ADIYAMAN İLİNİN İNANÇ VE KÜLTÜR MOZAİĞİ -ADIYAMAN ALEVİLERİ ÖRNEĞİ

Abstract

Adıyaman ili Orta Fırat bölümü içinde yer alır. Eski coğrafyacı ve
tarihçilere göre: Güneyde Arap Yarımadası’ndan, Kuzeyde Toros Sıradağları’na
doğru uzanan Arap çöllerinin sona erdiği yerde, Toros Sıra Dağları’nın
eteklerinde verimli topraklar yer almaktadır. Şehir Güneydoğu Toroslar’ın
eteğinde kurulmuştur.1 Arap çöllerini kuzeyden bir ay gibi saran bu topraklara
binlerce yıldan beri ‘Bereketli Hilal’ adı verilmiştir.2 Ortadoğu ülkelerinin
merkezinde yer alan ‘Bereketli Hilal’ topraklarında Asya, Avrupa ve Afrika
kıtalarından gelen ana kara yolları birbirlerini kesmektedir.

Tarih boyunca Bereketli Hilal Bölgesi’nin ana ticaret yollarının kavşak
noktalarında, büyük ticaret ve sanayi şehirleri doğmuş, büyümüş, yıkılmış
ve yerlerine yenileri kurulmuştur. Bu Bölgenin bir parçası sayılan Orta Fırat
Bölümünün şehirlerinden olan Adıyaman, Bereketli Hilal bölgesinin en üst
sınırını oluşturmaktadır.3 Adıyaman ili uygun coğrafi özellikleri dolayısıyla
tarihinin her döneminde muhtelif kültür ve inançlara mensup insanların
yaşamayı tercih ettikleri bir yerleşim bölgesi olmuştur.

Bu çalışma, Adıyaman şehrinin sosyo-dini ve kültürel yapısını yöre
Alevileri özelinde incelemeyi amaçlamaktadır. Bu araştırmanın kapsamı, kentin
renkli dini ve kültürel temelleri arasında yerini alan Adıyaman Alevilerinin coğrafi dağılımları ile Adıyaman il merkezi ve ilçe sınırları içerisinde yaşam
süren alevi nüfus ile ilgili olarak daha çok coğrafi veriler ile araştırma
sonuçlarına sosyolojik bir bakışla sınırlı olacaktır. Dolayısıyla Adıyaman
şehrinin kültürel mirası, sosyolojik tarihi ve coğrafi önemi; bu arenada yaşamış
ve hâlihazırda yaşam süren inanç ve kültür yapılarının incelenmesini önemli
hale getirmektedir.

Full text

359
ADIYAMAN İLİNİN İNANÇ VE
KÜLTÜR MOZAİĞİ
-ADIYAMAN ALEVİLERİ ÖRNEĞİ-
Dr. Yılmaz ARI*
Giriş
Adıyaman ili Orta Fırat bölümü içinde yer alır. Eski coğrafyacı ve
tarihçilere göre: Güneyde Arap Yarımadası’ndan, Kuzeyde Toros Sıradağları’na
doğru uzanan Arap çöllerinin sona erdiği yerde, Toros Sıra Dağları’nın
eteklerinde verimli topraklar yer almaktadır. Şehir Güneydoğu Toroslar’ın
eteğinde kurulmuştur.1 Arap çöllerini kuzeyden bir ay gibi saran bu topraklara
binlerce yıldan beri ‘Bereketli Hilal’ adı verilmiştir.2 Ortadoğu ülkelerinin
merkezinde yer alan ‘Bereketli Hilal’ topraklarında Asya, Avrupa ve Afrika
kıtalarından gelen ana kara yolları birbirlerini kesmektedir.
Tarih boyunca Bereketli Hilal Bölgesi’nin ana ticaret yollarının kavşak
noktalarında, büyük ticaret ve sanayi şehirleri doğmuş, büyümüş, yıkılmış
ve yerlerine yenileri kurulmuştur. Bu Bölgenin bir parçası sayılan Orta Fırat
Bölümünün şehirlerinden olan Adıyaman, Bereketli Hilal bölgesinin en üst
sınırını oluşturmaktadır.3 Adıyaman ili uygun coğrafi özellikleri dolayısıyla
tarihinin her döneminde muhtelif kültür ve inançlara mensup insanların
yaşamayı tercih ettikleri bir yerleşim bölgesi olmuştur.
Bu çalışma, Adıyaman şehrinin sosyo-dini ve kültürel yapısını yöre
Alevileri özelinde incelemeyi amaçlamaktadır. Bu araştırmanın kapsamı, kentin
renkli dini ve kültürel temelleri arasında yerini alan Adıyaman Alevilerinin
* Diyanet İşleri Başkanlığı, Adıyaman İl Müftülüğü, Uzman Vaiz e-mail:
yilmaz.ari@hotmail.com Tlf: 0 537 822 01 40, Adres: İl Müftülüğü, Cumhuriyet
Mahallesi, Müftülük Cd. No:136, 02290-Adıyaman.
1 İhsan Köksal, Alpaydın, ‘’Adıyaman Şehrinin Gelişimi’’ Medeniyetler Kavşağı
Adıyaman Sempozyumu, 8-10 Eylül 2006. s. 89-116, İstanbul 2008.
2 Adıyaman İl Özel İdaresi Stratejik Planı 2020-2024, s. 13.
3 S. Ezer, (2018), Bereketli Hilal’in Kuzeyinde Yeni Araştırmalar: Adıyaman Bölgesi,
Hitit Üniversitesi S.B.E.D. ANARSAN Sempozyumu Özel Sayısı, Ekim 2018, c.
11, s.2, ss. 1265-1280, 2018.

360
coğrafi dağılımları ile Adıyaman il merkezi ve ilçe sınırları içerisinde yaşam
süren alevi nüfus ile ilgili olarak daha çok coğrafi veriler ile araştırma
sonuçlarına sosyolojik bir bakışla sınırlı olacaktır. Dolayısıyla Adıyaman
şehrinin kültürel mirası, sosyolojik tarihi ve coğrafi önemi; bu arenada yaşamış
ve hâlihazırda yaşam süren inanç ve kültür yapılarının incelenmesini önemli
hale getirmektedir.
1. ALEVİLİK VE ADIYAMAN ALEVİLERİNİN COĞRAFİ
DAĞILIMI
1. 1. Alevilik Nedir?
Arapça kaynaklı bir sözcük olan Alevi kelimesi, mana olarak Arap dilinde
‘’Ali’ye mensup’’4, ‘’Ali’ye ait’’5, anlamına gelir. Tasavvuf ve Mezhepler Tarihi
alanında ise ‘’Hz. Ali’yi sevmek, saymak ve ona bağlı olmak’’6 manalarında
kullanılagelmiştir. Bu bakımdan Hz. Ali’yi seven, sayan7 ve ona bağlı olan
kimseye ‘’Alevi’’ denir.8
Terim olarak ise kelimeye, siyasî, itikâdî ve tasavvufî açıdan muhtelif
anlamlar yüklenmiştir.9 Buna göre, İslam siyasî tarihinde bu terim hilâfetle
ilgili anlaşmazlıklar esnasında kullanılmaya başlanmıştır. Hz. Peygamber’in
vefâtından sonra başlayan ve üçüncü hâlife Hz. Osman’ın katledilmesinin
akabinde artan hilâfet tartışmalarında Hz. Ali tarafını tutanlara ‘’el-Aleviyye’’
veya ‘’Şîa’t-ü Ali’’ denilmiştir.10
4 İbn Manzûr, Ebû’l Fadl Cemaluddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ifrikî, Lisânü’l
Arab, c. IV, Dâru’l Maârif, Mısır 1300, c. IV s. 3095
5 Fevzi Rençber, ‘’Adıyaman’da Alevilik’’, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Ensitüsü, s. 9, İstanbul 2012; Fazlı Arabacı, Alevi-Sünnî Farklılaşması,
Ensar Yayınları, s. 26, İstanbul 2015.
6 Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevilik-Bektâşîlik, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 33,
Ankara 1990.
7 Bozçalı, Mahmut, Alevi Bektâşî Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, s.
36, İstanbul 2006.
8 Yılmaz Arı, Değişim Sürecinde Alevilikte Dini Otorite, Adıyaman Dedeleri Örneği,
s. 17, Berikan Yayınları, Ankara 2020.
9 Ahmet Yaşar Ocak, ‘’Alevi’’, D.İ.A. C.II, s. 368-369, İstanbul 1989.
10 Cenksu Üçer, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik, Ankara Okulu Yayınları, s. 34,
Ankara, 2010; Yılmaz ARI, Alevilikte Dini Otorite: Değişim ve Süreklilik, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, S. 24, Kayseri 2019.

361
Eskiden beri Alevi toplulukları belirtmek için birden fazla terim
kullanılmıştır. Bunlardan terimlerin başlıcaları; Alevi, Kızılbaş, Bektaşi ve
Rafizi’dir. Bu farklı adlandırmalar, değişik coğrafyalarda kullanım çeşitliliği
ortaya çıkarmıştır. Örneğin; Hz. Ali yanlılarına Mısır’da Fâtımi, İran’da Şiî,
Pakistan dolaylarında ise İsmailî denilmiştir. Bu toplulukların Anadolu’daki
özgün şekli ise ‘Alevi veya Kızılbaş’ olmuştur.11
Asıl ifadesini yaygın bir şekilde itikât (inanç) alanında bulan Alevi terimi,
Hz. Ali hakkında beslenen inançlarla ilgili olarak kullanılagelmiştir. Onu ‘’en
üstün sahabî’’ olarak görenlerin yanı sıra12, kendisine peygamberlik konusunda
pâye verenlerden, ilâhlık atfedenlere varıncaya kadar, çeşitli inançları taşıyanlar
bu terimin kapsamında değerlendirilmişlerdir.13
Bugünkü anlamıyla ilk Alevilik, Hz. Ali’nin çocuklarından Muhammed
Hanefî ile nesep olarak bağı olan Hoca Ahmet Yesevi’nin Türkistan’da tarîkat
kurup tebliğe başlamasıyla doğmuştur. 13. yüzyıla tekabül eden bu olaya Türk
Aleviliği denilmektedir. Fakat İslam dünyası ve Osmanlılarda Alevilik, Hz.
Ali’nin soyuna mensup olanlar anlamında kullanılmıştır. Aleviliğin bu şekilde
algılanmasının bir sonucu olarak hâlen İran, Yemen ve Mısır’da bir insan Alevi
olduğunu söylediğinde ona kimin çocuklarından olduğu sorulmaktadır. Bu
sebeple Alevilik, seyyidlik ve şeriflik olarak algılanmaktadır.14
Türk coğrafyasında ise Alevilik, İslamiyet öncesi eski Türk inançlarından
(‘’Alevi topluluklar, farklı kültürel ve dini unsurlardan etkilenerek şekillenen,
beslendiği eklektik doktrinden teşekkül eden kültür ve inanç topluluklarıdır.
Bu inanç topluluklarının doktrinel kaynakları; Şaman inancı ve ya en eski
Türk inanç ve kültür kaynaklarından başlamak suretiyle, Budizm, Maniheizm,
İsevilik, Neo-Platonizm, Nasturizm, ve Şiâ’nın etki ve eklentileri ile şekillendiği
varsayılan senkretik Kızılbaşlık inancına dayandırılmıştır.’’) bazı ilkeleri de
11 Hamit Aktürk, Toplumsal Değişme Ve Alevi Dernekleri -Adıyaman Örneği- Doktora
Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 25, Kayseri 2013.
12 Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye’de Alevilik Bektâşîlik, s. 7-8, Selçuk Yayınları, İstanbul
1994.
13 Ocak, a.g.m. s. 369.
14 Yılmaz Arı, Kahta Yöresi Alevilerinde Dini ve Sosyal Hayat-Bağlar Mahallesi ve
Ortanca Köyü Örneği, Yüksek Lisans Tezi, D.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 34-
35, Diyarbakır 2011; Abdulkadir Sezgin, ‘’Türkiye Aleviliği, Alevilerde Liderlik ve
Kavram Sorunu’’, 2023 Dergisi, 44. Sayı, s. 36-48, Aralık 2004.

362
içine alarak yayıldı.15 Horasan’da olsun Anadolu’da olsun çok sayıda taraftar
buldu. Anadolu ve Rumeli’de Bektâşi babaları, şeyhleri, dedeleri, abdalları;
Hâc-ı Bektâş-ı Velî’den başlayarak Aleviliği yaymaya ve örgütlemeye
başladılar.
Aleviliği, inanç biçimi olma yerine ‘’doğayı, dünyayı, toplumu ve bireyi
anlama çabası olan bir yaşam biçimi’’ olarak tanımlayanlar olduğu gibi16,
‘’İslam’ın özündeki inanç akımıyla bütünleşerek günümüze ulaşan bir kültür ve
hayat felsefesi’’ olarak tanımlayanlar da mevcuttur.17 Bunun yanı sıra ‘’felsefî,
kültürel, siyasî, hukuki ve törel olarak bir ideoloji’’ olduğunu söyleyenler de
bulunmaktadır.18
Adıyaman yöresi Alevilerinin dede olarak kabul ettikleri Üryan Hızır
Ocağı Piri Ali Büyükşahin, Alevilik ile ilgili şunları söylemektedir:
‘‘Alevilik, bir dinin tasavvufi ve bâtıni yorumu olarak kabul edilir. O din
de; İslam dinidir. Çünkü Alevilik, İslam’ın tasavvufi ve bâtını yorumu olmakla
birlikte insan sevgisini ön planda tutarak inançlarını yerine getirmektedir. Hatta
biraz da olsa bazı semâvi veya semâvi olmayan dinlerin de izleri bulunmaktadır
diyebiliriz.
Alevilikte tek tanrı inancı vardır. Hz. Muhammed’i, hem peygamberi ve
hem de mürşidi olarak kabul eder. Ayrıca Kuran’ı da akıl ve mantık çerçevesinde
yorumlar ve değerlendirir. Alevilik, ufku geniş, evrensel bir inanç sistemine
sahiptir.’’19
Hz. Ali zamanından başlayarak Alevi önderleri; kırmızı başlık ve elbise
giydiklerinden, Anadolu’da Alevilere, Kızılbaş da denildi.20
15 İlkay Şahin, Online Alevi Topluluklar Ritüel Desenli Bir Gruptan Mit Desenli Bir
İnanç Topluluğuna, s. 167, Çizgi Yayınları, Konya 2013; Albert Doja, ‘’A Political
History Of Bektashism From Otoman Anatolia to Contemporary Turkey, Journal of
Church and State 48 (2) 2006: 423-450.
16 Ali Balkız, ‘’Diyanetin Kapısında Kul Olmak’’, Pîr Sultân Abdal Kültür Sanat
Dergisi, sayı 1, s. 6, İstanbul 1992.
17 Cemal Şener, Alevilik Olayı, Etik Yayınları, s. 131-132, İstanbul 2001.
18 Rıza Algül, Geçmiş ve Gelecek Gözüyle Alevilik, ‘’İnsandan Başka İnsandır’’,
Can Yayınları, s. 114-121, İstanbul 1999.
19 Yılmaz Arı, Alevilikte Dini Otorite: Değişim ve Süreklilik- Adıyaman Örneği,
Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, s. 25, Kayseri 2019.
20 Büyük Larousse, Sözlük ve Ansiklopedisi, Gelişim Yayınları, C.I, s. 361, İstanbul
1986.

363
2. Adıyaman Alevilerinin Coğra Dağılımları ve Demograk Yapısı
Adıyaman yöresinde Müslüman olan Alevi ve Sünnî grupların yanı sıra
Hıristiyanlık dinine mensup bireyler de yaşam sürmektedir. Adları anılan tüm
bu dinî gruplar, eskiden beri aynı coğrafyada birlik, beraberlik ve dayanışma
ruhu ile bir arada yaşamışlardır. Geçmişten bugüne değin Adıyaman yöresinde
Alevi-Sünnî çatışmalarına şahit olunmamıştır.
Çalışmamızın bu bölümünde, saha araştırma konumuz olan Alevilik inanç
ve kültür grubuna mensup bireylerin yaşam sürdüğü alan ile ilgili coğrafi dağılımı
ve demografik yapısını inceledik. Tarih sahnesinde Alevilerin, değişik nedenlerle
Müslüman coğrafyanın muhtelif bölgelerine dağıldığı bilinmektedir. Adıyaman
şehri, günümüz Alevilerin yaşam sürdüğü önemli yerleşim birimlerinden biridir.
Adıyaman’da yaşam süren Alevilerin atalarının Anadolu coğrafyasına Orta
Asya, Horasan ve Erbil dolaylarından geldikleri; sonrasında bir kısım Alevilerin,
Tunceli ve Sivas dolaylarından Elazığ’a, Elazığ ilinden Malatya’ya, oradan da
Adıyaman yöresine gelip yerleşmiş oldukları bilinmektedir.21
Bu çalışmamızda, TÜİK’in22 2016 yılında yapmış olduğu adrese dayalı
nüfus sayım sonuçlarının yer aldığı kayıt sistemi (ADNKS)23 veri tabanından
faydalandık. Bu aşamada, yörede yaşayan Alevilerin Adıyaman il nüfusuna
oranı, yaklaşık bir mahiyet arz etmektedir. Adıyaman merkezinin yanı sıra,
Kâhta, Gölbaşı, Tut, Çelikhan ve Besni ilçelerinde Alevi nüfusu ve yerleşim
birimleri bulunmaktayken; Gerger, Samsat, Sincik ilçelerinde Alevi nüfusu ve
yerleşim birimi bulunmamaktadır.
2.1. Adıyaman Merkez İlçenin Genel ve Alevî Nüfus Bilgileri
Merkez İlçe Nüfusu : 296.316
Toplam Nüfusu : 610.484
Yöre Alevî nüfusunun büyük bir kısmı Merkez ilçe ve buna bağlı
olarak mahalle ve köylerde ikamet etmektedir. Merkez ilçe, bağlı köy ve
mahallelerden oluşan Alevî yerleşim birimleri ve buralara ait nüfus bilgileri
tablo 1’de gösterilmiştir.
21 Rençber, 2012:214; Arı, 2020:159-160.
22 Türkiye İstatistik Kurumu
23 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi

364
Tablo 1: Adıyaman Merkez İlçe ve Bağlı Köylerdeki Alevî Yerleşim Birimleri:
Sıra
No
Köy/Ka-
saba Nüfus Sıra
No
Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus Sıra
No
Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus
1Merkez
296.316
%15 (~)24
~44.447
21 Esence* 62
~31 41 Kuştepe* 547
~274
2 Ahmethoca 229 22 Gökçay 238 42 Mestan 166
3 Ağaçkonak 130 23 Göztepe 194 43 Oluklu 148
4Akçalı 274 24 Güneşli 240 44 Payamlı 129
5 Akhisar 128 25 İpekli 165 45 Sarıkaya 238
6 Atakent*25 1090
~545 26 Karaağaç 111 46 Tekpınar 473
7 Ataköy 117 27 Karagöl 479 47 Ulubaba (Çi-
narik) 111
8Bağdere* 1184
~592 28 Karahöyük 507 48 Uzunköy 301
9 Bağlıca 396 29 Karakoç* 195
~98 49 Varlık 319
10 Boğazözü*
(Girik)
478
~239 30 Kaşköy* 343
~171 50 Yarmakaya 888
11 Börkenek 606 31 Kavak 98 51 Yayladamı 66
12 Büyükkırıklı 95 32 Kayacık 239 52 Yaylakonak 1615
13 Çamgazi 224 33 Kayaönü 1084 53 Yazıbaşı 509
14 Çamlıca 211 34 Kındırali 476 54 Yedioluk 194
15 Çamyurdu 381 35 Kızılcahöyük 327 55 Yeniköy 91
16 Çatalağaç 343 36 Kızılcapınar* 462
~231 56 Yeşilova 155
17 Damdırmaz 414 37 Koruköy 163
TOPLAM 63.078
18 Dardağan 285 38 Kozan 147
19 Doğanlı 366 39 Kömür* 3327
~1668
20 Durukaynak 301 40 Kuşakkaya 411
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
Adıyaman merkez ilçe nüfusu TUİK 2016 verilerine göre 296.316’dır.
Merkez ilçeye bağlı 130 köy bulunmaktadır.
Merkez ilçe, bağlı kasaba ve köylerin toplam 56 yerleşim biriminde
Alevîler ikâmet etmektedir.
24 Yaklaşık Değer İşareti.
25 İsminin sonuna *(Yıldız) işareti konan Adıyaman Merkez yerleşim birimlerinde,
Sünnî ve Alevîler karışık yaşadıklarından dolayı bu yerleşim birimlerinde Alevî
nüfus oranı, genel nüfusun yarısından bir miktar az veya fazla olabilir. Bu nedenle
bu gibi yerleşim yerlerinde genel nüfusun % 50’si Sünnî kabul edilmiştir.

365
Bu birimlerin 10 tanesinde Alevî ve Sünnîler beraber yaşamaktadır.
Merkez ilçe, kasaba ve köylerinde takriben 63.078 Alevî vatandaşımız
bulunmaktadır.
Alevî toplam nüfusunun merkez ilçe toplam nüfusuna oranı yaklaşık
olarak ~ % 21,2874’tür.
2.2. Kâhta İlçesinin Genel ve Alevi Nüfus Bilgileri:
Merkez Nüfus : 74.584
Toplam Nüfus : 120.378
Kâhta, Adıyaman ilinin en büyük ve en kalabalık ilçesi konumunu
haizdir.26
İlçeye bağlı 96 köy, 2 belde ve 120 mezra bulunmaktadır.
Kahta ilçesine bağlı 1 köy ve 1 mahallesinde Alevi nüfus yaşam
sürmektedir.
Kâhta ilçesinin Alevî yerleşim merkezleri, aşağıda tablo 2’te verilmiştir.
Tablo 2: Kâhta İlçesindeki Alevî Yerleşim Birimleri:
Sıra No Mh/Köy/Kasaba Nüfus
1Bağlar Mh. 365
2Ortanca Köyü 322
TOPLAM 687
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
Adıyaman’ın Kâhta ilçesinin merkez ve köylerin toplam nüfusu
120.378’dir.
Burada Alevîlerin yaşadığı 1 köy ve 1 mahalle bulunmaktadır.
Bu iki yerleşim yerinde:
26 Yılmaz Arı, Kâhta Yöresi Alevilerinde Dini ve Sosyal Hayat: Bağlar Mh ve Ortanca
Köyü Örneği, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s.
15, Diyarbakır 2011.

366
Alevî toplam nüfusu yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi 687’dir.
Kâhta ilçesinde Alevî nüfusun toplam nüfusa oranı: % 0,0057’dir.
2.3. Gölbaşı İlçesinin İdari, Genel ve Alevi Nüfus Bilgileri:
Merkez Nüfus : 31.283
Toplam Nüfusu : 49.077
Gölbaşı ilçesindeki Alevî yerleşim merkezleri aşağıda tablo 3’te
verilmiştir.
Tablo 3: Gölbaşı İlçesindeki Alevî Yerleşim Birimleri
Sıra
No
Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus Sıra
No
Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus
1Merkez ~ %10 31.283 3128 7 Savran* ~%35 698 244
2Çatalağaç*
~%45 313 141 8 Çataltepe* ~%40 365 146
3Çelikköy* ~%40 315 126 9 Yeniköy 269
4Haydarlı 456 10 Yarbaşı 472
5Küçükören* ~%10 217 22 TOPLAM 5388
6Ozan* ~%35 1096 384
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
İlçe nüfusu 49.077’dir.
İlçeye bağlı; 17 mahalle ve 30 köy vardır.
Bu mahallelerin yaygın olarak 3’ünde (ve ilçe merkezinin muhtelif
semtlerinde) ayrıca köylerin 9’unda Alevî nüfus bulunmaktadır.
Köylerin 3’ünde sadece Alevi nüfus bulunmaktadır.
Merkez 3 mahallede ve merkeze bağlı mahallelerin 6’sında Sünnîlerle
Alevîler beraber oturmaktadırlar.
Bu ilçede Alevî vatandaşlarımızın sayısı takriben 5388’dir.
Gölbaşı ilçesinde yerleşik Alevî nüfusun toplam nüfustaki payı
yaklaşık olarak: % 10,9786’dır.

367
2.4. Tut İlçesinin Genel ve Alevi Nüfus Bilgileri:
Merkez Nüfus : 3.380
Toplam Nüfus : 10.027
Tut ilçesinin:
Toplamda 14 köyü bulunmaktadır.
Bu köylerin sadece 1 köyünde Alevî nüfus bulunmaktadır.
İlçedeki Alevî yerleşim yeri tablo 4’de verilmiştir.
Tablo 4: Tut İlçesindeki Alevî Yerleşim Birimleri
Sıra No Mh/Köy/Kasaba Nüfus
1Yalankoz Köyü 461
TOPLAM 461
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
Adıyaman iline bağlı Tut ilçesinin toplam nüfusu 10.027’dir.
Tut ilçesinde sadece Yalankoz köyünde Alevîler bulunmaktadır.
Yalankoz köyünün nüfusunun Tut ilçesinin nüfusuna oranı % 4,6’dır.
2.5. Çelikhan İlçesinin İdari, Genel ve Alevi Nüfus Bilgileri:
Merkez Nüfus : 8.428
Toplam Nüfus : 15.178
İlçeye bağlı 19 köy bulunmaktadır.
Bu köylerin 5’inde Alevî nüfus bulunmaktadır.
Çelikhan ilçesinin Alevî yerleşim merkezleri, aşağıda tablo 5’te
verilmiştir.

368
Tablo 5: Çelikhan İlçesindeki Alevî Yerleşim Birimleri
Sıra No Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus Sıra No Mh/Köy/Ka-
saba Nüfus
1Aksu 304 4Recep 259
2 Altıntaş 18 5Yeşilyayla*
~%45 97(~44)
3Köseuşağı*
~%35 137 (~48) 6
Pınarbaşı
* Beldesi
~%90
3264
(~2938)
TOPLAM 3611
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
Çelikhan ilçesinin:
Toplam nüfusu 15.178 ‘dir.
Buradaki Alevî nüfus yaklaşık olarak 3611’dir.
Toplamda 5 köy ve 1 beldede Alevi nüfus bulunmaktadır.
Alevi nüfusun en yoğun olduğu yerleşim birimi Pınarbaşı (Bulam)
beldesidir.
Bulam beldesinin 3 mahallesinde tamamen Alevi vatandaşlarımız
bulunmaktadır.
Beldenin; 3 mahallesinde ise Alevi ve Sünni nüfus birlikte yaşam
sürmektedir.
Çelikhan’daki Alevî nüfusun, ilçe toplam nüfusuna oranı, %
23,791’e tekabül etmektedir.
2.6. Besni İlçesinin İdari, Genel ve Alevi Nüfus Bilgileri:
Şehir Nüfusu : 30.862
Toplam Nüfus : 75.255
Besni ilçesine bağlı;
Toplam 12 yerleşim biriminde Alevi nüfus bulunmaktadır.
Bu yerleşim birimlerinin 7’sinde sadece Alevi vatandaşlarımız
bulunmaktadır.
Geride kalan 5 yerleşim biriminde ise Alevi ve Sünni nüfus birlikte
yaşam sürmektedir.

369
Besni ilçesinde yaşayan Alevi vatandaşlarımıza ait nüfus dağılımı
aşağıdaki tablo 6’da gösterilmiştir.
Tablo 6: Besni İlçesindeki Alevî Yerleşim Birimleri:
Sıra No Mh/Köy/
Kasaba Nüfus Sıra No Mh/Köy/
Kasaba Nüfus
1Merkez* ~%3 30.862
(~926)7Karalar*
~%45
221
(~100)
2Akpınar 372 8Kesmetepe*
~%40
1710
(~684)
3Akkuyu 175 9 Konuklu 640
4Beşkoz 50 10 Köseceli*
~%35
2057
(~719)
5Burunçayır 559 11 Şambayat*
~%25
3787*
(~947)
6Gümüşlü 67 12 Yoldüzü 581
TOPLAM 5820
Genel veriler ve tabloya göre Alevilere dair istatistikler şu şekildedir:
Besni ilçesinin:
2016 yılı sonu itibariyle merkez, belde, köy ve mezralardaki yerleşik
nüfus ile ilçe genelinin toplam nüfusu 75.255’dir.
Besni ilçe genelinde ikamet eden Alevî nüfusu toplamı, 2016 verileri
göz önünde bulundurulduğunda Besni toplam nüfusuna oranı
yaklaşık olarak % 7,7337’dir.

370
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Araştırma sürecinde tarafımızca yapılan çalışma sonucunda Adıyaman
genelinde Alevilerin yaşam sürdüğü yerleşim birimlerinin 24’ünde Sünnî ve
Alevî vatandaşlar birlikte yaşamakta; geri kalan yerleşim birimlerinde ise
Sünnî nüfus bulunmamaktadır. Adıyaman il genelinde Alevî vatandaşlarımızın
nüfus olarak daha yoğun olduğu yerleşim birimleri sırasıyla; Adıyaman,
Besni, Gölbaşı ve Çelikhan, Kâhta ve Tut olarak sıralayabiliriz. Buna karşın
ve Sincik, Gerger ve Samsat ilçelerinde Alevî nüfusu bulunmamaktadır.
Adıyaman ilimizde ve bağlı ilçelerinde yaptığımız çalışmalar sonucunda
takriben 79.045 Alevî vatandaşımızın bulunduğu tespit edilmiştir. Adıyaman’ın
genel nüfus toplamı 610.484’dür. Daha önce yapılan benzer araştırmalarda,
yörede yaşayan Alevî vatandaşlarımızın toplam nüfusa oranı; Rıza Yürükoğlu27
tarafından % 60, İlyas Üzüm28 tarafından % 20, Fevzi Rençber29 tarafından
ise % 11,8 olduğunu gösterilmiştir. Tarafımızca yapılan araştırma bulgularına
dayanarak bu oranın ~%12,9479 olduğu tespit edilmiştir.
27 Rıza Yürükoğlu, Okunacak En Büyük Kitap İnsandır: Tarihte ve Gü-nümüzde
Alevilik, Alev Yayınevi, s. 268, İstanbul 1990.
28 İlyas Üzüm, Günümüz Aleviliği, TDV. İsam Yayınları, s. 19-28, İstanbul 1997.
29 Rençber, 2014:7-18.

371
KAYNAKÇA
Adıyaman İl Özel İdaresi Stratejik Planı 2020-2024, Adıyaman 2019.
AKTÜRK, Hamdi, Toplumsal Değişme Ve Alevi Dernekleri -Adıyaman Örneği- Dokto-
ra Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2013.
ALGÜL, Rıza, Geçmiş ve Gelecek Gözüyle Alevilik, ‘’İnsandan Başka İnsandır’’,
Can Yayınları, s. 114-121, İstanbul 1999.
ALPAYDIN, İhsan Köksal, ‘’Adıyaman Şehrinin Gelişimi’’ Medeniyetler Kavşağı Adı-
yaman Sempozyumu, 8-10 Eylül 2006. ss. 89-116.
ARABACI, Fazlı, Alevi-Sünnî Farklılaşması, Ensar Yayınları, İstanbul 2015.
ARI, Yılmaz, Samsat’ta Bir Yıldız, Sahabe Safvân B. Muattal Hz. Damla Ofset, Konya
2010.
__________ Kahta Yöresi Alevilerinde Dini ve Sosyal Hayat-Bağlar Mahallesi ve Or-
tanca Köyü Örneği, Yüksek Lisans Tezi, D.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarba-
kır 2011.
__________ Alevilikte Dini Otorite: Değişim ve Süreklilik, Adıyaman Örneği, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 2019.
__________ Değişim Sürecinde Alevilikte Dini Otorite, Adıyaman Dedeleri Örneği,
Berikan Yayınları, Ankara 2020.
BALKIZ, Ali , ‘’Diyanetin Kapısında Kul Olmak’’, Pîr Sultân Abdal Kültür Sanat Der-
gisi, sayı 1, İstanbul 1992.
BOZÇALI, Mahmut, Alevi Bektâşî Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, İs-
tanbul 2006.
Büyük Larousse, Sözlük ve Ansiklopedisi, Gelişim Yayınları, C.I, İstanbul 1986.
DOJA, Albert, ‘’A Political History Of Bektashism From Otoman Anatolia to Contem-
porary Turkey, Journal of Church and State 48 (2) 2006: 423-450.
ERÖZ, Mehmet, Türkiye’de Alevilik-Bektâşîlik, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
1990.
EZER, S. Bereketli Hilal’in Kuzeyinde Yeni Araştırmalar: Adıyaman Bölgesi, Hitit
Üniversitesi S.B.E.D. ANARSAN Sempozyumu Özel Sayısı, c. 11, s.2, ss. 1265-
1280, Ekim 2018.
FIĞLALI, Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevilik Bektâşîlik, Selçuk Yayınları, İstanbul 1994.
İBN MANZÛR, Ebû’l Fadl Cemaluddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ifrikî, Lisânü’l
Arab, c. IV, Dâru’l Maârif, Mısır 1300, c. IV.
RENÇBER, Fevzi, ‘’Adıyaman’da Alevilik’’, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Ensitüsü, İstanbul 2012.
____________ Adıyaman Alevilerinin Coğrafi Dağılımları ve Demografik Yapısı,
e-makâlât Mezhep Araştırmaları, VII/1 (Bahar 2014), ss. 7-18.

372
SEZGİN, Abdulkadir, ‘’Türkiye Aleviliği, Alevilerde Liderlik ve Kavram Sorunu’’,
2023 Dergisi, 44. Sayı, Aralık 2004, s. 36-48.
ŞAHİN, İlkay, Online Alevi Topluluklar Ritüel Desenli Bir Gruptan Mit Desenli Bir
İnanç Topluluğuna, Çizgi Yayınları, Konya 2013.
ŞENER, Cemal, Alevilik Olayı, Etik Yayınları, İstanbul 2001, s. 131-132
OCAK, Ahmet Yaşar, ‘’Alevi’’, D.İ.A. C.II, İstanbul 1989, s. 368-369.
ÜÇER, Cenksu, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik, Ankara Okulu Yayınları, Ankara
2010.
ÜZÜM, İlyas, Günümüz Aleviliği, TDV. İsam Yayınları, İstanbul 1997
YÜRÜKOĞLU, Rızâ, Okunacak En Büyük Kitap İnsandır: Tarihte ve Günümüzde Ale-
vilik, Alev Yayınevi, İstanbul 1990.