Content uploaded by Krzysztof Maczka
Author content
All content in this area was uploaded by Krzysztof Maczka on Oct 11, 2020
Content may be subject to copyright.
79
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna,
Adam Inglot
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania
kwestii środowiskowych, przegląd założeń
irozwiązań praktycznych
Strzeszczenie: Środowisko przyrodnicze można badać wodniesieniu do jego zycznych
charakterystyk bądź też odwołując się do jego społecznej percepcji. Dobra środowiskowe
mają bowiem również wymiar społeczny. Jako takie wymagają one jednak norm iregulacji
pozwalających na ich ochronę iefektywne zarządzanie, ze względu na wielość postaw ipo-
glądów obecnych wspołeczeństwie, wtym dotyczących kwestii wykorzystywania zasobów
środowiska.
Skutecznym sposobem na godzenie interesów różnych grup społecznych, reprezentują-
cych skrajnie różne poglądy, mogą być metody partycypacyjne, jednak mimo że wydają się
obiecujące jako środek ułatwiający zarządzanie tego typu problematyką, wiąże się znimi
szereg ograniczeń omawianych wliteraturze przedmiotu.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie iocena ex-ante metody Q-deliberacji jako
nowego podejścia do badań ikonsultacji społecznych wykorzystywanego do analizy opi-
nii mieszkańców dotyczących kwestii środowiskowych na przykładzie prawa do wycinki
drzew. Q-deliberacja jest połączeniem metody Q, służącej do badania narracji, dyskursów
imodeli mentalnych oraz sondażu deliberatywnego, wktórym osoby badane poddawane
są dwukrotnie badaniom sondażowym, pomiędzy którymi biorą udział wdyskusjach te-
matycznych pod okiem przeszkolonych moderatorów.
Metodę Q-deliberacji poddajemy ocenie według kryteriów: 1) inkluzywności, 2) wymiany
informacji, 3) wpływu na decyzje publiczne, co umożliwia pokazanie jej zalet oraz ogra-
niczeń i dzięki temu możliwe jest dalsze wskazanie zastosowań tej metody do badania
kwestii środowiskowych.
Słowa kluczowe: Q-deliberacja, wycinka drzew, badanie preferencji
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
KM, MM*, PM, PP, AI – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Wydział Socjologii, Zakład Studiów nad Dynamiką Społeczną;
KM – https://orcid.org/0000-0002-4126-4331; MM – https://orcid.org/0000-0001-8191-0900; PM – https://orcid.org/0000-0002-8638-0141;
PP – https://orcid.org/0000-0002-3696-8799; AI – https://orcid.org/0000-0001-6053-6331
MM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Wydział Antropologii iKulturoznawstwa, Instytut Antropologii iEtnologii
PP – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Wydział Nauk Geogracznych iGeologicznych, Instytut Geoekologii iGeoinformacji,
ZakładGeoinformacji
AI – Politechnika Gdańska, Wydział Inżynierii Lądowej iŚrodowiska, Katedra Geodezji
* marcin.mielewczyk@interia.pl
W: Młynarczyk A. (red.): Środowisko przyrodnicze jako obszar badań.
Bogucki Wyd. Nauk., Poznań 2020. ISBN 978-83-7986-302-0
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
80
Wstęp
Środowisko przyrodnicze można badać poprzez jego zyczne charakterystyki
bądź odwołując się do jego społecznego odbioru (percepcji). Dobra środowiskowe
mają bowiem również wymiar społeczny. Drzewa są przykładem dobra środowi-
skowego, które jest powszechne idostarcza wielu świadczeń ekosystemowych.
Świadczenia ekosystemowe (SE) to, wuproszczeniu, korzyści dla społeczeństwa
płynące ze środowiska (Kronenberg 2016). Można wymienić wśród nich: kształ-
towanie krajobrazu, oczyszczanie powietrza zgazów ipyłów, zmniejszanie stre-
su, stymulowanie interakcji społecznych, tworzenie warunków dla prywatności
ikomfortu itd. Są one często traktowane jako oczywiste idarmowe. WPolsce po-
tencjał SE jest znaczący iwyższy od średniej europejskiej (Larondelle iin. 2014).
Niemniej jednak liczba drzew wwielu miejscowościach wPolsce maleje, ato po-
garsza możliwość korzystania zSE przez mieszkańców.
Ważnym elementem zarządzania terenami zielonymi jest wycinka, zastępo-
wanie isadzenie drzew. Wycinka drzew jest regulowana prawem (Dz.U. z2015r.
poz. 1651), które określa procedury iwarunki niezbędne do uzyskania zezwoleń
na wycinkę drzew. Wgrudniu 2016r. polski parlament zmienił ustawę oochronie
przyrody (poz. 2249) izniósł wymóg składania wniosków ozezwolenie na wy-
cinkę przez właścicieli drzew. To spowodowało wzrost wycinki drzew wznacznej
skali, począwszy od 1 stycznia 2017 r., zaś wczerwcu 2017 r. pojawiła się kolejna
nowelizacja, która wdużym stopniu przywróciła stan poprzedni. Owa zmiana
przepisów prawnych pokazała, że kwestia wycinki drzew na terenach prywatnych
wPolsce jest tematem budzącym kontrowersje. Drzewa bowiem, zjednej strony,
można uznać za własność prywatną właściciela gruntu, na którym się znajdują,
zdrugiej jednak, mogą one też zapewniać świadczenia publiczne (np. oczyszcza-
nie powietrza) na obszarze wykraczającym poza prywatną działkę. Badania opi-
nii społecznej pokazały, że połowa Polaków popiera ograniczenia nakładane na
właścicieli, dotyczące wycinki drzew na terenach prywatnych, podczas gdy resz-
ta jest przeciwko takim ograniczeniom (Głowacki 2017). Okazuje się zatem, że
wspołeczeństwie polskim, podobnie jak to wcześniej stwierdzono winnych kra-
jach, można wyróżnić dwa polaryzujące typy postaw wobec drzew: „miłośników
drzew” i„przeciwników drzew” (tree lovers vs. tree haters) (Kirkpatrick iin. 2012).
Istnieją więc koniktowe postawy wobec drzew oraz sposobów zarządzania nimi.
Jednym ze sposobów na godzenie interesów i poglądów różnych grup spo-
łecznych – interesariuszy reprezentujących odmienne poglądy, są metody party-
cypacyjne angażujące obywateli wgrupowe procesy decyzyjne. Takie podejście
ma długą tradycję w zarządzaniu środowiskiem (Reed 2008). Metody partycy-
pacyjne pojawiają się na różnych etapach decydowania (Hurlbert,Gupta 2015)
iprzybierają różne formy. Zjednej strony, istnieją przykłady fasadowej, pozornej
partycypacji (Yosie,Herbst 1998), gdzie zaangażowanie ogranicza się do infor-
mowania obywateli po podjęciu kluczowych decyzji. Takie formy można uznać
za manipulację (Arnstein 1969). Zdrugiej strony, interesariusze mogą być zaan-
gażowani od samego początku procesu, a dyskusja może być otwarta iwłącza-
jąca wszystkich zainteresowanych. Jednak gotowość do uczestnictwa zależy od
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
81
zdolności mobilizacyjnych poszczególnych grup interesariuszy (Rowley,Moldo-
veanu 2003; Reed iin. 2009). Ponadto wielu badaczy idealizuje partycypację, co
nie pozwala dostrzec jej braków iutrudnia wyciągnięcie wniosków na przyszłość
(Hurlbert,Gupta 2015). Ztego powodu krytyczna ocena procesów imetod par-
tycypacyjnych jest ważna, potrzebna, ale zarazem trudna (Bockstael i in. 2016;
Anggraeni iin. 2019; Mączka iin. 2019). Aktualne badania podają różne kryteria
dobrej jakości procesu partycypacyjnego, lecz zwykle bez wskazania operacjona-
lizacji (Schroeter iin. 2016). Udaną próbę przygotowania listy kryteriów oceny
procesów partycypacyjnych, woparciu owyczerpujący przegląd literatury podjęła
Schroeter iin. (2016), uwzględniając wniej: 1) inkluzywność, 2) wymianę infor-
macji, 3) wpływ na decyzje publiczne. Praktyczne sposoby uwzględniania tych
kryteriów nie są jednak dobrze opracowane.
Celem tego artykułu jest przedstawienie Q-deliberacji – nowej metody ba-
dawczej ipartycypacyjnej, służącej do analizy opinii interesariuszy dotyczących
kwestii środowiskowych, na przykładzie prawa do wycinki drzew. Q-delibera-
cja została opracowana wramach projektu badawczego „Wpływ zmian instytu-
cjonalnych na świadczenia ekosystemów dostarczane lokalnym społecznościom
przez drzewa ikrzewy” (nr 2017/25/B/HS6/00954), wramach którego zostanie
wdrożona po raz pierwszy. Wświetle opisanych powyżej zastrzeżeń, dotyczących
metod partycypacyjnych, przedstawiona zostanie również ocena ex-ante Q-delibe-
racji. Ocena ta ma umożliwić pokazanie jej zalet oraz ograniczeń.
Q-deliberacja: geneza iprocedura
Metoda Q-deliberacji bazuje na założeniach metody Q (Watts,Stenner 2005)
oraz sondażu deliberatywnego (Fishkin 2011). Metoda Q polega, wsensie tech-
nicznym, na sortowaniu kartek zwypisanymi na nich twierdzeniami dotyczący-
mi określonego tematu. Zakłada bowiem badanie skończonej liczby elementów,
np. funkcjonujących poglądów na temat wycinki drzew (Stainton Rogers 1995).
Dlatego też metoda Q pozwala na skupienie się na konstruktach (tj. opiniach,
preferencjach itd.), anie na konstruktorach (respondentach). Zastosowanie me-
tody Q umożliwia zrozumienie poszczególnych badanych kwestii poprzez opi-
sanie istotnych różnic wpoglądach respondentów (Kitzinger 1987; Brown 1997;
Watts,Stenner 2005).
Sondaż deliberatywny jest z kolei metodą badawczą opartą na losowej, re-
prezentatywnej próbie osób. Osoby te są badane za pomocą kwestionariusza na
temat swoich preferencji względem określonego tematu. Są to zwykle sprawy
związane z podejmowaniem decyzji publicznych i dylematami, które się z tym
wiążą. Wbadaniu deliberacyjnym losowo wybrana próba osób (np. mieszkań-
ców danego miasta) zostaje zaproszona do udziału wkilkugodzinnej dyskusji na
dany temat. Przed dyskusją do uczestników wysyłane są materiały informacyjne
(dostępne również publicznie). Dyskusja ma charakter deliberacji, podczas któ-
rej uczestnicy uczciwie rozważają zalety konkurencyjnych argumentów (Fishkin
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
82
2011). Deliberacja prowadzona jest zarówno wformie plenarnej, jak iw ma-
łych grupach, pod okiem przeszkolonych moderatorów. Opiera się ona na pięciu
elementach:
• Informacja – zapewnienie dostępu do rzeczowych, dokładnych informacji,
które uczestnicy uważają za istotne dla danego tematu.
• Rzeczywista równowaga dyskusji – argumenty przedstawione przez osoby
zjednej strony/perspektywy spotykają się zodpowiedzią osób mających inny
punkt widzenia.
• Zróżnicowanie – dbałość oto, by możliwie wszystkie stanowiska były repre-
zentowane przez uczestników wdyskusji.
• Sumienność – sposób prowadzenia debaty ma na celu zapewnienie, aby wszy-
scy uczestnicy uczciwie określali wartość poszczególnych argumentów.
• Jednakowy namysł – argumenty przedstawiane przez wszystkich uczestników
są przez nich rozważane wdyskusji zjednakowo dużym namysłem, bez wzglę-
du na to, od których uczestników pochodzą.
Dodatkową zachętą do udziału wdeliberacji są zazwyczaj transmisje wtele-
wizji, artykuły wlokalnej prasie itp. Po zakończeniu obrad osoby, które wnich
uczestniczyły, są ponownie badane za pomocą pierwotnego kwestionariusza.
Pozwala to badaczowi ocenić zmianę opinii pod wpływem dostarczonej wiedzy
ideliberacji.
Zaletą metody deliberacji jest udział mieszkańców w procesie decyzyjnym
poprzez włączanie przedstawicieli grup, których dotyczyć będą podjęte decyzje.
Oznacza to, że uczestnicy, na skutek ustaleń dokonanych wramach deliberacji,
mają możliwość wpływania na podejmowane decyzje. Dzięki zwiększeniu demo-
kratyzacji procesu decyzyjnego, podjęte rozwiązania charakteryzuje większa le-
gitymacja działań, ponieważ będą one poparte szerszą akceptacją społeczną, po-
przez wysłuchanie iuwzględnienie wszystkich dostępnych stanowisk (Krzewińska
2016). Ponadto badacze wskazują, że deliberacja poszerza wiedzę na temat danego
problemu (Lienhoop, Völker 2016), daje możliwość przedyskutowania wad izalet
wszystkich możliwych rozwiązań (Boulianne iin. 2018) oraz konfrontacji swoich
poglądów zopozycyjnymi ipoprzez to osiągnięcie konsensusu (Hara iin. 2019).
Badacze wskazują jednak na „zagrożenie” powrotu uczestników do poglądów
sprzed deliberacji, ze względu na zapominanie przedstawionych informacji iar-
gumentacji podawanych podczas procesu deliberacji. Równocześnie, zuwagi na
wpływ środowiska, wktórym uczestnik żyje, osoby biorące udział wdelibera-
cji mogą na nowo „nasiąknąć” poglądami grupy (Hall i in. 2011). Część auto-
rów wskazuje, że trwałość efektów deliberacji jest ograniczona iwzależności od
przypadku może osiągnąć kilka-kilkanaście miesięcy (Boulianne iin. 2018). Jed-
nakże jest to kwestia trudna do zwerykowania oraz uchwycenia mechanizmu
„zapominania” bądź „odwrotu” od poglądów nabranych w trakcie deliberacji.
Co więcej, istnieje niebezpieczeństwo zwiększania podatności uczestników de-
liberacji na zmianę poglądów, wtym też na manipulacje spowodowane „płytko-
ścią” ugruntowania wnich nowych poglądów. Zdaniem Stokes (1998) deliberacja
może zwiększać skłonność ludzi do nabywania iutrwalania przekonań przyczyn-
karskich, które są nierzetelne, co wtórnie może wypaczać samą ideę deliberacji.
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
83
Procedura Q-deliberacji
Wprocedurze Q-deliberacji opracowanej przez nas, na potrzeby projektu badaw-
czego „Wpływ zmian instytucjonalnych na świadczenia ekosystemów dostar-
czane lokalnym społecznościom przez drzewa ikrzewy”, metodę Q stosuje się,
wykonując dwa pomiary (Guimarães iin. 2015), ito ona pełni rolę analogiczną
do badania kwestionariuszowego wsondażu deliberatywnym. Wjej schemacie,
uczestnicy proszeni są najpierw o samodzielne uporządkowanie twierdzeń na
dany temat woparciu owłasne preferencje (Q-sortowanie). Następnie otrzymują
neutralne materiały informacyjne dotyczące przedmiotu badań. Wtrzecim kroku
biorą udział w obradach zarówno wsesji plenarnej z udziałem ekspertów, jak
iw kilku sesjach w małych grupach ze wsparciem moderatorów. Na końcu są
proszeni oponowne indywidualne sortowanie twierdzeń. Dodatkowym bodźcem
zachęcającym do uczestnictwa wbadaniu jest, analogicznie jak wsondażu delibe-
ratywnym, relacja wmediach (ryc. 1.).
Etapy przygotowania Q-deliberacji, na przykładzie badania dotyczącego
wycinki drzew na terenach prywatnych
Wbadaniu dotyczącym wycinki drzew na terenach prywatnych wyróżnić można
4 etapy. Pierwszy etap przygotowania Q-deliberacji koncentruje się na zebraniu
faktycznie istniejących opinii. W ramach badania odnoszącego się do wycin-
ki drzew pierwszym źródłem było 106 odpowiedzi badanych osób na pytanie:
„W jakich przypadkach właściciel powinien mieć możliwość podjęcia decyzji
owycięciu drzewa na swoim terenie?”, które było częścią geoankiety, przeprowa-
dzonej we wcześniejszej fazie projektu badawczego. Drugim źródłem opinii był
przegląd literatury naukowej. Trzecim przegląd doniesień prasowych. Uzyskane
Ryc. 1. Ogólny schemat procedury Q-deliberacji
Źródło: opracowanie własne.
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
84
twierdzenia były gromadzone wtabeli ibrzmiały np.: „Owycince drzewa na tere-
nie prywatnym powinni decydować urzędnicy zgminy” czy „Drzewo na terenie
prywatnym można wyciąć tylko wtedy, kiedy posadzi się nowe”. Po wyelimino-
waniu powtórzeń otrzymaliśmy 46 twierdzeń. Wkolejnym kroku przeprowadzi-
liśmy krytyczną sesję oceniającą te wypowiedzi z10 ekspertami zzakresu nauk
społecznych i środowiskowych (w tym socjologami, geografami, etnologami).
Eksperci zostali poproszeni o indywidualne wykonanie Q-sortowania (porząd-
kowania twierdzeń), a następnie skomentowanie treści oraz liczby twierdzeń.
Na tej podstawie wyselekcjonowaliśmy 36 twierdzeń, które następnie wysłali-
śmy do czterech ekspertów: 1) ekspert ds. konsultacji społecznych; 2) ekspert
ds. zarządzania środowiskiem; 3) ekspert zorganizacji pozarządowej zajmującej
się ochroną środowiska; 4) kierownik jednostki ochrony środowiska wgminie.
Eksperci zostali poproszeni oocenę zrozumiałości każdego twierdzenia, zapro-
ponowanie zmian wposzczególnych twierdzeniach lub wrazie potrzeby zapropo-
nowanie nowych. Po tym kroku powstała ostateczna lista 33 twierdzeń. Bazując
na wcześniejszych badaniach (Fisher,Brown 2014) przygotowaliśmy matrycę,
która zawierała 9-punktową skalę od –4 („zdecydowanie nie zgadzam się”) do
+4 („zdecydowanie zgadzam się”).
Dodatkowo, jako uzupełnienie Q-sortowania, przygotowaliśmy krótki kwe-
stionariusz do oceny wiarygodności narzędzia ipogłębienia interpretacji wyni-
ków. Pytania wnim zawarte mają ścisły związek ztematyką badań iwprzypadku
wycinki drzew dotyczyły one rozumienia przez respondentów: 1) prawa własno-
ści; 2) terenu prywatnego; 3) czynników przemawiających za złagodzeniem pra-
wa odnoszącego się do wycinki drzew na terenach prywatnych; 4) czynników za
zaostrzeniem tego prawa; 5) potrzeby konsultacji społecznych wzakresie wyci-
nania drzew; 6) określenia, które dobro ich zdaniem jest ważniejsze: prywatne
czy publiczne.
Ryc. 2. Macierz Q-sortowania przygotowana do badania
Źródło: opracowanie własne na podstawie Fisher iBrown (2014).
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
85
Drugi etap procedury obejmuje dobór uczestników. Chociaż wprzypadku
badania zwykorzystaniem samej metody Q próba uczestników nie musi być
reprezentatywna, to według wcześniejszych badań powinna składać się zco naj-
mniej 30, lecz nie więcej niż 60 osób (Dziopa,Ahern 2011; Matinga iin. 2014).
Wramach procedury Q-deliberacji założyliśmy więc, że grupa powinna liczyć 40
osób, zróżnicowanych pod względem cech społeczno-demogracznych. Wprzy-
padku badań dotyczących wycinki drzew rekrutacja miała otwarty charakter
iwspomagały ją ogłoszenia wmediach, kontakt zadministracją gminy, lokalny-
mi liderami itp.
Trzeci etap koncentruje się na przygotowaniu szczegółowego scenariusza
Q-deliberacji woparciu oogólny schemat badania (patrz ryc. 1). Wprzypadku
badań wycinki drzew jako miejsce realizacji Q-deliberacji wybraliśmy hotel,
który znajdował się woddaleniu od miejsca zamieszkania uczestników bada-
nia i umożliwiał zorganizowanie wspólnego dojazdu autokarem, aby zapew-
nić maksymalną koncentrację uwagi uczestników i zminimalizować ryzyko
ich wcześniejszego wyjazdu. Czas trwania Q-deliberacji ustaliliśmy na półtora
dnia, aby zapewnić uczestnictwo tych samych osób wQ-sortowaniu przed ob-
radami ipo oraz ze względów logistycznych iekonomicznych – ponowne ze-
branie tej samej grupy osób byłoby trudne organizacyjnie ikosztowne. Wtym
przypadku każdy uczestnik Q-deliberacji otrzymuje bezpłatne zakwaterowanie
inocleg oraz rekompensatę nansową za poświęcony czas iwysiłek włożony
wuczestnictwo.
Czwarty etap polega na przygotowaniu prezentacji eksperckich na sesję ple-
narną oraz materiałów informacyjnych. Wprzypadku badań dotyczących wycinki
drzew były to cztery prezentacje (każda po ok. 10 min) poświęcone drzewom
iterenom zielonym znajdującym się na obszarze wybranym do analizy, wtym
istniejącym problemom związanym zgospodarowaniem drzewami na tym te-
renie oraz przeglądowi postaw wobec wycinki drzew (wcelu pokazania ich róż-
norodności). Niezależnie od tematyki badań prezentacje zawsze powinny mieć
neutralny charakter ibyć przygotowane zwykorzystaniem prostego języka, aby
włączyć wszystkich uczestników wobrady. Materiały informacyjne natomiast
powinny wsposób neutralny podsumowywać wszystkie prezentacje, aponadto
zawierać zasady organizacji sesji plenarnej oraz dyskusji wmałych grupach (tzw.
„niezbędnik uczestnika”). Wprzypadku naszych badań materiały informacyjne
miały 5stron i były przygotowane w formie krótkich punktów, ze względu na
krótki czas na zapoznanie się znimi przez uczestników (pół dnia) przed drugim
pomiarem metodą Q. Dla porównania wsondażu deliberatywnym ten czas wyno-
si jeden lub dwa tygodnie, asam materiał liczy nawet 30–40 stron.
Zebrane podczas Q-deliberacji dane analizowane są woparciu ometody sta-
tystyczne właściwe dla metody Q (por. Niedziałkowski iin. 2018) oraz poprzez
jakościową analizę treści (Elo,Kyngäs 2008) wypowiedzi wdyskusji.
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
86
Q-deliberacja – ocena ex-ante
Korzystając z założeń kryteriów ewaluacji procesów i metod partycypacyjnych
zaproponowanych przez Schroeter i in. (2016), wramach badania dokonaliśmy
krytycznej oceny opracowanej przez nas metody Q-deliberacji, posługując się
trzema kryteriami uwzględniającymi: 1) inkluzywność; 2) wymianę informacji;
3) wpływ na decyzje publiczne.
Inkluzywność
Założenie inkluzywności dotyczy rzeczywistego włączania interesariuszy (np.
mieszkańców gminy) w konkretny proces partycypacyjny. Jest ono ważne ze
względu na zapewnienie równej reprezentacji wszystkim grupom, których dany
proces dotyczy. WQ-deliberacji to założenie jest spełniane poprzez umożliwie-
nie uczestnictwa reprezentantom wszystkich grup, które zostały zidentykowa-
ne iwyraziły chęć uczestnictwa. Ze względu na stosunkowo długi czas trwania
Q-deliberacji (półtora dnia) istnieje jednak ryzyko nadreprezentacji grup dyspo-
nujących większym zasobem czasu (np. emeryci). Należy się więc liczyć ztym, że
część osób nie zdecyduje się wziąć udziału wQ-deliberacji albo właśnie zpowo-
dów czasowych, albo też zracji tego, że nie chcą brać udziału wpublicznych dys-
kusjach grupowych, bo wolą zachować pełną anonimowość. Warto więc metodę
Q-deliberacji uzupełnić np. omniej czasochłonną ipozwalającą na zachowanie
pełnej anonimowości ankietę internetową.
Inkluzywność wiąże się również zzapewnieniem jednakowej możliwości ak-
tywnego udziału wszystkim grupom uczestniczącym wdyskusji (np. poprzez
jednakowy limit czasu na wypowiedź). WQ-deliberacji założenie to jest speł-
nione dwojako. Po pierwsze, każdy uczestnik dwukrotnie bierze udział wQ-sor-
towaniu. Po drugie zaś, rotacja uczestników pomiędzy poszczególnymi sesjami
dyskusji grupowych oraz praca moderatorów mają za zadanie spowodować, by
żaden z uczestników nie zdominował dyskusji, a wszyscy zostali zachęceni do
wyrażenia swojej opinii.
Wymiana informacji iuczenie się
Założenie dotyczące wymiany informacji iwzajemnego uczenia wiąże się zczte-
rema elementami. Pierwszym jest wymiana wiedzy, która dotyczy wykorzystania
wiedzy eksperckiej opartej na metodologii naukowej (np. kwestie zadrzewienia
wdanej gminie) na równi zwiedzą opartą na doświadczeniu życiowym intere-
sariuszy – niespecjalistów wtemacie będącym przedmiotem procesu partycypa-
cyjnego. Q-deliberacja spełnia to założenie poprzez część dyskusyjną (zarówno
plenarną, jak iwmałych grupach). Umożliwia wzajemną interakcję poprzez sesję
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
87
zadawania pytań ijasno określone reguły uczestnictwa specjalistom, wtym kon-
kretnym przypadku od zarządzania zielenią, oraz„laikom”.
Drugim elementem wymiany informacji iuczenia się jest wspólna baza infor-
macji, która wiąże się zdostarczeniem wspólnej puli informacji dostępnych dla
wszystkich uczestników procesu. WQ-deliberacji każdy uczestnik ma dostęp do
prezentacji eksperckich oraz ich tekstowego podsumowania. Jest to pewien in-
formacyjny „pakiet minimum”, zważywszy na różnicujące uczestników czynniki
społeczno-demograczne, takie jak np. zawód czy wykształcenie, które mogą być
związane zdyskutowanym tematem. Nie wydaje się to jednak zagrożeniem dla
ostatecznych wyników czy słabością właściwą tylko Q-deliberacji. Jest to bowiem
cecha także innych metod partycypacyjnych, która odzwierciedla rzeczywiste
funkcjonowanie społeczności lokalnej.
Trzecim elementem jest transparentność, czyli zapewnienie możliwości wglą-
du w stanowisko i sposób rozumienia innych uczestników dla umożliwienia
sprawiedliwej dyskusji. WQ-deliberacji element ten zabezpieczają jasne zasady
dyskusji oraz ograniczony czas na jednorazową wypowiedź dla każdego zuczest-
ników. Daje to jednakową szansę na wysłuchanie irozważenie stanowisk wszyst-
kich osób biorących udział wprocesie partycypacyjnym lub badaniu prowadzo-
nym woparciu ometodę Q-deliberacji.
Wreszcie czwartym elementem jest wspólne rozumienie procesu, które za-
pewnia przystępność izrozumiałość wszystkich informacji dotyczących umoco-
wania prawnego procesu partycypacyjnego (np. czy jest on wymagany ustawowo
czy też fakultatywny) iposzczególnych jego etapów dla wszystkich uczestników.
WQ-deliberacji procedura jest napisana wprzejrzysty sposób, akażdy zuczest-
ników otrzymuje tzw. „niezbędnik uczestnika”, wktórym są zawarte wszystkie
informacje na temat obowiązujących zasad.
Wpływ na decyzje publiczne
Wpływ na decyzje publiczne to ostatnie założenie, pod kątem którego ocenia-
ny jest proces partycypacyjny. Po pierwsze, wiąże się on zoceną skuteczności
– oznaczającej, że wszystkie grupy wramach procesu partycypacyjnego powinny
mieć wpływ na jego wynik oraz efektywności – oznaczającej, że wynik został
osiągnięty przy użyciu adekwatnych zasobów. WQ-deliberacji skuteczność pro-
cesu jest zabezpieczona tym, że każdy zuczestników dwukrotnie bierze udział
w Q-sortowaniu. Zapewnia to dokładnie taki sam wpływ na końcowy wynik
wszystkim uczestnikom. Dodatkowo wpływ ten każdy uczestnik może osiągnąć
w trakcie dyskusji (plenarnej czy wmałych grupach), choć w tym przypadku
można oczekiwać, że będzie on bardziej zróżnicowany (nie każdy będzie wypo-
wiadał się dokładnie tyle samo razy). Efektywność natomiast jest kwestią nace-
chowaną dużą niepewnością ze względu na trudność wocenie kosztów. Q-deli-
beracja wiąże się zwykorzystaniem znaczących środków nansowych po stronie
organizatorów oraz czasu po stronie zarówno uczestników, jak iorganizatorów.
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
88
Obydwa elementy mogą być jednak poddane modykacjom wzależności od po-
trzeb danego procesu.
Po drugie, wpływ na decyzje publiczne wiąże się ze wspólnym rozumieniem
oddziaływania skutków procesu. Oznacza to konieczność jasnego informowa-
nia otym, jakie jest umocowanie prawne procesu partycypacyjnego ina ile jego
efekty będą miały przełożenie na podejmowane decyzje. WQ-deliberacji wszyscy
uczestnicy już od fazy rekrutacji są informowani otym, jaki jest charakter tego
procesu. Natomiast szczegóły dotyczące umocowania prawnego iprzełożenia na
realne decyzje (np. władz samorządowych) zależą od okoliczności każdego zasto-
sowania Q-deliberacji. Wramach opisywanego wtym artykule projektu badaw-
czego Q-deliberacja ma charakter poznawczy i jest wykorzystana do celów na-
ukowych, aewentualne zastosowanie jej wyników zależy od dobrowolnej decyzji
władz. Jednak wsytuacji, kiedy Q-deliberacja byłaby zastosowana np. wprocesie
opracowania planu zagospodarowania przestrzennego czy wyznaczania nowego
obszaru chronionej przyrody Natura 2000, odpowiednie umocowanie powinno
znaleźć swoje odzwierciedlenie wprzepisach prawnych, aefekty procesu partycy-
pacyjnego zostałyby określone poprzez przełożenie dyskusji na decyzje władz, np.
wformie uwzględnienia wypracowanych rekomendacji.
Konkluzje
Badania iprocesy partycypacyjne angażujące interesariuszy są obecnie uznawane
za kluczowy wymóg w podejmowaniu decyzji związanych np. z zarządzaniem
środowiskiem (Schroeter iin. 2016; Mączka iin. 2019). Uczestnictwo obywateli
jest bowiem traktowane normatywnie jako element pożądany (Wesselink i in.
2011). Nie sprzyja to krytycznej ocenie powstających metod partycypacyjnych,
które co do zasady są również oceniane pozytywnie, akrytyka założeń metody
Q-deliberacji miała na celu przedyskutowanie tej kwestii. Ocena została prze-
prowadzona przed pierwszą realizacją Q-deliberacji. Na tej podstawie udało się
jednak określić ograniczenia metody oraz zwrócić uwagę na jej najmocniejsze
inajbardziej obiecujące aspekty.
Głównymi ograniczeniami metody Q-deliberacji są wysokie koszty, czaso-
chłonność itrudny do określenia wpływ na nalne decyzje. Są to jednak tech-
niczne słabości wielu metod partycypacyjnych, które swoje źródło mają wkon-
tekście społecznym (przepisy prawne, gotowość interesariuszy do uczestnictwa,
możliwości nansowe organizatora), niemożliwym do skontrolowania wramach
założeń. To, co po analizie ex ante wydaje się najbardziej obiecujące, może być
jednak istotniejsze od słabości. Wysoki poziom inkluzywności, umożliwienie
wymiany wiedzy eksperckiej inieeksperckiej oraz procedury, które gwarantują
znaczący wkład wcały proces wszystkim jego uczestnikom, są bowiem cechami,
które wprocesach partycypacyjnych decydują ojego nalnym powodzeniu. Od-
wołują się do normatywnych założeń osłuszności angażowania obywateli wpro-
cesy decyzyjne iich jednakowego traktowania. Jest to szczególnie istotne, kiedy
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
89
mamy do czynienia zpoważnym sporem odużej złożoności, tak jak wprzypadku
wielu kwestii środowiskowych (połączenie kwestii przyrodniczych, wpływu na
sytuację ekonomiczną danej społeczności, odwoływania się do podstawowych
wartości) (Alphandery,Fortier 2001; Hiedanpää 2002, 2005; Mączka, Matczak
2014). Q-deliberacja może znaleźć więc szersze zastosowanie wtakich przypad-
kach, jak chociażby właśnie konsultowanie przepisów dotyczących wycinki drzew
na terenach prywatnych, kwestii wyznaczania izarządzania nowymi obszarami
chronionej przyrody czy realizacji inwestycji związanych zgospodarką odpadową
lub np. budową elektrociepłowni.
Podziękowania
Artykuł powstał wramach grantu „iTre-es” – „Wpływ zmian instytucjonalnych
na świadczenia ekosystemów dostarczane lokalnym społecznościom przez drze-
wa ikrzewy” (nr 2017/25/B/HS6/00954) nansowanego ze środków Narodowe-
go Centrum Nauki wramach programu OPUS 13.
Literatura
Alphandery P., Fortier A., 2001. Can aterritorial policy be based on science alone? The
system for creating the Natura 2000 network in France. Sociol. Ruralis, 41: 311–328.
Anggraeni M., Gupta J., Verrest H.J.L.M., 2019. Cost and value of stakeholders participa-
tion: Asystematic literature review. Environ. Sci. Policy.
Arnstein S.R., 1969. ALadder Of Citizen Participation. J. Am. Inst. Plann., 35: 216–224.
Bockstael E., Bahia N.C.F., Seixas C.S., Berkes F., 2016. Participation in protected area
management planning in coastal Brazil. Environ. Sci. Policy, 60: 1–10.
Boulianne S., Loptson K., Kahane D., 2018. Citizen Panels and Opinion Polls: Convergen-
ce and Divergence in Policy Preferences. Journal of Public Deliberation, 14(1).
Brown S.R., 1997. The History and Principles of Q methodology in Psychology and the
Social Sciences. Kent State University Press, Kent.
Dziopa F., Ahern K., 2011. Asystematic literature review of the applications of Q-techni-
que and its methodology. Hogrefe Publishing, 7(2): 39–55.
Elo S., Kyngäs H., 2008. The qualitative content analysis process. J. Adv. Nurs., 62: 107–
115.
Fisher J.A., Brown K., 2014. Ecosystem services concepts and approaches in conservation:
just arhetorical tool? Ecological Economics, 108: 257–265.
Fishkin J., 2011. When the people speak: Deliberative democracy and public consultation.
Oxford University Press, New York.
Głowacki A., 2017. Dobro wspólne aprawo własności. CBOS.
Guimarães M.H., McKee A., Lima M.L., Vasconcelos L., Boski T., Dentinho T., 2015.
Putting transdisciplinarity into practice: amixed mode procedure for stakeholder par-
ticipation in natural resource management. Journal of Environmental Planning and
Management, 58(10), 1827–1852.
Krzysztof Mączka, Marcin Mielewczyk, Piotr Matczak, Patrycja Przewoźna, Adam Inglot
90
Hall T.E., Wilson P., Newman J., 2011. Evaluating the short- and long-term effects of
amodied Deliberative Poll on Idahoans’ attitudes and civic engagement related to
energy options. Journal of Public Deliberation, 7(1): 1–31.
Hara K., Yoshioka R., Kuroda M., Kurimoto S., Saijo T., 2019. Reconciling intergenera-
tional conicts with imaginary future generations: evidence from aparticipatory deli-
beration practice in amunicipality in Japan. Sustainability Science, 14(6): 1605–1619.
Hiedanpää J., 2002. European-wide conservation versus local well-being: the reception
of the Natura 2000 Reserve Network in Karvia. SW-Finland. Landscape and Urban
Planning, 61: 113–123.
Hiedanpää J., 2005. The edges of conict and consensus: acase for creativity in regional
forest policy in Southwest Finland. Ecological Economics, 55: 485–498.
Hurlbert M., Gupta J., 2015. The split ladder of participation: Adiagnostic, strategic, and
evaluation tool to assess when participation is necessary. Environ. Sci. Policy, 50:
100 –113.
Kirkpatrick J.D., Davison A., Daniels G.D., 2012. Resident attitudes towards trees inu-
ence the planting and removal of different types of trees in eastern Australian cities.
Landscape and Urban Planning, 107: 147–158.
Kitzinger C., 1987. The Social Construction of Lesbianism. Sage, London.
Kronenberg J., 2016. Usługi ekosystemów – nowe spojrzenie na wartość środowiska przy-
rodniczego. W: A.Rzeńca (red.), EkoMiasto#Środowisko. Zrównoważony, inteligent-
ny ipartycypacyjny rozwój miasta. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s.
63–88.
Krzewińska A., 2016. Deliberacja – idea metodologia praktyka. Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Łódzkiego, Łódź.
Larondelle N., Haase D., Kabisch N., 2014. Mapping the diversity of regulating ecosystem
services in European cities. Global Environmental Change, 26: 119–129.
Lienhoop N., Völker M., 2016. Preference renement in deliberative choice experiments
for ecosystem service valuation. Land Economics, 92(3): 555–577.
Matinga M.N., Pinedo-Pascua I., Vervaeke J., Monforti-Ferrario F., Szabó S., 2014. Do
African and European energy stakeholders agree on key energy drivers in Africa?
Using Q methodology to understand perceptions on energy access debates. Energy
Policy, 69: 154–164.
Mączka K., Chmielewski P., Jeran A., Matczak P., van Riper C.J., 2019. The ecosystem
services concept as atool for public participation in management of Poland’s Natura
2000 network. Ecosyst. Serv., 35: 173–183.
Mączka K., Matczak P., 2014. Sąd obywatelski – aplikacja wwarunkach polskich. Przypa-
dek ulicy Umultowskiej wPoznaniu. Samorząd Terytorialny, 1–2: 45–54.
Niedziałkowski K., Komar E., Pietrzyk-Kaszyńska A., Olszańska A., Grodzińska-Jurczak
M., 2018. Discourses on public participation in protected areas governance: Applica-
tion of Q Methodology in Poland. Ecological Economics, 145: 401–409.
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 21 września 2015r.
wsprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy oochronie przyrody (Dz.U. z 2015
r., poz. 1651).
Reed M.S., 2008. Stakeholder participation for environmental management: Aliterature
review. Biol. Conserv., 141: 2417–2431.
Reed M.S., Graves A., Dandy N., Posthumus H., Hubacek K., Morris J., Prell C., Qu-
inn C.H., Stringer L.C., 2009. Who’s in and why? Atypology of stakeholder analysis
methods for natural resource management. Journal of Environmental Management,
90(5): 1933–1949.
Q-deliberacja jako metoda badania ikonsultowania kwestii środowiskowych...
91
Rowley T.I., Moldoveanu M., 2003. When will stakeholder groups act? An interest-and
identity based model of stakeholder group mobilization. Acad. Manag. Rev., 28: 204–
219.
Schroeter R., Scheel O., Renn O., Schweizer P.J., 2016. Testing the value of public partici-
pation in Germany: Theory, operationalization and acase study on the evaluation of
participation. Energy Research & Social Science, 13: 116–125.
Stainton Rogers R., 1995. Q methodology. W: J.A. Smith, R. Harre, I. van Longenhove
(red.), Rethinking Methods in Psychology. Sage, London, s. 178–193.
Stokes S., 1998. Pathologies of Deliberation. W: J. Elster (red.), Deliberative Democracy.
Cambridge University Press, Cambridge, s. 123–139.
Watts S., Stenner P., 2005. Doing Q methodology: theory, method and interpretation.
Qualitative Research in Psychology, 2(1): 67–91.
Wesselink A., Jouni P., Fritsch O., Renn O., 2011. Rationales for public participation in
environmental policy and governance: practitioners’ perspectives. Environ. Plann., 43:
2688–2704.
Yosie T.F., Herbst T.D., 1998. Using Stakeholder Processes in Environmental Decision
making. Ruder Finn Washington and ICF Incorporated, Washington.