incidents-poland

[odczyt: 16.09.2019]; E.Rutynowska, Rząd PiS udaje, że rasizm iprzestępstwa nim motywowane

unas nie występują. Więc nie ma sprawy, 2019, https://oko.press/rzad-pis-udaje-ze-rasizm-nie-

-wystepuje/ [odczyt: 16.09.2019].

130

M. K.Nowak, ONZ chce od Polski dodatkowego sprawozdania zwalki zrasizmem. „Uzna-

no, że sytuacja jest niepokojąca”, 2019, Oko.press, https://oko.press/jak-polska-walczy-z-rasizmem/

[odczy t: 16.09.2019].

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 349

Podsumowując, publiczny dyskurs opolityce uchodźczej isamych uchodź-

cach wPolsce wlatach 2015–2019, czyli podczas największego od II wojny świa-

towej kryzysu migracyjnego wEuropie stał się skutecznym instrumentem do

polaryzacji społecznej iwygodnym narzędziem wdoraźnej grze politycznej pod-

czas wszystkich kampanii wyborczych. Doszło do pęknięcia dyskursu publiczne-

go na dwie narracje, tj. dominującą narrację o„złych”, „obcych” i„agresywnych”

islamskich uchodźcach oraz kontrnarrację okonieczności wsparcia osób ucieka-

jących zSyrii przed prześladowaniem iwojną. Dyskurs oparty na dehumanizacji

człowieka iklasycznym podziale dychotomicznym zgodnie zlogiką „my chrześ-

cijanie” i„wy muzułmanie” oraz spiskowych teoriach, dezinformacji ifałszyw-

kach, mowie nienawiści, czyli propagandzie polaryzacyjnej był przedpolem dla

incydentów zmowy nienawiści. Uchodźców utożsamiano zterrorystami, aislam

stał się wrogą wPolsce religią. Większość wątków antyuchodźczych iantyukra-

ińskich była zbieżna zwątkami dezinformacji prokremlowskiej izręcznie rezono-

wanych przez trolling ibotting. Aantyuchodźcze kabiny pogłosowe okazały się

skutecznymi instrumentami propagandowymi wPolsce, silnie oddziałującymi

na poglądy internautów iich negatywne postawy.

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści

wkampanii brexitowej obozu „leave”

Analiza przyczyn brexitu jest od kilku lat popularnym tematem wielu badań poli-

tologicznych isocjologicznych. Skutki brexitu są także tematem licznych rozwa-

żań naukowych zzakresu ekonomii. Wynik referendum był natomiast uwarunko-

wany wieloma czynnikami, zaś „grzechem pierworodnym” kryzysu politycznego

ichaosu informacyjnego, jakie zainicjowały wyniki referendum wsprawie opusz-

czenia struktur Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię w2016r., była dezin-

formacyjna imanipulacyjna kampania tzw. obozu „leave”131 zgłównym jej stra-

tegiem politycznym Dominikiem Cummingsem. Poniżej omówiono wybrane

zagadnienia związane zprowadzoną wtedy narracją brexitową, którą posługiwali

131 Autorka posłużyła się terminem obóz „leave” określającym wszystkich zwolenników

opuszczenia przez Wielką Brytanię Unii Europejskiej. Przy czym kampania Leave.EU była kam-

panią polityczną współzałożoną przez Arrona Banksa, darczyńcę UKIP iRicharda Tice’a. Vote

Leave była natomiast kampanią ponadpartyjną zapoczątkowaną wpaździerniku 2015r. przez

strategów politycznych Matthew Elliotta iDominika Cummingsa. Kampania skupiała różnych

posłów zPartii Konserwatywnej, Pracy, atakże UKIP.Wstyczniu 2016r. kampania Vote Leave

została uznana przez komisję referendalną za kampanię oﬁcjalnie reprezentującą stanowisko

poparcia dla opuszczenia struktur unijnych.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…350

się jej twórcy, atakże niektórzy eurosceptyczni politycy idziennikarze. Awwir-

tualnych, brexitowych kabinach pogłosowych udostępniano posty, memy iviral

wideo zawierające dezinformacje ifałszywki, atakże inne zmanipulowane treści

podsycające strach ilęk przed imigrantami.

Brytyjskie referendum było pierwszym tego typu procesem politycznym

odbywającym się po zaistnieniu dwóch innych wcześniejszych zjawisk o zna-

czeniu globalnym zachodzących we współczesnym świecie, tj. kryzysie gospo-

darczym iﬁnansowym z2008r. ikryzysie migracyjnym z2015r. Brytyjczycy

bowiem decydowali oprzyszłości Wielkiej Brytanii wUnii Europejskiej wkon-

tekście właśnie tych wydarzeń. Nie były to jedyne aspekty, gdyż znaczenie miał

także inny czynnik, który wpłynął na zaskakujący wynik referendum wsprawie

brexitu. Tym czynnikiem była bowiem nieprzewidywalna wówczas wswoich

skutkach kampania (dez)informacyjna, która okazała się także wydarzeniem

rozpoczynającym erę ingerencji zagranicznych podmiotów wprocesy politycz-

ne państw zachodnich132.

Zwolennicy brexitu konsultowali przygotowywane techniki wpływania na

opinie wyborców zanalitykami sztabu kandydata na prezydenta USA Donal-

da Trumpa, aowpływ na kampanię podejrzani byli także prorosyjscy hake-

rzy. Podobne schematy obserwowane w2016r. w„brytyjskiej cyberprzestrzeni”

można było zauważyć podczas amerykańskich wyborów prezydenckich wtym

samym okresie ikilka miesięcy później podczas kampanii wyborczej, atakże

innych kampanii, np. wHolandii, Niemczech iFrancji133.

Kryzys migracyjny z2015r. iﬁnansowy z2008r. wpłynęły zarówno na

narrację zwolenników opuszczenia przez Wielką Brytanię UE, tj. sympatyków

„leave”, jak izwolenników jej pozostania wstrukturach wspólnotowych, tj. bre-

mainersów (ang. bremainers, od słów Britain iremain, tj. pozostawać). Kam-

pania tzw. brexitowców była prowadzona pod hasłem „Vote leave, take control”

(„Zagłosuj za opuszczeniem iprzejmij kontrolę”), zaś tzw. bremainersów – „Bri-

tain stronger in Europe” („Brytania silniejsza wEuropie”). Kampania wszystkich

zwolenników opuszczenia UE przez Wielką Brytanią przebiegła pod hasłem, za

Arronem Banksem, jej współzałożycielem: „Fakty nie działają, ito jest to” („Facts

don’t work, and that’s it”)134.

132 Russian bid to inﬂuence Brexit vote detailed in new US Senate report, 2018, “e Guar-

dian”, https://www.theguardian.com/world/2018/jan/10/russian-inﬂuence-brexit-vote-detailed-

-us-senate-report [odczyt: 25.02.2019].

133

J.Szyszko, M.Wiatrowski, Obronić Unię. Kampania brexitowa jako lekcja dla krajowych

organizacji pozarządowych, Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Warszawa 2018, s.6.

134

Donald Trump inspired Brexit campaign because facts don’t work, says Leave founder

Arron Banks, 2016, “e Independent”, https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 351

Brexit (od słów ang. Britain iexit, tj. wyjście) to termin, który wszedł do

powszechnego obiegu informacyjnego, oznacza proces wychodzenia Wielkiej

Brytanii ze struktur UE, ajego asumptem stało się referendum zaproponowane

zinicjatywy Davida Camerona, premiera Wielkiej Brytanii wlatach 2010–2016

135

Za autora terminu uważa się Petera Wildinga, który jako pierwszy użył go na

swoim blogu wmaju 2012r.136

Dla wielu obserwatorów, polityków, komentatorów isamych Brytyjczyków

wynik referendum był otyle zaskakujący, iż przez wiele miesięcy poprzedzających

czerwcowe głosowanie większość ośrodków badania opinii publicznej wskazy-

wała na przewagę zwolenników pozostania Wielkiej Brytanii wstrukturach unij-

nych (minimalną przewagę)137. Według wskaźnika agregującego wyniki sondaży

najważniejszych instytutów oraz „e Financial Times”, wdniu poprzedzającym

referendum 48% deklarowało chęć pozostania Wielkiej Brytanii wUE, a46%

– opowiadało się za opuszczeniem Unii

138

. Ostatecznie wdniu referendum, tj.

23 czerwca 2016r. za opuszczeniem Wspólnoty przez Wielką Brytanię opowie-

działo się 51,89% jego mieszkańców, przy frekwencji wynoszącej 72,21% (zob.

tabela5.6).

Wyniki referendum były zróżnicowane w zależności od wieku wyborców,

najwięcej zwolenników wyjścia Wielkiej Brytanii z UE było wśród osób star-

szych 65 lat i więcej, bo aż 60%, a najwięcej przekonanych o konieczności

pozostania w ramach struktur UE było wśród młodych wyborców – aż 73%

wgrupie wiekowej 18–24 i62% wgrupie 25–34. Ze względu na kryterium geo-

graﬁczne najwięcej zwolenników pozostania wUE zamieszkiwało wLondynie

brexit-news-donald-trump-leave-eu-campaign-facts-dont-work-arron-banks-lies-referen-

dum-a7111001.html [odczyt: 28.02 .2019].

135 Wwywiadzie dla „e Times” były premier przeprosił za inicjatywę referendum wspra-

wie brexit. A.Billen, David Cameron interview: Boris, Brexit and the referendum, 2019, “e

Times”, https://www.thetimes.co.uk/article/david-cameron-interview-boris-johnson-brexit-and-

-the-referendum-9gkxqghv9 [odczyt: 28.02.2019]; K.Schoﬁeld, David Cameron says he is ‘truly

sorry’ over the divisions caused by EU referendum – but does not regret it, 2019, Politics Home,

https://www.politicshome.com/news/uk/political-parties/conservative-party/david-cameron/

news/106529/david-cameron-says-he-truly [odczyt: 16.09.2019].

136 P.Wilding, Stumbling towards the Brexit, Britain, areferendum and an ever – closer recko-

ning, 2012, BlogActiv.eu, https://blogactiv.eu/blog/2012/05/15/stumbling-towards-the-brexit/

[o dcz yt : 17.09.2019].

137 Kampanię referendalną za pozostaniem Wielkiej Brytanii wUnii Europejskiej prowadzi-

ły: oﬁcjalna grupa Britain Stronger in Europe, proeuropejscy politycy zPartii Konserwatywnej

iPracy oraz organizacje pozarządowe, takie jak: European Movement, Centre for British Inﬂu-

ence rough Europe, Business for New Europe iScientists for EU.

138 UK’s EU referendum, Brexit poll tracker, “e Financial Time”, https://ig.ft.com/sites/

brexit-polling/ [odczyt: 25.02.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…352

(75%), Szkocji (74%) iIrlandii Północnej (74,1%), najmniej wAnglii Południo-

wej. Wgrupie głosującej za opuszczeniem struktur UE aż 59% stanowiła klasa

średnia (klasa niższa – 24%). Aż 13 milionów zarejestrowanych wyborców nie

wzięło w ogóle udziału w głosowaniu, a 7 milionów uprawnionych do głoso-

wania nie zarejestrowało się wcale139.

Tabela 5.6. Wyniki referendum zdnia 23 czerwca 2016r.

Wybór Głosy %

Za opuszczeniem Unii Europejskiej 17 410 742 51, 89

Za pozostaniem wUnii Europejsk iej 16 141 241 48,11

Głosy wa żnie oddane 33 551 983 99,92

Głosy nieważnie oddane 25 359 0,08

Suma głosów 33 577 342 100,00

Frekwencja wyborcza 46 500 001 72,21

Źródło: [e Electoral Comm ission, https://www.electora lcommission.org.uk/, odczy t: 17.09.2019].

Wyniki referendum ukazały zarówno polaryzację społeczną, jak iskalę nie-

doinformowania wyborców wkwestii konsekwencji opuszczenia przez Wielką

Brytanię Unii Europejskiej

140

. Za pośrednictwem wyszukiwarki Google wyszuki-

wane były bowiem podstawowe informacje zzakresu wiedzy oUE, np. dotyczące

tego, czym jest wogóle UE, które państwa do niej należą, jakie będą konsekwen-

cje opuszczenia struktur unijnych przez Wielką Brytanię141.

Przebieg kampanii w 2016r. ujawnił również prawdę otym, jak skutecz-

nie iłatwo można było wzbudzić wwielokulturowym społeczeństwie niechęć

wobec nowych imigrantów, np. zTurcji i innych państw Europy Środkowo-

-Wschodniej142 .

139

e Electoral Commission, https://www.electoralcommission.org.uk/who-we-are-and-

-what-we-do/elections-and-referendums/past-elections-and-referendums/eu-referendum/results-

-and-turnout-eu-referendum [odczyt: 17.09.2019].

140

W.Gore, As Daily Mail and Sun readers complain they were misinformed about Brexit,

how do we respond?, 2016, “e Independent”, https://www.independent.co.uk/voices/as-daily-

-mail-and-sun-readers-apparently-complain-they-were-misinformed-about-brexit-how-do-

-we-a7106036.html [odczyt: 17.09.2019].

141 M.in. były to pytania: What does it mean to leave the EU?; What is the EU, which countries

are in the EU?; What will happen now we’ve left the EU?; How many countries are in the EU?.

Google Trends, https://trends.google.com/trends/story/GB_cu_EoBj9FIBAAAj9M_en [odczyt:

22.09.2018].

142 K.Kupis, Swój – obcy – inny. Brexit ijego społeczne konsekwencje, „Polonia Journal” 2017,

nr5–6, s.79.

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 353

Rysunek 5.4. Okładki „Daily Mail” i„e Sun” ztytułami probrexitowymi.

Źródło: [„e Guardian”143 , zrzut ekranu, odczyt: 18.09.2019].

Brexitowa kampania, oparta na dezinformacji, fałszywkach iksenofobicznej

mowie, była prowadzona przez polityków wtradycyjnych mediach, np. wtab-

loidach: „e Telegraph”, „Daily Express”, „Daily Mail” i„e Sun” (zob. rysu-

nek 5.4.), oraz winternecie. Suwerenność, imigracja iekonomia stały się trzema

kluczowymi tematami referendalnymi. Narracja dezinformacyjna iodwołująca

się do niechęci wobec „obcych” była używana wcelu zmanipulowania wybor-

ców iskłonienia ich do podjęcia decyzji za wyjściem Wielkiej Brytanii ze struk-

tur unijnych. Podobnie posługiwano się dezinformacjami ifałszywkami wcelu

przedstawienia polityki Unii Europejskiej jako organizacji działającej na szkodę

Wielkiej Brytanii. Awraz zopuszczeniem struktur unijnych Wielka Brytania

odzyska kontrolę nad swoim budżetem, sądownictwem, granicami ipolityką

migracyjną. Kluczową rolę wrozpowszechnianiu dezinformacji ipropagandy

polaryzacyjnej odegrały media tradycyjne ielektroniczne oraz infrastruktura

manipulacyjna oparta na botach itrollach, „rozsiewających” szkodliwe treści

wcyberprzestrzeni (zob. tabela5.7). Kampania wsprawie obecności Wielkiej

143 J. Martinson, Did the Mail and Sun help swing the UK towards Brexit?, 2016, “e Guar-

dian”, https://www.theguardia n.com/media/2016/jun/24/mail-sun-uk-brexit-newspapers [odczy t:

18.09.2019].

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…354

Brytanii wUE była też swego rodzaju rankingiem popularności dla torysów,

areferendum czynnikiem mającym skonsolidować tę partię. Niestety tego rodza-

ju kalkulacja polityczna okazała się ryzykowną strategią opartą na myśleniu spe-

kulatywnym. Doprowadziła do zaskakującego wyniku ikryzysu politycznego14 4

przez kolejne trzy lata, do 31 stycznia 2020 r.145

Temat referendum był tematem przewodnim wielu wystąpień publicznych

Davida Camerona od 2006r. Wielokrotnie bowiem polityk ten wypowiadał się na

temat konieczności przeprowadzenia referendum dotyczącego obecności Wiel-

kiej Brytanii wUE, wielokrotnie też składał obietnice polityczne oeuroscep-

tycznym wydźwięku146. Dopiero rok 2015 stał się przełomowy wtej kwestii. Po

144 Wynik referendum wygenerował najpoważniejszy kryzys polityczny, wtym parlamentar-

ny od czasów II wojny światowej. Zdaniem Hillary Clinton brexit był motywowany nieporozu-

mieniami imitami, atakże stał się symbolem „największego niepotrzebnego samookaleczenia we

współczesnej historii ” („Brexit could be ‘greatest self-inﬂicteg wound in modern history”). Donald

Tusk, przewodniczący Rady Europejskiej wlatach 2014–2019, trudności negocjacyjne związane

zumowami pobrexitowymi określił mianem „specjalnego piekła dla brexitowców”, aGuy Ver-

hofstadt (premier Belgii wlatach 1999–2008) nazwał strategów kampanii probrexitowej propa-

gandystami posługującymi się retoryką zbliżoną do nazistowskiej propagandy kłamstwa, kreu-

jącymi atmosferę strachu inegatywizmu. Pobrexitowe trudności negocjacyjne premier Wielkiej

Brytanii eresy May, kryzys polityczny (m.in. przedterminowe wybory parlamentarne w2017

i2019r., zmiany na stanowisku premiera), brak kampanii informacyjnej wsprawie przyszłości

politycznej, prawnej igospodarczej wygenerowały kolejny chaos informacyjny, nadmiarowość

dezinformacyjną związaną zkonsekwencjami wynikającymi zkonieczności opuszczenia struk-

tur Unii Europejskiej, wtym niepewność co do warunków, na jakich Wielka Brytania opuści UE,

tj. spekulacje co do „brexitu zumową” („brexit with deal”) lub „brexitu bez umowy” („brexit no

deal”). J.Mischke, Hillary Clinton: brexit could be ‘greatest self-inﬂictegwound in modern histo-

ry’, 2018, Politico, https://www.politico.eu/article/hillary-clinton-uk-brexit-could-be-greatest-

-self-inﬂicted-wound-in-modern-history/ [odczyt: 13.02.2020]; M.Strzałkowski, Tusk opiekle

ibrexicie, 2019, Euractiv.pl, https://www.euractiv.pl/section/polityka-wewnetrzna/news/tusk-o-

-piekle-i-brexicie/; D.Szymański, „Teraz się nie śmiejecie, co?” Oto najmocniejsze cytaty ze spot-

kania wBrukseli, 2016, Business Insider, https://businessinsider.com.pl/polityka/szczyt-unii-po-

-brexicie-cytaty/ﬂms3lg [odczyt: 18.09.2019].

145

Dzień 31 stycznia 2020r. był ostatnim dniem członkostwa Wielkiej Bry tanii wUE,aokres

od 1 lutego do 31 grudnia 2020 – okresem przejściowym wrelacjach pomiędzy UE aWielką Bry-

tanią.

146

M.in. propozycja wyprowadzenia konserwatywnych europosłów zgrupy Europejskiej

Partii Ludowej, obietnica konieczności przeprowadzenia referendum wsprawie przyjęcia Trak-

tatu Lizbońskiego złożona w2006r., obietnica przeprowadzenia kolejnego referendum wspra-

wie przegłosowania ustawy gwarantującej automatyczne referendum wprzypadku porozumień

unijnych, wktórych to Wielka Brytania cedowała część swoich uprawnień na rzecz struktur

unijnych złożonych w2010 r. Kolejna sytuacja związana zeurosceptycznymi nastrojami ipoli-

tyczną kalkulacją Camerona pojawiała się w2011r., kiedy to zgłoszony został przez jednego

zposłów partii konserwaty wnej projekt ustawy ozarządzeniu referendum wsprawie opuszczenia

Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię. Projekt nie zdobył wprawdzie większości parlamentar-

nej, ale wpartii Camerona pojawiło się wówczas realne widmo rozłamu wpartii (za projektem

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 355

pierwsze, partia konserwatywna odniosła zwycięstwo wwyborach do Izby Gmin,

które poprzedziła kampania pod hasłem obietnicy przeprowadzenia referendum

wsprawie obecności Wielkiej Brytanii wUE.Po drugie, D.Cameron obiecał, iż

jeśli jego partia odniesie wyborcze zwycięstwo, to kwestia referendum unijnego

będzie przesądzona. Być może sądził, iż akceptacja społeczna wyrażona wtakim

referendum przezwycięży jednak eurosceptycyzm niektórych polityków iich

zwolenników. 20 lutego 2016r. ogłoszono datę referendum147.

Zarówno David Cameron, jak iJeremy Corbyn (przewodniczący Partii Pracy

w latach 2015–2020) byli uważani za eurosceptyków, ich działania jednak nale-

żało uznać za działania prounijne. Zaś tzw. frakcja brexitowa, skupiona wokół

liderów: Michaela Gove’a, Borisa Johnsona oraz Nigela Farage’a(przewodniczący

Partii Niepodległości Wielkiej Brytanii, UK Independence Party, UKIP), uży-

wała retoryki antyunijnej, zgodnie zktórą brexit miał uczynić Wielką Brytanię

silną poza strukturami unijnymi. Ito właśnie narracja tzw. frakcji brexitowej

posługiwała się teoriami spiskowymi na temat UE, dezinformacjami, fałszywka-

mi, ksenofobiczną mową imanipulacjami opartymi na strachu przed „obcymi”.

Szczególną rolę odegrał Nigel Farage, który stopniowo ikonsekwentnie budo-

wał kapitał polityczny własnej partii ipotencjał kampanii brexitowej na wzbu-

dzaniu lęku iniechęci wobec „obcych” imigrantów. Budowana była polaryzacja

według logiki „my – Brytyjczycy, przywiązani do własnej kultury” i„wy – imi-

granci zabierający miejsca pracy”. Migranci zEuropy Środkowo-Wschodniej byli

początkowo postrzegani jako „bezproblemowi”, bo, zdaniem niektórych badaczy,

wykazywali mniej różnic kulturowych irasowych. Faworyzując imigrantów zUE,

Wielka Brytania pośrednio jednak faworyzowała białych imigrantów148. Wsk utek

jednak ksenofobicznej narracji polityków idziennikarzy, umiejętnie podsycają-

cych strach iniechęć wobec niekontrolowanej migracji, nastroje społeczne wtej

kwestii uległy zmianie (zob. tabela5.7).

głosowało k ilkudziesięciu posłów). W2013r. Cameron złożył obietnicę wyborczą zorganizowania

takiego referendum pod pewnymi jednak warunkami, tj. ustabilizowania sytuacji ekonomicznej

iﬁnansowej wstreﬁe wspólnego rynku Unii Europejskiej. UK Prime Minister David Cameron’s

full „Europe” speech from London on January 23rd, 2013, Euractiv, https://www.youtube.com/

watch?v=8Ls60Wbq_dk [odczyt: 17.09.2019].

147

EU referendum: David Cameron conﬁrms UK vote date, 2016, BBC, https://www.bbc.com/

news/av/uk-politics-eu-referendum-35620941/eu-referendum-david-cameron-conﬁrms-uk-vote-

-date [odczyt: 17.09.2019].

148 A.Favell, e New Face of East-West Migration in Europe, „Journal of Ethnic and Migra-

tion Studies” 2008, vol. 34, no. 5, s.704.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…356

Tabela 5.7. Wybrane dezinformacje, mowa nienawiści, teorie spiskowe iinne

manipulacje używane wkampanii brexitowej obozu „leave” ijej sympatyków 149 150

Dezinformacje

ifałszywki

Dokument obozu Vote Leave Why should we Vote Leave on 23 June149, wktórym znalazły się m.in.

sformułowania: „pozostanie Wielkiej Brytanii wUE powoduje, iż imigracja pozostaje poza kontrolą,

obciążając system opieki zdrowotnej (NHS)”, „podporządkowan ie sądownictwu UE oznacza, że nie

można powstrzymać przestępców przekraczających granicę zWielką Brytanią”, ipowstrzymuje od

deportacji niebezpiecznych osób podejrzanych od ziałalność terrorys tyczną

Fałszywki tzw. drużyny czerwonego autobusu (ang. red bus brexit team)

150

, np. dot. służby zdrowia,

hasło ka mpanii obozu „leave”: „Płacimy n a UE 350 milionów funtów tygodniowo. Za miast tego prze -

znaczmy te pieniądze na służbę zdrowia. Głosuj za wyjś ciem”151 (zob. rysunek 5.5)

Rekla ma społeczna – ca ła ludność tu recka chce wyem igrować do Wiel kiej Bryt anii; info graﬁka wsieci

znapisem : „Turcja ma 76 ml n mieszkańców. Turcja dołącza do UE.Dobry pomysł?”152

Imigranci „odbierają” pracę Brytyjczykom, naduży wają świadczeń pomocy socjalnej, np. wywiad

zD.Cameronem, wktórym premier stw ierdził, iż polscy migr anci nadużywają świadczeń socjalnych

wWielkiej Brytanii (BBC One styczeń 2014)

Plakat Partii Niepodległości (UKIP) znapisem: „26 milionów ludzi wEuropie szuka pracy, acz yjej

pracy?” (2 014)153

Teorie spiskowe

iinne man ipulacje

1. Manipu lacje strachem (m.in. „e Daily Mail”, „e Sun”, „e Telegraph”), wzbudzanie strachu

przed imigrant ami zPolski154 iin nych państw, przykładowo były to wzmianki:

– „WWielkiej Brytanii zasiłki pobiera dwa razy więcej imigrantów zk rajów Unii (wt ym aż 14 880

Polaków) niż Br ytyjczyków”155

– „Polacy s tanowią najl iczniejszą g rupę więźniów s pośród wszys tkich imig rantów (tj. Polska pr zoduje

wlidze d la zagranic znych więźniów wprz epełnionych w ięzieniach wWielk iej Bryta nii przed I rlandią

iJamajką, mając prawie 1000 więźniów za kratkami)”156

– „Horror wCa lais – polsk i włóczęga zmier zający do Wielk iej Bryt anii gwa łci izabija dziewi ęcioletnią

dziewcz ynę po porwaniu jej zplacu zabaw na oczach prz erażonej matki”157

– „Czterech polskich kierowców aresztowanych po tym, jak znaleziono 68 głodujących migrantów –

wtym 15 d zieci i2 kobiety wcią ży – zamkniętych w4 cięż arówkach wporcie Essex”158

Mowa nienawiści

ihejt

Wwy wiadzie zN.Faragem polityk stwierdził, iż w interesie Wielkiej Brytanii jest preferowanie

migra ntów zIndii iAustralii kosztem migrantów zEuropy Środkowo-Wschodniej (BBC One, k wie-

cień 2015)159

Imigranci przenoszą choroby do Wiel kiej Brytanii

Reklamy Home Oﬃce, depar tamentu rządu odpowiedzialnego za politykę migracy jną, bezpieczeń-

stwo iporz ądek publiczny zach ęcające imig rantów do powrotu d o domu, tj. hasło rek lamowe „jedźcie

do domu” (ang. go home)160

Sformułowania m.in.: „uchodźcy nie są mile widziani”, („refugees not welcome”), „obronić Europę”

(„defend Europe”), „białe ludobójstwo” („white genocide” ), „biała siła” („white power”), „odesłać ich do

domu” („send them home”), „uczynić Brytanię ponownie białą” („make Britain white again”), „wyno-

ście się, zagłosowaliśmy za wyjściem” („get out we voted leave”), „rapefugee”, tj. obraźliwy neologizm

oznaczający uchodźcę uważanego za popełniającego gwałty, „stop imigracji” („stop immigration”),

„fuck islam”161

Zwroty r asistowsk ie iis lamofobiczne: „d zihad” ( „Jihadi”), „terror ysta” („terrorist”), „rag-head” – „ łach-

man”, słowo pogardliwe oosobie noszącej turban lub keﬁję, „muzrat”, „paki” – słowa oznaczeniu

pejorat ywnym, st ygmaty zującym muzu łmanów oraz t ych zPakist anu ipołudniowej A zji, „sand mon-

key” – zwrot obraźliwy omuzułmanach, A rabach uznawanych za terrorystów, „sand nigger” – zwrot

obraź liwy oosobach zBli skiego Wschodu iPółnocnej A fryki, „ dune nigger” – zwrot obra źliwy oczar-

noskórych osobach zpust yni, „fucker camel”162

Źródło: Opracowanie własne.

149 Why Vote Leave, http://www.voteleavetakecontrol.org/why_vote_leave.html [odczyt:

20.01.2020].

150 T.Peck, EU referendum: Boris Johnson’s Brexit battle bus begins its UK tour in Cornwall,

2016, “e Independent”, https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/eu-referendum-boris-

-johnson-s-brexit-battle-bus-begins-its-uk-tour-in-cornwall-a7024981.html [odczyt: 17.09.2019].

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 357

151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162

151

Hasło: “We send the EU £ 350 milion weekly. Let’s fund our NHS instead. Vote Leave”.

J.Stone, British public still believe Vote Leave ‘£350 million aweek to EU’ myth from Brexit refe-

rendum, 2018, “e Independent”, https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/vote-leave-

-brexit-lies-eu-pay-money-remain-poll-boris-johnson-a8603646.html [odczyt: 17.09.2019].

152 Vote Leave’s targeted Brexit ads released by Facebook, 2018, BBC, https://www.bbc.com/

news/uk-politics-44966969 [odczyt: 06.08.2019].

153 A.Favell, op. cit., s.704.

154 Początkowo pozytyw ne narracje na temat polskich migrantów wWielkiej Bry tanii szybko

stały się wrogie, szczególnie wkontekście kryzysu gospodarczego w2008r., anastępnie po refe-

rendum wUE w2016r. Wpierwszych latach imigracji Polacy byli postrzegani jako „pożądana”

grupa migrantów, jednakże zmieniało się to stopniowo po 2010r. Migranci zPolski zaczęli być

postrzegani jako pracownicy „odbierający” pracę brytyjskim pracownikom, nadmiernie obciąża-

nym kosztami usług publicznych ipomocy socjalnej. Polacy doświadczali różnych form przemocy

na tle narodowościowym zarówno przed, jak ipo referendum wsprawie brexitu. A.Rzepnikow-

ska, Racism and xenophobia experienced by Polish mig rants in the UK before and after Brexit vote,

„Journal of Ethnic and Migration Studies” 2018, vol. 45, s.61.

155 B.Riley-Smith, Twice As Many EU Immigrants Claiming Unemployment Beneﬁts in UK

an Vice Versa New Research Show, 2015, “e Telegraph”, https://www.telegraph.co.uk/news/

uknews/immigration/11355148/Twice-as-many-EU-immigrants-claiming-unemployment-bene-

ﬁts-in-UK-than-vice-versa-new-research-show.html [odczyt: 06.08.2019].

156

M.Duell, Poland tops league for foreign inmates in UK’s overcrowded jails ahead of Ire-

land and Jamaica with almost 1,000 behind bars, 2015, “e Daily Mail”, https://www.dailymail.

co.uk/news/article-2614279/Poland-tops-league-foreign-inmates-UK-jails-ahead-Ireland-Jamaica.

html [odczyt: 06.08.2019].

157 P.Allen, F.Drury, Horror in Calais as Polish drifter heading for Britain rapes and kills

girl, nine, after snatching her from playground in front of her terriﬁed mother, 2015, “e Daily

Mail”, https://www.dailymail.co.uk/news/article-3042265/Polish-drifter-planned-live-Britain-

-confesses-raping-killing-girl-nine-snatched-playground-terriﬁed-mother-Calais.html [odczyt:

06.08.2019].

158 M.Robinson, Four Polish drivers arrested after 68 starving migrants – including 15 chil-

dren and two pregnant women - are found locked in four lorries in Essex port, 2015, “e Daily

Mail”, https://www.dailymail.co.uk/news/article-3112008/68-people-locked-container-Harwich-

-International-Port-Essex.html [odczyt: 06.08.2019].

159 Ibidem, s.704.

160

J.Gabbatiss, Brexit strongly linked to xenophobia, scientists conclude, 2017, “e Indepen-

dent”, https://www.independent.co.uk/news/science/brexit-prejudice-scientists-link-foreigners-

-immigrants-racism-xenophobia-leave-eu-a8078586.html [odczyt: 20.05.2020].

161

Na podstawie tweetów przeanalizowanych przez ekspertów Centrum Analiz Mediów

Społecznościowych Demos wokresie od 19 czerwca do 1 lipca 2016r. Zob. C.Miller, F.Arco-

stanzo, J.Smith et al., Brexit, e Digital Aftermath, e Center for the Analysis of Social Media

Demos, https://demosuk.wpengine.com/wp-content/uploads/2016/07/Dispatches-Brexit-Demos.

pdf [odczyt: 26.05.2020].

162

Na podstawie tweetów przeanalizowanych przez ekspertów Centrum Analiz Mediów

Społecznościowych Demos wokresie od 18 marca do 30 czerwca 2016r. Zob. C.Miller, F.Arco-

stanzo, J.Smith et al., op. cit.

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…358

Rysunek 5.5. Boris Johnson na tle czerwonego autobusu, York 2016.

Źródło: Ch. Furlong/Getty Images, “e Guardian”, https://www.theguardian.com/politics/2017/

nov/29/how-many-boris-buses-does-a-brexit-divorce-bill-buy-you [odczyt: 26.03.2019].

Dezinformacyjną kampanię prowadzono także wcyberprzestrzeni ito po raz

pierwszy whistorii na tak wielką skalę. Kampania stała się przykładem wyko-

rzystania propagandy komputacyjnej wmediach społecznościowych zużyciem

inteligentnych algorytmów rozsiewających fałszywki idezinformacje.

Uczeni zOxford Internet Institute wbadaniu przeprowadzonym na dwa

tygodnie przed referendum wykazali kilka prawidłowości związanych zobecną

wówczas propagandą obliczeniową wcyberprzestrzeni dotyczącą kwestii obec-

ności Wielkiej Brytanii wUE163:

1. Duże zasięgi dezinformacji ifałszywek oUE.Aż 30% wyborców mogło

zdecydować, jak głosować wsprawie brexitu dopiero na tydzień przed referen-

dum, apołowa znich – nawet wdniu głosowania. Wzwiązku ztym kluczowe

było wykorzystanie narzędzi propagandy obliczeniowej: botów, fałszywek itrol-

li na tydzień przed referendum. Na 998 tysięcy kont na Twitterze opublikowa-

no ponad 4,5 miliona postów komentujących brexit. Posty publikowane przez

163 Badanie przeprowadzone wokresie od 5 do 12 czerwca 2016r. P. N.Howard, B.Kol-

lanyi, Bots, #StrongerIn, and #Brexit: Computational Propaganda during the UK–EU Referen-

dum, COMPROP Researchnote 2016 (1), Cornell University, arXiv.org, https://arxiv.org/ftp/arxiv/

papers/1606/1606.06356.pdf [odczyt: 18.09.2019].

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 359

komitet Vote Leave osiągnęły zasięgi dochodzące nawet do ponad 20 milionów

internautów na Facebooku

164

. Doradcy obozu Vote Leave najskuteczniej używali

mediów społecznościowych do rozsiewania fałszywek, dezinformacji, półprawd

iinnego rodzaju manipulacji. Wrozpowszechnianych informacjach unikano

danych, faktów iliczb wprezentowanych przekazach internetowych, publiko-

wano infograﬁki zprostymi przekazami, podsycającymi strach iniechęć przed

imigrantami (choć nie tylko)165.

2. Wszechobecne wykorzystywanie botów wmediach społecznościowych.

Ich użycie zwiększało szanse na masowe kaskady dezinformacji. Używano ich

zwłaszcza wtedy, gdy wyborcy mieli się zastanowić nad dostępnymi opcjami

referendalnymi (za lub przeciw) i„surfowali” wtym czasie po cyberprzestrzeni

wposzukiwaniu emocji inastrojów uswoich przyjaciół irodziny, związanych

właśnie zkwestią obecności Wielkiej Brytanii wUE.Boty były wykorzystywa-

ne głównie do wzmacniania wiadomości, anie do argumentacyjnego zaangażo-

wania wdyskusję. Itak, ruch botów stanowił zdaniem badaczy ponad 60% całego

ruchu online, tj. prawie o20% więcej niż w2014r.166

3. Boty używano wcelu wzmocnienia komunikacji politycznej167. Philip

N.Howard iBence Kollanyi zebrali tweety według kryterium listy znaczników,

tj. hashtagów najczęściej używanych po obu stronach dyskursu publicznego oraz

niektórych neutralnych (zob. tabela5.8). Ich zdaniem, grupa 100 użytkowni-

ków wygenerowała ponad 121 tysięcy tweetów wciągu tygodnia, co stanowiło

około 8% całego ruchu na Twitterze związanego zfrazą „Stronger In-Brexit” („sil-

niejsi wbrexicie”). Najbardziej aktywni aktorzy przesłali tweety 100 lub więcej

razy zpokrewnym hashtagiem, co dało 32% całego ruchu na Twitterze. Trudna

164 D.Jackson, E, orsen, D.Wring, EU Referendum Analysis 2016: Media, Voters and the

Campaign, EU Referendum Analysis, http://www.referendumanalysis.eu/ [odczyt: 19.09.2019].

165

Wzbudzano strach przed niekorzystnymi dla rynku herbacianego wWielkiej Brytanii

nowymi przepisami unijnymi, sugerowano także, iż wniedługiej perspektywie czasowej Turcja

stanie się kolejnym członkiem UE. J.Szyszko, M.Wiatrowski, op. cit., s.13.

166 P. N.Howard, B.Kollanyi, op. cit.

167 Badanie przeprowadzono metodą próbkowania (ang. sampling method) za pośredni-

ctwem interfejsu Streaming API na Twitterze. Interfejs API do przesyłania strumieniowego na

Twitte r ze (twitter streaming application programming interface – API) to narzędzie programi-

styczne, które umożliwia zbieranie losowej próbki tweetów wczasie rzeczywistym ze wstępnie

zdeﬁniowanymi atrybutami (np. słowa kluczowe, nazwy użytkowników lub hashtagi). Przy czym

Twitter umożliwia pobranie danych dostępnych za pośrednictwem interfejsu API do przesyłania

strumieniowego na Twitterze do 1% (próbki) ogólnej globalnej komunikacji publicznej na plat-

formie wdanym momencie. Programowanie gromadzenia danych iwiększość analiz przeprowa-

dzono przy użyciu pakietu statystycznego R, który jest językiem isystemem statystycznym do

obliczeń statystycznych iprezentacji graﬁcznych (technik statystycznych).

5. Fenomen dezinformacji, mowy nienawiści i propagandy…360

jednak była do zidentyﬁkowania tożsamość kont, nie było bowiem pewności, czy

konta były kontami aktorów ludzkich (trolli) czy pozaludzkich (botów). Na ponad

300 tysięcy kont tylko około 2 tysiące stworzyło posty. To oznacza, iż mniej niż

1% kont wygenerowało prawie jedną trzecią całej zawartości168 .

Tabela 5.8. Rodzaje hashtagów iliczba ich użycia według trzech

wariantów wyniku referendum wWielkiej Brytanii w2016r.

Perspek tyw y Liczba %

Pozostanie wUE (remain: #strongerin, #remain, #voteremain, #votein, #brema in, #labourin,

#votest ay, #intogether, #labourin forbritain, #greener in) 363 217 20

Opuszczenie UE (leave: #brexit, #voteleave, #leaveeu, #takecontrol, #betteroﬀout, #voteout,

#beleave, #brexitthemovie, #euistheproblem, #brexitbustour) 993 176 54

Neutra lne (neutral: #euref, #eureferendum, #inorout, #eudebate, #june23) 475 233 26

Ogółem liczba występowania hashtagów 1 831 626 100

Uwaga: wtabeli poda no liczbę przypadków użyci a ww. hashtagów, anie liczbę tweetów

Źródło: P. N.Howard, B.Kollanyi, op. cit.

4. Wykorzystano automatyzację kont wcyberdyskursie. Różne warianty sce-

nariuszy wyników referendum były wzmacniane różnymi formami automatyza-

cji. Najrzadziej automatyzacja była wykorzystana przez aktorów posługujących

się tzw. neutralnymi hashtagami169. Jedna trzecia wszystkich tweetów wykorzy-

stujących mieszankę wszystkich hashtagów była generowana przez konta korzy-

stające ztzw. ciężkiej automatyzacji.

5. Rola botów wgenerowaniu ruchu na tematy Stronger In-Brexit. Boty były

najczęściej używane do retweetowania (przesyłania dalej) treści na temat warian-

tu Stronger In-Brexit. Badacze zauważyli zdużym prawdopodobieństwem, że

7 kont z10 były botami: jedno było obsługiwane przez UKIP (prawdopodobnie

również zpewnym poziomem automatyzacji), 2 wydawały się być botami, które

były wniewielkim stopniu wspierane przez ludzi. Anajaktywniejsi użytkownicy

nie generowali nowych treści, ale przesyłali je dalej170. Trudno jest jednoznacz-

nie ocenić, na ile opinia publiczna była kształtowana przez dyskurs polityczny

168 P. N.Howard, B.Kollanyi, op. cit.

169

Tylko 5,7% tych aktorów korzystała ztzw. ciężkiej automatyzacji (ang. heavy automation),

tj. odnoszącej się do tweetów generowanych przez konta, które produkowały ponad 50 tweetów

dziennie. Ujawnione boty albo używały terminu „bot” na Twitterze, albo korzystały ze znanej

platformy do uruchamiania botów.

170 S. C.Woolley, P. N.Howard, Computational propaganda in the United States of America:

Manufacturing Consensus Online, „Working Paper” 2017, no. 5, s.4. Oxford Internet Institute,

http://blogs.oii.ox.ac.uk/politicalbots/wp-content/uploads/sites/89/2017/06/Comprop-USA.pdf

[odczyt: 29.09.2019].

5.4. Dezinformacja, fałszywki imowa nienawiści wkampanii brexitowej… 361

wmediach społecznościowych wwariancie Stronger In-Brexit ijaki wpływ miały

boty na nastroje społeczne. Niemniej jednak badacze wykazali, iż boty odgrywały

niewielką, ale strategiczną rolę wcyberdyskursie na temat referendum. Domi-

nowała bowiem cała tzw. rodzina hashtagów związanych zargumentacją ztego

wariantu171.

Na oﬁcjalną kampanię Vote Leave przeznaczono ponad 2,7 miliona fun-

tów, m.in. na reklamy adresowane do określonych, tj. najczęściej wahających się

wyborców internautów wsieci Facebook, areklamy były tworzone przez kana-

dyjską ﬁrmę AggregateIQ172.

Kampanii brexitowej towarzyszyły okoliczności, które stały się wnastępnych

latach przedmiotem postępowań m.in. przed Komisarzem ds. Informacji iKomi-

tetu ds. Cyfryzacji, Kultury, Mediów iSportu, tj.:

1) afery ﬁrm AggregateIQ iCambridge Analytica, wiążące się zwykorzysta-

niem danych osobowych użytkowników Facebooka

173

. Dane te miały posłużyć

do wpływania na wybory polityczne wyborców zarówno wkampanii brexitowej,

jak iamerykańskiej kampanii wyborczej w2016r. (inie tylko);

problem nieetycznego wykorzystania danych osobowych internautów

wprocesach mikrotargetowania. Wydarzenia z2016r. zainicjowały wWielkiej

Brytanii iinnych państwach na świecie debaty na temat zasadności izakresu

wykorzystywania danych osobowych do przygotowywania irozpowszechniania

komunikatów politycznych bez żadnej adnotacji otym, iż są de facto reklamą

polityczną. Zauważono, iż przetwarzanie wten sposób danych osobowych może

się wiązać zzagrożeniami dla autonomicznego prawa jednostki do kontroli tych

danych. Atakże dla samych procesów demokratycznych;

wraporcie Komitetu ds. Cyfryzacji, Kultury, Mediów iSportu z2019r.

stwierdzono, iż wokresie kampanii brexitowej odnotowano próby wpływu na ten

proces polityczny ze strony Rosji

174

; itak, wdniu referendum rosyjskie trolle obję-

ły swym zasięgiem 3,8 tysiąca fałszywych kont, zktórych tweetowano 1102 razy,

171 Ibidem, s.5.

172 Vote Leave’s targeted Brexit ads released by Facebook, 2018, BBC, https://www.bbc.com/

news/uk-politics-44966969 [odczyt: 19.09.2019].

173 Firma Cambridge Analytica sięgała przy tym do danych nie tylko tych osób, które insta-

lowały określoną aplikację, ale również do danych powiązanych znią użytkowników ina takie

Wolność wypowiedzi w społeczeństwie informacyjnym, ISBN 978-83-227-9420-3

Abstract