Content uploaded by Marek Bogdaszewski
Author content
All content in this area was uploaded by Marek Bogdaszewski on Oct 21, 2020
Content may be subject to copyright.
przegląd hodowlany nr 4/2020 23
Zasady bezpieczeństwa
pracy na fermie
jeleniowatych
Paweł Janiszewski1, Jagoda Czajkowska1,
Marek Bogdaszewski2
1Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział
Bioinżynierii Zwierząt
2Instytut Parazytologii PAN w Warszawie, Stacja Badawcza
w Kosewie Górnym
Stosunkowo nowy kierunek, jakim jest hodowla fer�
mowa jeleniowatych rozwija się na świecie od lat 70.
XX wieku [1]. Od 2002 roku trzy gatunki jeleniowa�
tych również w polskim prawie mają status zwierząt
gospodarskich, w świetle obowiązującej ustawy z dnia
29 czerwca 2007 roku o organizacji hodowli i rozrodzie
zwierząt gospodarskich [16]. Cytując rozdział 1 art. 2.
punkt 1c do zwierząt gospodarskich należą: „jelenio�
wate – zwierzęta z gatunków: jeleń szlachetny (Ce-
rvus elaphus), jeleń sika (Cervus nippon) i daniel
(Dama dama) utrzymywane w warunkach fermowych
w celu pozyskania mięsa lub skór, jeżeli pochodzą z cho�
wu lub hodowli zamkniętej, o których mowa w przepi�
sach prawa łowieckiego, albo chowu lub hodowli fermo�
wej” [16].
Fermy jeleniowatych w Polsce są ukierunkowane
na pozyskiwanie mięsa oraz jednocześnie stanowią
atrakcję turystyczną, a w nielicznych przypadkach tak�
że miejsce badań naukowych. Najstarsza ferma w Pol�
sce została założona w roku 1984 na terenie Stacji
Badawczej Instytutu Parazytologii PAN w Kosewie
Górnym koło Mrągowa. Cieszy się ona dużym zainte�
resowaniem, rocznie odwiedza ją ponad 8 tys. osób.
Na terenie 100 ha kwater wypasowych utrzymywane
są w systemie ekstensywnym jelenie szlachetne, jele�
nie sika oraz daniele – łącznie około 500 zwierząt [14].
W polskim rolnictwie każdego roku odnotowuje się
niemal trzy tysiące wypadków spowodowanych ugry�
zieniem, kopnięciem lub przygnieceniem przez zwie�
rzęta [5]. Najczęstszą przyczyną są niewłaściwe wa�
runki utrzymania zwierząt oraz brak odpowiedniego
postępowania osób z obsługi. Zwierzęta, których do�
brostan nie jest zaburzony są spokojniejsze, tym sa�
mym nie wykazują agresywnej postawy wobec in�
nych osobników oraz pracowników [2, 6]. Trzeba pa�
miętać, że mimo uznania jeleniowatych za zwierzęta
The presence of Enterobacteriaceae in animal feed in the area monitored
by the Veterinary Hygiene Institute in Olsztyn in 2018-2019
Summary
The aim of the study was to assess the level of livestock feed contamination with pathogenic bacteria of the
family Enterobacetriaceae and to analyse factors determining the level of contamination. The tests were carried
out at the Veterinary Hygiene Institute (ZHW) in Olsztyn in 2018-2019 on samples of feed for livestock (cattle,
pigs and poultry), fur-bearing animals, and companion animals. The highest level of Enterobacteriaceae con�
tamination during the study period was found in feeds for fur-bearing animals and companion animals. Analysis
of the number of positive samples from the area monitored by ZHW in Olsztyn in relation to the country as
a whole showed that level of feed contamination with this group of pathogens was similar to the national aver�
age. Air temperature was identified as a factor increasing the presence of Enterobacteriaceae in feed, which is
confirmed in studies by other authors.
KEY WORDS: Enterobacteriaceae, animal feed, feed components, microbial contamination of feed
gnostyka bakteriologiczna. PWN, Warszawa, 111-112. 28.
Szewczyk M., Czuba Z., Wiczkowski A., Hajdrowska B.,
2019 – Antybiotykooporność izolowanych z żywności bakte�
rii z rodziny Enterobacteriaceae. Medycyna Weterynaryjna
75 (9), 553-557. 29. Van Schothorst M., Mossel D.A.A.,
Kampelmacher E.H., Drion E.F., 1966 ‒ The Estimation of
the Hygienic Quality of Feed Components using an Entero-
bacteriaceae Enrichment Test. Zoonoses and Public Health
13, 273- 285. 30. Veldman A., Vahl H.A., Borggreve G.J.,
Fuller D.C., 1995 ‒ A survey of the incidence of Salmonella
species and Enterobacteriaceae in poultry feeds and feed
components. The Veterinary Record 136 (7), 169-172.
przegląd hodowlany nr 4/2020
24
gospodarskie są to wciąż dzikie osobniki, które mają
zupełnie odmienny behawior niż np. bydło czy owce.
Nie można więc twierdzić, że chów jelenia szlachet�
nego czy daniela jest analogiczny do chowu bydła
mięsnego bądź innych domowych przeżuwaczy. Tym
samym ryzyko wypadku czy jakiegokolwiek zagrożenia
jest stosunkowo duże.
Do tej pory nie opracowano katalogu kompleksowych
„dobrych praktyk” na fermach jeleni i danieli, pozwalają�
cych zmniejszyć ryzyko wystąpienia zagrożenia zarów�
no obsługi, jak i samych zwierząt. Także fachowa litera�
tura dotycząca tego zagadnienia jest w naszym kraju
uboga i trudnodostępna. Z tego powodu podjęto próbę
opracowania zasad bezpiecznej pracy na fermach jele�
niowatych, opierając się na organizacji przestrzennej
i wyposażeniu technicznym oraz wieloletniej praktyce
hodowlanej realizowanej w Stacji Badawczej Instytutu
Parazytologii PAN w Kosewie Górnym.
Zasady bezpieczeństwa podczas prac wykonywa-
nych na fermie
Utrzymanie fermowe jeleniowatych wymaga m.in.
prowadzenia określonych zabiegów hodowlanych.
Czynności te mają na celu zarówno poprawę dobro�
stanu zwierząt, jak i zadbanie o prawidłowy oraz bez�
pieczny rozwój poszczególnych osobników. Wszelkie
zabiegi planowane muszą być z dużym wyprzedze�
niem czasowym i oparte na stałych obserwacjach
stada. Ulegają one również częstym modykacjom i tym
samym ulepszeniom. Jakakolwiek ingerencja „siło�
wa” człowieka w behawior jeleni lub danieli może ne�
gatywnie wpływać na poziom stresu, zachowanie
tych zwierząt względem siebie i pracowników fermy.
Sytuacje wymagające przemieszczenia stada po�
między kwaterami zazwyczaj są dla nich bardzo stre�
sujące [11, 15]. Miejsce i czas, w którym będzie to
dokonywane wpływa na zachowanie zwierząt. Przy
zmuszaniu zwierząt do przejścia w miejsca im nie�
znane często dochodzi do panicznych ucieczek mo�
gących skutkować gwałtownym zderzeniem z ogro�
dzeniem, a w rezultacie urazami ciała, a nawet śmier�
cią. W takich przypadkach najlepszą opcją może być
pozostawienie na noc otwartej bramy do nowej kwa�
tery, dzięki czemu stado spokojnie i we własnym tem�
pie będzie mogło zapoznać się z nowym terenem.
Częsty i regularny kontakt obsługi ze zwierzętami
podczas czynności dla nich korzystnych znacznie
podnosi bezpieczeństwo [4, 7]. Warto zaznaczyć, że
przy odpowiednio wyszkolonych pracownikach do
obsługi fermowych jeleni i danieli nie potrzeba wielu
osób. Na przykład w Stacji Badawczej IP PAN w Ko�
sewie Górnym na fermie, na której łączny stan jeleni
i danieli dochodził do 500 osobników pracowało przy
nich łącznie 7-8 osób. Gatunek zwierzęcia nie jest
najważniejszym czynnikiem determinującym liczeb�
ność pracujących osób, jest nim natomiast ich do�
świadczenie i znajomość behawioru zwierząt będą�
cych pod ich opieką.
Przyzwyczajenie zwierząt do kojarzenia obsługi z sy�
tuacjami niegroźnymi, a wręcz pozytywnymi, jak np.
karmienie, może znacznie ułatwić pracę. Wyrobiony
wcześniej nawyk kojarzenia paszy z bezpieczeń�
stwem wykorzystuje się w momencie zmiany kwater.
Paszowóz zadający paszę zachęca zwierzęta do po�
dążania za podawaną karmą. W ten sposób, podczas
krótkiego przejazdu paszowozu z jednego miejsca na
drugie, zwierzęta podążając za nim nieświadomie
zmieniają kwaterę.
Zachowanie się pracowników w stosunku do zwie�
rząt wpływa na ich późniejsze reakcje [13]. W przyro�
dzie ssaki wykazują określone mechanizmy obronne.
W przypadku jeleniowatych nerwowe zachowania
obsługi, np. krzyk lub uderzanie ostrymi przedmiota�
mi, mogą wywołać mechanizm uwrażliwienia. Wyni�
ka to z kojarzenia konkretnej czynności z atakiem
drapieżnika. Dlatego zbyt agresywne podejście pra�
cowników do zwierząt może w przyszłości skutkować
ucieczką, kończącą się próbami obrony przed poten�
cjalnym zagrożeniem [10]. Zwiększa to ryzyko wy�
padków podczas codziennych prac wykonywanych
na fermie. Biorąc powyższe pod uwagę zaleca się
opracować harmonogram prac z dużym wyprzedze�
niem. Przede wszystkim wprowadzanie zwierząt do
odłowni powinno być dokonywane dwa razy w roku
(wiosna i jesień), a czas ten wykorzystany na odroba�
czanie, dokładny przegląd każdego osobnika oraz
inne zabiegi zootechniczno-weterynaryjne.
Manipulacja stadem w korytarzu przepędowym
i odłowni polega na odpowiednim manewrowaniu ko�
lejnymi drzwiami, które tam się znajdują, bez bezpo�
średniego kontaktu ze zwierzętami. Umożliwia to
osłonę pracownika, a tym samym stanowi powierzch�
nię rozdzielającą stado. W przypadku, gdy obsługa
ma bezpośredni kontakt ze zwierzęciem, pracownicy
winni być wyposażeni w specjalne tarcze ochronne
[8]. Najlepiej sprawdzają się tarcze wykonane ze
sklejki o grubości 10-12 mm, o wymiarach 120x120
cm, z wygodnymi uchwytami. Tarcze nie mogą być
zbyt ciężkie, aby nie ograniczać ruchów pracownika
i umożliwiać szybkie manewrowanie. Zapewnia to
ochronę przed uderzeniami i atakami, w szczególno�
ści byków z porożem (nawet obciętym).
Stosunkowo niebezpieczne jest manipulowanie
grupą łań z cielętami. Przenoszenie ich do oddziel�
nych kwater może skutkować próbami forsowania
ogrodzenia i gwałtownymi nieprzewidywalnymi reak�
cjami. Na fermach jeleniowatych należy unikać spę�
dzania stad składających się z byków, łań i cieląt jed�
nocześnie. Zestresowane dorosłe samce mogą wy�
kazywać wtedy agresję oraz atakować słabsze osob�
niki. Zalecane jest stopniowe odławianie byków od
innych zwierząt, a tym samym zmniejszenie niebez�
pieczeństwa podczas przyszłego przeganiania pozo�
stałej części stada.
Podstawową, a wręcz obowiązkową, procedurą
związaną z bezpieczeństwem ludzi i zwierząt na fer�
przegląd hodowlany nr 4/2020 25
mach jeleniowatych powinno być obcinanie poroża
(najlepiej tuż po wytarciu ze scypułu). Nie wykonanie
tego zabiegu może prowadzić do groźnych, nawet
śmiertelnych wypadków. Wzajemne śmiertelne zro�
gowania zwierząt (np. przy grupowym trzymaniu by�
ków) wiążą się przede wszystkim ze stratami finan�
sowymi hodowcy, ale warto też zaznaczyć, że w Pol�
sce był co najmniej jeden wypadek śmiertelny ‒ byk
zabił właściciela fermy. Poza takimi zagrożeniami,
obcinanie poroża przed okresem godowym zapewnia
również większe bezpieczeństwo podczas jesienne�
go zganiania zwierząt z kwater wypasowych. Należy
jednak pamiętać, że zabieg ten wykonywany jest w okre�
sie, kiedy byki mają znacznie podwyższony poziom
testosteronu [9]. Chcąc uniknąć zwiększonej agresji,
należy odławiać stopniowo niewielką grupę byków w po�
rożu, liczącą maksymalnie 4 samce, następnie roz�
dzielać je i pojedynczo poddawać zabiegowi. Osobni�
ki męskie czekając w oddzielnych kojcach wykazują
większy spokój, niż te utrzymywane w grupie.
Mimo że wszelkie potencjalne zagrożenia bezpie�
czeństwa pracowników wynikające z pracy ze zwie�
rzętami są niwelowane oraz stosowana jest szeroko
rozumiana profilaktyka, to jeleniowate są nieprzewi�
dywalne w swoich zachowaniach. Są to stosunkowo
ruchliwe zwierzęta mają�
ce zróżnicowane tempera�
menty. Podejście pracow�
nika do zwierzęcia powin�
no być za każdym razem
takie samo, a jakiekolwiek
odstępstwa mogą wywoły�
wać niepożądane reakcje.
Ilekroć zdarzy się taka sytu�
acja należy wyciągać z niej
wnioski, które wpłyną na
zmianę konstrukcji pomiesz�
czeń lub zagród na fermie,
bądź pozwolą na modyka�
cję urządzeń tam używa�
nych. Każde takie ulepsze�
nie zwiększa bezpieczeń�
stwo pracy i tym samym
poprawia komfort pracow�
ników.
Budowa fermy a bezpie-
czeństwo zwierząt i pra-
cowników
Jak już wspomniano, ho�
dowla fermowa jeleniowa�
tych powinna opierać się
na wczesnym oraz długo�
trwałym planowaniu. Do�
tyczy to między innymi prze�
strzennej organizacji kwater
wypasowych, odłowni, ko�
rytarzy przepędowych oraz
budynków gospodarskich. Już na etapie planowania
przestrzennego oraz zagospodarowania konkretnego
terenu należy uwzględnić specyczny behawior jelenio�
watych [15]. Plan korytarzy przepędowych oraz bram
powinien uwzględniać dodatkowo małe bramki dla
pracowników oraz specjalne ukrycia, za którymi ob�
sługa podczas przepędzania zwierząt będzie mogła
się schować (rys. 1). Należy przy tym zwrócić uwagę,
że określenie „przepędzanie” nie jest w tym przypad�
ku całkiem trafne, gdyż należy tu raczej mówić o wy�
korzystywaniu naturalnych reakcji zwierząt w celu
kierowania ich w pożądanym kierunku, niż o wymu�
szaniu tego ruchu poprzez typowe „popędzanie”.
Jest to niezwykle istotne, gdyż najczęstszą przyczy�
ną upadków zwierząt na fermach jeleniowatych są
zderzenia z ogrodzeniem spowodowane spłosze�
niem się zwierzęcia. Ma to szczególne znaczenie
podczas jesiennych manipulacji stadem, gdyż dla
cieląt urodzonych latem jest to pierwszy tak bliski
kontakt z człowiekiem, a więc taka sytuacja jest dla
nich szczególnie stresująca. Oczywiście ferma jele�
niowatych jest obiektem zamkniętym, ogrodzonym ‒
zgodnie z przepisami ‒ siatką o minimalnej wysoko�
ści 2 metrów. Takimi samymi siatkami jest ona po�
dzielona wewnętrznie na poszczególne kwatery, ko�
Rys. 1. Schemat funkcjonowania korytarza przepędowego (autor: J. Czajkowska)
przegląd hodowlany nr 4/2020
26
rytarze itp. Nie ma oddzielnych przepisów ani proce�
dur dotyczących kontroli ogrodzeń, co zazwyczaj
wykonuje się na bieżąco, przy okazji wykonywania
codziennych, różnych prac na fermie. Należy zdawać
sobie sprawę, że na fermie o powierzchni stu czy stu
kilkudziesięciu hektarów jest łącznie kilkanaście
bądź kilkadziesiąt kilometrów ogrodzeń.
Korytarze przepędowe spełniają funkcję ogrodzo�
nych dróg, które kierują stado bezpośrednio z kwater
wypasowych lub odłowni. Z uwagi na ograniczoną sze�
rokość takich korytarzy muszą być one dobrze widocz�
ne dla zwierząt, aby uniknąć prób forsowania ogrodzeń
[17]. Najczęściej stosowanym i zalecanym rozwiąza�
niem jest umieszczenie na ogrodzeniu z siatki dodatko�
wych elementów w postaci poziomo umieszczonych
desek, których zagęszczenie powinno wzrastać w mia�
rę zwężania się korytarza. Korytarze przepędowe po�
winny być też wyposażone w bramy (najlepiej w pełni
pokryte sklejką), które zapobiegają cofaniu się zwie�
rząt (rys. 1), a jednocześnie są bezpieczną osłoną dla
pracowników podczas przeganiania stada.
Przy wykonywaniu jakichkolwiek czynności zoo�
technicznych, np. kolczykowaniu czy obcinaniu poro�
ża, niezbędna jest, nawet najprostszej budowy,
odłownia. Posiadanie jej na fermie jest także wyma�
gane przez krajowe przepisy prawne [12]. Podstawo�
wym elementem jej wyposażenia jest poskrom, który
pozwala na chwilowe unieruchomienie zwierzęcia.
Jego obecność i odpowiednia konstrukcja znacząco
wpływa na poziom bezpieczeństwa pracowników, jak
i zwierząt [3, 8].
W praktyce hodowlanej można wyróżnić dla jele�
niowatych poskromy uruchamiane hydraulicznie lub
mechanicznie. Ich budowa jest uzależniona przede
wszystkim od gatunku zwierząt na fermie. Do unieru�
chamiania dorosłych osobników (szczególnie byków
jelenia szlachetnego) zaleca się używanie poskromu
hydraulicznego. Obsługiwanie tego urządzenia wy�
maga dostosowania wysokości bocznych ścian do
wielkości zwierzęcia. Należy to zrobić jeszcze przed
wejściem samca do poskromu. Zbyt wysokie usta�
wienie może powodować urazy czaszki lub kręgosłu�
pa szyjnego, a zbyt niskie umożliwia zwierzęciu wy�
skoczenie z tego urządzenia. Podczas regulacji sze�
rokości otwarcia poskromu obsługa powinna zwrócić
uwagę na aktualne położenie kończyn zwierzęcia,
aby uniknąć ich urazów. Zbudowany jest on z dwóch
ram, jednej przymocowanej na stałe, drugiej rucho�
mej, pokrytych grubymi materacami obitymi wytrzy�
małym, wodoodpornym materiałem. Przed unieru�
chomieniem zwierzęcia ściany poskromu są rozchy�
lane, nawet do 1,5 m, w taki sposób, aby umożliwiało
to swobodne wejście byka w pełnym porożu. Następ�
nie zamykane są drzwi i pracownik, stojący poza
Rys. 2. Schemat działania „młyna” i manipulowania grupą zwierząt (autor: J. Czajkowska)
przegląd hodowlany nr 4/2020 27
ewentualnym zasięgiem unieruchamianego zwierzę�
cia, za pomocą siłownika hydraulicznego przesuwa
jedną z ram. Przy pomocy dwóch dodatkowych siłow�
ników istnieje możliwość dopasowania wysokości
umieszczenia materaców do wysokości poszczegól�
nych osobników, co zwiększa ich dobrostan i sku�
teczność unieruchamiania. Obsługa poskromu hy�
draulicznego nie wymaga użycia siły fizycznej, a ‒ co
najważniejsze ‒ zapewnia bezpieczeństwo obsługi.
Posługiwanie się nim wymaga jednak dużej ostroż�
ności, gdyż łatwo doprowadzić do uszkodzeń koń�
czyn (złamań, a nawet amputacji), jeżeli zwierzę nie
stoi dokładnie pośrodku płyty podłogowej. W trakcie
manipulacji siłownikami należy więc cały czas zwra�
cać uwagę na ruchy zwierzęcia w poskromie.
Do unieruchamiania danieli lub młodych jeleni, a na�
wet łań jeleni sika można wykorzystywać prostszy w bu�
dowie poskrom naskokowy. Najczęściej stosowanym
rozwiązaniem jest umieszczenie takiego urządzenia
na końcu zaciemnionego pomieszczenia, w którym
uprzednio gromadzi się zwierzęta. W przypadku łań
czy cieląt może to być nawet kilkanaście osobników,
natomiast byki w twardym porożu powinny być wpro�
wadzane pojedynczo. Poskrom ten charakteryzuje
się dwoma drewnianymi, długimi ścianami ustawio�
nymi klinowato, zwężającymi się ku dołowi. Umiesz�
czany jest nad zagłębieniem w posadzce. Przy mani�
pulacji zwierzętami przebywającymi w ciemnym po�
mieszczeniu wykorzystuje się fakt, że w takich wa�
runkach stają się spokojniejsze. Poskrom jest nato�
miast umieszczony w pomieszczeniu oświetlonym.
Naturalnym odruchem zwierzęcia jest próba ucieczki
w kierunku światła, czyli wykonanie skoku w tym kie�
runku. Po wykonaniu skoku przez zwierzę, jego kor�
pus zostaje oparty na ukośnych ścianach, a kończy�
ny nie dotykają podłoża, co uniemożliwia ucieczkę.
Po wykonaniu zabiegów zootechnicznych jeden z bo�
ków urządzenia (zamontowany na zawiasie) jest otwie�
rany przez pracownika obsługi, a unieruchomiony
dotychczas osobnik opada w dół do poziomu podło�
ża. W efekcie może dotknąć kończynami podłoża i sa�
modzielnie opuścić poskrom i pomieszczenie.
W odłowniach znajdują się korytarze przepędowe
i kojce manipulacyjne różnej wielkości oraz kojec
zbiorczy. Należy w taki sposób dopasować wymiary
tych pomieszczeń, aby bez problemu pomieściła się
tam określona grupa wpędzanych zwierząt, które na�
stępnie będą poddane zaplanowanym zabiegom.
Uzależnione to jest od hodowanego gatunku, jak i ro�
dzajów grup technologicznych, jakie planuje się wy�
odrębnić w stadzie. Dlatego ważne jest wcześniejsze
ustalenie przybliżonej maksymalnej liczby jeleniowa�
tych utrzymywanych na fermie, bo to ona będzie
głównym wyznacznikiem wymiarów kojca zbiorczego
i innych części odłowni, już na etapie ich budowy.
Jest to niezmiernie ważne, gdyż przepędzanie zwie�
rząt przez odłownię jest jednym z większych czynni�
ków stresogennych na fermach jeleniowatych. Wpę�
dzane tam zwierzęta, ze względu na stres, mogą
wykazywać przejawy wzajemnej agresji, jak i agresji
w stosunku do pracowników. Takie zachowanie moż�
na zniwelować poprzez szybki i sprawny podział gru�
py zwierząt na 2-3 mniejsze, w czym pomaga system
pośrednich bram. Rozdzielenie stada przebywające�
go w odłowni na mniejsze grupy nie tylko pozwala na
sprawniejsze działanie, ale też na zmniejszenie pre�
sji wywieranej na zwierzęta samą obecnością pra�
cowników. Mniejsza grupa przebywająca w pobliżu
poskromu może być szybciej „obsłużona”, a pozostałe
zwierzęta oczekujące w dalszej części odłowni mogą
się uspokoić, gdyż nie mają bezpośredniego kontaktu
z człowiekiem. Zbyt duże zagęszczenie osobników
może się przyczynić m.in. do zadeptywania lub pobicia
cieląt przez starsze osobniki. Szczególnie agresywne
mogą być byki w twardym porożu.
Jak już wspomniano, odłownia jest jednym z naj�
bardziej niebezpiecznych miejsc na fermie. Dlatego
tak ważna jest jej solidna konstrukcja. Ściany powin�
ny być wykonane z desek lub szczelnie ze sobą połą�
czonych płyt, o wysokości minimum 3 m. Jakiekol�
wiek szczeliny mogą prowokować zwierzęta do po�
dejmowania prób ucieczki i tym samym do powsta�
wania urazów kończyn [17]. Zminimalizowanie stresu
oraz wszelkich czynników wzbudzających agresję u je�
leniowatych podczas ich przebywania w odłowni po�
woduje jednocześnie większe bezpieczeństwo pracy
obsługi.
W kojcach, w których znajdują się mniejsze grupy
zwierząt powinien być ograniczony dostęp naturalne�
go światła, dzięki czemu szybciej się uspakajają, tra�
cą orientację i łatwiej jest nimi manipulować. Szcze�
gólnie dotyczy to danieli. Odłownia wyposażona musi
być w tzw. młyn, czyli okrągły kojec z podwójnymi
obrotowymi drzwiami (rys. 2). Jedno skrzydło drzwi
jest sztywne, drugie natomiast ma dodatkową możli�
wość „łamania się”, co pozwala na oddzielenie poje-
dynczego osobnika z grupy.
Działania zmniejszające ryzyko zagrożeń związa-
nych z działalnością agroturystyczną
Pod nazwą „działalność agroturystyczna” rozumiemy
specyczną formę usług turystycznych, która oferowana
jest turystom lub zwiedzającym przez rolnika/hodowcę
bezpośrednio na terenie gospodarstwa rolnego. Działa�
nia takie zazwyczaj związane są z niewielkimi gospodar�
stwami rolnymi, a prowadzona w nich hodowla jeleniowa�
tych ma najczęściej charakter amatorski, a nie typowo
fermowy. Częsty, bliski kontakt rolnika ze zwierzętami
powoduje ich znaczne oswojenie. Należy jednak podkre�
ślić, że sytuacja taka może stanowić potencjalne zagro�
żenie, szczególnie w okresie podwyższonej pobudliwości
zwierząt w trakcie sezonu rujowego. Szczególnie niebez�
pieczne może być oswajanie samców, w tym odchowy�
wanych sztucznie od urodzenia. Znane w behawiorysty�
ce zjawisko imprintingu polega na kojarzeniu przez
tak odchowywane zwierzę wizerunku opiekuna jako
przegląd hodowlany nr 4/2020
28
matki, a więc osobnika tego samego gatunku. W takiej
sytuacji następuje istotne zaburzenie zachowania, mo�
gące w perspektywie prowadzić np. do agresji w trakcie
sezonu godowego. Opiekun (bądź inne przypadkowe
osoby) może być traktowany jako potencjalny konkurent.
W przypadku hodowli fermowej jeleniowatych pro�
wadzenie działalności turystyczno-edukacyjnej wy�
maga zatrudnienia osób, które w bezpośredniej bli�
skości zwierząt będą w sposób bezpieczny oprowa�
dzały turystów po fermie. Najczęściej tego typu wy�
cieczki odbywają się w sezonie letnim, gdy zwierzęta
przebywają na kwaterach wypasowych. Aby nie do�
prowadzać do zakłóceń w funkcjonowaniu całej fer�
my podczas zwiedzania jej przez turystów, kwatery
przeznaczone do ewentualnej agroturystyki powinny
być usytuowane blisko wejścia na fermę. Ułatwi to
przewodnikom nadzór nad wchodzącymi osobami, a tym
samym pozwoli na unikanie sytuacji niebezpiecz�
nych. Ze względu na wielkość ciała, a jednocześnie
dużą atrakcyjność, daniele są gatunkiem bardziej
preferowanym w agroturystyce, chociaż jelenie szla�
chetne tak samo dobrze „współpracują” z turystami.
Należy wydzielić grupę kilkunastu lub dwudziestu kil�
ku zwierząt, które zawsze będą stanowiły „stado tu�
rystyczne”. Muszą one być przyzwyczajone do wielu
nowych zapachów, odgłosów, zwiększonego ruchu
itp. Ważny jest stopień oswojenia zwierząt. Nie mogą
one być oswojone do takiego stopnia, aby podcho�
dziły bezpośrednio do turystów, ani zbyt płochliwe.
Zalecane jest „półoswojenie”, kiedy zwierzęta mogą
być obserwowane przez osoby zwiedzające z odle�
głości kilkunastu metrów.
Osoba oprowadzająca musi wcześniej zdobyć od�
powiednie doświadczenie w pracy ze zwierzętami.
Warto wspomnieć, że w tej pracy ważna jest nie tylko
wiedza na temat biologii jeleniowatych, ale przede
wszystkim o ich zachowaniu. Wycieczki po fermie je�
leniowatych wymagają podjęcia określonych działań,
w celu zapewnienia bezpieczeństwa zwiedzających,
do których zalicza się przede wszystkim tworzenie
małych grup turystów oraz zwiedzanie tylko wyzna�
czonych tras. Już sam fakt wejścia obcych osób na
kwaterę wypasową zwraca uwagę zwierząt. Zbyt
duże rozproszenie ludzi lub zbyt głośne ich zachowa�
nie może doprowadzić albo do zachowań agresyw�
nych ze strony zwierząt, albo może być przez nie od�
bierane jako atak drapieżników.
Podsumowanie
Specyfika behawioru fermowych jeleniowatych unie�
możliwia porównywanie ich chowu do innych zwie�
rząt gospodarskich. W celu ograniczenia ryzyka wy�
stąpienia wypadków, zarówno pracowników, jak i zwie�
rząt, zaleca się wdrożyć na fermach jeleni i danieli
następujące zasady:
• podczas codziennej obsługi zwierząt należy
uwzględniać indywidualny behawior gatunku oraz se�
zonowe zmiany aktywności i agresji zwierząt (np. okres
rujowy);
• systematyczna, codzienna obserwacja stada
(każdej wydzielonej grupy technologicznej) i analiza
zachowań zwierząt umożliwia bezpieczną codzienną
obsługę jeleni i danieli, a tym samym sprawne funk�
cjonowanie fermy;
• obowiązkową procedurą związaną z bezpieczeń�
stwem ludzi i zwierząt na fermach jeleniowatych po�
winno być obcinanie poroża, możliwie szybko po wy�
tarciu ze scypułu;
• wszelkie zabiegi zootechniczno-weterynaryjne
stosowane u danieli i jeleni w odłowni są jednym z więk-ęk�
szych czynników stresogennych, a tym samym obar-
czone są największym ryzykiem wystąpienia wypadków,
dlatego właściwie zaprojektowana i wyposażona za�
groda manipulacyjna bardzo istotnie wpływa na od�
powiedni stan bezpieczeństwa zwierząt i ludzi;
• układ korytarzy przepędowych oraz bram powi�
nien uwzględniać specjalne miejsca ukrycia dla pra�
cowników, wykorzystywane w trakcie manipulowania
stadem;
• do działalności agroturystycznej na fermach jele�
ni i danieli nie zaleca się wykorzystywać oswojonych
samców, zwierzęta przeznaczone do kontaktów z tu�
rystami powinny być jedynie „częściowo” oswojone;
• nieduży liczebnie zespół pracowników, ale posia�
dający odpowiednią wiedzę dotyczącą behawioru je�
leniowatych zapewnia zachowanie odpowiedniego
poziomu bezpieczeństwa oraz dobrostanu, przy jed�
noczesnej sprawnej obsłudze zwierząt.
Należy jednocześnie dodać, że całokształt proce�
dur, które zostały wprowadzone w Stacji Badawczej
Instytutu Parazytologii PAN w Kosewie Górnym, jest
dostosowywany do ww. zaleceń i może stanowić
wzorzec do zastosowania w innych krajowych fer�do zastosowania w innych krajowych fer�
mach jeleniowatych.
Artykuł powstał w ramach projektu „Dziczyzna Fermo-
wa – opracowanie i wdrożenie do praktyki hodowlano-
-produkcyjnej innowacji w technologii fermowego chowu
jeleniowatych oraz opracowanie i wdrożenie metod or-
ganizacji wprowadzania jej do obrotu”, współfinansowa-
nego przez ARMiR – działanie 16 Współpraca.
Literatura: 1. Borys B., Bogdaszewska Z., Bogdaszewski
M., 2012 – Dynamiczny wzrost fermowej hodowli danieli i je�
leni w Polsce. Wiadomości Zootechniczne 1, 33-44. 2. Beat-
son N., Collie D., Orange K., Campell A., Fraser A., 2000
– Deer Master. Deer Production Guide. South Canterbury &
North Otago Branch NZFA. Herald Communications: Tima�
ru, New Zealand. 3. Carragher J.F., Ingram J.R., Matthews
L.R., 1997 – Effects of yarding and handling procedures on
stress responses of red deer stags (Cervus elaphus). Applied
Animal Behaviour Science 51, 143-158. 4. Chaya W., Pollard
J., Littlejohn R., 2006 – A note on stability of behavioural re�
actions to handling in red deer hinds and their calves. Applied
Animal Behavior Science 101, 177-182. 5. CIOP-PIB – Przyczy�
przegląd hodowlany nr 4/2020 29
Procedury awaryjne
w celu zapewnienia
dobrostanu zwierząt
laboratoryjnych
Anna Kosson1, Piotr Kosson2,
Marta Kuczeriszka3
Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossa-
kowskiego PAN w Warszawie: 1Zwierzętarnia, 2Laboratorium
Hodowli Zwierząt Genetycznie Zmodykowanych,
3Zakład Fizjologii Nerek i Płynów Ustrojowych
Wydarzenia ostatnich miesięcy mające związek z wybu�
chem pandemii choroby COVID-19 skutkują zmianami
i obostrzeniami w zakresie funkcjonowania wielu
przedsiębiorstw i rm z sektora produkcyjnego, handlo�
wego i usługowego, zarówno państwowego, jak i pry�
watnego. Sytuacja ta dotyczy całego świata. O ile dzia�
łanie części branży zostało ograniczone lub po prostu
wstrzymane, to takie rozwiązanie nie jest możliwe w przy�
padku jednostek i ośrodków zajmujących się utrzyma�
niem i hodowlą zwierząt. Miejsca, gdzie utrzymywane
są zwierzęta, poczynając od ferm hodowlanych i pro�
dukcyjnych, poprzez ogrody zoologiczne czy schroni�
ska dla zwierząt, a kończąc na wysokospecjalistycz�
nych zwierzętarniach obsługujących ośrodki naukowe
i uczelnie, pomimo panujących obostrzeń związanych
ze zwiększonym ryzykiem zakażenia wirusem SARS�
-Cov-2 muszą zapewnić zwierzętom opiekę gwarantu�
jącą dobrostan i utrzymanie prawidłowego stanu zdro�
wia. Bez względu na to, jak bardzo zautomatyzowana
jest obsługa zwierząt, obecność człowieka jest zawsze
niezbędna.
Przykładem ośrodka hodowlano-eksperymentalnego
obsługującego instytuty naukowe i instytucje uniwersy�
teckie jest Zwierzętarnia Instytutu Medycyny Doświad�
Principles of work safety on a deer farm
Summary
The behaviour of red deer and fallow deer kept as farm animals differs significantly from that of other domestic
animals. Deer farming is associated with a higher risk of accidents for both the workers and the animals them�
selves. This article attempts to develop principles of safe work on deer farms, based on technical organization
and equipment as well as long-standing practice at the Research Station of the Institute of Parasitology of the
Polish Academy of Sciences in Kosewo Górne. Continual observation of farmed herds of red deer and fallow
deer was found to be extremely important, affecting the functioning of the entire farm and daily handling of the
animals. Factors to be considered in introducing principles of safe work and handling of animals include their
species, individual behaviour, and seasonal variation in stress and aggression. Smaller staff on the deer farm,
but possessing the necessary knowledge, is more effective and enables a higher level of safety.
KEY WORDS: deer farming, industrial safety, farm equipment
ny i okoliczności wypadków w chowie zwierząt (archiwum.ciop.
pl/20661; dostęp: 1.12.2019 r.). 6. Goddart PJ., 1998 – The
welfare of Deer. Acta Veterinaria Hungarica 46 (3), 395-404.
7. Janiszewski P. (red.), 2014 – Chów i hodowla fermowa
jeleniowatych. Wydawnictwo UWM, Olsztyn. 8. Janiszewski
P., Bogdaszewski M., Murawska D., Tajchman K., 2016 –
Welfare of farmed deer – practical aspects. Polish Journal of
Natural Sciences 31 (3), 345-361. 9. Janiszewski P., Tom-
czak A., Potrapeluk A., 2019 – Behawior samców danieli fer-– Behawior samców danieli fer� Behawior samców danieli fer�
mowych w okresie wycierania poroża. Przegląd Hodowlany 4,
16-20. 10. Kaleta T., 2003 – Zachowanie się zwierząt. Zarys
problematyki. Wydawnictwo SGGW. Warszawa. 11. Mattiello
S., 2009 – Welfare issues of modern deer farming. Italian Jour�
nal of Animal Sciences 8 (Suppl. 1), 205-217. 12. Rozporzą-
dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca
2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania ga�
tunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których nor�
my ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej
(Dz.U. 2010 nr 116 poz. 778). 13. Rushen J., Taylor A.A., de
Passillè A.M., 1999 – Domestic animals’ fear of humans and
its effect on their welfare. Applied Animal Behaviour Science
65, 285-303. 14. Stacja Badawcza Instytutu Parazytologii
PAN (www.kosewopan.pl; dostęp: 13.04.2020 r.). 15. Tuck-
well C., 2003 – The Deer Farming Handbook. Rural Industries
Research and Development Corporation. Gawler, South Aus�
tralia. 16. Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 roku o organizacji
hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz.U. 2017 poz.
2132). 17. Whittington C.J., Chamove A.S., 1995 – Effects
of visual cover on farmed red deer behavior. Applied Animal
Behaviour Science 45, 309-314.