Modernist architecture in Szczecin in the 1960’s and 70’s in the concept and execution

Full text

142 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
NAUKA SCIENCE
Próba przyjrzenia się zdystansem spuściźnie zawo-
dowej kolegów ze „szczecińskiego podwórka” obrazuje
dorobek ikondycję powojennej architektury polskiej
na Pomorzu Zachodnim oraz jest kontynuacją wielo-
letnich badań prowadzonych od ponad dekady. Wmyśl
przewodniego hasła „dokumentowania spuścizny archi-
tektury nowoczesnej” doszukujemy się tego, co nasze,
zrodzimym znakiem jakości, od szeregu lat aktywizując
środowisko architektów waspekcie poszukiwań ipre-
zentacji dorobku środowiskowego.
Początki architektury modernistycznej na tzw.
ziemiach odzyskanych – wtym przypadku Pomorza
Zachodniego – sięgają realizacji projektowych pierw-
szych absolwentów WA Wyższej Szkoły Inżynierskiej
wSzczecinie (wokresie lat 1950–1955), którzy wkrótce
po uzupełnieniu nauczania na tzw. kursach magisterskich
we Wrocławiu, Gdańsku czy wWarszawie zaczynają
kształtować zastaną przestrzeń wielu miast ówczesnego
województwa szczecińskiego, traktując ją jak swoistego
rodzaju poligon doświadczalny dla realizacji idei architek-
tury nowoczesnej. Wykształcone iuformowane wtym
okresie młode kadry stały się niewątpliwie motorem
przemian kulturowych icywilizacyjnych, aich umie-
jętności ipoglądy estetyczne zostawiły trwałe piętno na
współczesnym wizerunku Pomorza.
Od szeregu lat wKatedrze Architektury Współcze-
snej Teorii iMetodologii Projektowania WBiA ZUT
The attempt to review the professional legacy of
colleagues from “the Szczecin playground” illustrates
the achievements and the condition of Polish post-war
architecture in Western Pomerania from aperspective
of time and it also is acontinuation of many years of
research conducted over adecade. Under the heading
of “documenting the legacy of modern architecture”,
the materials are being collected in order to preserve
and review, where the native quality mark has been
made, and over anumber of years it had been stimu-
lating the architects circle in terms of exploration and
presentation of its professional achievements.
The origins of the modernist architecture in the
area of so-called reclaimed lands – in this case Western
Pomerania – date back to the implementation of the
project of the fi rst graduates of the Faculty of Architec-
ture at the School of Engineering in Szczecin (in the
period 1950–1955), who soon after the additional edu-
cation at master‘s courses in Wrocław, Gdańsk or War-
saw, began to shape the existing the space of many cities
and towns of the then province of Szczecin, treating it
as asort of testing ground for the implementation of
the idea of modern architecture. Educated and formed
in this period, the young staff become undoubtedly the
driving force of cultural and civilization change, and
their skills and aesthetic views left alasting mark on
modern image of Pomerania.
Wojciech Bal*
Architektura modernistyczna Szczecina lat 60. i70.
widei irealizacji
Modernist architecture in Szczecin in the 1960’s and 70’s
in the concept and execution
Słowa kluczowe: modernizm szczeciński,
powojenna architektura na Pomorzu Zachodnim
Key words: Szczecin modernism,
postwar architecture in Western Pomerania
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
* dr inż. arch., Katedra Architektury Współczesnej Teorii
iMetodologii Projektowania, Wydział Budownictwa
iArchitektury, Zachodniopomorski Uniwersytet Techno-
logiczny w Szczecinie
* dr inż. arch., Chair of Contemporary Architecture, Theory and
Methodology of Design, Faculty of Civil Engineering and Archi-
tecture, West Pomeranian University of Technology Szczecin
Cytowanie / Citation: Bal W. Modernist architecture in Szczecin in the 1960’s and 70’s in the concept and execution. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of
Heritage Conservation 2017;49:142-152
Otrzymano / Received: 04.03.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 18.03.2017 doi:10.17425/WK49SZCZECIN

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017 143
wSzczecinie prowadzone są badania naukowe wspierane
grantami badawczymi, których celem jest podsumowa-
nie zarówno przedwojennego modernizmu na tych tere-
nach, jak ipowojennej architektury na terenie Szczecina
iPomorza Zachodniego. Od roku 2004 cyklicznie uka-
zują się kolejne tomy monografi i obrazujące kondycję,
etapy rozwoju ikierunki przekształceń przestrzeni na
Pomorzu Zachodnim, wramach przyjętych okresów:
1. Architektura polska lat 1945–1960 na terenie Po-
morza Zachodniego, 2004r.
2. Architektura polska lat 1961–1975 na terenie Po-
morza Zachodniego, 2007r.
3. Architektura polska lat 1976–2001 na terenie Po-
morza Zachodniego, 2011/2014r.
Porównując dziś osiągnięcia realizacyjne młodego po-
wojennego modernizmu przywołujemy szkice naszych
starszych kolegów. Stanowią one niebagatelny dorobek
wich twórczości izarazem bardzo charakterystyczny
znak minionej epoki – świadczą okunszcie zamykania
własnych idei wkilku, czasem magicznych kreskach.
Szczególny okres transformacji formalnej warchi-
tekturze Pomorza przypada na początek lat 60. Wykształ-
cone już po wojnie ina stałe osiadłe na terenie Pomorza
Zachodniego pokolenie polskich architektów odkrywa
na nowo modernizm. Nieliczni twierdzą dziś, że zaczęli
uprawiać konstruktywizm. Inni przywołują chwilowe
pojawienie się możliwości swobodnej wypowiedzi
twórczej. Jedni idrudzy odwołują się solidarnie do
wspomnień zczasów szczecińskich studiów tam widząc
korzenie swej późniejszej twórczości. Formację intelek-
tualną tego pokolenia zdają się określać szczególnie dwie
osoby: Jerzy Hryniewiecki iMarek Leykam (dydaktycy
gościnni prowadzący dyplomy inżynierskie), którzy stali
się osobowościowymi wzorcami.
Zkilkuset możliwych do zaprezentowania budyn-
ków, oróżnym przeznaczeniu, wielkości itechnologii
wykonania, jakie były zaprojektowane iwznacznej
części zostały zrealizowane na terenie Szczecina wla-
tach 60. i70., wybrano te, których walor podbudowuje
odnaleziony wówczesnych publikacjach medialnych
często prosty ilapidarny rysunek ideowy. Jako charak-
For several years in the Chair of Architecture of
Modern Design Theory and Methodology then situ-
ated within the Faculty of Construction and Architec-
ture of the West Pomeranian University of Technology
(ZUT) in Szczecin conducted research work supported
by research grants. Its purpose has been to summarize
both the pre-war modernism in these areas, as well
as post-war architecture in Szczecin and Western Po-
merania. Since 2004 there regularly appear subsequent
volumes of monographs describing the condition, the
stages of development and the directions of spatial
transformation of West Pomerania, in the framework
of the following periods of time:
1. Architecture of Poland in the years 1945–1960 in
the area of Western Pomerania, 2004
2. Architecture of Poland in the years 1961–1975 in
the area of Western Pomerania, 2007
3. Architecture of Poland in the years 1976–2001 in
the area of Western Pomerania, 2011/2014.
Comparing nowadays, the realization achieve-
ments of the young post-war modernism one refers to
the sketches of our senior colleagues. They represent
considerable creative output of their work and at the
same time avery distinctive character of abygone era
– testifying to the artistry of enclosing their own ideas
in several, sometimes magical lines.
Adistinct period of transformation in the formal
architecture of Pomerania falls at the beginning of
the 1960s. Than the educated after the war and per-
manently settled in Western Pomerania generation of
Polish architects rediscovered modernism. Few argue
today that they began to cultivate so called “construc-
tivism.” Others evoke the momentary appearance of
the possibility of afree artistic expression. They both
refer jointly and severally to memories of the Szczecin
studies there, seeing there the roots of their later works.
Intellectual formation of this generation seem point
especially at two individuals: Jerzy Hryniewiecki and
Marek Leykam (guest lecturers leading engineering
diploma studies) who became as such personality
benchmarks.
Ryc. 1. Zestaw trzech monografi i dotyczących zagadnień powojennej architektury Szczecina i Pomorza Zachodniego do końca XX wieku,
opracowanych przez zespół naukowy KAWTiMP WBIA ZUT
Fig. 1. A set of three monographs on issues of post-war architecture of Szczecin and Western Pomerania to the end of the twentieth
century, developed by the research team of the Chair of Architecture of Modern Design Theory and Methodology then situated within the
Faculty of Construction and Architecture of the West Pomeranian University of Technology (ZUT)

144 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
terystyczne przykłady zaprezentowano zestaw obiektów
obrazujących zarówno te ówcześnie docenione – wie-
lokrotnie przez nagrody środowiskowe, jak ite bardziej
kontrowersyjne, jakże znaczące dla omawianego okresu,
często wręcz symboliczne. Osobną, może najważniejszą
grupę projektów stanowią niezrealizowane, wswym wy-
razie skrajnie awangardowe, dla których zapis szkicu stał
się ipozostał formą ucieczki wświat idealnych (utopijnych)
pomysłów (ryc. 2).
Kierując się autorsko pojmowanym doborem na-
zwisk, za szczególną rolę wkształtowaniu wizerunku
modernistycznej architektury tamtych lat, zarówno ze
względu na realizacje, jak icenny zapis ideowy, należy
uznać działalność takich szczecińskich architektów,
jak Tadeusz Ostrowski, Józef Bogdalski, Mieczysław
Janowski, Maciej Prauziński, Kazimierz Stachowiak,
Andrzej Korzeniowski, Janusz Karwowski, Henryk
Nardy, Walenty Zaborowski, Marek Uciechowski,
Marian Rąbek czy Witold Jarzynka oraz przez wiele lat
współtworzący znim Wacław Furmańczyk. Oczywiście
nazwiska te stanowią jedynie reprezentację, gdyż liczba
wartych przywołania nazwisk twórców przekroczyłaby
niewątpliwie kilkadziesiąt. Ponadto jesteśmy świado-
mi, że nad docelowymi rozwiązaniami realizacyjnymi
czy konkursowymi pracowały całe zespoły projektowe
wwielkich megastrukturach biur projektów, takich jak
Miastoprojekt czy Inwestprojekt. Wieloletnie badania,
jak izawarte wwyżej wymienionych monografi ach
przykłady dobitnie ilustrują, zjak płodnym projektowo
środowiskiem mamy do czynienia, ijak ważne jest opi-
sanie jego dokonań.
Składając ukłon minionym pokoleniom architektów
spod znaku szczecińskiej Szkoły Inżynierskiej należy
uznać idocenić ówczesne wysiłki oraz próby wpisania
się wcywilizacyjne tendencje zachodnioeuropejskie.
Tendencje, które mogły znaleźć twórczą realizację
wsytuacji, w jakiej (co dyskusyjne) zniszczenia wojenne
uznano za szansę generalnej reformy osiedli icentrów
miast, gdzie dojrzały modernizm stał się stylem budyn-
ków użyteczności publicznej, aodbudowę wielu miast
prowadzono wedle uznanych zasad Karty Ateńskiej.
Niezależnie zatem od niełatwych uwarunkowań
wewnętrznych tamtych lat wnaszym kraju, tu na po-
zostawionych na uboczu zachodnich rubieżach, całe
młode pokolenie architektów (powtarzając za prof.
A.M.Szymskim) stało się koryfeuszami polskiej moderny,
importującymi przyjęte po październikowej odwilży
1956 roku wzorce myślenia ujęte wsloganie forma podąża
za funkcją, realizując je wswej minimalistycznej, zgeome-
tryzowanej formie. Już dziesięć lat później, w1967 roku,
Aleksander Wallis formę tę określał jako budownictwo
pudełkowe1 ijuż wówczas wieszczył nadejście ery ar-
chitektury powietrzno-przestrzennej. Krótko po II wojnie
światowej, mimo powszechnego entuzjazmu dla nowej
architektury iurbanistyki, Alison iPeter Smithsonowie
ostrzegali przed niebezpieczeństwami rygorystycznego
iszablonowego projektowania, wyrażając obawę przed
zdehumanizowaniem architektury. Wrezultacie rozłam
między tradycyjnymi modernistami amłodszym poko-
From hundreds of possible showcase buildings
serving various purposes, the size and the technology
in which they were built, which were designed and
to some extend erected in Szczecin in the 1960s and
1970s, those were selected which basic attributes un-
derpin the values found in contemporary media pub-
lications which were encompassed in often simple and
concise idea drawings. As specifi c examples aset of
objects has been presented, illustrating both the then-
appreciated – many times by branch awards, as well as
those more controversial, however signifi cant for the
period in question, and often quite symbolic. Another,
perhaps the most important group of projects are those
unrealized, in their expression extreme avant-garde, for
which record sketches became and remained aform of
an escape into the world of the quintessential (utopian) ideas
(fi g. 2).
Following the author-conceived selection of
names for aparticular role in shaping the image of the
modernist architecture of those years, both in terms
of projects and valuable archetypal record, activities
such Szczecin architects as Tadeusz Ostrowski, Józef
Bogdalski, Mieczysław Janowski, Maciej Prauziński,
Kazimierz Stachowiak, Andrzej Korzeniowski, Janusz
Karwowski, Henryk Nardy, Walenty Zaborowski,
Marek Uciechowski, Marian Rąbek and Witold Jar-
zynka and for many years co-working with him Wacław
Furmańczyk should be considered. These names, of
course are only arepresentation, since the amount
worth mentioning creators undoubtedly exceed afew
dozen. Furthermore, we are aware that the end reali-
zation or competition solutions were being achieved
by the entire project teams in large mega-structured
architectural and construction bureaus such as Miasto-
projekt or Inwestprojekt. Many years of research, as well
as contained in the above examples clearly illustrated
in the monographs on the prolifi c design environ-
ment we face, and how important it is to describe his
achievements.
Bowing to the past generations of architects creating
under the sign of the Szczecin School of Engineering,
the efforts of the than and the attempts to enter the
Western European civilization trends must be recog-
nized and appreciated. Trends that could fi nd creative
execution in asituation where (what is open for dis-
cussion) war destruction was considered achance for
the general reform of suburbia and city centers, where
mature Modernism became the style used for public
buildings and the reconstruction of many cities had
been carried out according to recognized principles of
the Charter of Athens.
Therefore, regardless of the diffi cult internal condi-
tions of those years in our country, here on the left on
the sidelines western frontier, the entire young genera-
tion of architects (repeating after prof. A.M.Szymski)
became luminaries of the Polish Moderny, importing
adopted after the October 1956 thaw, thinking pat-
terns which were included in aslogan that the form
follows function, executing them in their minimalist

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017 145
leniem doprowadza do rozpadu CIAM, aróżnorodne
zjawiska rozwijające się warchitekturze od połowy lat
50. takie jak brutalizm, strukturalizm czy metabolizm
budują podwaliny tzw. późnego modernizmu. Na tym
tle poszukiwania formalne polskich architektów siłą
rzeczy stały się wielowątkowe iwymieszane.
Wistocie poddana ograniczeniom wynikającym
zprzyjętych reżimów technologicznych architektura,
and geometrical form. Ten years later, in 1967, Alex-
ander Wallis described it as aform of boxed building1
and even then predicted the advent of the „air-space“
architecture. Shortly after World War II, despite the
widespread enthusiasm for the new architecture and
urban planning, Alison and Peter Smithson’s warned
of the dangers of arigorous and stereotypical design,
expressing fear of dehumanizing architecture. As are-
Ryc. 2. Rysunki wykonane przez architektów szczecińskich w latach 60. i 70: J. Bogdalski (1), (6); M. Janowski (2), (5); M. Zakrzewski (3);
M. Łyżwa (4)
Fig. 2. Drawings by the architects of Szczecin in the 1960s and 1970s: J. Bogdalski (1), (6); M. Janowski (2), (5); M. Zakrzewski (3); M. Łyżwa (4)

146 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
głównie mieszkaniowa, usiłowała bronić swej oryginal-
ności wrozrzeźbianiu elewacji przemienną linią balko-
nów iloggii, zmiennym rytmem otworów okiennych,
także – co wSzczecinie było oryginalnym osiągnięciem
wkraju, wówczas powszechnie niestosowanym – struk-
turalnością płyt elewacyjnych niewymagających tynko-
wania. Itak, kiedy wzachodniej Europie pod wpływem
doświadczeń amerykańskich zaczęto odchodzić od
formalnego globalizmu, architektura polska znalazła się
ledwie na półmetku rozwoju modernizmu, uzyskując
wrealizacjach najwybitniejszych twórców tego okresu
(K. Cęckiewicz, M. Leykam, R. Gutt iinni) (…) walor
wczęści rzeźbiarski, awczęści ekspresyjno-konstruk-
cyjny. Widomą oznaką wejścia wtą fazę twórczości (…)
stały się przede wszystkim realizacje wdrobniejszej skali
architektury. Wolnostojące pawilony handlowe, restau-
racje, domy kultury itp., łamiąc swą wielkością istniejącą
skalę zabudowy oraz zindywidualizowanym detalem
monotonię osiedlowego budownictwa, tym samym
zwiastowały nadejście nowego okresu wpolskiej archi-
tekturze datowanego na lata 1962–19752. Jak formułował
to na początku lat 60. jeden zgłównych analityków
polskiej architektury powojennej, Adam Kotarbiński,
trzeba stwierdzić, że idziemy wślad za najlepszymi wzo-
rami światowymi, natomiast sami takich nie stwarzamy.
Od kilku lat budujemy dostatecznie dużo budynków
nowoczesnych, by móc stwierdzić także, że znaczna
część naszego budownictwa3 zhonorem wytrzymuje
porównania zosiągnięciami innych krajów. Zhonorem,
nie tak jednakże, by zwracać na siebie szczególną uwagę
zdobyczami jakościowymi iilościowymi4.
Linearne inżynierskie szkice generowały prosto-
kreślną architekturę. Geometria kąta prostego, przy-
kładnicy idwóch ekierek umożliwiała jedynie przejście
od prostopadłościanu do formy budowanej na kącie 60
i30 stopni, nie dawała jednak szansy na kreowanie róż-
norodności, ale ita wówczas nie była wmodzie. Liczył
się funkcjonalny racjonalizm, tylko zlekka okraszony
corbusierowskim plastycyzmem – skoszonymi słupami,
na których opierano częściowo nadwieszoną kubaturę
prostopadłościennego budynku. Był to standard czytany
wskali urbanistycznej jako „nowa estetyczna jakość”
miasta wpaństwie budującym socjalizm. Wtym też
duchu „uzupełniono” dwoma punktowcami puste pie-
rzeje placu Grunwaldzkiego wSzczecinie, awrealizacji
hotelu „Neptun” (ryc. 3) wieszczono przyszłość nowego
centrum miasta, budowanego zform podstawowych,
ogeometrii sześcianu, prostopadłościanu, walca. Kryte-
rium prymatu funkcji nad formą iestetyki minimalizmu
formalnego sprowadzano do stosowania jedynie rytmu,
proporcji ikoloru. To stanowiło główne środki wyrazu,
jakimi można było określać swój emocjonalny stosunek
do na nowo defi niowanej przestrzeni miasta, pozostają-
cego wówczas wstanie permanentnej odbudowy.
Rozbiórka hotelu „Neptun” odczytywana jest
wtym kontekście jako swoiste memento mori tamtego
modernizmu. Próby uciekania wwizjonerskie fantazje
były nieliczne, prezentowane wprojektach Janow-
skiego czy rozwiązaniach rzeźbiarskich odwołujących
sult the split between the traditional Modernists and
the younger generation led to the dissolution of CIAM,
and various phenomena developing in architecture
from the mid-1950s, such as Brutalism, Structuralism
or Metabolism have built the foundations of the so-
called. late Modernism. Against this background, the
formal searches of Polish architects inevitably became
multi-threaded and mixed.
In fact, subject to the limitations resulting from the
adopted technological regimes architecture, mainly
housing, tried to defend their originality in re-sculpting
the elevation alternate line of balconies and loggias,
alternating rhythm of window openings, also – in
Szczecin was the original development in the country,
if not commonly used – structurality plates facade did
not require plastering. When in Western Europe under
the infl uence of the American experience architecture
has began to move away from formal globalism, the
Polish architecture was than barely halfway through
the development of Modernism, resulting in the great-
est realizations of this period artists (K. Cęckiewicz,
M. Leykam, R. Gutt and others) (…) valued in partly
sculptural and partly expressive design. The apparent
signs of entry into this phase of creativity (…) have
primarily been projects at afi ner scale architecture.
Freestanding shopping pavilions, restaurants, cultural
centers, etc., which breaking by its size the existing
development scale and individualized detail of the
monotony of the district, thus heralded the advent of
anew period in the Polish architecture dating back
to 1962–19752. As formulated at the beginning of the
1960s one of the major analysts Polish post-war archi-
tecture, Adam Kotarbiński, it must be mentioned that
we were moving in the wake of the best models of
the world, but we did not create such structures. For
several years, we have built enough modern buildings
to be able to say also that asignifi cant portion of our
construction3 stand with honour comparison with the
achievements of other countries. With honour, not so,
however, to draw particular attention to qualitative and
quantitative achievements4.
Linear engineering drawings generated astraight-
drawn architecture. Geometry angle, crosscut and
two set squares allowed only the transition from the
cuboid form built on the corner of 60 and 30 degrees,
but did not give achance to create diversity, but at
this time it was not in vogue. He hoped that the func-
tional rationalism only slightly spiced with Le Corbusier
plasticism style – with cut pillars on which partly over-
hanging cubic rectangular building was supported. It
was astandard recognised in the urban scale as anew
aesthetic quality of the city in acountry that builds
socialism. In this spirit, the empty frontages Grun-
waldzki Square Szczecin were “supplemented” with
the two self-standing highrise residential buildings and
in the implementation of the hotel “Neptun” (fi g. 3)
propheted the future of the new center, built with the
basic forms of geometry, cube, cuboid and cylinder.
The criterion of the primacy of function over form

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017 147
się do tradycji ekspresjonizmu niemieckiego (Ryszard
Jaroszek, Kapitanat Portu) lub czysto corbusierowskiego
symbolizmu plastycznego, które na grunt szczeciński
próbowali przemycić Andrzej Korzeniowski (Baltona)
czy Marian Rąbek (Aula Kopernikańska). Jednak próby te
nie były wstanie zmienić ogólnie przyjętej jako kanon
wmyśleniu architektonicznym sytuacji, zwłaszcza biorąc
pod uwagę fakt, że Szczecin „gonił” ówczesną polską
awangardę, wtamtym rozumieniu nowoczesności,
gubiąc po drodze specyfi czną twórczą urodę Szczecina
ijego niegdysiejszą oryginalność.
Mimo wielu bardzo dobrych przykładów wpro-
wadzania zabudowy mieszkalnej plombowej, jak
and aesthetics of minimalism formally brought to use
only the rhythm, proportion and colour. These were
the main means of expression which could determine
the emotional attitude to the newly defi ned area of
the city, remaining at the time in apermanent state of
reconstruction.
The demolition of Hotel „Neptun“ is regarded in
this context as akind of memento mori the than Modern-
ism. The attempts resort into the visionary fantasies were
few, presented in Janowski’s designs and in the sculpture
solutions referring to the tradition of German Expres-
sionism (Richard Jaroszek Harbour Master’s Building)
or purely Le Corbusier symbolism plastic, which on the
Ryc. 3. Hotel Neptun w Szczecinie, autor arch. Tadeusz Ostrowski z zespołem. Szkic projektowy 1965 r., stan zachowania 1980. Rozbiórka
obiektu nastąpiła w roku 2011
Fig. 3. Hotel Neptun in Szczecin, author arch. Tadeusz Ostrowski and the team.Sketch design 1965, The 1980 preservation state. Demoli-
tion of the building took place in 2011
Ryc. 4. Zabudowa mieszkalno-usługowa, tzw. CHEMIA w Szczecinie, autor: arch. Tadeusz Ostrowski. Szkic projektowy 1965 r., stan
zachowania 2015
Fig. 4. Residential buildings and service, so-called. CHEMISTRY in Szczecin, by arch. Tadeusz Ostrowski. Sketch design 1965., State
of preservation in 2015
Ryc. 5. Klub Kultury Studenckiej TRANS w Szczecinie, autor: arch. Marek Uciechowski. Szkic projektowy 1975 r., stan zachowania – lata
80. Przebudowa obiektu nastąpiła w latach 2006–2007
Fig. 5. Culture Club Student TRANS in Szczecin, by arch. Marek Uciechowski Sketch design 1975., State of preservation – 1980s recon-
struction of the object that took place in the years 2006–2007

148 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
Tabela 1. Wybór 30 obiektów modernistycznych powstałych na terenie Szczecina w epoce PRL-u5
Lp. Data Obiekt Adres Autor
01. 1959 „Kino Kosmos” rejestr zabytków: A-268 z2006r. al. Wyzwolenia 8 A. Korzeniowski, Emanuel Messer
02. 1959–1964 WDS Wojewódzki Dom Sportu
„Mister 25-lecia Szczecina” z1969 r.
ul. Felczaka 16
róg ul. Wąskiej M. Rąbek
03. 1960–1961 „Bar Ekstra” – bar szybkiej obsługi, przebudowany w1999,
obecnie rozebrany al. Niepodległości 26 Z. Grudziński, L. Kołodziejczyk
B. Skłodowski
04. 1960 „MKS Pogoń” ośrodek sportowy przeznaczony do rozbiórki ul. Twardowskiego 8 M. Uciechowski
05. 1960 bud. mieszkalno-usługowy
„Mister Szczecina” z1961r
al. Wyzwolenia 2–4,
róg pl. Żołnierza 19 H. Nardy
06. 1960 Samoobsługowy pawilon spożywczy PSP
(później tzw.„Barbara”) rozebrany wroku 2000. ul. Krzywoustego Zb. Grudziński, J. Około-Kułak
B. Siebert
07. 1961 „Kaskada” Kombinat rozrywkowo-gastronomiczny,
obiekt spłonął wroku 1981. al. Niepodległości L. Kappy, W. Jarzynka
S. Stachowiak, J. Około-Kułak
08. 1961–63 Osiedle „Kotwica”
budynki mieszkalne zusługami wparterach.
Kilińskiego,
Felczaka Wyzwolenia
H. Nardy, J. Karwowski
T. Ostrowski
09. 1962 Bud. mieszkalno-usługowy, plomba narożna wkwartale
„Mister Szczecina” z1963 r.
al.Wojska Polskiego 51,
róg Jagiellońskiej J. Karwowski
10. 1963–1965 Bud. mieszkalne – 2 punktowce „Mister Szczecina” z1965 r. pl. Grunwaldzki 1–2, 3–4 T. Ostrowski
11. 1964 bud. mieszkalno-usługowy
2 bliźniacze budynki wielorodz., „Mister Szczecina” z1964r al.Wyzwolenia 37–47, 25–35 H. Nardy
12. 1964 Bud. mieszkalny zusługami
punktowiec na zamknięciu pierzei
pl. Kościuszki,
ul. Krzywoustego M. Janowski
13. 1964 Technikum Samochodowe ul. Klonowica 14 Zb. Dominko, J. Soroczyński
14. 1964–1967 „Baltona” Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego u. Gdańska 40 A. Korzeniowski, R. Maciejewska
16. 1965–1967 „Sam Rodzynek” wraz zbud. mieszkalnymi-3 wieżowce ul. Mieszka I102–106 W. Zaborowski
17. 1966 „KS CZARNI” ośrodek wioślarski Bulwar Elbląski M. Uciechowski
18. 1966 Kompleks handlowo-usługowy os. Komuny Paryskiej ul. Wilcza 40 W. Zaborowski
19. 1966–1967 Dworzec autobusowy PKS pl. Grodnicki 1 H. Zawojska, W. Zawojski
20. 1967 „Medicus” i„Cafe Uśmiech” bud. handlowo usługowy pl. Zwycięstwa 1–2 K. Stachowiak, Zb. Grudziński
21. 1967 Pawilon gastronomiczny iDom Portowca Podgórna 26 W. Furmańczyk, W. Jarzynka
22. 1967–1972 Galeriowiec „Mozaika” pl. Rodła 1–2 róg al. Wyzwolenia R. Fyda – Karwowska
23. lata 70. „Hetman” Dom Kultury Kolejarza os.Wzgórze Hetmańskie ul. 9 Maja 17 M. Prauziński, Zd. Kasprzak
24. 1971 „Cezas” bud. usługowy Przedsiębiorstwa Zaopatrzenia Szkółul. Rajskiego 1 Marian Rąbek
25. 1971 Kompleks handlowo-usługowy os. Niebuszewo
„Wicemister Szczecina” z1971r ul. Św. Marcina 1–2 T. Blicharski
26. 1971 Bud. mieszkalny zbiurami ADM „Mister Szczecina” z1971 r. ul. Wielkopolska 43 róg ul. Śląskiej T. Ostrowski
27. 1973 „Aula Kopernikańska” PAM
wramach kompleksu szpitalnego, na os. Pomorzany ul. św. Józefa M. Rąbek
28. 1973 Kompleks handlowo-usługowy os. Wzgórze Hetmańskie ul. 9 Maja T. Zimnicka
29. 1975 „Klub TRANS” studencki Dom Kultury
przebudowany na bibliotekę PAM-uw2007r . ul. Powstańców Wielkopolskich 20 M. Uciechowski
30. 1978 Kościół Miłosierdzia Bożego Realizacja 1980–89 ul. Przyjaciół Żołnierza 45 A.M. Szymski, M. Hamberg

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017 149
Table 1. The choice of 30 modernist buildings created in Szczecin in the Polish Peoples Republic times5
No Date Object Address Author
01. 1959 „Kosmos Cinema” register of monuments: A-268, 2006. al. Wyzwolenia 8 A. Korzeniowski, E. Messer
02. 1959–1964 WDS Provincial Sports Centre
1969 Mister 25th anniversary of Szczecin”
ul. Felczaka 16
corner ul. Wąskiej M. Rąbek
03. 1960–1961 „Bar Ekstra” – fast food outlet, rebuilt in 1999, now demolished al. Niepodległości 26 Z. Grudziński, L. Kołodziejczyk
B. Skłodowski
04. 1960 „MKS Pogoń” Sports Centre to be demolished ul. Twardowskiego 8 M. Uciechowski
05. 1960 Residential-services building,
1961 Mister of Szczecin
al. Wyzwolenia 2–4,
corner pl. Żołnierza 19 H. Nardy
06. 1960 Self-service Groceries Pavillion PSP
(latter so called „Barbara”) demolished in 2000 ul. Krzywoustego Zb. Grudziński, J. Około-Kułak
B. Siebert
07. 1961 „Kaskada” Entertainment and Catering Complex
the objekt burnt down in 1981 al. Niepodległości L. Kappy, W. Jarzynka
S. Stachowiak, J. Około-Kułak
08. 1961–63 „Kotwica” Estate
residential-services building Kilińskiego, Felczaka Wyzwolenia H. Nardy, J. Karwowski
T. Ostrowski
09. 1962 Residential-services buiding, Corner infi ll in aquarter
1963 Mister of Szczecin
al.Wojska Polskiego 51,
róg Jagiellońskiej J. Karwowski
10. 1963–1965 Two residential highrise buildings – 1965 Mister of Szczecin pl. Grunwaldzki 1–2, 3–4 T. Ostrowski
11. 1964 Residential-services buiding
two twin residential buildings, 1964 Mister of Szczecin al.Wyzwolenia 37–47, 25–35 H. Nardy
12. 1964 Residential-services buiding, highrise, closing the frontage pl. Kościuszki, ul. Krzywoustego M. Janowski
13. 1964 Automotive Technical School ul. Klonowica 14 Zb. Dominko, J. Soroczyński
14. 1964–1967 „Baltona” Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego ul. Gdańska 40 A. Korzeniowski, R. Maciejewska
16. 1965–1967 Supermarket „Rodzynek”
including three residential highrise buildings ul. Mieszka I102–106 W. Zaborowski
17. 1966 „Sport Club CZARNI” Rowing Centre Bulwar Elbląski M. Uciechowski
18. 1966 Retail and Services Complex, Komuny Paryskiej Estate ul. Wilcza 40 W. Zaborowski
19. 1966–1967 Bus Station PKS pl. Grodnicki 1 H. Zawojska, W. Zawojski
20. 1967 „Medicus” and „Cafe Uśmiech” retail and services buiding pl. Zwycięstwa 1–2 K. Stachowiak, Zb. Grudziński
21. 1967 Catering Pavillion and Harbur’s Man House Podgórna 26 W. Furmańczyk, W. Jarzynka
22. 1967–1972 Gallery Residential Building „Mozaika” pl. Rodła 1–2 corner al. Wyzwolenia R. Fyda – Karwowska
23. lata 70. „Hetman” Railwayman Cultural Centre
Wzgórze Hetmańskie Estate ul. 9 Maja 17 M. Prauziński
Zd. Kasprzak
24. 1971 „Cezas” services building, Przedsiębiorstwa Zaopatrzenia Szkółul. Rajskiego 1 M. Rąbek
25. 1971 Retail and Service Complex, Niebuszewo Estate
1971 Vice-Mister of Szczecin ul. Św. Marcina 1–2 T. Blicharski
26. 1971 Residential-offi ce buiding ADM
1971 Mister of Szczecin
ul. Wielkopolska 43
corner ul. Śląska T. Ostrowski
27. 1973 „Copernican Hall” PAM
apart of hospital complex, Pomorzany Estate ul. św. Józefa M. Rąbek
28. 1973 Retail and Service Complex, Wzgórze Hetmańskie Estate ul. 9 Maja T. Zimnicka
29. 1975 „Club TRANS” Student’s Cultural Centre,
refurbished for the Library of Medical University in 2007 ul. Powstańców Wielkopolskich 20 M. Uciechowski
30. 1978 The church of Divine Mercy, Implementation 1980–1989 ul. Przyjaciół Żołnierza 45 A.M. Szymski, M. Hamberg

150 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
narożnik przy al. Wojska Polskiego i Jagiellońskiej
J.Karwowskiego czy wolnostojącej usługowej jak Cezas
M. Rąbka, to nie zawsze lokalizacja nowych obiektów
stanowiła wytłumaczalną dziś przesłankę projektową,
uwarunkowaną choćby poszanowaniem zastanego
kontekstu otoczenia. Zniszczone śródmieście idziel-
nice staromiejskie będące najwartościowszą częścią
przedwojennej struktury miasta, stanowiące oowym
nieuchwytnym, lecz niezbędnym dla identyfi kacji ge-
nius loci, uznano za potencjalną rezerwę terenową dla
przyszłych przedsięwzięć inwestycyjnych planowanych
ziście rewolucyjnym rozmachem, zgodnie zideą no-
woczesnego miasta. (…) Pojawiały się zatem obiekty
ciekawe, interesujące ze względu na swoje wartości
funkcjonalno-plastyczne, lecz kontrowersyjne lokali-
zacyjnie. Przywołać tu możemy Medicus K. Stachowiaka
czy ostatecznie wpisany na listę obiektów chronionych
budynek kina Kosmos A.Korzeniowskiego– jako przy-
kłady realizacji bezpardonowo wstawionych wstruk-
tury dziewiętnastowiecznej śródmiejskiej zabudowy
kwartałowej.
Co ztej spuścizny iwjaki sposób warto chronić?
Zjakimi problemami spotykają się inwestorzy, urzęd-
nicy, azjakimi projektanci stający przed dylematem
jej adaptacji bądź unicestwienia? Może istotniejszym
postawieniem problemu byłoby pytanie: jak na nowo
przywołać ducha emocji pierwszych realizacji na tych
ziemiach, świadczących dobitne oich swoistym manife-
ście inaznaczaniu ową nowoczesną polskością, izderzyć je
zduchem antagonizmów wykreowanych wdzisiejszym
pokoleniu wodniesieniu do czasów minionej epoki
PRL-u.
Jak uświadomić izyskać aprobatę społeczną do
działań konserwatorskich, jeśli nie poprzez nieustanną
promocję tej architektury. Dziś świadomie zaniedby-
wana, porzucona, często na progu technicznej
destrukcji, broni się jedynie wświadomości tych,
którzy coś oniej wiedzą, tych, dla których jest
symbolem wolności wczasach zniewolenia, dla
których stała się powiewem świeżości inadziei.
Działaniem inicjującym architekturę jest zawsze ryso-
wanie, malowanie. Szkic zawsze idzie pierwszy. Pozwala
zobaczyć więcej izyskać głębszy wgląd wto, co już
jest na papierze. Pierwszy szkic to zawsze emocja, nie
pomysł. Ważne jest, by na początku dać wyobraźni swo-
bodę, uwolnić ją od wpływu zgóry przyjętej formy. Ten
pierwszy szkic jest znakiem, który sugeruje możliwość
istnienia idei6. Wtrakcie poszukiwań ibadań obiektów
godnych ochrony staraliśmy się prezentować te, któ-
rych wartości jednoznacznie wskazują na ich rodowód,
awich cechach odnajdujemy wiele kryteriów, wtym:
nowatorstwa, uznania współczesnych, artystyczności,
unikalności czy przejścia próby czasu. Zkolei kryte-
ria zustawy oochronie zabytków z2003 r. nakazują
doszukiwać się wartości historycznych, artystycznych
inaukowych, waloryzując je woparciu oróżne skale
wartości– od lokalnej po europejską. Tak naprawdę wiele
treści ww.kryteriów jest zbieżnych wswej merytoryce,
co dodatkowo par excellence utrudnia stwierdzenie, czy
ground Szczecin tried to smuggle Andrzej Korzeniowski
(Baltona) and Marian Rąbek (Copernican Hall). However,
these attempts have not been able to change the generally
accepted architectural situation as canon in thinking,
especially considering the fact that Szczecin “chased”
contemporary Polish avant-garde, in than the meaning
of modernity, losing along the way the specifi c creative
beauty of Szczecin and its former originality.
Despite many very good examples of the introduc-
tion of residential buildings as the infi ll at the corner
of Wojska Polskiego Avenue and Jagiellońska Street by
J. Karwowski, or free-standing commercial building
as Cezas by M. Rąbek, this was not always the location
of new buildings accounted explainable today project
premise, conditioned even by the respect of the existing
cfor identifi cation of the genius loci, they were considered
potential reserve areas for future investment projects
planned with atruly revolutionary verve, in the spirit of
the modern city. (...) There were, therefore, interesting
objects, interesting because of its functional art value but
controversial due to its locality. Here we can recall the
Medicus by K. Stachowiak is ultimately included in the
list of objects protected building of the cinema Kosmos
by A. Korzeniowski – as examples of the implementation
ruthlessly inserted into the structure of the nineteenth-
century downtown building quarters.
What of this legacy and how is it worth protecting?
What kind of aproblem, investors, government offi cials
and with which designers are becoming adilemma of
its adaptation or annihilation? Perhaps more impor-
tant problem would be placing the question: how to
re-evoke the emotions of the fi rst implementation in
these parcels, providing emphatic spirit about their
specifi c manifesto and marking its modern Polishness and
contradict them with the spirit of created antagonism
in than generation in relation to the days of abygone
era of the communist regime.
How to raise awareness and gain public approval for
restoration work, if not through the constant promotion
of this architecture. Today consciously neglected,
abandoned, often on the verge of technological
destruction, weapons only in the minds of those
who know something about it, those for whom it
is asymbol of freedom in times of enslavement, to
those for whom became abreath of fresh air and
hope. Drawing and painting has always been the initiat-
ing action in architecture. The sketch always goes fi rst.
It allows to see more and gain adeeper insight into what
is already on paper. The fi rst draft is always emotion, no
idea. It is important that at the beginning to give your
imagination freedom, to free itfrom the infl uence of pre-
conceived mold. This fi rst sketch is asign that suggests
the possibility of the existence of ideas6. In the course
of exploration and research of the worthy of protection
objects we have tried to present those whose values
clearly indicate their origin and their characteristics we
fi nd anumber of criteria including innovation, recogni-
tion of contemporary artistic value, uniqueness or pass
the test of time. On the other hand, the criteria of the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017 151
mamy do czynienia już zzabytkiem, czy jedynie zpo-
tencjalnym „dobrem kultury”7.
Niewątpliwie architektura jest wielowymiarowa.
Badacze interdyscyplinarni zwracają często uwagę na
zupełnie inne skutki itreści niesione przez architekturę
niż uwzględnianie przez projektantów, wywołując tym
samym protesty środowiska architektonicznego. Aprzy-
wołując za Karoliną Matysiak myśl, że oddziaływanie
tego samego obiektu będzie różne na przestrzeni lat, co
uniemożliwia architektowi jednoznaczne zaplanowanie
funkcji obiektu wczasie jego materialnego istnienia,
niejednokrotnie pogodzić się musimy zkoniecznością
adaptacji (wnajlepszym razie) tych obiektów do no-
wych sposobów użytkowania. Jak zrobić to właściwie,
zposzanowaniem pierwotnej idei, bez powierzchownej
fasynacji? Czy zdążymy zusystematyzowaną wiedzą
iwypracowanymi zasadami ochrony dorobku (soc)mo-
dernistycznego dziedzictwa, odczarowując wrodzoną
do nich nieżyczliwość iuprzedzenie? „Źle urodzone”,
cytując za Filipem Springerem, (…) określenie to dobrze
oddaje rodowód tych obiektów. Urodziły się wzłym
czasie, trudnym, bolesnym, byle jakim (…). Ijak by tego
wszystkiego było mało, gdy czasy się zmieniły kojarzono
je już tylko ztamtą peerelowską bylejakością8.
Itak na naszych oczach giną pomnikowe dzieła,
obiekty pojedyncze, unikatowe, nie objęte masową
powtarzalnością. Więcej szczęścia mają te znich, które
przez przypadek stoją na uboczu, zdala od chciwych
oczu deweloperów ibezkompromisowych inwestorów.
Wśród tych ostańców coraz rzadziej odnajdziemy, zapi-
sane wprywatnych archiwach na pożółkłych kartkach,
ich czyste przesłania, do których możemy się odwołać,
zanim popadną wniebyt bądź przez nasze zobojętnienie
bezpowrotnie stracą swój walor unikatu.
Jeśli przyjąć, że zasadą architektury modernistycznej
nie jest jej trwałość, adopasowanie do czasowych realiów
oraz wymogów techniki iekonomii, to nie budynek sam
wsobie (przez lata wielokrotnie remontowany, ocieplany
czy przemalowany), leczjego pierwotna idea zapisa-
na wszkicu, anastępnie przeniesiona na projekt – jest
równie godna ochrony inaszej historycznej pamięci.
law on protection of monuments of 2003. Enjoin traced
to the historical, artistic and scientifi c, that value them
based on different value scales – from local to Euro-
pean. In fact, alot of content the criteria is convergent
in its substance, which additionally par excellence hinders
the classifi cation of whether it is already amonument,
or only apotential “good of culture”7.
Undoubtedly, the architecture is multi-dimen-
sional. Interdisciplinary researchers pay attention to
the often very different effects and content carried by
architecture than those taken into consideration by
designers, thereby triggering protests from the industry
players. Recalling the thought of Karolina Matysiak that
the impact of the same object will vary over the years,
making it impossible architect unambiguous planning
functions of the facility at the time of his material exist-
ence, often to accept we have the need to adapt (at their
best) these objects into new uses. Just to quote Philip
Springer from the „Wrongly born“, but in Szczecin
style (…) this term clearly refl ects the origins of these
objects. Born at the wrong time, diffi cult, painful, any
old (…). And as if that was all was not enough, the
times have changed often associated only with that
Polish socialist era mediocrity8.
And so before our eyes some monumental works,
objects isolated, unique, not covered by the mass re-
peatability are dying. More fortunate are the ones that
accidentally stand on the sidelines, away from the eyes
of greedy developers and uncompromising investors.
Among these outliers, less frequently we fi nd stored in
private archives on the yellowed pages of sketches and
drawings. Their clear message, which can be recalled
before the fall into oblivion, or by our indifference they
will lose their unique value.
Assuming that the principle of modernist architec-
ture is not its durability and adaptation to time realities
and requirements of technology and economics, it is not
the building itself (over the years repeatedly renovated,
insulated and repainted) its original idea, enshrined
in the draft and then transferred to the project – is just
as worthy of protection and our memory.
BIBLIOGRAFIA / REFERENCES
[1] Bal W., Dawidowski R., Szymski A. Architektura
Polska lat 1945–1960 na obszarze Pomorza Za-
chodniego. Wyd. Walkowska, Szczecin, 2004.
[2] Bal W., Dawidowski R., Długopolski R., Szymski
A. Architektura Polska lat 1961–1975 na obszarze
Pomorza Zachodniego. Wyd. Walkowska, Szcze-
cin, 2007.
[3] Białecki T., Silski Z. (ed.) Dzieje Szczecina 1945–
1990. T. 4, 13 Muz, Szczecin, 1998.
[4] Czyżewski A. Polska Architektura Nowoczesna.
Honorowa Nagroda SARP 1966–2010. Warszawa,
2010.
[5] Janowski M. Lisek J. Skłodowski B. Szczecin 1945
idziś,. Interpress, Warszawa, 1968.
[6] Kotarbiński A. Rozwój urbanistyki iarchitektury
polskiej wlatach 1944–1964. Warszawa, 1967.
[7] Mockbee S. Rural Studio. In: Krzaczkowski P. (ed.)
Recykling idei. Cena architektury. Wrocław, 2013.
[6] Wallis A. Socjologia wielkiego miasta. PWN, War-
szawa, 1967.
[9] Springer F. Źle urodzone. Reportaże oarchitektu-
rze PRL-u. Kraków, 2011.
[10] Szymski A.M. Architektura iarchitekci Szczecina
1945–1995. Polititechnika Szczecińska, Szczecin, 2001.

152 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 49/2017
Abstract
The origins of post-war modernist architecture of
Western Pomerania go back to execution of designs of
the fi rst graduates of the Faculty of Architecture of the
Higher School of Engineering in Szczecin, who quite
soon began to infl uence the development of existing
space of many towns and cities of Western Pomera-
nian voivodeship, treating it as atesting ground for the
implementation of new ideas of modern architecture.
Educated and formed in this period, the young staff
become undoubtedly the driving force of cultural and
civilizational transformation. Their skills and aesthetic
views left alasting mark on the contemporary image of
Pomerania. Nowadays, presenting the then made execu-
tion achievements, we refer sketches and drafts of our
senior colleagues, as the considerable achievements of
their creative work and at the same time avery distinc-
tive sign of abygone era: art and craft enclosing creative
ideas in sometimes afew magical lines.
Streszczenie
Początki powojennej architektury modernistycznej
Pomorza Zachodniego sięgają realizacji projektowych
pierwszych absolwentów Wydziału Architektury Wyż-
szej Szkoły Inżynierskiej wSzczecinie, którzy szybko
rozpoczęli kształtowanie zastanej przestrzeni wielu miast
ówczesnego województwa szczecińskiego, traktując ją
jako poligon doświadczalny dla realizacji nowych idei
architektury nowoczesnej. Wykształcone iuformowa-
ne wtym okresie młode kadry stały się niewątpliwie
motorem przemian kulturowych icywilizacyjnych,
aich umiejętności ipoglądy estetyczne zostawiły
trwałe piętno na współczesnym wizerunku Pomorza.
Dziś, przedstawiając ówczesne dokonania realizacyjne,
przywołujemy szkice naszych starszych kolegów jako
niebagatelny dorobek ich twórczości icharakterystyczny
znak minionej epoki: kunsztu zamykania twórczych idei
wkilku, czasem magicznych kreskach.
1 Wallis A., Socjologia wielkiego miasta, PWN, Warszawa 1967,
s.29.
2 Bal W., Dawidowski R., Długopolski R., Szymski A., Archi-
tektura Polska lat 1945–1960 na obszarze Pomorza Zachodniego,
wyd. Walkowska, Szczecin 2004, s. 113–114.
3 Czyżewski A., Polska Architektura Nowoczesna. Honorowa
Nagroda SARP 1966–2010, Warszawa 2010. Narzucone
przez powojenne władze kierunki rozwoju projektowania
architektonicznego iurbanistycznego doprowadziły do
zmniejszenia roli zawodu architekta. Po 1956 roku proces
ten się pogłębił. Biura projektowe okazały się najsłabszym
ogniwem wprocesie inwestycyjnym. Uznano zawód ar-
chitekta za zbędny izastąpiono słowo architektura słowem
budownictwo.
4 Kotarbiński A., Rozwój urbanistyki iarchitektury polskiej wlatach
1944–1964, Warszawa 1967, s. 141.
5 Opracowanie własne autora, zaprezentowano wybór 30
obiektów spośród 60 skatalogowanych. Wykaz wielokrotnie
przekazywany instytucjom planistycznym do wykorzystania.
Stan zachowania obiektów: luty–kwiecień 2010.
6 Mockbee S., Rural Studio [w:] Recykling idei. Cena architektury,
pod red. P. Krzaczkowskiego, Wrocław 2013, s. 16.
7 Art. 2 pkt. 10 ustawy oplanowaniu przestrzennym zdnia
27 marca 2003r.
„Dobra kultury współczesnej” – należy przez to rozumieć
nie będące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki,
miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza idetale, zespoły
budynków, założenia urbanistyczne ikrajobrazowe, będące
dorobkiem wcześniej żyjących pokoleń, jeśli cechuje je
wysoka wartość artystyczne lub historyczna.
8 Springer F., Źle urodzone. Reportaże oarchitekturze PRL-u,
Kraków 2011, s. 7.