Content uploaded by Grzegorz Bachanek
Author content
All content in this area was uploaded by Grzegorz Bachanek on Dec 05, 2020
Content may be subject to copyright.
Grzegorz
Bachanek
Kardynał August
Hlond
w
walce o duszę
narodu
w
latach
1945-1948
1.
Wstęp
August
Hlond
{1881-194.8)
to wielka postać polskiego Kościoła XX w.
-
admini-
strator apostolski,
a
następnie biskup diecezji śląskiej,
prymas
Polski, organizator
duszpasterstwa
emigracji
i
założyciel zgromadzenia chrystusowców. U schyłku życia
musiał stanąć
w
obronie Kościoła polskiego, którego wolność
i
egzystencja
zostały
zakwestionowane. Niniejszy artykuł dotyczy głównych elementów
postawy
Augusta
Hlonda
wobec
komunistycznego zagrożenia
w
latach
1945-194.8.
Postać
i
działal-
ność
prymasa
Polski,
w
pierwszych latach
po
II wojnie światowej, niejako wyzna-
czają pewien sposób działania polskich biskupów, wskazując drogę ku przyszłości.
2. Początkowa postawa władz komunistycznych
wobec Kościoła
W
pierwszym
okresie
przejmowania władzy komuniści starali
się
utrzymywać
pozornie poprawne stosunki
z
Kościołem. Wyrażono zgodę
na
wydawanie
prasy
katolickiej.
Zezwolono
na
naukę
religii
w
szkołach
a
nawet zwrócono majątek zra-
bowany
przez
Niemców. Wkrótce jednak prawa Kościoła zaczynają
być
szybko
ograniczane.
12
września
1945 r.
władze ogłaszają,
że
przestał obowiązywać
kon-
kordat.
Katolicka młodzież
zmuszana
jest,
aby
wstępować
do
wrogich Kościołowi
organizacji1.
Nie
może podjąć działalności Akcja Katolicka.
Na
terenie szkół
zaka-
zane
są
religijne
organizacje
młodzieży. Dyskryminowane
są
zakłady wychowaw-
cze prowadzone
przez
zakony.
Cenzura
konfiskuje nawet
druki
tradycyjnych
mod-
litw
i
pieśni
religijnych.
W
rządowej
prasie
za
wszystko
obwinia
się
Kościół
i
katolickie duchowieństwo2.
Władze uniemożliwiły publikowanie niektórych komunikatów Konferencji Epi-
skopatu Polski.
Do
połowy
194.7 r. do
więzień trafia
60
duchownych oskarżonych
o współpracę
z
antykomunistycznym podziemiem*.
1 Por.
R.
Brzezińska, Ku zwycięstwu. Ząbki
2004,
s.
93-97.
2 Por. Archiwum Archidiecezjalne
w
Poznaniu
(AAP), Acta
Hlondiana
(AH), AH VI/20,
k.
4.7-48,
Projekt
memoriału Episkopatu
Polski
do Prezydenta RP
B.
Bieruta,
9.09.1946
r.
3 Por.
R.
Brzezińska, op.cit,
s.
93-97.
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
Grzegorz
Bachanek
3. August
Hlond
wobec komunistycznej ideologii
Prymas
surowo oceniał ideologię komunistyczną. Wskazywał
na
obecny
w
myśli
Karola Marksa brak szacunku dla praw człowieka jako jednostki
i
dążenie do wpro-
wadzenia
autorytarnej władzy. Przypominał, pochodzącą
od
Fryderyka
Engelsa,
materialistyczną koncepcję wszechświata.
W
komunizmie widział
sprzeciw
nie
tylko
wobec
Kościoła
i
chrześcijańskiej
kultury,
ale
także
wobec
prawa moralnego,
duchowych wartości
i
praw rodziny.
Na
płaszczyźnie antropologicznej komunizm
radykalnie pomniejszał człowieka
w
sferze
moralnej
i
intelektualnej^.
Koncepcja
osoby
stanowiła
punkt
ciężkości
krytyki
tej
ideologii: „Szczególnie człowieczeń-
stwo nie znalazło
w
nim [komunizmie]
swego
szczęścia ani ideału"5.
Prymas
widział
w
komunizmie fałszywą odpowiedź
na
problemy społeczne.
Dostrzegał traktowanie
ludzi
jak niewolników, wielkie marnotrawstwo
oraz
rady-
kalną sprzeczność między hasłami szczęścia dla robotników
a
rzeczywistością nie-
ludzkiego traktowania ich. Niemniej otwarcie pisał także
o
nadużyciach kapitalizmu,
dramacie
robotników pozbawianych
pracy,
niewoli
państw ekonomicznie słabszych6.
Prymas
wskazywał na
znaczenie
wolnej, prywatnej inicjatywy
w
gospodarce.
Ostrze-
gał,
że
upaństwowienie przedsiębiorstw prowadzi
do
zaniku najlepszych ludzkich
inicjatyw,
zniechęca do
pracy,
przedsiębiorczości, sumienności, rozwijania talentów,
a
w
sferze
materialnej prowadzi do
powszechnego
ubóstwa?
.W
dążeniu do osiągnięcia
ziemskiego
raju
komunizm
posługiwał się każdym środkiem. „Stworzył
sobie
własną
moralność, którą Lenin sformułował
w
słowach: moralnym
jest
to, co
jest
pożyteczne
dla
komunizmu,
a
niemoralne to wszystko,
co
jest
dla komunizmu szkodliwe"8.
Prymas,
już w
okresie
międzywojennym, poznał okrucieństwo komunistycz-
nego
prześladowania Kościoła
w
sowieckiej Rosji. Pisał
o
polskich księżach,
na
czele
z
arcybiskupem
Janem
Cieplakiem, więzionych, dręczonych, sądzonych
i
ska-
zywanych.
Wielu
z
nich
zostało zesłanych na Wyspy Sołowieckie,
na
Syberię
czy
do
Taszkientu. Świątynie katolickie
zbezczeszczono.
Zrabowane
naczynia liturgiczne
przeznaczono
na
potrzeby komunistycznej
propagandy.
Szaty
liturgiczne wyko-
rzystywano
w
bluźnierczych pochodach ulicami Moskwy9.
* Por.
Z
notatnika Kardynała Augusta Hlonda, opr.
W.
Necel, Poznań
1995, s. 238, 338.
5
AAP, AH, AH III/12,
k. 156,
Dziennik
dotyczący działalności kardynała A. Hlonda
194.5-1948.
6 Por. Odezwa:
W
sprawie
przesilenia
gospodarczego, Poznań,
24.09.1931
r., [w:]
A.
Hlond,
Dzieia.
Nauczanie
1897-1948,1.1,
pod red.
J.
Koniecznego, Toruń
2003,
s. 302-303.
7 Por.
Z
notatnika Kardynała Augusta Hlonda,
s.
214-215.
8 Polskiemu wychodźstwu
w
Belgii
i
Francji
na
święta wielkanocne, Poznań,
12.03.1937 r., [w:]
A.
Hlond,
Dzieła...,
s. 577.
' Por. Komentarz do
listu
Ojca
Św.
Piusa
XI
w
sprawie prześladowań religijnych
w
Rosji,
skiero-
wanego
2.02.1930 r. do
kardynała Bazylego Pompilj, biskupa
Velletri
i
Wikariusza Generalnego
w Rzymie, Poznań,
12.02.1930
r., [w:]
A.
Hlond,
Dzieła...,
s. 260-261.
Kardynał August
Hlond
w
walce
o
duszę narodu...
Po
II
wojnie światowej
prymas
postrzegał
komunizm
jako ustrój narzucony
z zewnątrz przy pomocy przymusu
i
terroru,
prowadzący do uzależnienia Polski10.
Wraz
z
polskimi
biskupami August
Hlond
wskazywał
na
niebezpieczeństwo
materializmu,
który obiecywał
doczesne
szczęście
w
nowym ustroju
i
przedsta-
wiany był jako nowość. Materializm odrzucał
Boga,
istnienie ludzkiej
duszy,
war-
tości duchowe, nie uznawał świata nadprzyrodzonego,
wiecznego
celu człowieka,
negował chrześcijaństwo,
a
szczególnie walczył
z
Kościołem
katolickim.
Biskupi
przypominali,
że
ustroje mogą
i
powinny się zmieniać,
ale
nie może to prowadzić
ku
bezbożnictwu czy łamaniu
zasad
moralnych11.
Polska
powinna
być
nowoczesna,
sprawiedliwa, szczęśliwa,
wzbogacona
zdo-
byczami wiedzy
i
techniki,
kulturalna,
mądrze zorganizowana.
Ale
Polska
nie
może
być
bezbożna.
Polska
nie może
się
wyprzeć
swej
przynależności do świata
chrześcijańskiego.
Polska
nie może zdradzać chrześcijańskiego ducha
swych
dziejów.
Polska
nie może być komunistyczna.
Polska
musi pozostać katolicka12.
W
narodowym socjalizmie
i
komunizmie August
Hlond
widział dwie ideologie
stanowiące
dla
Europy śmiertelne niebezpieczeństwo: „Tylko odnowiona jedność
religijna
da
Europie nową moc oparcia się
takim
zjawiskom zagłady jak
hitleryzm,
bolszewizm"^.
W
zjawisku komunistycznego ateizmu
prymas
dostrzegał
ostateczny
rezultat
długiego
procesu
odchodzenia od chrześcijaństwa1'.
4.. Znajomość komunistycznych metod
walki
z
Kościołem
Kardynał wskazywał
na
podstępne metody propagowania
komunizmu.
Ustrój
ten
starał się przedstawiać
ludzi
wierzących jako ciemnych
i
zacofanych
przeciw-
ników postępu, ukazując jednocześnie Kościół jako wroga
ludu
pracującego. Nisz-
czenie
rodziny
i
odbieranie rodzicom prawa do wychowania własnych dzieci miało
doprowadzić
do
ukształtowania biernych obywateli komunistycznego
ustroju,
pozbawionych wiary
i
moralności. Próbowano niszczyć wiarę młodzieży, ucząc
ją
lekceważenia prawa
i
przykazań11"'. Ukryta
infiltracja
organizacji religijnych służyła
rozbiciu
jedności Kościoła.
Chrystusa
ukazywano
jako
ideowego
poprzednika
Marksa,
pierwszego
socjalistę,
a
nawet pierwowzór komunisty. Próbuje
się
godzić
10 Por.
Z
notatnika Kardynała Augusta Hlonda, op.cit.,
s. 332-334.
11 Por.
O
panowanie ducha Bożego
w
Polsce. Wielkopostny
list
pasterski episkopatu, Poznań
18.02.1946
r.,
[w:]
A.
Hlond,
Dzieia...,
s. 818-819.
ri
Ibidem,
s. 819.
r<
Z
notatnika Kardynała Augusta Hlonda, op.cit.,
s. 259.
w
Por. AAP, AH, AH
m/07, k 296,
Luźne notatki
1948 r.
's Por.
Polskiemu
wychodźstwu
w
Belgii
i
Francji
na święta wielkanocne, Poznań,
12.03.1937 r.,
[w:]
A.
Hlond,
Dzieła...,
s. 578.
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
Grzegorz
Bachanek
katolicyzm
z
hasłami nienawiści
klasowej
i
programową walką
z
wiarą
i
Kościołem
katolickim16.
August
Hlond
wskazywał,
w
jaki
sposób bolszewicy starali się zniszczyć Kościół
na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej,
na
które wkroczyli
17
września
1939 r.
Do
stosowanych
przez
nich
metod należały: konfiskata wszelkich dóbr material-
nych,
propaganda
wyśmiewająca
ludzi
wierzących, wyrzucanie
religii
ze
szkół,
usuwanie
ze
szkół krzyży albo
wieszanie
wokół
nich
portretów Lenina
i
Stalina,
próby zamykania kościołów, dążenie
do
złamania duchownych
i
świeckich,
nacisk
na
ateistyczne
wychowanie młodego pokolenia. Głównym
sposobem
działania
jest
powolny
ucisk,
spychanie
Kościoła
do
roli
podrzędnej, odbieranie wiary
przede
wszystkim młodym pokoleniom17.
Wobec perspektywy stopniowego, długotrwałego prześladowania,
prymas
wskazywał jako odpowiedź
zawierzenie
Matce Bożej Wspomożycielce Wiernych:
„Maryjo, wiernych Wspomożycielko! Napełnij
nas
gorliwością, która
nie
ustaje
przy
niepowodzeniach, wierna
jest
w
wielkich
i w
małych
rzeczach,
mężna
i
ufna
w
przeciwnościach, rozumna
i
odważna
w
trudnościach"18.
5.
Umocnienie polskiego
ludu
poprzez wielkie inicjatywy
duszpasterskie
Wobec niebezpieczeństwa ateizacji
w
okresie
powojennym,
prymas
podejmował
szereg
inicjatyw skierowanych
do
całego narodu. Najważniejszą
z
nich
był Akt
Poświęcenia Narodu
Polskiego
Niepokalanemu
Sercu
Maryi.
Decyzja
została pod-
jęta
podczas
Konferencji Episkopatu
3-4
października
1945 r.
Centralny
akt
poświęcenia dokonał
się na Jasnej
Górze
8
września
194.6 r.t
gromadząc ponad
milion
pielgrzymów. Inną inicjatywą były obchody jubileuszu
950-lecia
śmierci
męczeńskiej
Św.
Wojciecha. Główne uroczystości odbyły
się 11
lutego
194.7 r.
w
Gnieźnie
i
zgromadziły cały episkopat
oraz
około
100
tysięcy wiernych
z
całego
kraju.
Dużą wagę przykładał
prymas
do poświęcenia narodu
na
nowo
Sercu
Jezuso-
wemu,
planowanemu
na
lata
1948-1950.
Pierwszym etapem miało być poświęcenie
rodziny,
później parafii, diecezji,
a
wreszcie
całego narodu1<J.
W
tych
inicjatywach
16 Por.
A.
Hlond,
O
życie
katolickie
na
Śląsku.
List
pasterski
do
Wielebnego Duchowieństwa
i
wiernego
ludu,
1.03.1924 r., [w:]
Ks. August Hlond
na
Górnym Śląsku
1922-1926,
Listy
pasterskie
-
odezwy
-
przemówienia, opr.
J.
Myszor, Katowice
2013, s. 71.
17 Por. AAP, AH, AH
IH/04.,
k.
137, F.
Chrzanowski,
Ks. Prymas
Hlond
o
walce bolszewików
z
reli-
gią
i
polskością
na
okupowanych
ziemiach
wschodnich Rzeczypospolitej (specjalny wywiad
dla
„Narodowca",
1940
r.).
18 AAP, AH, AH
m/01,
k.
258,
A.
Hlond,
Akt ofiarowania
Wielkopolskiej
Akcji
Katolickiej
w
opiekę
Maryi,
Królowej Apostołów
z
okazji
Zjazdu Katolickiego
w
Borku,
6-7.07.1935 r.
19 Por.
J.
Konieczny,
W.
Necel, Sługa Boży August Hlond, Poznań
1994, s. 75-77.
Kardynał August
Hlond
w
walce
o
duszę narodu.
widoczne było pragnienie dotarcia
do
szerokich
rzesz
narodu
i
umocnienie
go na
czas
trudnej
walki.
August
Hlond
dostrzegał
znaczenie
polskiego
ludu:
(...) katolicyzm
polski,
jakkolwiek nazywany płytkim, opiera
się na
silnych
podstawach. Wskazują na
to
nawrócenia
w
godzinę śmierci, które zachodzą nawet
u
zdawałoby
się
zatwardziałych grzeszników!
Polski
robotnik
ma
serce
katoli-
ckie
- i to
jest
wielka...
różnica między
nami
a
krajami
Zachodu. Lud jest nadzieją
polskiego katolicyzmu. Więc
do
ludu!
do
ludu!
do
ludu!20.
6. Odbudowa życia religijnego po
zniszczeniach
II wojny
światowej
i
dramacie przesiedleń
W
trudnych
latach powojennych
prymas
pragnął przyczynić
się do
wielkiego
dzieła odbudowy
kraju
z
wojennych zniszczeń. Pragnął Polski rozwijającej
się,
trwającej
w
prawdzie,
cnocie
i
wolności, zjednoczonej
we
wspólnym działaniu,
do
której odnajdzie drogę
powrotu
każdy
z
polskich tułaczy. Cieszył się, że
Polska
trwa
przy
Chrystusie, widząc
w
Nim
swego
Wodza, Króla
i
Boga21.
August
Hlond
włączył się
w
wielkie dzieło odbudowy stolicy
kraju.
24
kwietnia
1947
r.
powołał
do
istnienia Radę Prymasowską Odbudowy Kościołów
Warszawy.
W
swoim orędziu
z 24
czerwca
1947 r.
przypominał
o
zburzeniu dziesiątków war-
szawskich
kościołów
i
kaplic.
Do
współudziału
w
dziele
podnoszenia
ich z
ruin
wzywał katolików
Warszawy,
parafie
podmiejskie,
diecezje
i
parafie
całego
kraju,
zakony
i
zrzeszenia
katolickie,
a
także rodaków
za
granicą22.
Bardzo
sprawnie
i
szybko
przeprowadził zmiany organizacji kościelnej
na
zie-
miach
zachodnich.
Po
powrocie
do
Polski
20
lipca
1945 r. w
ciągu niecałego mie-
siąca doprowadził
do
rezygnacji większości dotychczasowych rządców diecezji
i
powołał administratorów apostolskich. Dekrety wręczył nominatom
w
wigilię
uroczystości Wniebowzięcia NMP
- 14
sierpnia
194.5 r.- w
Poznaniu. Wybrał
ludzi
utalentowanych, pracowitych, gorliwych
w
działalności apostolskiej, wiernych
Kościołowi, księży: Karola
Milika,
Andrzeja Wronkę, Edmunda Nowickiego,
Teo-
dora
Benscha
i
Bolesława Kominka.
Wobec
dramatycznego
braku kapłanów zachęcał księży
do
udawania
się na
wspomniane tereny,
l
września
194.5 r.
zwrócił
się z
apelem
do
duchowieństwa
20 AAP, AH, AH
HI/08,
k. 84.,
Streszczenie przemówienia
J.
Em. Ks. Prymasa
na
zebraniu
Unii
Apostolskiej,
22.12.1947 r.
Por.
Przemówienie wigilijne wygłoszone przez radio, Watykan
24.12.1946 r., [w:] A.
Hlond,
Polska
w
wizji wigilijnej. Myśli bożonarodzeniowe, opr.
J.
Krzystek, Warszawa
1990, s.
40-41.
22 Por. Orędzie
do
Polaków
w
kraju
i za
granicą
w
sprawie odbudowy kościołów warszawskich,
[w:]
A.
Hlond,
Daj mi
dusze. Wybór pism
i
przemówień
1897-1948, opr. S.
Kosiński, Łódź
1979,
s.
301-304.
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
Grzegorz
Bachanek
archidiecezji poznańskiej i gnieźnieńskiej, by podjęło opiekę duchową nad
Pola-
kami
na nowych ziemiach.
Podczas
październikowej konferencji episkopatu uchwa-
lono,
że poszczególne
diecezje
będą oddawać kapłanów na potrzeby Ziem Zachod-
nich
i Północnych^.
24.
maja
1948 r.
prymas
skierował do katolickiej ludności ziem przyłączonych
orędzie, w którym zachęcał do niepoddawania się lękom, do ufności i spokoju
w
budowaniu polskiej przyszłości
tych
ziem. Podkreślał, że Kościół w żaden sposób
nie
jest
przeciwny przynależeniu
tych
ziem do
naszego
kraju.
Przypominał
listy
papieża
Piusa
XII pełne życzliwości
wobec
Polaków, współczucia
wobec
ich wojen-
nych
cierpień,
troski
o potrzeby duchowe i materialne przesiedlonych ze wschod-
nich
ziem Polski. Zachęcał do
przebaczenia,
wyrzeczenia
się nienawiści i
zemsty.
Śląc
swoje
błogosławieństwo tak autochtonom, jak i osiedleńcom, wzywał do bra-
terstwa i szacunku
wobec
każdego człowieka24.
7.
Troska
o chrześcijańskie dziedzictwo
W
liście pasterskim „Na
950-lecie
śmierci męczeńskiej Św. Wojciecha"
prymas
wskazywał aktualność postaci i
idei
świętego, przypominając o początkach chrześ-
cijańskiej Polski. Zwracał uwagę na zagrożenie ze strony wojującego bezbożnictwa,
które urąga
Bogu
i próbuje usunąć ze wszystkich dziedzin życia i
kultury
ślady myśli
religijnej.
Podkreślał, że to
nowoczesne
pogaństwo
jest
czymś zupełnie
innym
niż
bałwochwalstwo
naszych
słowiańskich przodków. Straszliwym przejawem
tego
nowego
bezbożnictwa był ucisk polskiego życia kościelnego ze strony Adolfa
Hit-
lera. Po klęsce hitlerowców
sytuacja
Kościoła w
Polsce
pozostaje
niejasna.
Warto
ufać,
że uda się odnaleźć właściwy sposób ułożenia stosunków z państwem, ale
powinniśmy być też przygotowani na niebezpieczeństwo nowych prześladowań.
Prymas
zachęcał do współodpowiedzialności wiernych za los Kościoła, do
współpracy z hierarchią w ramach
Akcji
Katolickiej,
w apostolstwie charytatyw-
nym,
w odpowiedzi na
religijne,
moralne i społeczne potrzeby
ludu,
do
modlitwy
za
Kościół. Przypominał o potrzebie kształtowania katolickiego sumienia, o koniecz-
ności
powrotu
do etycznych ideałów chrześcijaństwa w sytuacji demoralizacji
związanej z okrucieństwami wojny, przesiedleniami, nędzą, ale także propagandą
zła i celową demoralizacją21"'. W ten sposób wskazywał na konieczność
konfrontacji
ze wzbierającą falą pogaństwa na płaszczyźnie
osobistej
i społecznej moralności.
Ti Por. J. Krętosz, Prymas
Polski
August Hlond - twórca polskiej organizacji kościelnej na ziemiach
zachodnich
i pófrtomycfi po II wojnie światowej, [w:] Ksigdz kardynał
dr
August Hlond Prymas Polski. Dzia-
łalność i dzieła, Katowice 1998, s.
70-75.
2* Por. A.
Hlond,
Dzieła, 1.1, Nauczanie
1897-1948,
Toruń
2003,
s.
874-878.
25
Por.
List
pasterski
na 950-lecie śmierci męczeńskiej Św. Wojciecha, Warszawa,
10.03.1947
r.,
[w:] A.
Hlond,
Dzieła..., s.
850-858.
Kardynał August
Hlond
w
walce
o duszę narodu...
August
Hlond
wzywał katolików:
Nosimy dumnie imię wiernych. Ta wierność Chrystusowi i Kościołowi prze-
trwała
wieki,
a ostatnio wytrzymała bez drgnięcia uderzenie hitlerowskie. Może
być jeszcze wystawiona na nowe próby. Czy gotowiśmy trwać przy Kościele, jak
praojcowie i jak wczorajsi męczennicy, w dobrej i złej
doli,
w wiernym oddaniu,
za
każdą cenę, mimo wszystko? Czy gotowiśmy w potrzebie stanąć w obronie
wiary, świętości i Kościoła?26.
Prymas
zwracał się do
Polek,
a szczególnie do kobiet
Warszawy.
Dostrzegał ich
głębokie cierpienie i udział w
walce
podczas
II wojny światowej. Zachęcał do strze-
żenia świętości i trwałości polskiej rodziny, przekazywania dzieciom dziedzictwa
wiary, umacniania moralnej tężyzny narodu, udziału w budowaniu polskiej pań-
stwowości na
zasadach
moralności chrześcijańskiej, a także do
pracy
nad odrodze-
niem
kultury
chrześcijańskiej
oraz
pomocy potrzebującym. Wzywał do umacniania
nadziei i sił na
modlitwie
i w sakramentach, do naśladowania Najświętszej
Maryi
Panny
w uwielbieniu
Boga.
Podkreślał równe prawa polskiej kobiety z mężczyzną
w
życiu społecznym i politycznym27. Wołał: „Zdecydowaną postawą wzmacniajcie
zagrożone
pozycje
wiary. Stójcie niezłomnie z Kościołem w tę wielką godzinę
»woj en Pańskich« {i Król. 18, 17), kiedy cały
nasz
glob ogarnęła walka o
Boga
i
o człowieka, o uczciwe
zasady
życia i o promienne
jutro
świata"28.
0 wielkiej
trosce
Augusta Hlonda o wiarę polskiej młodzieży świadczą choćby
jego
działania
duszpasterskie.
W ostatni dzień
swojej
pracy
duszpasterskiej
-
13 października 194.8 r. - spotkał się z młodzieżą akademicką zamieszkującą dom
sióstr urszulanek. Ostatnią niedzielę
swojej
działalności spędził w kościele
akade-
mickim
św. Anny. Przekazał tam młodzieży relikwie św. Władysława z Gielniowa,
wzywając do obrony świętej wiary21*.
8.
Troska
o jedność Kościoła
W
trudnych
latach powojennych
prymas
starał się podtrzymywać koresponden-
cję ze Stolicą Apostolską. Czynił to za pośrednictwem placówek dyplomatycznych
państw zachodnich w Warszawie, korzystając z pomocy zaufanych osób, wyjąt-
kowo
tylko
posługując się połączeniem telegraficznym. Utrzymywanie tej kore-
spondencji wiązało się z wieloma niebezpieczeństwami. Ojciec Leonard Tatara,
26
List
pasterski na 950-lecie śmierci męczeńskiej św. Wojciecha, Warszawa,
10.03.1947
r., [w:]
A.
Hlond,
Dzieła..., s. 856.
Por.
A.
Hlond,
Zadania kobiety
katolickiej
w Polsce
dzisiejszej.
Przemówienie wygłoszone
w kościele M.B. Zwycięskiej w Warszawie na
Ramionku
w
dniu
23.06.1946
r., Warszawa-Kamionek
1946, s. 3-11.
25
Ibidem,
s. 10.
29 Por. A. Baraniak, Ostatnie chwile Ks. Prymasa, Warszawa [b.r.w.], s. 3.
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
Grzegorz
Bachanek
franciszkanin przewożący pocztę, w czerwcu 194.8 r. wpadł w ręce UB, został
aresz-
towany i
skazany
na pięć lat więzienia^0.
Prymas
dbał o zachowanie solidarnej postawy episkopatu
wobec
poczynań
rządu. Z
wielkim
szacunkiem odnosił się do metropolity krakowskiego kardynała
Sapiehy,
konsultując z nim ważniejsze
sprawy
Kościoła w
Polsce.
Konferencja Epi-
skopatu odbywająca się
22-24
maja 1946 r. ustaliła, że biskupi powinni komuniko-
wać się z władzami tylko w
sprawach
własnych diecezji, a
sprawy
dotyczące całego
Kościoła kierować do Konferencji Episkopatu lub Komisji Głównej^1.
W
trosce
o jedność Kościoła i dla zapobieżenia wykorzystywaniu autorytetu
kapłana
przez
władze komunistyczne, z inicjatywy
prymasa
został wydany dekret
o konieczności pisemnej zgody biskupów na działalność polityczną duchownych12.
9. Chrześcijańska nadzieja
Prymas
miał świadomość nieuniknionej konfrontacji z komunistycznym zagro-
żeniem. Patrzył jednak na sytuację w świetle wiary, ufając w moc
Boga
i w Nim
pokładając nadzieję. W liście do biskupa Józefa Gawliny z 1947 r.
pisze:
„tu w kraju
poza
niektórymi ulgami na pewnych odcinkach napór komunizmu trwa i
wzmaga
się.
Tylko do
duszy
narodu dobrać się nie mogą"33.
Prymas
idzie z ufnością w przy-
szłość przekonany o ostatecznym zwycięstwie
Boga:
„w końcu zwycięży Bóg, bo to,
co się z Bogiem i człowiekiem kłóci, załamie się. Z
chaosu
wyprowadzi nas światło
Ewangelii i
wszechmocna
opieka
Matki
Najświętszej"^.
Zasadniczym celem,
jaki
stawiał przed polskimi kapłanami,
jest
głęboka religijność
narodu.
Temu zadaniu warto poświęcić cały swój
czas
i wszystkie siły, natomiast
losy Polski w znaczeniu wielkiej
polityki
pozostawić Panu Bogu i Niepokalanej^.
W
jego
działaniach i nauczaniu dominowała perspektywa religijna.
Gdy umiera w dzień święta
Matki
Boskiej
Szczęśliwej Śmierci 22 października
1948 r., zgromadzonych wokół niego zachęca do zaufania Panu Bogu a nie
ludzkim
Por.
J.
Pietrzak,
Pełnia
prymasostwa.
Ostatnie
lata
prymasa
Polski
kardynała
Augusta
Hlonda
1945-1948,
1.1, Poznań 2009, s.
332-333;
Por. Korespondencja Augusta Hlonda i)ózefa
Gawliny
w farach
1924-1948,
opr.
J. Myszor, J.
Konieczny,
Katowice
2003,
s. 272.
31 Por. J.
Pietrzak,
Pełnia prymasostwa..., s.
322-326.
32 Por. AAP, AH, AH
111/12,
k. 297,
Dekret
w sprawie udziału księży w życiu politycznym,
7.08.1946
r.
"
List
A.
Hlonda
do
biskupa
Józefa Gawliny, Warszawa, maj 194.7 r., [w:] Korespondencja Augusta
Hlonda
i
Józefa Gawliny w latach
1924-1948,
op.cit.,s. 255.
«
List
do ks.
Franciszka
Cegiełki, Poznań,
4.01.1946
r., [w:] A.
Hlond,
Sanctificemini Adhuc...,
Wybór
myśli z korespondencji
1939-1948,
cz. II, opr. S. Kosiński, Ląd 1976, s. 327.
& Por.
List
do ks. Czesława Wędziocha,
Gniezno,
14.10.1947
r., [w:] A.
Hlond,
Sanctificemini
Adhuc...,
s.
331-332.
Kardynał August
Hlond
w
walce
o duszę narodu...
siłom. Wzywa do
modlitwy,
szczególnie różańcowej: „z różańcem w ręku módlcie
się o zwycięstwo
Matki
Boskiej"-16.
Następca Augusta Hlonda,
prymas
Stefan
Wyszyński, przypomniał słowa umie-
rającego: „Walczcie,
walczcie
pod opieką
Matki
Najświętszej. Nie
rozpaczajcie,
nie
opuszczajcie
rąk, trwajcie wiernie i pamiętajcie, po mojej śmierci zwycięstwo, gdy
przyjdzie,
będzie to zwycięstwo
Matki
Najświętszej"37. W
testamencie
odchodzą-
cego
A. Hlonda dostrzegł jakby proroczą wizję dotyczącą przyszłości Polski i wiąże
ją z działaniem
Matki
Bożej. Kardynał Wyszyński odczytał te słowa jako zachętę do
jednoczenia Polaków wokół Bogurodzicy. Jej przypisuje wierność narodu Chrystu-
sowi i Kościołowi, a także zwycięstwo,
jakim
był wybór na Stolicę Piotrowa
syna
polskiej
ziemi,
lana Pawła
II.
10. Problem opuszczenia
kraju
w latach okupacji
Udanie się na emigrację w latach okupacji hitlerowskiej spotykało się i spotyka
z różnymi ocenami. Pojawiały się oskarżenia o
opuszczenie
prześladowanej
owczarni^8.
Z drugiej strony przypominano, że
opuszczenie
kraju
przez
prymasa
we wrześniu 1939 r. umożliwiło mu przeciwstawianie się
propagandzie
antypol-
skiej
poprzez
działalność publicystyczną, informowanie Stolicy Apostolskiej i
opinii
publicznej Zachodu o sytuacji Polaków i polskiego Kościoła pod okupacją niemiecką.
Prymas
rozwinął szeroką działalność charytatywną, opiekując się uchodźcami3^.
Jednak
warto zastanowić się nad znaczeniem
czasu
emigracji Augusta Hlonda
dla przygotowania na
trudny
okres
naporu
komunizmu.
Prymas
mógł duchowo
umocnić się w Lourdes, przemyśleć nadchodzące zmiany społeczno-polityczne,
znaleźć odpowiedź na niebezpieczeństwa komunistycznej
propagandy,
a także
otrzymać
nadzwyczajne
uprawnienia, które odegrały istotną rolę w przetrwaniu
Kościoła w
okresie
PRL.
Po
uwolnieniu
z
niewoli
niemieckiej 24 kwietnia 194.5 r. August
Hlond
udał się
do Rzymu. Tutaj
kilkakrotnie
prowadził rozmowy z papieżem
Piusem
XII doty-
czące problemów Kościoła w
Polsce
związanych ze zniszczeniem
kraju,
radykal-
nymi
zmianami granic i przesiedleniami ludności
oraz
wyzwaniem ze strony
36 Por. Zgon i pogrzeb
ks.
kardynała dr Augusta Hlonda prymasa Polski, Warszawa 1949.
37
S. Wyszyński, Zwycięstwo przyszło, a jest to zwycięstwo Maryi,
Rzym,
22.10.1978
r., [w:]
S. Wyszyński, „...z głęboką perspektywą w dal" Przemówienia, kazania i wspomnienia Sługi Bożego
kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski o Słudze Bożym kard. Auguście Hlondzie, Prymasie Polski,
opr. W. Necel, Szczecin 1998, s. 184.
38
Por. T. Żychiewicz, Żywoty, 1.1,
Kalwaria
Zebrzydowska 1985, s. 193.
39
Szeroką działalność prymasa w latach II wojny światowej omawia J. M.
Roth.
Por. J. M.
Roth,
Społeczno-polityczna działalność prymasa Polski Augusta
Hlonda
w latach 1939-19Ą.5, Toruń
2009.
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
Grzegorz
Bachanek
komunizmu^0.
8 lipca 1945 r. otrzymał
nadzwyczajne
uprawnienia, na mocy któ-
rych
mógł na całym
polskim
terytorium,
szczególnie w sytuacji braku łączności
ze Stolicą Apostolską, udzielać
wielu
łask i
dyspens,
a nawet mianować
admini-
stratorów apostolskich
oraz
udzielać
administratorom,
jak i wikariuszom
kapi-
tulnym,
władzy biskupa
rezydencjalnego.
W
razie
konieczności, na przykład
w
sytuacji pozbawienia możliwości wykonywania
funkcji,
uprawnienia te mogły
być
delegowane
w części lub w całości na inną osobę. W przypadku braku proble-
mów z nawiązaniem łączności telegraficznej z
Rzymem
mógł rozwiązywać
prob-
lemy, podobnie jak czynią to przedstawicielstwa
papieskie41.
W udzieleniu
tych
nadzwyczajnych uprawnień widoczna
jest
zdolność przewidywania zarówno pry-
masa
Hlonda,
jak i papieża w odniesieniu do możliwych trudności w życiu Koś-
cioła pod panowaniem
komunizmu.
11. Postawa odwagi i dystansu, ale równocześnie
szacunku
i
gotowości do rozmowy wobec rządzących
Prymas
starał się unikać sytuacji, które mogłyby być rozumiane jako poparcie
nowej władzy. Po ukonstytuowaniu się
pierwszego
sejmu odmówił przejechania się
odkrytym
pojazdem
ulicami
Warszawy
z nowo wybranym prezydentem PRL
Bole-
sławem Bierutem'2.
Prymasa
Hlonda cechowała
odwaga
wobec
materialistycznej
ideologii
i prób
przywłaszczania
sobie
przez
państwo zwierzchnictwa nad Kościołem, łamania
jego
praw: „Kościół nie
powinien
szukać spokoju i dobrych czasów. Ma pójść na walkę
z duchem materializmu i bez wylęknienia mocować się z propagandą zła "^.Widział
konieczność przeciwstawienia się
skierowanej
przeciw Kościołowi propagandzie,
odpowiedzi na
oszczerstwa,
obrony prześladowanych, a równocześnie z
szacun-
kiem
odnosi się do państwa,
jego
praw i przedstawicieli^.
W
relacjach z ludźmi
polityki
widoczny był u
prymasa
spokój, stanowczość
w
kwestiach
zasadniczych,
poczucie
własnej godności a równocześnie otwartość na
rozmowę, jeśli
tylko
nie
zostanie
ona propagandowo wykorzystana, np. na
list
związanej ze środowiskiem PAX-u redakcji „Słowa
Powszechnego",
zwracającej się
z prośbą o
wyznaczenie
księdza doradcy, odpowiada odmownie, ale równocześnie
4«
Por. J. Krętosz, Prymas Polski August Hlond - twórca polskiej organizacji kościelnej na ziemiach
zachodnich
i pófnocnych po U wojnie światowej, [w:] Ksiądz fcardynaf
dr
August fflond Prymas Polski. Dzia-
łalność i dzieła, Katowice 1998, s.
68-69.
/|] Por. Prymas Polski Kardynał August Hlond Bogu i Ojczyźnie, pod red. J. M.
Olberta,
Gdańsk
2004,
s.
232-234.
42 Por. R. Brzezińska, Ku zwycięstwu, op.cit., s. 97.
M
Z notatnika Kardynała Augusta Hlonda, op.cit., s. 326.
44 Por.
ibidem,
s. 331.
Kardynał August
Hlond
w
walce
o duszę narodu...
zaprasza
redaktora
naczelnego
na prywatną rozmowę i pozytywnie wypowiada się
o dobrych intencjach członków redakcji powstającego pisma41"'.
12. Wnioski
W
trudnym
okresie
powojennym Kościół polski musiał odnaleźć odpowiedź na
moralne i duchowe zniszczenia II wojny światowej, dramat przymusowych prze-
siedleń milionowych
rzesz
ludności i
wreszcie
na niezwykle groźne wyzwanie ze
strony
ateistycznego
komunizmu, którego przedstawiciele sięgają po władzę nad
krajem.
Prymas
Polski August
Hlond
patrzył na Polskę przede wszystkim w per-
spektywie religijnej. Dzięki temu nie tracił nadziei, w sytuacjach po ludzku
bezna-
dziejnych.
Przede
wszystkim odwoływał się do narodu, do szerokich
rzesz
pol-
skiego
ludu.
Szczególne
znaczenie
ma
tutaj
Akt Poświęcenia Narodu
Polskiego
Nie-
pokalanemu
Sercu
Maryi.
Opuszczenie kraju w latach okupacji spowodowało
szereg
ataków na osobę pry-
masa,
ale umożliwiło otrzymanie nadzwyczajnych uprawnień, które pomogły
w
sprężystym kierowaniu Kościołem polskim w tych trudnych
czasach.
Prymas
często wypowiadał się w kwestiach społecznych, zwracał się do narodu
w
starannie przygotowanych, napisanych piękną polszczyzną, listach pasterskich.
Starał się, w świecie narastającej cenzury, w mądry, spokojny sposób odpowiadać
na propagandowe ataki komunistów.
« Por. AAP, AH, AH IV/02, k.
283-284.,
Odpowiedź kardynała A. Hlonda redakcji „Słowa
Powszechnego" wydawanego przez Spółkę Wydawniczą „Pax".
Czas
próby Kościół
katolicki
w
okresie
PRL
pod red. Wojciecha Polaka
Arkadiusza
Czwołka
Sylwii
Galij
- Skarbińskiej
Czas
próby
Kościół katolicki
w okresie PRL
Toruń 2017
Redakcja
naukowa:
Wojciech
Polak, Arkadiusz Czwołek, Sylwia Galij-Skarbińska
Recenzenci:
prof.
dr
hab. Mirosław Golon
dr
hab. Piotr Grochmalski, prof. UMK
Korekta, opracowanie graficzne, skład:
Jagiellońskie Wydawnictwo Naukowe
ul.
Szosa
Bydgoska
50
87-100
Toruń
Copyright
by
Redaktorzy
&
Autorzy
Publikacja sfinansowana
ze
środków Województwa Kujawsko-Pomorskiego
s^(./
I
WOJEWÓDZTWO
KUJAWSKO-POMORSKIE
ISBN:978-83-65824-OI-1
Wydawca:
Jagiellońskie Wydawnictwo Naukowe
Spis treści
Wstęp 7
Wykaz skrótów 11
Grzegorz
Bachanek
Kardynał August Hlond
w
walce
o
duszę narodu
w
latach
1945-1948
15
Cecylia
Kuta
Relacje
„Tygodnika Powszechnego" oraz Stowarzyszenia
PAX
z
hierarchią Kościoła katolickiego
w
Polsce
w fatach
1945-1989
27
Stefan
Pastuszewski
„Okołokatołickie" związki wyznaniowe jako mimowolny
i
świadomy
sojusznik
komunistów
w
walce
z
Kościołem rzymskokatolickim
w Polsce
w
łatach
1944-1989 49
Kinga Lisowska
Program naukowo-wychowawczy Niższego Seminarium Duchownego
w Wejherowie versus program średniej szkoły państwowej
w latach
1948-1957
79
Arkadiusz Czwolek
Ksiądz Stefan Trzciński
-
„wróg Polski Ludowej".
Sprawa odwołania kanclerza kurii chełmińskiej
w 1953 r. 95
Elżbieta Wojcieszyk
Nielubiany
hierarcha
-
aparat represji
PRL
wobec
arcybiskupa Jerzego Stroby
w
latach
1958-1990
119
Monika
Komaniecka
Ojciec
Krzysztof
Michałowski
w
sieci tajnych służb.
Wybrane zagadnienia współpracy
139
Daniel
Gucewicz
Połski rok
1966.
Ku syntezie obchodów polskiego tysiąclecia
155
Łucja Marek
„Teczki
na
parafie" jako forma działań operacyjno-dokumentacyjnych
Służby Bezpieczeństwa
173
Marcin
Kasprzycki
SB
i
partia wobec naboru
do
wyższych seminariów duchownych
w latach sześćdziesiątych
i
pierwszej polowie lat siedemdziesiątych
XX
w.
w województw ie krakows kim
193
Michał Białkowski
Początki odnowy posoborowej
w
Kościele katolickim
w
Polsce
(do
1971
r.).
Zarys wybranych problemów
215
Jan
Wiśniewski
Rozwój duszpasterstwa akademickiego
w
Polsce
w
latach
1976-1981.
Zarys problematyki
247
ks. Michał Damazyn
„Wolność"
i
„Naród"
w
homiliach sufragana gnieźnieńskiego,
biskupa
Jana
Michalskiego
w
latach
1976-1978
267
Przemysław Ruchlewski
Tajny współpracownik „Kowalik"
-
agent idealny
281
Wojciech
Polak
Kościół katolicki wobec wprowadzenia stanu wojennego
w
Polsce
311
Marta
Marcinkiewicz
Kościół zaszantażowany? Internowanie duchownych
w
stanie wojennym
339
Jacek
Słupczyński
Osobowe
Źródła Informacji Departamentu
I
MSW
PRL
na
tzw.
kierunku watykańskim
w
latach osiemdziesiątych
XX w.
Przypadek ojca Konrada Hejmo
-
próba podsumowania
357
Patryk Pleskot
Następny
po
Popiełuszce. Wokół śmierci księdza Stefana Niedzielaka
381
Mariusz Krzysztofiński
Arcybiskup Ignacy Tokarczuk wobec wydarzeń
1989
r.
4-05
Paweł Machalski
Nie tylko
w
PRL. Ataki
na
Kościół
i
sferę sacrum
w
III
RP
419
Anna Czarnomska
Dyskusja
w
sprawie konkordatu Polski
ze
Stolicą Apostolską
wiatach
1990-1998
4-4-1
Noty
o
autorach
4.65
