Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex in the context of Polish landscapes of the 17th- and 18th-century residential gardens

Full text

2020
3(63)
DOI: 10.37190/arc200302
Wprowadzenie
Ogrody łowieckie, zwane również zwierzyńcami, od
zawsze były ważną częścią ogrodów królów i magnaterii.
Stanowiły one swego rodzaju potwierdzenie statusu wład-
cy, podkreślając swoją kompozycją, programem funkcjo-
nalnym prestiż rządzącego. Założenia te wpisywały się
w kanon spędzania wolnego czasu przez arystokrację,
pełniąc funkcję siedziby letniej magnata, w której właści-
ciel mógł oddawać się nie tylko polowaniom, ale także
obserwacji świata natury, kontemplacji i sztuce. Najstar-
sze parki łowieckie na ziemiach polskich powstawały już
od wieku XVI. Szczególna popularność tego typu założeń
ogrodowych datowana jest na terenie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów na wiek XVIII [1, s. 105]. Była ona wy-
nikiem zamiłowania do polowania króla Augusta II i Au-
gusta III z dynastii Sasów [2, s. 265].
Nie bez znaczenia dla sposobu kształtowania założeń
parków łowieckich był wpływ zastosowanych kompozycji
radialnych (z centralnym placem) i wachlarzowych w Wer-
salu, Karlsruhe, Poczdamie czy Carskim Siole [1, s. 109].
Kluczowa w założeniach ogrodowych tego okresu stała się
Kamila Lucyna Boguszewska*
Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu
na tle kompozycji XVII- i XVIII-wiecznych
polskich ogrodów rezydencjonalnych
Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex
in the context of Polish landscapes of the 17th- and 18th-century
residential gardens
* ORCID: 0000-0002-1513-2490. Wydział Budownictwa i Archi-
tektury Politechniki Lubelskiej / Faculty of Civil Engineering and Ar-
chitecture, Lublin University of Technology, e-mail: k.boguszewska@
pollub.pl
Introduction
Hunting parks, also known as wildlife parks, have al-
ways been the domain of kings and magnates. They served
as a status symbol of a ruler building their prestige with
their functionalities and landscape. These complexes were
part of the aristocratic way of spending free time often
being a summer residence of a magnate which was em-
phasised by a rich functional programme based on hunt-
ing, observations of nature, contemplation and art. The
oldest hunting parks in Poland were established as early
as in the 16th century. The garden complexes of this type
were particularly popular in the Kingdom of Poland in the
18th century [1, p. 105] reecting the love for hunting of
the Saxon dynasty, especially King Augustus II the Strong
and Augustus III of Poland [2, p. 265].
Radial (with a central square) and circular (fan-like)
layouts used in Versailles, Karlsruhe, Potsdam and Tsar-
skoye Selo [1, p. 109] have had a very strong inuence
on the manner of shaping the hunting park complexes.
The idea of layout unity and an attempt to create mul-
ti-element linked systems in which the surrounding land-
scape complemented the park, thus illustrating the idea
of absolute power [3, p. 10], became crucial in the gar-
den complexes of that period. The grandeur and scale of
the garden complexes determining the urban planning in
a very rigorous manner and the unrelenting popularity of
the garden art models signicantly inuenced the transfer

22 Kamila Lucyna Boguszewska
„idea jedności kompozycyjnej” i próba tworzenia wielo-
elementowych układów sprzężonych, w których otacza-
jący krajobraz stanowił dopełnienie parku, ilustrując tym
samym „ideę władzy absolutnej” [3, s. 10]. Rozmach i ska-
la założeń ogrodowych determinująca w sposób bardzo
rygorystyczny urbanistykę zakładanych zespołów oraz nie-
słabnąca popularność wzorników sztuki ogrodowej wpły-
nęły w sposób znaczny na przenoszenie schematów ukła-
dów na ziemie polskie (Różana, Alba, Wolborz, Otwock
Wielki, Ostrów koło Krystynopola, Ujazdów, Natolin) [1,
s. 106–108]. Zasady kształtowania tego typu założeń ogro-
dowych wiązały się ściśle z topograą, roślinnością i wa-
runkami hydrologicznymi obszaru. Za czasów Augusta II
istniały dwa typy kompozycji parków łowieckich: krajo-
brazowe – stanowiące najstarszą formę parków do polowań
(Ujazdów, Królikarnia, Marymont, Na Kępie, Zwierzy-
niec koło Zamościa) i wachlarzowe (Ujazdów i Natolin).
Układ przestrzenny założeń uzależniony był od gatunków
hodowanych zwierząt [2, s. 279–281]. Szczególnie pożą-
dane były tereny, gdzie różnica względnej wysokości po-
zwalała na lokalizację pałacu bądź dworu na wzniesieniu
stanowiącym pierwszy taras zapewniający mieszkańcom
szeroką perspektywę i powiązania widokowe – kluczowe
przy kompozycji barokowych założeń magnackich. Ogród
ze zwierzyńcem i niezbędną infrastrukturą lokalizowany
był poniżej. Przykładem tego typu rozwiązań były zespo-
ły pałacowo-parkowe na Skarpie Warszawskiej [2, s. 266],
która zapewniała powiązania widokowe z Wisłą, a także
stanowiła dobrą ekspozycję pałaców [3, s. 11]. Zwierzyńce
krajobrazowe (wydzielone palisadą) oparte były najczę-
ściej na planie zbliżonym do prostokąta bądź wielokąta.
Umiejscawiano je przeważnie na terenie o zróżnicowanej
topograi i dostępności wody. W ich przestrzeni sytuowa-
no altany, kopce stanowiące punkty widokowe oraz budo-
wano sztuczne kanały wodne, które oprócz funkcji kom-
pozycyjnej i estetycznej pełniły funkcję utylitarną (wody
pitnej dla zwierząt), a także tworzyły rodzaj naturalnej gra-
nicy oddzielającej „dziki inwentarz” od rezydencji i ogrodu
regularnego [2, s. 280, 281]. Do właśnie tego typu założeń
należy ogród łowiecki rodziny Zamoyskich w Zwierzyńcu.
Materiały i metody
Wykorzystując bogaty materiał źródłowy pozyskany
w wyniku przeprowadzonych kwerend archiwalnych (ana-
lizie poddano zachowane materiały kartograczne: począw-
szy od najstarszego planu Zwierzyńca autorstwa Miega z lat
1778–1793, poprzez plany późniejsze z lat 1829–18301
oraz z 18562 znajdujące się w zasobie Archiwum Państwo-
wego w Lublinie, a także plany Zwierzyńca z kolekcji pry -
watnych, między innymi: „Plan osady Zwierzyniec z koń-
ca lat dwudziestych autorstwa Mirosława Rybickiego”3),
1 Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Pań-
stwie Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–
30 objętym.
2 Plan Ogrodów Zwierzynieckich przez Ocjalistów i inne osoby
używane 1856.
3 Plan osady Zwierzyniec n/Wieprzem powiatu Zamojskiego wo-
jew. Lubelskiego (zbiory M. Sankowskiej).
of the layout schemes to the territory of Poland (Różana,
Alba, Wolborz, Otwock Wielki, Ostrów near Krystyno-
pole, Ujazdów, Natolin) [1, pp. 106–108]. The principles
of shaping such garden complexes were closely related
to topography, vegetation and hydrological conditions of
the area. Under King Augustus II the Strong, in terms of
layout, two types of hunting park complexes had to be
distinguished: landscape parks – the oldest form of hunt-
ing parks (Ujazdów, Królikarnia, Marymont, Na Kępie,
Zwierzyniec near Zamość) and circular parks (Ujazdów
and Natolin). Their spatial arrangement depended on the
species of animals that were bred in the park [2, pp. 279–
281]. The areas where the dierence in relative height
allowed for the location of a palace or manor on a hill
which was the rst platform to oer the residents a wide
perspective and visual connections, which were crucial
for the composition of Baroque magnate complexes,
were particularly desirable. The park with the wildlife
area and the necessary infrastructure was located be-
low. An example of such arrangements were the palace
and park complexes located on the Skarpa Warszawska
[2, p. 266], which provided visual connections with the
Vistula River and good exposition of palaces [3, p. 11].
Landscape wildlife parks (separated by a palisade) were
usually based on a plan similar to a rectangle or a pol-
ygon. They were most often located in areas with var-
ied topography and water supply. They housed gazebos,
mounds as viewing points and articial water channels,
which, apart from their compositional and aesthetic role,
were used for practical purposes (drinking water for an-
imals), as well as a kind of natural boundary separating
the “wild inventory” from the residence and regular gar-
den [2, pp. 280, 281]. This type of complexes included
the establishment of the Zamoyski family garden com-
plex in Zwierzyniec near Zamość.
The materials and methods
Based on rich source material obtained in the course
of archival queries, the preserved cartographic materi-
als were analysed starting from the oldest plan of Zwie-
rzyniec by Friedrich von Mieg from 1778–1793 through
the later plans from 1829–18301 and from 18562, which
are kept in the State Archive in Lublin. The research also
covered the plans of Zwierzyniec from private collections,
among the others: “Plan of Zwierzyniec settlement from
the late 1920s by Mirosław Rybicki”3.
The archival and iconographic documentation was sub-
jected to a comparative analysis with other garden com-
plexes of that period that also served as hunting parks.
1 Measurement map of Zwierzyniec with adjacent villages in the
Zamoyski Entail from 1829–1830 (Mappa pomiarowa Zwierzyńca
z przy leglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey pomiarem
geo metrycznym w parku 1829–30 objętym).
2 Ocial plans of the Zwierzyniec Gardens from 1856 (Plan Ogro-
dów Zwierzynieckich przez Ocjalistów i inne osoby używane 1856).
3 The plan of Zwierzyniec settlement from the repertory of M. San-
kowska (Plan osady Zwierzyniec n/Wieprzem powiatu Zamojskiego
wojew. Lubelskiego).

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 23
podjęto próbę zdefiniowana najważniejszych wpły-
wów kształtujących założenie ogrodowe w Zwierzyń-
cu, w szczególności zaś ewolucji jego układu wodnego
w kontekście ówczesnych realizacji założeń ogrodowych
w Ujazdowie, Nieborowie, Puławach oraz traktatów sztu-
ki ogrodowej stanowiących wzorce oddziałujące na formę
architektoniczną kompozycji ogrodowych wieku XVIII
i XIX.
Stan badań
Założenie ogrodowe w Zwierzyńcu nie doczekało się
całościowego opracowania. Fundamentalnym dziełem,
które pozwala zrozumieć zasady funkcjonowania Ordy-
nacji, jest inwentarz z roku 1815 autorstwa archiwisty
Mikołaja Stworzyńskiego [4]. Znaczny wkład w stan ba-
dań nad rozwojem przestrzennym układu i samej miej-
scowości mieli: Mieczysław Kseniak – opracowujący
dokumentację dla służb konserwatorskich w Zamościu
[5], Jerzy Kowalczyk – wybitny znawca baroku zajmu-
jący się spuścizną rodu Zamoyskich, ich inwestycjami
i mecenatem [6], [7], a także Halina Matławska, Lucyna
Matławska-Patyk, Michał Patyk [8]–[11], którzy poświę-
cili wiele artykułów sposobowi kształtowania założenia
ogrodowego, jak i podjęli próbę rekonstruowania for-
my architektonicznej drewnianego dworu myśliwskiego
Jana Zamoyskiego, co przedstawiono w publikacji Willa
Zamoyskich w Zwierzyńcu. Na uwagę zasługuje działal-
ność Towarzystwa Przyjaciół Zwierzyńca, a także do-
kumentacja ikonograczna wydana ich nakładem [12].
Ponadto o Zwierzyńcu Zamoyskich pisali Euzebiusz Maj
[13], Kamila Boguszewska [14] oraz Mieczysław Kse-
niak, Karolina Pałgan, Piotr Szkołut w kontekście prze-
prowadzonej współcześnie rewaloryzacji [15]. Szerzej
o założeniach i kompozycji parków łowieckich na terenie
Korony pisał Tadeusz Bernatowicz, który koncentrował
się na zwierzyńcach XVIII-wiecznych [1], [2], a także
Marzanna Jagiełło i Wojciech Brzezowski – autorzy waż-
nej publikacji dotyczącej sztuki ogrodowej Ogrody na
Śląsku [16].
Fazy rozwoju założenia ogrodowego
w Zwierzyńcu
W procesie ewolucji założenia ogrodowego w Zwie-
rzyńcu należy wydzielić pięć faz kształtowania się obec-
nego układu:
– najstarszy hetmański park łowiecki pełniący funkcję
letniej rezydencji ordynatów (XVI w.),
– jednoosiowy ogród barokowy, później romantyczny
(XVII i XVIII w.),
– ogród romantyczny (XVII i XVIII w.),
– okres degradacji założenia w wyniku wojen i póź-
niejszego użytkowania,
– kompozycja współczesna – zrewaloryzowana na po-
czątku XXI w.
Powstanie założenia ogrodowego w Zwierzyńcu przy-
pada na koniec wieku XVI. Osada myśliwska miała for-
mę folwarku obronnego, zaś modrzewiowy dwór stano-
wił najważniejszy element całej kompozycji usytuowany
The aim of the article was an attempt to dene the most
important inuences shaping the garden complex in Zwie -
rzyniec, and especially the transformation of the water
system in the context of the garden complexes that were
created at that time, that is the royal complex in Ujazdów,
as well as Nieborów and Puławy, and treaties of garden
art, which were the models inuencing the architectural
form of garden layouts in the 18th and 19th century.
The state of research
The garden complex in Zwierzyniec has not been
subject to a comprehensive study yet. The fundamental
work that allows us to understand the principles of the
Entail is the Inventory from 1815 by archivist Mikołaj St-
worzyński [4]. A signicant contribution to the state of
research on the spatial development of the complex lay-
out and the town itself was made by Mieczysław Kseniak,
who prepared documentation for the Conservation De-
partment in Zamość [5], Jerzy Kowalczyk, an outstanding
Baroque scholar, who worked on the legacy of the Zam-
oyski family, their investments and patronage [6], [7],
as well as Halina Matławska, Lucyna Matławska-Patyk,
Michał Patyk [8]–[11], who devoted a number of articles
to the manner of shaping the garden complex and made
an attempt to reconstruct the architectural form of Jan
Zamoyski’s wooden hunting manor. The activities of the
Society of Friends of Zwierzyniec as well as iconographic
documentation published by them (Zwierzyniec w starej
pocztówce i fotograi [Zwierzyniec in an old postcard and
photography]) [12], are also worth mentioning. Moreover,
Euzebiusz Maj [13], Kamila Boguszewska [14], Miec-
zysław Kseniak, Karolina Pałgan, Piotr Szkołut also wrote
about the Zamoyski Park in Zwierzyniec in the context
of the current revaluation of the complex [15]. Tadeusz
Bernatowicz, who focused on the 18th-century wildlife
parks in the area of the Polish Crown [1], [2], as well as
Marzanna Jagiełło and Wojciech Brzezowski, authors of
an important publication on garden art entitled Ogrody na
Śląsku [Gardens in Silesia] [16], have also written about
the complexes and landscape of hunting parks.
The phases of development
of the garden complex in Zwierzyniec
In the process of transformation of the Zwierzyniec
garden complex, ve phases of development of the pres-
ent layout can be distinguished: starting from the oldest
hetman’s hunting park serving as the summer residence
of the Entailers (the 16th century), through the one-axis
baroque garden, romantic (the 17th and 18th century) to
the contemporary layout, degraded as a result of wars and
later use, which was revalorized at the beginning of the
21st century.
The garden complex in Zwierzyniec was established at
the end of the 16th century. Initially the garden complex
served as a summer residence and hunting park for the
Zamoyski family. The hunting settlement had the form of
a defensive folwark (grange), while the larch manor house
was the most important element of the whole composition

24 Kamila Lucyna Boguszewska
pomiędzy „zwierzyńczykiem” – wydzielonej parkanem
części ogrodu z łagodnymi zwierzętami – a ogrodem re-
gularnym [15, s. 53].
W połowie wieku XVIII nastąpiły zmiany w ukła-
dzie przestrzennym założenia ogrodowego, zwłaszcza
układu wodnego. Jednoosiowa kompozycja ogrodowa
podkreślona została kanałem wodnym rozciągającym się
od modrzewiowego dworu do kamiennego mostu. Dalej
kanał przechodził w strumień Świerszcz. Podobnie jak
w innych tego typu założeniach przy kanale zlokalizowa-
na została promenada spacerowa w postaci alei lipowej.
Tereny Vivarium rozciągały się za kanałem. Elementy
ozdobne parku stanowiły sztuczne wyspy usytuowane na
stawie w części zachodniej ogrodu. Na jednej z nich funk-
cjonował teatr letni fundacji Marii Kazimiery d’Arquien
[5, s. 12].
Na przełomie XVIII i XIX w. przekształceniu uległa
struktura oraz charakter zabudowy ogrodu Zamoyskich.
Przeprowadzone prace melioracyjne w postaci osusze-
nia nadwieprzańskich mokradeł i regulacji rzeki Wieprz
doprowadziły do powiększenia ogrodu [12, s. 104]. Na
miejscu dawnego ogrodu regularnego wzniesione zostały
wówczas murowane ocyny, między pałacem a Stawem
Kościelnym utworzono zaś reprezentacyjny podjazd. Za
sprawą Aleksandra Zamoyskiego wybudowano nowy pa-
łac zwany Pałacem Plenipotenta, a park pałacowy prze -
komponowano na modłę romantyczną, adaptując jed-
nocześnie istniejący układ wodny. W przestrzeni parku
pojawiły się elementy małej architektury w postaci po-
łamanych kolumn, kamiennych ław oraz sarkofagu na
wyspie. Aż do końca XIX w. wydzielone tereny zwie-
rzyńca zachowały swój naturalny charakter. Wiek XIX
przyniósł zmiany w charakterze osady. W miejscowości
powstał tartak, browar, mechanika oraz gorzelnia, zaś we
wzniesionych wcześniej murowanych ocynach umiesz-
czono Administrację Generalną Dóbr Państwa Ordyna-
cji Zamojskiej z Plenipotentem Generalnym. Drewnia-
ny dwór pamiętający czasy pierwszego ordynata został
rozebrany w latach 1829–1842. Przez całe to stulecie
tereny ogrodu pałacowego ze zwierzyńcem i „zwierzyń-
czykiem” nie uległy jednak znacznym przekształceniom
[5, s. 13–15].
Pierwsza połowa wieku XX to zdecydowanie nieko-
rzystny czas dla omawianego założenia ogrodowego. Ze
względu na koszty związane z utrzymaniem „zwierzyń-
czyka” podjęto decyzję o jego likwidacji (1905), zaś roz-
budowa budynków przemysłowych osady oraz ciągów
komunikacyjnych (budynek browaru, przeprowadzenie
nowego traktu pomiędzy pałacem a stawem kościelnym)
doprowadziła do znacznego uszczuplenia pierwotnych te-
renów ogrodu pałacowego. Tereny „zwierzyńczyka” zo-
stały przeznaczone na ogrody użytkowe i stawy. W latach
1929–1934 na obszarze dawnego ogrodu łowieckiego
zlokalizowano gospodarstwo rybne „Echo” [5, s. 21, 22],
[12, s. 104].
Druga wojna światowa i czas po jej zakończeniu przy-
czyniły się do dalszej degradacji kompleksu. Zatarciu
uległa kompozycja parku pałacowego oraz układ wodny
– kanał został zasypany, a założone na początku XX w.
stawy zarosły. Do głównych czynników destrukcyjnych
located between the “zwierzyńczyk” – a part of the garden
with gentle animals separated by a fence with the regular
garden [15, p. 53].
In the middle of the 18th century, the spatial layout of
the garden layout and, in particular, of the water system,
underwent some changes. The single-axis garden compo-
sition was emphasised by a water canal stretching from
a larch manor to a stone bridge, and then turning into the
Świerszcz stream. Like in other similar establishments,
a promenade in the form of a lime-tree alley was estab-
lished by the canal. The Vivarium grounds were stretch-
ing behind the canal. The decorative elements of the park
were articial islands situated on a pond in the western part
of the garden. There was a summer theatre of the Marie
Casimire d’ Arquien foundation on one of them [5, p. 12].
At the turn of the 18th and 19th century, the structure
and character of the Zamoyski family’s garden under-
went transformation. The drainage works carried out in
the form of drainage of the wetlands and regulation of
the Wieprz river led to the enlargement of the garden [12,
p. 104]. At that time, brick outbuildings were erected on
the site of the former regular garden, and a representative
driveway was created between the palace and the church
pond. Thanks to Aleksander Zamoyski, a new palace
called “Palace of Plenipotentiary” (Pałac Plenipotenta)
was built, and the palace park was rebuilt in a romantic
style while at the same time adaptation of the existing wa-
ter system was carried out. In the park area, elements of
street furniture appeared: broken columns, stone benches,
and a sarcophagus on an island. Until the end of the 19th
century, the separated areas of the park retained their nat-
ural character. The 19th century brought changes in the
character of the settlement. A sawmill, a brewery, a me-
chanic and a distillery were built in the village, while the
General Administration of the Zamość Entail with the
General Plenipotentiary was placed in the brick outbuild-
ings that were erected some time earlier. The wooden
manor commemorating the times of the First Entailer was
demolished in 1829–1842. Throughout the 19th century,
however, the grounds of the palace garden with the game
park and “zwierzyńczyk” were not signicantly trans-
formed [5, pp. 13–15].
The 1st half of the 20th century had a negative impact on
the garden complex. Due to the costs associated with the
maintenance of “zwierzyńczyk”, a decision on its liquida-
tion was made (1905), while the expansion of industrial
buildings of the settlement and communication paths (the
brewery building, the construction of a new route between
the palace and the church pond) led to signicant deple-
tion of the original area of the palace garden. The area
of “zwierzyńczyk” was designated for utility gardens and
ponds. In the years 1929–1934, a sh farm called “Echo”
was located in the former hunting garden [5, pp. 21, 22],
[12, p. 104].
The period of World War II and subsequent years con-
tributed to further degradation of the palace park. The
composition of the palace park and the water system
were obliterated – the canal was buried, and the ponds
established at the beginning of the 20th century overgrew.
The main causes of destruction included: war damage,

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 25
zaliczyć należy zniszczenia wojenne, wtórną parcelację
oraz dogęszczanie struktury zabudowy nowymi obiek-
tami zaburzającymi pierwotną kompozycję ogrodową,
a także brak konserwacji [5, s. 24].
Momentem zwrotnym dla miasteczka stał się okres
transformacji ustrojowej w latach 90. XX w., rozwój tu-
rystyki oraz możliwość pozyskania środków unijnych –
między innymi na rewaloryzację założenia ogrodowego
Zamoyskich.
Poszczególne obiekty założenia w Zwierzyńcu
i inspiracje
Park łowiecki
i modrzewiowy dwór Jana Zamoyskiego
Powstanie Zwierzyńca fundacji Jana Zamoyskiego
(1589–1605) datowane jest na koniec wieku XVI, kie-
dy to pierwszy ordynat w celu ochrony terenów puszczy
szczebrzeskiej oraz chęci stworzenia dogodnego miejsca
do polowań założył osadę w sąsiedztwie wsi Rudka i Wy-
włoczki. Na potrzeby nowej siedziby za zgodą Radziwił-
łów sprowadził żubry i łosie z Litwy. Teren zwierzyńca
został wygrodzony drewnianą palisadą o długości około
30 km, a w celu utrzymania całego założenia ustanowio-
na została służba leśna. W niedługim czasie na terenie
zwierzyńca wzniesiono drewnianą rezydencję wzorowa-
ną na willi królewskiej w Ujazdowie. Drewnianemu, pię-
trowemu budynkowi opartemu na planie wydłużonego
prostokąta towarzyszyły trzy ogrody włoskie z cieplar-
nią, dwie sadzawki, kanał wodny, zabudowania gospo-
darcze oraz zwierzyniec z altaną myśliwską stanowiącą
punkt centralny tegoż układu [8, s. 202]. Założenie kró-
lewskie w Ujazdowie stanowiło inspirację dla Zamoy-
skiego, który swój pałac myśliwski usytuował w dolinie
rzeki Wieprz i strumienia Świerszcz. O tym, że był to
teren bardzo trudno dostępny, świadczą wojskowe opisy
Zwierzyńca, tzw. Militarische Beschreibung towarzy-
szące józeńskiej mapie topogracznej z lat 1779–1783.
Strumień przepływający przez Zwierzyniec był co praw-
da niewielki, miał szerokość […] 4 kroków, i głębokość
1 stopy przy niskiej wodzie, ale według opisu W samym
zwierzyńcu, rósł gęsty wysokopienny las świerkowy, na
wszystkich zaś górach był on mieszany, dębowo-bukowy,
lasy rosnące na wszystkich górach były bardzo gęste,
tak, że ciężkie wozy nie mogły przejechać nawet drogami
bocznymi czy małymi drogami leśnymi [17, s. 28, 29]. Co
więcej, problematyczne były także ciągnące się wzdłuż
strumienia podmokłe łąki, które nigdy nie wysychały.
W opisie austriackim znajdujemy również wzmiankę do-
tyczącą dworu Zamoyskich, który żołnierze austriaccy
nazwali „zamkiem”, zaś mianem solidniejszej budowli
opisano murowaną kaplicę4 wzniesioną znacznie później
niż rezydencja mieszkalna [17, s. 28, 29].
Dogodne warunki hydrograczne umożliwiły ukształ-
towanie całego układu wodnego w system kanałów
i sadzawek pełniących zarówno funkcję utylitarną, jak
4
Tuż obok zamku kościół wybudowany z kamienia (za: [17, s. 28, 29]).
secondary parcelling and thickening of the building struc-
ture with new buildings disturbing the original garden
composition and lack of conservation [5, p. 24].
A turning point for the town was the period of political
transformation in the 1990s, the development of tourism,
and the possibility of obtaining the EU funds for the reno-
vation of the Zamoyski family garden complex.
Particular objects in the complex of Zwierzyniec
and their inspirations
The Jan Zamoyski’s larch mansion
and hunting park
The establishment of wildlife park founded by Jan
Zamoyski (1589–1605) dates back to the end of the 16th
century, when the rst Entailer, in order to protect the
area of the Szczebrzeska primeval forest and to create
a convenient hunting ground, established a settlement in
the vicinity of Rudka and Wywłoczka villages. For the
new function, bison and elks were brought from Lithua-
nia with the consent of the Radziwiłł family. The area of
the wildlife park was fenced o with a wooden palisade
about 30 km long, and for the purpose of maintenance
of the whole complex, a forest service was established.
Soon a wooden residence modelled on the royal villa in
Ujazdów was erected in the area of the wildlife park. The
wooden, multi-storey building, based on the plan of an
elongated rectangle, was accompanied by three Italian
gardens with a greenhouse, two ponds, a water canal,
farm buildings and a game park fenced o with a palisade
with a hunting gazebo, which was the central point of the
layout [8, p. 202]. The royal complex in Ujazdów was
an inspiration for Zamoyski, who located his hunting pal-
ace in the valley of the Wieprz and Świerszcz River. The
military descriptions of Zwierzyniec, the so-called Milita-
rische Beschreibung, accompanying the topographic map
of Friedrich von Mieg from the period of 1779–1783,
prove that the area was very dicult to access. The stream
owing through Zwierzyniec was small and had a width
of […] 4 steps and a depth of 1 foot in low water, but
according to the description: In the park itself there was
a dense highland spruce forest growing, while in all the
mountains it was mixed, oak and beech. The forests grow-
ing in all the mountains were very dense, so that heavy
vehicles could not even drive along side roads or small
forest roads [17, pp. 28, 29]. What is more, the wet mead-
ows stretching along the stream were also problematic as
they were never drying out. In the Austrian description we
can also nd a reference to the Zamoyski manor, which
the Austrian soldiers called the castle and the brick chap-
el, built much later in comparison to the residence, was
described as a more solid building4 [17, pp. 28, 29].
Convenient hydrographic conditions made it pos-
sible to shape the entire water system into a system of
canals and ponds which served for both practical and de-
fensive purposes. The only preserved description of the
4 Right next to the castle a stone church (after: [17, pp. 28, 29]).

26 Kamila Lucyna Boguszewska
i obronną. Jedyny zachowany opis wyglądu drewnianej
rezydencji stanowiącej centrum całego założenia i rozbu-
dowywanej kompozycji datowany jest na rok 1732. Do
założenia ordynackiego prowadziła wówczas drewnia-
na brama kryta gontem. Budynek mieszkalny określany
był mianem „budynku starego” w konstrukcji drewnia-
nej z „drewna tartego”. Dwór o wymiarach 60 × 12 m
oparty był na planie prostokąta z wysuniętym alkierzem
w stosunku do skrzydeł bocznych. Sień znajdowała się
na osi dworu, po obu jej stronach zlokalizowane zaś były
pokoje reprezentacyjne w układzie amladowym [18,
w. 637]. Dwór miał podcień wsparty na ośmiu słupach
– podobnie jak w królewskiej rezydencji w Ujazdowie.
W programie funkcjonalnym budynku znajdowała się też
przestrzeń sacrum – kaplica [4, s. 296].
Modrzewiowy dwór spłonął w 1. połowie XIX w. Bu-
dynku nigdy nie odbudowano. Obecnie możliwość jego
rekonstrukcji budzi wątpliwości ze względu na brak do-
kumentacji architektonicznej i jakiejkolwiek ikonograi
dotyczącej obiektu.
„Kościółek na wodzie”
W XVIII w. właściciele wielu założeń wzorowali się
na popularnych wówczas publikacjach dotyczących sztu-
ki ogrodowej. Ordynatom Zamojskim znane były zarów-
no traktaty zachodnie: W.J. Halfpennego [19], W. Cham-
bersa [20], P. Deckera [21] i T. Whately’ego [22], jak
i polskie rozprawy, w tym prace Augusta Fryderyka Mo-
szyńskiego [23] i Izabeli Czartoryskiej [24]. Jako przy-
kłady ogrodów o kompozycji opartej na propozycjach
zawartych w traktatach będących wzorami dla ówczesnej
magnaterii można wymienić zespoły pałacowo-parkowe,
takie jak Arkadia Heleny Radziwiłłowej, Puławy Iza-
beli Czartoryskiej oraz Zoówka pod Humaniem [24,
s. 44]. Wpływy te były bardzo widoczne w elementach
małej architektury pojawiającej się w „zwierzyńczyku”
Zamoyskich. W tamtym okresie bowiem, za sprawą To-
masza Zamoyskiego VII ordynata (1735–1751), plan
Zwierzyńca został znacznie rozbudowany i przekształ-
cony. Tomasz Zamoyski słynął z zamiłowania do sztu-
ki architektury i ogrodnictwa. Był inicjatorem i mece-
nasem wielu inwestycji (wzniósł pałac w Klemensowie
wraz z barokowym parkiem, rozpoczął budowę gmachu
Akademii Zamoyskiej) oraz wielkim reformatorem ów-
czesnego Państwa Zamoyskiego. W jego Traktacie o og-
rodach oprócz projektów i przerysów barokowych par-
terów ogrodowych oraz zasad pielęgnowania i doboru
roślin znalazł się projekt niewielkiego pałacu – pawilonu
– Lusthausu, inspirowanego włoskim casini i francuskim
maison de plaisance. W baroku pawilony te cieszyły się
szczególną popularnością i to wtedy zyskały najbardziej
reprezentacyjne formy. Główną funkcją pełnioną przez te
obiekty była funkcja rekreacyjna [16, s. 26], [25, s. 147–
154], [26, s. 685], [9, s. 190].
W rozprawie Zamoyskiego wzorcowy pawilon tego
typu miał jednopiętrową bryłę przykrytą mansardowym
dachem. Fasada ozdobiona została ryzalitami i pawilona-
mi usytuowanymi w narożnikach. Pałacyk inspirowany
był francuskimi rozwiązaniami i być może stanowić miał
appearance of the wooden residence, which was the cen-
tre of the whole complex, dates back to 1732. A wooden
shingled gate led to the Entail complex. The residential
building was described as an “old building” in a wooden
construction made of “grated wood”. The manor house,
measuring 60 × 12 m, was based on a rectangular plan
with a protruding alcove in relation to the side wings. The
hallway was located on the axis of the manor and there
were representative rooms built in enlade on both sides
[18, p. 637]. The manor had an arcade based on eight pil-
lars – similarly to the royal residence in Ujazdów, while
the functional program of the building included the sa-
crum space – a chapel [4, p. 296].
The larch manor burnt down in the 1st half of the 19th
century. The building was never rebuilt. At present, it is
doubtful whether it can be reconstructed due to the lack of
architectural documentation or iconography of the manor.
“Church on the water”
In the 18th-century, owners of many garden complexes
used to be inspired by publications about garden art. Cer-
tainly, the Entailers were familiar with Western treatises
by W.J. Halfpenny [19], W. Chambers [20] and P. Decker
[21], T. Whately [22], but also with Polish essays, includ-
ing the writings of August Fryderyk Moszyński [23] and
Izabela Czartoryska [24]. Examples of the implementa-
tion of the assumptions contained in the treaties which
were the models for the then aristocracy were palace and
park complexes such as Arkadia of Helena Radziwiłło-
wa, Puławy of Izabela Czartoryska and Zoówka near
Humań [24, p. 44]. These inuences were very visible in
the small architecture elements appearing in Zwierzyniec
of the Zamoyski Family. The 18th century was a turning
point in the history of garden complexes development as it
brought about signicant changes in the layout of the gar-
den landscape. Thanks to the eorts of Tomasz Zamoyski,
the 7th Entailer (1735–1751), it was signicantly extended
and transformed. Tomasz Zamoyski was famous for his
love of the art of architecture and gardening. He was the
initiator and patron of many investments (he erected a pal-
ace in Klemensów with a baroque park and began to put
up the building of the Zamoyski Academy) and a great
reformer of the then Zamoyski State. Traktat o ogrodach
[A treatise on gardens], attributed to him, draws particu-
lar attention to this matter. Apart from the projects and
overdrafts of the Baroque garden parterre, as well as the
principles of cultivating and selecting plants, the treatise
also includes a design of a small palace – the Lustahaus
pavilion – inspired by the Italian casini and the French
maison de plaisance.
During the Baroque period, these pavilions were par-
ticularly popular and gained the most representative
forms. The pavilions were mainly used for recreation [16,
p. 26], [25, pp. 147–154], [26, p. 685] [9, p. 190].
In the Zamoyski’s treatise, the building had a one-storey
body covered with a mansard roof. The façade was deco-
rated with risalits and pavilions located in the corners. The
palace was inspired by French ideas for this type of build-
ings and could have been a reference to the form of Lust-

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 27
nawiązanie do formy Lusthausu królowej Marysieńki5,
który pierwotnie znajdował się na wyspie na stawie zwa-
nym później Kościelnym.
Niewielka liczba przekazów dotyczących architektu-
ry pawilonu wzniesionego z polecenia królowej pozwala
jedynie na schematyczny opis obiektu. Budynek ten sta-
nowić miał swego rodzaju ermitraż – samotnię przyszłej
królowej. Na potrzeby inwestycji umocniono dębowymi
palami wyspę. Mały domek na wodzie [9, s. 14] – jak sama
o nim pisała – wzniesiony został z cegły. Elewację fron-
tową ozdobiono dziesięcioma kolumnami z ażurowym
centrum budynku. Przewidziano w nim też symetrycz-
nie rozplanowane pomieszczenia – niewielką ogrzewaną
piwniczkę oraz letni salon używany w sezonie. Budynek
był obiektem dwukondygnacyjnym z izbą na pierwszym
piętrze, z której rozciągał się widok na okolicę. Całość
zwieńczona została mansardowym dachem pokrytym
gontem [4, s. 298]. Atrakcyjna lokalizacja pawilonu na
wyspie oraz brak przestrzeni sacrum w ordynackim parku
(kaplica w modrzewiowym dworze nie spełniała już swo-
ich wymagań) skłoniła w 1741 r. Tomasza Zamoyskiego
do wzniesienia na miejscu ermitażu królowej Marysieńki
niewielkiej kaplicy. Prawdopodobnie za architekturę ba-
rokowego kościoła odpowiadał sam Zamoyski i architekci
będący wtedy na usługach magnata, tzn. Jan Andrzej Bem
i Jan Columbani [7, s. 214, 216, 217]. Forma architek-
toniczna budynku inspirowana była architekturą kościoła
Il Gesù w Rzymie [9, s. 21], jednak znacznie różniła się
skalą obiektu, nawiązując swą formą do kaplic pałaco-
wych i dworskich często sytuowanych w założeniach re-
zydencjonalnych. Na Lubelszczyźnie do dziś zachowało
się 10 tego typu budynków sakralnych z pierwotnej liczby
33. Dwie z kaplic – w Strzyżowie (1775) i Zawieprzycach
(4. ćwierć XVII w.) – zaliczane są do kaplic barokowych,
jednakże ich forma architektoniczna odbiega znacznie od
bryły kościoła w Zwierzyńcu. Budynki te to świątynie
centralne oparte na planie ośmioboku, przekryte kopułami
z latarniami. Obie są integralnymi elementami poszcze-
gólnych założeń pałacowo-parkowych [27, s. 331, 335–
339], [28, s. 270–287], podobnie jak barokowy kościół
w Zwierzyńcu poświęcony świętemu Janowi Nepomuce-
nowi, domykający kompozycję jednoosiowego założenia
ogrodowego Zamoyskich (il. 1a, b).
Zwierzyniecki kanał
Nieodłącznym elementem każdego parku łowieckiego
były kanały wodne. W Zwierzyńcu powstał on za sprawą
XI ordynata Aleksandra Augusta Zamoyskiego (1792–
1800) lub jego następcy Stanisława Kostki (1800–1835)
– wskazują na to plany osady z lat 1778–17936 (il. 2a) oraz
plan z 18297 r. (il. 3), gdzie po raz pierwszy naniesiono
5 Maria Kazimiera d’Arquien była żoną Jana Sobiepana Zamoy-
skiego – III ordynata (1638–1655) po jego śmierci poślubiła Jana Sobie-
skiego. Królową Polski została 2 lutego 1767 r. na Wawelu.
6 Na pierwszym odwzorowaniu kartogracznym osady widoczne
są dwa stawy.
7
Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Państwie
Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym.
haus of Queen Marysieńka5, which was originally located
on an island on a pond later called the Church pond.
A limited number of messages concerning the architec-
ture of the pavilion, which was built from Queen’s Com-
mand, allow only for a schematic description of the building.
The building was intended to be a sort of a hermitage
– a refuge for the future queen. For the purpose of the
investment, the island was strengthened with oak stakes.
A small house on the water [9, p. 14] – as she wrote about
it herself, was built of brick. The front façade was dec-
orated with ten columns with the openwork middle part
of the building. In terms of functionality, symmetrically
arranged rooms were provided – a small heated cellar and
a summer living room used during the warm season. The
house was a two-storey building with a room on the rst
oor with a view of the surrounding area. The whole build-
ing was topped with a mansard roof covered with shingles
[4, p. 298]. In 1741 Tomasz Zamoyski decided to build
a church in this location due to the fact that the chapel in
the larch manor no longer met its requirements. Probably
Zamoyski himself was responsible for the architecture of
the Baroque church, as well as the architects who were at
the service of the magnate, i.e. Jan Andrzej Bem and Jan
Columbani [7, pp. 214, 216, 217]. The architectural form
of the building was inspired by the design of the church
Il Gesù in Rome [9, p. 21], however, it diered signi-
cantly in the scale of the building, referring in its form to
the palace and court chapels often located in the residency
complexes. In the Lublin region, there are still 10 such
sacral buildings out of the original number of 33. Two of
the preserved chapels – in Strzyżów (1775) and Zawie-
przyce (the 4th quarter of the 17th century) are classied
as Baroque chapels, but their architectural form diers
signicantly from the body of the church in Zwierzyniec.
These buildings are classied as central temples, based on
an octagon plan, covered with domes with lanterns. The
common denominator of these structures is the fact that
they are integral elements of individual palace and park
complexes [27, pp. 331, 335–339], [28, pp. 270–287],
as is the Baroque church in Zwierzyniec of St. John of
Nepomuk, which closed the layout of the one-axis garden
complex of the Zamoyski family (Fig. 1a, b).
The Zwierzyniec water canal
Water canals were an inseparable part of every hunting
park. In Zwierzyniec it was created by the 11th Entailer,
Aleksander August Zamoyski (1792–1800) or his suc-
cessor Stanisław Kostka (1800–1835), which is reected
in the plans of the settlement from 1778–17936 (Fig. 2a)
and the plan from 18297 (Fig. 3), in which the rst four
5 Marie Casimire Louise de La Grange d’Arquien was married
to Jan Sobiepan Zamoyski – the 3rd Entailer (1638–1655) and after his
death she married Jan Sobieski. She was crowned the Queen of Poland
on February 2, 1767 on Wawel Hill.
6 The rst cartographic representation of the settlement contains
two ponds.
7
Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Państwie
Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–30
objętym,

28 Kamila Lucyna Boguszewska
Il. 1. Obiekty architektoniczne w założeniu parkowym w Zwierzyńcu:
a) „Kościółek na wodzie”,
b) elementy małej architektury towarzyszące założeniu sakralnemu (fot. K. Boguszewska, 2018)
Fig. 1. Architectural objects in the garden complex in Zwierzyniec:
a) “The church on the water”,
b) small architecture elements accompanying the sacral foundation (photo by K. Boguszewska, 2018)
Il. 2. Plan założenia ogrodowego w Zwierzyńcu i Ujazdowie:
a) miejscowość Zwierzyniec,
b) Ujazdów, fragment józefińskiej mapy topograficznej z lat 1779–1783
(źródło: https://mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/?layers=163%2C165&bbox=
2336480.3169320356%2C6838516.302908646%2C2348165.6276311315%2C6841860.422896123, data dostępu: 8.05.2019)
Fig. 2. Zwierzyniec and Ujazdów settlements:
a) Zwierzyniec,
b) Ujazdów, the part of the Friedrich von Mieg map of 1779–1783
(source: https://mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/?layers=163%2C165&bbox=
2336480.3169320356%2C6838516.302908646%2C2348165.6276311315%2C6841860.422896123, accessed: 8.05.2019)
a
a
b
b

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 29
400-metrową oś wodną [15, s. 53, 54]. Kanał oparty był
na planie krzyża i swoją formą nawiązywał do kanału
wodnego w ogrodzie w Ujazdowie, choć było to założenie
mniej spektakularne i w znacznie mniejszej skali. Zwie-
rzyniecki kanał usytuowany został na osi modrzewiowego
dworu, gdzie umieszczono prostokątny basen połączony
systemem kanałów od północy i południa z rzeką Wieprz
i strumieniem Świerszcz (nazwa późniejsza). Układ wod-
ny zakończony został mostkiem, dalej zaś przechodził
w naturalny ciek wodny. Równolegle do niego w prze-
strzeni „zwierzyńczyka” płynął strumień, który za mo-
stem łączył się z kanałem.
Dla porównania Kanał Wielki w Ujazdowie, zwany Kró -
lewskim bądź Piaseczyńskim, powstał w latach 1717–1725,
czyli dużo wcześniej niż ten w Zwierzyńcu. Sytuowany na
osi zamku, zamknięty basenami od wschodu i zachodu miał
organizować kompozycję całego założenia ogrodowego,
stanowiąc swego rodzaju oś łączącą Zamek Ujazdowski
z Wisłą i jej panoramami [1, s. 169–270] (il. 2b).
Z biegiem lat niekonserwowany kanał znikał z krajo-
brazu Zwierzyńca. Dopiero w latach 2007–2013 histo-
ryczny układ wodny został zrekonstruowany w ramach
projektu pt. „Odtworzenie zabytkowego układu wodno-
-pałacowego w Zwierzyńcu wraz z zagospodarowaniem
turystycznym”. Autorami koncepcji projektowej byli:
Mieczysław Kseniak, Piotr Szkołut, Karolina Pałgan, Ka-
tarzyna Zaleska, Wojciech Januszczyk. W wyniku podję-
tej interwencji powrócono do odbudowy układu wodnego
„założenia willowego Zwierzyniec”. Zrekonstruowano
wówczas kanał ogrodowy, który powstał w wyniku po-
łączenia Stawu Pałacowego (Kościelnego) i Długiego
Kanału. Oprócz tego wzniesiono konieczną infrastruk-
turę techniczną obsługującą układ wodny oraz elementy
małej architektury w postaci dwóch kładek o długości
19,6 m i szerokości 3 m usytuowanych na kanale ogrodo-
wym oraz trzeciej zlokalizowanej na przyczółkach grobli
odtworzonego stawu. W ramach projektu wybudowano
również ciąg pieszy na koronie grobli, który wyposażono
w elementy małej architektury w postaci ławek, koszy na
śmieci, oświetlenia wraz z monitoringiem. Teren został
dostosowany do potrzeb wszystkich użytkowników, wpi-
sując się tym samym w tendencje projektowania uniwer-
salnego. Całość została skomunikowana z „Kościółkiem
na wodzie” poprzez utworzenie nowego ciągu pieszego
[29] (il. 4, 5).
Ogród romantyczny
Za sprawą XI ordynata Aleksandra Zamoyskiego
ogród wraz z nową murowaną siedzibą (cztery klasycy-
styczne ocyny projektu Ferdynarda Merksena) prze-
kształcony został w założenie o charakterze romantycz-
nym wpisującym się w ówczesne europejskie nurty sztuki
ogrodowej adaptowane z sukcesem na ziemiach polskich
w parkach Arkadii, w Puławach czy Zoówce. Założe-
nie sentymentalne oparte zostało wówczas na częś ciowo
istniejącej infrastrukturze – starego drewnianego dworu,
poprzedzonego reprezentacyjnym podjazdem, kaplicy
na wyspie oraz kanału. Park został wówczas znacz nie
powiększony poprzez osuszenie terenu oraz włączenie
hundred meters of high water canal was drawn [15,
pp. 53, 54]. The water canal was based on a plan of a cross
and its form referred to the water canal in the garden in
Ujazdów, although it was less spectacular and on a much
smaller scale. The Zwierzyniec water canal was situated
on the axis of the larch manor, where a rectangular swim-
ming pool was placed, connected by a system of canals
from the north and south with the Wieprz and Świerszcz
(later name) rivers. The water system was crowned with
a bridge and further on it was transformed into a natural
water ow. Parallel to it, in the area of the wildlife park
(“zwierzyńczyk”) there was a stream, which was connect-
ed with the canal further behind the bridge.
For comparison, the Great Canal in Ujazdów called
Królewski (Royal) or Piaseczyński canal was established
in the period of 1717–1725, which is several dozen years
earlier in comparison to the one in Zwierzyniec. Situated
on the axis of the castle, closed by swimming pools from
the east and west, it was supposed to organise the compo-
sition of the whole garden complex, constituting a kind of
axis connecting the Ujazdowski Castle with the Vistula
River and its panoramas, as well as being an element in
synergy with the planned game park with the pavilion and
existing bath houses located on the island on the opposite
side of the park [1, pp. 169–270] (Fig. 2b).
Over the years, the unmaintained canal disappeared
from the landscape of Zwierzyniec. It was only in the
APL, AOZ [a map of Zwierzyniec with adjacent villages in the Zamoyski
Family Entail with geometric measurements of the park of 1829–30].
Il. 3. Kompozycja ogrodowa Zwierzyńca w 1. połowie XIX w.:
1 – modrzewiowy dwór, 2 – murowane oficyny,
3 – kościół na wodzie, 4 – kanał wodny.
Fragment Mappy pomiarowej Zwierzyńca
z przyleglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey
pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym
(oprac. K. Boguszewska, źródło: Archiwum Państwowe w Lublinie,
Archiwum Ordynacji Zamojskiej)
Fig. 3. Zwierzyniec garden composition in the 1st half of the 19th century:
1 – the larch manor, 2 – bricked offices,
3 – water chapel, 4 – water canal, 5 – wildlife park (zwierzyńczyk),
The part of measurement map of Zwierzyniec
entitled Mappa pomiarowa Zwierzyńca
z przyleglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey
pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym
(source: K. Boguszewska, source: Archiwum Państwowe w Lublinie,
Archiwum Ordynacji Zamojskiej)

30 Kamila Lucyna Boguszewska
dawnego Zwierzyńca w cały układ przestrzenny. Pro-
gram funkcjonalny parku wzbogacono na modlę ogrodów
sentymentalnych o rustykalne obiekty, między innymi
młyn (1771), chatę pustelnika, ale także nowe elementy
małej architektury w postaci licznych altan, „złamanych
kolumn” zlokalizowanych przy mostku nad kanałem czy
sarkofagu umieszczonego na jednej z czterech sztucz-
nych wysp na Stawie Kościelnym [12, s. 15, 16, 104]
(il. 6a, b).
period of 2007–2013 that the historical water system
was reconstructed within the framework of the project
„Odtworzenie zabytkowego układu wodno-pałacowego
w Zwierzyńcu wraz z zagospodarowaniem turystycznym”
(“Reconstruction of the historic water and palace system
in Zwierzyniec and its tourist development”). The authors
of the design concept were Mieczysław Kseniak, Piotr
Szkołut, Karolina Pałgan, Katarzyna Zaleska, Wojciech
Januszczyk. As a result of the intervention, the water
system of the “Zwierzyniec villa complex” was restored.
It was then that the garden canal was rebuilt, created as
a result of the merging of the palace or church pond and
long canal. In addition, the necessary technical infrastruc-
ture was built to support the water system and elements
of street furniture in the form of two footbridges crossing
the garden canal of 19.6 m in length and 3 m in width
and the third one located at the abutments of the dyke of
the restored pond. The project also included the construc-
tion of a pedestrian path on the dyke crown, equipped
with small architectural elements in the form of benches,
waste bins, lighting and monitoring. The area was adapt-
ed to the needs of all users, thus in line with the trends
in universal design. The whole was connected with the
church on the water by creating a new pedestrian path [29]
(Figs. 4, 5).
Romantic garden
Thanks to the 11th Entailer, Aleksander Zamoyski
(1792–1800), the garden with a new brick residence (four
classicist outbuildings designed by Ferdinard Merksen)
Il. 4. Schemat ilustrujący zakres projektu rewaloryzacji układu wodnego w Zwierzyńcu (oprac. K. Boguszewska, na podstawie [29])
Fig. 4. The scheme illustrating the scope of the project of water system revitalization in Zwierzyniec
(elaborated by K. Boguszewska, based on [29])
Il. 5. Zrekonstruowany kanał ogrodowy
(fot. K. Boguszewska, 2018)
Fig. 5. The reconstructed garden canal
(photo by K. Boguszewska, 2018)

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 31
„Topolowa wyspa” (Île des Peupliers)
Motywem bardzo często spotykanym w ogrodach sen-
tymentalnych 2. połowy XVIII w. były tzw. topolowe wy-
spy na stawach, najczęściej w pobliżu pałacu – pokłosie
założenia Ermenonville we Francji, gdzie na jednej ze
sztucznych wysp zlokalizowano grobowiec (w formie
rzymskiego sarkofagu) Jana Jakuba Rousseau. Założenie
to obsadzone było topolami włoskimi (Populus italica),
które olbrzymią popularność w założeniach sepulklar-
nych zawdzięczały swojemu pokrojowi podobnemu do
cyprysów – drzew o symbolice żałobnej basenu Morza
Śródziemnego rozpropagowanemu przez modne w Euro-
pie i Polsce wzorniki sztuki ogrodowej, np. Izabeli Czar-
toryskiej (1805) [24] oraz malarstwo romantyczne – Jean-
-Michela Moreau młodszego (1778)8 czy Caspara Marii
Friedricha [14, s. 52].
Izabela Czartoryska tak oto pisała o klombie z topoli:
W dobrze wybranem mieyscu, pięknie się wydaie Klómb
z Topoli Włoskich, które w dużey liczbie razem posadzo-
ne przedziwny czynią widok. Takowy Klómb naylepiey się
umieszcza na wzgórku, trochę oddalony od Domu, albo
koło pamiątki iakiey, kamienia lub napisu [24, s. 28]. Za-
uważała też, że […] wystawienia monumentów i pamiątek
rozmaitych […] powinno wynikać z Czułości, z Rozsądku,
8
Miedzioryt tego autora pod tytułem Monument nagrobny
J.J. Rou sseau
na wyspie topolowej, z widokiem na ogrody d’ Ermenville
znaj dował się w zbiorach gdańskich, obecnie guruje na liście ministe-
rialnej obiektów utraconych w wyniku II wojny światowej.
was transformed into a romantic complex that correspond-
ed with the then European trends in garden art. The sen-
timental complex was then based on the partially existing
infrastructure – the old wooden manor house with a rep-
resentative driveway, the chapel on the island and a ca-
nal. The park was then signicantly enlarged by drainage
of the land and incorporation of the former Zwierzyniec
into the whole spatial arrangement. The functionality of
the park was enriched by the sentimental gardens with
rustic buildings such as a mill (1771), a hermit’s cottage,
but also new street furniture elements in the form of nu-
merous gazebos, “broken columns” located by the bridge
over the canal or a sarcophagus located on one of the four
articial islands on the church pond [12, pp. 15, 16, 104]
(Fig. 6a, b).
“Poplar island” (Île des Peupliers)
A very popular motif which was often repeated in sen-
timental gardens in the 2nd half of the 18th century were
the so-called “poplar islands” located at ponds most often
near the palace, being the aftermath of the Ermenonville
complex in France, where the tomb of John James Rous-
seau in the form of a Roman sarcophagus was placed on
one of the articial islands. It was planted with Italian
poplars (Populus italica), which owed their great popu-
larity in the sepulchral complexes to their cut similar to
cypresses – the symbol of the mourning in the Mediter-
ranean basin. It was propagated by the garden art models
popular in Europe and Poland, e.g., Izabela Czartorys-
ka (1805) [24] and romantic paintings by Jean-Michel
Il. 6. Inspiracje ogrodowe Zamoyskich:
a) park w Zofiówce, tzw. złamana kolumna
(źródło: https://polona.pl/item/human-tzw-zlamana-kolumna-w-parku-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDc/0/#info:metadata),
b) Humań – Staw Środkowy i tzw. Wyspa Miłości, 1904 r.
(źródło: https://polona.pl/item/human-staw-srodkowy-i-tzw-wyspa-milosci-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDM/, data dostępu: 8.05.2019)
Fig. 6. Garden art inspirations:
a) Park in Zofiówka, “broken column in Zofiówka”
(source: https://polona.pl/item/human-tzw-zlamana-kolumna-w-parku-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDc/0/#info:metadata),
b) Humań, middle pond and the so-called Island of Love, 1904
(source: https://polona.pl/item/human-staw-srodkowy-i-tzw-wyspa-milosci-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDM/, accessed: 8.05.2019)
a b

32 Kamila Lucyna Boguszewska
czasem i z Nauki [24, s. 51]. Ich lokalizacja powinna być
pieczołowicie dobrana, nigdy na odsłonionym całkiem wi-
doku. Drzewami zalecanymi przez arystokratkę były to-
pole włoskie, brzozy spływające, wierzby płaczące, o któ-
rych pisała: […] są drzewa naymilsze, nayprzyzwoitsze do
osłonienia takowych Monumentów, gdzie smutne Wspo-
mnienia wspanialszych, weselszych drzew nie potrzebuią
[24, s. 52]. Autorka traktatu przestrzegała przed jakością
wybranych materiałów, puentując: Kto może mieć mar-
murową Wazę albo kamienną, niech ią stawia w kształcie
nayprostszym, bez żadnych około niey ozdob. Wszelkiego
rodzaju inskrypcje powinny być według niej trafne, krót-
kie i rzadkie [24, s. 54].
Analizując traktat Izabeli Czartoryskiej, należy za-
uważyć, że sposób kształtowania założenia ogrodowego
w Zwierzyńcu był inspirowany jej zaleceniami. „Monu-
menty” w przestrzeni ogrodu Zamoyskich reprezentowa-
ne były przez złamane kolumny, gury czy sarkofag.
Podobne elementy małej architektury o charakterze lapi-
darium zaczęły powstawać w Worlitz, zaś w Polsce wzno-
szone były na Mokotowie, w Wilanowie czy Arkadii [30,
s. 46]. Najczęściej otrzymywały one prosto padłościenną
formę w postaci antycznej urny lub sarko fagu przykry-
tego pokrywą ozdobioną akroterionami wieńczącymi
narożniki. W Arkadii, za sprawą Heleny Radziwiłłowej,
wzniesiony został taki monument projektu Szymona
Bogumiła Zuga, choć poprzedzały go liczne koncepcje
Jana Piotra Norblina (1779) i Henryka Ittara. Grobowiec
wykonany został z szarego marmuru dębnickiego, ozdo-
biła go wnęka z rzeźbą leżącej kobiety z białego mar-
muru, zaś całość nakryta została pokrywą zwieńczoną
akroterionami i wazą wykonaną z marmuru9 [31, s. 49].
W Zwierzyńcu na jednej ze sztucznych wysp w pobliżu
kaplicy usytuowano również prostopadłościenny sarko-
fag wykonany z piaskowca – inspirowany najsłynniej-
szymi założeniami krajobrazowymi tamtych czasów.
Monument ozdobiony został maskami sztuk teatralnych
oraz symbolem sztuk pięknych – lirą. Co prawda nie
został obsadzony topolami, jednak wpisywał się w pa-
nujące zasady przyozdabiania parków sentymentalnych.
Prawdopodobnie miał on za zadanie upamiętnienie daw-
nego teatru ogrodowego, jednak brakuje historycznych
przesłanek potwierdzających tę teorię [10, s. 95]. Ele-
ment małej architektury zachował się do dzisiaj, w okre-
sie międzywojennym zaś był bardzo popularnym miej-
scem odwiedzin mieszkańców i gości, stanowiąc swego
rodzaju atrakcję turystyczną dostępną jedynie z łódki
(il. 7a, b).
Podsumowanie
Przekształcenia założenia ogrodowego w Zwierzyńcu
są przykładem twórczego podejścia projektowego Za-
moyskich, którzy w podejmowanych inwestycjach pró-
bowali adaptować substancję istniejącą, wzbogacając ją
elementami sztuki ogrodowej cieszącej się popularnością
9 Na pomniku znalazła się inskrypcja po łacinie i po francusku „Et
in Arcadia ego” i „J’ai fait L’Arcadie J’y repose”.
Moreau, Moreau le Jeune (1778)8
and Caspar Maria Fried
-
rich [14, p. 52].
Izabela Czartoryska described the poplars as follows:
In a carefully selected place, the Italian poplars look
gorgeous. When planted together in large numbers, they
create a unique view. Such poplars are best when placed
on a hill, somewhat further away from the house, or near
some souvenir, stone or inscription [24, p. 28].
Izabela Czartoryska has noticed that […] the exhibition
of various monuments and souvenirs […] should result
from Tenderness, Reason, and sometimes from Science
[24, p. 51]. Their location should be carefully selected
“never in an uncovered view”. The trees recommended
by the aristocrat were Italian poplars, birches, weeping
willows, which she described in a following way: […]
there are the nest, the most proper trees to cover such
Monuments, cause the sad Memories do not need more
wonderful, cheerful trees [24, p. 52]. The author of the
treatise warned against the quality of the materials say-
ing: If you have a marble or stone Vase, put it in the sim-
plest shape, without any decoration. According to her,
all kinds of inscriptions should be “apt, short and rare”
[24, p. 54].
Analysing Izabela Czartoryska’s treatise, it may be
noted that the way of shaping the garden complex in
Zwierzyniec was inspired by her recommendations. The
“Monuments” in the area of the Zamoyski garden were
represented by broken columns, gures and a sarco phagus.
Similar monuments started to be created in Worlitz. In
Poland, however, they were erected in Mokotów, Wilanów
or Arkadia [30, p. 46]. Most often they received a cuboi-
dal form in the shape of an ancient urn or a sarcophagus
with a cover decorated with acrothelions crowning the
corners. In Arkadia, thanks to Helena Radziwiłłowa, such
a monument was erected by Szymon Bogumił Zug, al-
though it was preceded by numerous concepts of Jan Piotr
Norblin (1779) and Henryk Ittar. The tomb was made of
grey marble from Dębniki and was decorated with a re-
cess with a sculpture of a lying woman from white mar-
ble. The whole tomb was covered with a lid topped with
acrotherions and a marble vase9 [31, p. 49]. The garden
complex of Zwierzyniec of Zamoyski Family Entail also
houses a cuboidal sarcophagus made with sandstone in-
spired by the most famous landscape complexes of those
times. It is located on one of the articial islands near the
chapel. The monument was decorated with theatre masks
and a symbol of ne arts – a lyre. Although it was not
planted with poplars, it was in line with the principles of
decorating sentimental parks. Probably it was supposed
to commemorate the former garden theatre, but there is
no historical evidence to support this thesis [10, p. 95].
The street furniture element survived to this day and in the
interwar period it was a very popular place to visit by the
8 The copperplate of this author under the title Tombstone of
J.J. Rousseau on poplar island, with a view of the gardens d’Ermenon-
ville, was in the Gdańsk collection and is now on the ministerial list of
items that were lost during World War II.
9 The monument contains an inscription in Latin and French. Re-
spectively: “Et in Arcadia ego” and “J’ai fait L’ Arcadie J’y repose”.

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 33
w wieku XVII, XVIII czy XIX. Niemożliwe jest okre-
ślenie jednego źródła inspiracji, jednak wstępna analiza
przeprowadzona w artykule pokazuje, że przekształcenia,
jakim poddawano ogród ordynacki, były przekształcenia-
mi aktualnymi i modnymi pośród magnaterii zarówno na
Zachodzie, jak i na terenie Rzeczypospolitej. Co więcej,
przekształcenia zwierzynieckie nie ustępowały obcym
rozwiązaniom i pod względem funkcjonalnym, i arty-
stycznym.
Bardzo czytelne są tutaj inspiracje architekturą rezy-
dencji królewskich, takich jak siedziba króla w Ujazdowie
(modrzewiowy dwór). Jasne są też analogie funkcjonalne
(rozplanowanie ogrodów łowieckich) oraz kompozycyjne
układu wodnego w postaci kanału – osi, sztucznych zbior-
ników i wysp do rozwiązań parków w Ujazdowie, Arkadii
czy Zoówce.
Analizując elementy małej architektury, należy zauwa-
żyć, że wpisywały się one w ogólnie panujące tendencje
sztuki ogrodowej XVIII i XIX w. Topolowe wyspy, zła-
mane kolumny, sarkofagi to obecne w parku pałacowym
w Zwierzyńcu motywy, które odnaleźć można w kompo-
zycjach sentymentalnych parków takich jak Puławy, Ar-
kadia, Mokotów, Nieborów czy Wilanów.
Traktaty dotyczące sztuki kształtowania przestrzeni
ogrodu, w tym Myśli różne o sposobie zakładania ogro-
dów Izabeli Czartoryskiej były Zamoyskim znane, co
znajduje potwierdzenie w sposobie aranżacji sentymen-
talnego parku. To, że Tomasz Zamoyski podjął się napi-
sania rozprawy dotyczącej sztuki ogrodowej, świadczy
o wielkim zamiłowaniu VII ordynata do ogrodnictwa
podniesionego do rangi sztuki. Co prawda większa część
tej publikacji opiera się na przerysach barokowych parte-
rów z francuskich wzorników, jednak sam fakt powstania
takiego opracowania jest wart odnotowania.
residents and guests, being a tourist attraction available
only from the boat (Fig. 7b).
Summary
The transformations of the garden in Zwierzyniec are
an example of the creative design approach of the Entail-
ers of Zamoyski, who in their investments were trying to
adapt the existing substance enriching it with elements
of garden art popular in the 17th, 18th or 19th centuries.
It is impossible to identify a single source of inspiration,
however, the preliminary analysis carried out in the article
shows that the “zwierzyńczyk” (game park) was trans-
formed in a way that was current and fashionable among
the circles of magnates both in the West and on the territo-
ry of the Republic of Poland. Moreover, these transforma-
tions were not inferior to foreign solutions, both in terms
of functionality and artistry.
Zwierzyniec park follows the patterns used in royal
residences such as Ujazdów, including the architectural
form of the original Zamoyski residence – a larch manor
house, functional analogies – a hunting garden, and the
composition of the water system in the form of a canal –
axes, articial reservoirs and islands.
When analysing the elements of street furniture, it
should be noted that they were in line with the general
trends in garden art of the 18th and 19th century. Poplar
islands, broken columns, sarcophagi are the motifs pres-
ent in the palace park in Zwierzyniec, which can be found
in sentimental park complexes such as Puławy, Arkadia,
Mokotów or Wilanów.
The treatises on the art of shaping gardens, including
one of Izabela Czartoryska Myśli różne o sposobie zakłada-
nia ogrodów were known to Zamoyski, which is conrmed
Il. 7. „Wyspy topolowe”:
a) „Klomb z Topoli” według Izabeli Czartoryskiej [24], b) wyspa z sarkofagiem na stawie kościelnym w Zwierzyńcu (fot. K. Boguszewska, 2018)
Fig. 7. “Poplar islands”:
a) „Klomb z Topoli” by Izabela Czartoryska [24], b) an island with a sarcophagus on the church pond in Zwierzyniec
(photo by K. Boguszewska, 2018)
a b

34 Kamila Lucyna Boguszewska
W wyniku przeprowadzonych w ostatnich latach prac
rewaloryzacyjnych kompozycja założenia ogrodowego
w Zwierzyńcu została ponownie uczytelniona, jednak
obecnie niemożliwa do realizacji wydaje się idea jego
całkowitego odtworzenia. Spójność kompozycji została
bowiem rozbita poprzez wprowadzenie nowych układów
komunikacyjnych, a także brakuje dokumentacji archi-
walnych i ikonogracznych dotyczących formy architek-
tonicznej nieistniejącego modrzewiowego dworu.
by the way the sentimental park was arranged. The very
fact that Tomasz Zamoyski undertook to write a treatise
on the art of gardening proves the great love of the 7th
Entailer for gardening which was raised to the rank of art.
Although the majority of this publication is based on over-
drawing of the Baroque parterres from French patterns,
the very fact that such study was written is worth noting.
As a result of the conducted revalorisation works, the
layout of the garden complex has been made clearer. Cur-
rently, the idea of its complete reconstruction seems im-
possible. The cohesion of the landscape was broken down
by the introduction of new communication routes, as well
as the lack of archival and iconographic documentation
concerning the architectural form of the non-existent
larch manor.
Translated by
Joanna Lampka
Bibliografia /References
[1] Bernatowicz T., Entre eventail et etoile. Zwierzyńce w osiemnasto-
wiecznej Polsce i ich europejskie związki, „Barok” 1997, Vol. 4,
nr 1, 105–108.
[2] Bernatowicz T., Ogrody zabaw myśliwskich. Królewskie zwierzyń-
ce czasów saskich wokół Warszawy, [w:] M. Szafrańska (red.),
Królewskie ogrody w Polsce. Materiały sesji naukowej, Warszawa,
10–11 maja 2001, Warszawa 2001, 265–281.
[3] Sikora D., The Baroque connection within city and garden, Selec-
ted Warsaw examples, „Technical Transactions” 2016, Y. 113, Iss.
1A, 10–11, doi: 10.4467/2353737XCT.16.073.5437.
[4] Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoyskiey
przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwiste 1834 r., kopia rękopi-
su nr 1815 B.O.Z. Biblioteka Narodowa w Warszawie, [archiwum
WUOZ w Zamościu].
[5] Kseniak M., Opracowanie ewidencyjne zieleni zabytkowej Zwie-
rzyńca w woj. Zamojskim obejmujący: ogród pałacowy wraz z vi-
viarium, rezydencję plenipotenta oraz południową część osady na-
leżącej do dóbr Ordynacji Zamojskich, Zwierzyniec I, 1977, [mpis
w Archiwum WUOZ w Zamościu].
[6] Kowalczyk J., Traktat o ogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskie-
go z około 1750 roku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2001, t. 63, nr 1–4,
175–192.
[7] Kowalczyk J., Architekci Zamoyskich w XVIII wieku, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki” 1959, t. 4, z. 1–2, 211–234.
[8] Matławska-Patyk L., Patyk M., Renesansowa willa Jana Zamoy-
skiego nad Wieprzem, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”
1986, t. 20, 199–212.
[9] Matławska H., Kościół świętego Jana Nepomucena w Zwierzyńcu,
wyd. Halina Matławska, Zwierzyniec 2016.
[10] Matławska H., Matławska-Patyk L., Patyk M., Idea jedności czło-
wieka z przyrodą w Zwierzyńcu „ogrodzie oświeconych i roman-
tycznych”, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1990, t. 24,
93–99.
[11] Matławska H., Zwierzyniec, wyd. Halina Matławska, Zwierzyniec
1991.
[12] Zwierzyniec w starej pocztówce i fotograi, Towarzystwo Miłośni-
ków Zwierzyńca, Zwierzyniec 2017.
[13] Maj E., Mecenat artystyczny ordynatów Zamoyskich w Klemenso-
wie w połowie XIX wieku, [w:] R. Maliszewska (red.), Ziemiaństwo
na Lubelszczyźnie, Materiały II sesji naukowej zorganizowanej
w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002, Muzeum
Zamoyskich w Kozłówce, Kozłówka 2003, 154–166.
[14] Boguszewska K.L., Zieleń pasów przydrożnych w historycznej
ikonograi Lublina, [w:] E. Trzaskowska (red.), Roślinność pa-
sów przydrożnych Lublina: potencjał i zagrożenia, Urząd Miasta
Lublin, Lublin 2017, 47–58.
[15] Kseniak M., Pałgan K., Szkołut P., Zwierzyniec od hetmańskiego
parku łowieckiego do Parku Narodowego i obywatelskiego miasta
ogrodu, „Barometr Regionalny” 2014, t. 12, nr 4, 53–54.
[16] Brzezowski W., Jagiełło M., Ogrody na Śląsku, t. 2: Barok, Ocyna
Wydawnicza PWr, Wrocław 2017.
[17] Galicja na józeńskiej mapie topogracznej 1779–1783, t. 8, cz. A,
PAN, Instytut Archeologii i Etnologii Stacja Naukowa w Wiedniu,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Historii, Austriac-
kie Archiwum Państwowe, Warszawa 2015.
[18] Niedzwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego wo-
jewództwa zamojskiego, Ocyna Wydawnicza Kresy, Regionalny
Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Lublin 2003.
[19] Halfpenny W.J., Rural architecture in the gothick taste: being
twenty new designs, for temples, garden-seats, summer-houses,
lodges, terminies, piers, &c. on sixteen copper plates. With instruc-
tions to workmen, and hints where with most advantage to be erec-
ted, London 1752.
[20] Chambers W., Desseins des edices, meubles, habits, machines,
et ustenciles des Chinois. Gravés sur les originaux dessinés à la
Chine… Auxquels est ajoutée une description de leurs temples, de
leurs maisons, de leurs jardins, &c.J. Haberkorn, Paris 1757, http://
digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/DLDecArts/DLDecArtsidx?id=
DLDecArts.ChambersDesseins [accessed: 8.05.2019].
[21] Decker P., Ghotic Architecture Decorated, Consisting of a Large
Collection of Temples, Banqueting. Summer and Green Houses, Ga-
zebo’s, Alcoves, Faces, Garden and Umbrello’d Seats, Terminari’s
and Rustic Garden Seats, Rout Houses, and Hermitages for Summer
and Winter, Obelisks, Pyramides, etc.. Many of Which May Be Exe-
cuted with Pollards Rude Branches and Roots of Trees. Being a Taste
Entirely New. Likewise Designs of Ghotic Orders, with Their Proper
Ornaments, and Rules of Drawing Them. The Whole Engraved
on Twelve Copper Plates, H. Parker, E. Bakewell, London 1759.
[22] Whately T., Observations in Modern Gardening, Garland, New
York 1982.
[23] Morawińska A., Augusta Fryderyka Moszyńskiego Rozprawa
o Ogrodnictwie Angielskim 1774, Zakład im. Ossolińskich Wy-
dawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kra-
ków–Gdańsk 1977.
[24] Czartoryska I., Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wro-
cław 1805.
[25] Jagiełło-Kołaczyk M., Budynek ogrodowy typu Lusthaus, ewolu-
cja formy i funkcji, [w:] A. Mitkowska, Z. Mirek, K. Hodor (red.),

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 35
Streszczenie
Założenie ogrodowe Ordynacji Zamoyskiej w Zwierzyńcu, fundacji Jana Zamoyskiego, stanowi przykład ogrodu łowieckiego przekształconego
w barokową, jednoosiową kompozycję ogrodową, a później w ogród romantyczny. W artykule przedstawiono analizę wpływów XVIII-wiecznych
wzorników sztuki ogrodowej polskich i zagranicznych oraz realizacji, które przyczyniły się do sposobu ukształtowania układu.
W artykule opisano poszczególne etapy powstawania założenia willowego Zamoyskich, a także współcześnie podejmowane działania rewaloryza-
cyjne mające na celu odtworzenie zabytkowego układu wodnego. Praca ma na celu usystematyzowanie dotychczasowej wiedzy dotyczącej prze-
kształceń zwierzynieckiego ogrodu, jego substancji historycznej stanowiącej punkt wyjścia późniejszych interwencji ordynatów, dostosowujących
założenie ogrodowe do ówcześnie panujących tendencji w kształtowaniu parków rezydencjonalnych.
Słowa kluczowe: Zwierzyniec, ogród łowiecki, wzorniki sztuki ogrodowej
Abstract
The garden complex of the Zamoyski Family Entail (Ordynacja Zamoyska) in Zwierzyniec, founded by Jan Zamoyski, is an example of a hunting
garden transformed into a Baroque, one-axis garden layout and later into a romantic garden. The aim of the article is to analyse the inuence of the
18th-century models of Polish and foreign garden art and their realisations that contributed to the way of shaping the landscape of the garden. The
paper describes the subsequent stages of the creation of the Zamoyski villa complex as well as modern restoration activities aimed at reconstructing
the historical water system. The author made an attempt to systematise the existing knowledge on the transformations of the Zwierzyniec’s garden, its
historical substance being a starting point for later interventions of the Entailers adapting the garden to the newest trends in the shaping of residential
parks at that time.
Key words: Zwierzyniec, hunting garden, garden art models
Architektura ogrodowa: obiekty architektoniczne w kompozycjach
ogrodowych – historia i współczesność: XIV Konferencja Naukowa
z cyklu Sztuki Ogrodowej i Dendrologii Historycznej, 8–9 listopa-
da 2007, Kraków, Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków
2007, 147–154.
[26] Słownik geograczny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-
wiańskich, B. Chlebowski (red.), t. 14, Warszawa 1895.
[27] Boguszewska K., Private chapels in residentional, historic parks
in Lublin region, state of preservation and problems of protection,
[w:] Z. Grudziński, M. Bevz (eds.), Current issues in research, con-
servation and restoration of historic fortications / Współczesne
problemy badań, konserwacji i restauracji zabytkowych fortyka-
cji, The State School of Higher Education in Chelm, Lviv Polytech-
nic National University, Chełm–Lwów 2017, 330–341.
[28] Petera-Górak J., Kaplice i gury w rezydencjach ziemiańskich
i parkach dworskich na Lubelszczyźnie, [w:] R. Maliszewska (red.),
Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, Materiały II sesji naukowej zorga-
nizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002,
Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Kozłówka 2003, 270–273.
[29]
http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view
=article&id=456&Itemid=107&limitstart= [accessed: 7.09.2019].
[30] Jagiełło M., Brzezowski W., Najwcześniejsze polskie ogrody kra-
jobrazowe w świetle materiałów źródłowych (opisów, traktatów
i poematów), „Architectus” 2018, nr 3(55), 41–52, doi: 10.5277/
arc180304.
[31]
Piwkowski W., Arkadia Heleny Radziwiłłowej: studium historyczne /
Arkadia of Helena Radziwiłł: a historical study, Ośrodek Ochrony Za-
bytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa 1998.

Biomorficzna konstrukcja podtrzymująca
dekoracyjny świetlik nad klatką schodową
w Maison et Atelier Horta
(fot. B. Widera)
A biomorfic structure supporting
a decorative skylight above the staircase
in the Maison et Atelier Horta
(photo by B. Widera)