Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk w świetle założeń biopsychoekologicznych

Abstract

The above statement is of a well-known researcher of the subject of suicide. Suicide points to consider the phenomenon of various perspectives: philosophical, theological , sociological, clinical, psychological, and psycho-pedagogical. The choice of this direction of analysis depends on the theoretical and methodological assumptions adopted by the researcher. My study, focus on psycho-pedagogical. I will try to combine the phenomenon of suicide with the so-called "Young people with difficulties." My analysis will be carried out in the area of bio-psycho-ecological theory, which allows me to approach this subject in a multidimensional way, because I am of the opinion of multidimensional approach brings the best results.
Warto pamiętać, że ludzie nie zabijają się dlatego, że nie chcą żyć. Raczej dlatego, że nie wiedzą, jak dalej żyć(Brunon Hołyst)
Powyższe stwierdzenie znanego badacza problematyki samobójstw pozwala na rozpatrywanie tego zjawiska z różnych perspektyw: filozoficzno-teologicznej, socjologicznej, klinicznej, psychologicznej, i psychopedagogicznej. Wybór
kierunku analizy zależy od przyjętych przez badacza założeń teoretycznych i metodologicznych. W moim opracowaniu uprzywilejowanym kierunkiem rozważań
będzie ten ostatni, czyli psychopedagogiczny.
Spróbuję połączyć zjawisko samobójstwa z problematyką tzw. „młodzieży
z trudnościami” (potocznie określanej „młodzieżą trudną”). Moja analiza przebiegać będzie przez obszar teorii biopsychoekologicznej, która pozwala mi na
wielowymiarowe podejście do tej tematyki, gdyż uważam, iż taką ona właśnie jest.

Full text

Humaniora. Czasopismo Internetowe
Nr 3 (31)/2020, ss. 73–95
zbigniew formella
Università Pontificia Salesiana, Roma
e-mail: formella@unisal.it
ORCID: 0000-0003-2846-0992
Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży.
Analiza zjawisk w świetle założeń
biopsychoekologicznych
Abstract. The above statement is of a well-known researcher of the subject of suicide.
Suicide points to consider the phenomenon of various perspectives: philosophical, theo-
logical, sociological, clinical, psychological, and psycho-pedagogical. The choice of this
direction of analysis depends on the theoretical and methodological assumptions adopted
by the researcher. My study, focus on psycho-pedagogical. I will try to combine the phe-
nomenon of suicide with the so-called “Young people with difculties.” My analysis will
be carried out in the area of bio-psycho-ecological theory, which allows me to approach
this subject in a multidimensional way, because I am of the opinion of multidimensional
approach brings the best results.
Keywords: suicide, youth, difculties, bioecological theory
Wstęp
Warto pamiętać, że ludzie nie zabijają się dlatego,
że nie chcą żyć. Raczej dlatego, że nie wiedzą, jak dalej żyć.
Brunon Hołyst
Powyższe stwierdzenie znanego badacza problematyki samobójstw pozwala na
rozpatrywanie tego zjawiska z różnych perspektyw: lozoczno-teologicz-

74 zbigniew formella
nej, socjologicznej, klinicznej, psychologicznej, i psychopedagogicznej. Wybór
kierunku analizy zależy od przyjętych przez badacza założeń teoretycznych i me-
todologicznych. W moim opracowaniu uprzywilejowanym kierunkiem rozważań
będzie ten ostatni, czyli psychopedagogiczny.
Spróbuję połączyć zjawisko samobójstwa z problematyką tzw. „młodzieży
z trudnościami” (potocznie określanej „młodzieżą trudną”). Moja analiza prze-
biegać będzie przez obszar teorii biopsychoekologicznej, która pozwala mi na
wielowymiarowe podejście do tej tematyki, gdyż uważam, iż taką ona właśnie jest.
1. Samobójstwo wśród młodzieży
Intensykujace się tempo życia oraz dokonujące się przemiany w sferze społecz-
no-kulturowej i obyczajowości powodują, że ludzie coraz częściej nie radzą sobie
z trudnościami, które wynikają z tych przemian1. Na przestrzeni ostatnich lat coraz
większą uwagę specjalistów wielu dziedzin, w tym psychologów wychowania,
pedagogów i wychowawców, przykuwa zwiększająca się liczba młodych ludzi
nieradzących sobie zarówno w procesie rozwoju osobistego, jak i socjalizacji. Ro-
śnie liczba młodzieży porzucającej proces kształcenia, pozostającej na utrzymaniu
rodziców, ulegającej uzależnieniom, zarówno tradycyjnym, jak i nowym, związa-
nym z przestrzenią wirtualną. Powstają nowe kategorie młodzieży, np. NEET (Not
in Education, Employment or Training)2. W tym kontekście spoglądam także na
problematykę prób samobójczych i samobójstw u tzw. „młodzieży z trudnościami” .
Samobójstwa wśród młodzieży stanowią istotny problem w społeczeństwie
globalnym, europejskim i polskim. Problem ten może być traktowany zarów-
no z perspektywy indywidualnego rozwoju, jak i płaszczyzny wspólnotowej,
społecznej3. Możemy go studiować w świecie realnym (zycznym), jak i w rze-
czywistości wirtualnej4, która dla większości młodzieży jest światem realnym.
Przypatrując się współczesnej diagnozie społecznej, dostrzegamy coraz większą
dysproporcję pomiędzy światem potrzeb, pragnień, dążeń, oczekiwań jednostki
a potrzebami, wartościami, normami, oczekiwaniami społeczeństwa. To napięcie,
często kreowane poprzez propozycje zewnętrzne (nie zawsze pozytywne), do-
prowadza młodego człowieka do poszukiwania rozwiązań zaspokajających jego
1 M. Stradomska, Zachowania suicydalne u dzieci i młodzieży a dobro młodzieży. Ujęcie
integralne, „Fides et Ratio. Kwartalnik Naukowy” 1/37(2019), s. 421.
2 Eurostat (2019), Statistics on young people neither in employment nor in education or
training, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Statistics_on_young_pe-
ople_neither_in_employment_nor_in_education_or_training [14.12.2019].
3 Z. Formella, Samobójstwo. Refleksja psychopedagogiczna, „Seminare” 20/2004, ss.
369–385.
4 J.C. Franklin, X. Huang, D. Bastidas, Virtual reality suicide: Development of a translational
approach for studying suicide causes, „Behaviour Research and Therapy” 120/2019.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 75
indywidualne potrzeby bycia, znaczenia, uznania, przynależności, komunikowania,
w sposób natychmiastowy, często niekonwencjonalny, prowadzący do wyborów
niekiedy kończących się tragicznie dla jego zdrowia czy życia5. W tym kontekście
problematyka samobójstw, prób i myśli samobójczych powinna być rozpatrywana
w perspektywie biopsychospołecznej6, będącej podejściem wielokierunkowym,
wielopłaszczyznowym i dynamicznym, związanym zarówno z samą jednostką,
jak i jej kontekstem rodzinnym, kulturowym, społecznym i środowiskowym, nie
zapominając o istotnym czynniku wpływającym na człowieka, jakim jest kategoria
upływającego czasu7.
1.1. Definicja i występowanie zjawiska samobójstwa
Samobójstwa są drugą najczęstszą przyczyną śmierci młodych ludzi, a wskaźniki
samobójstw stale rosną w ciągu ostatnich 10 lat8.
Samobójstwa należą do grupy zgonów spowodowanych przyczynami
zewnętrznymi. Do tej grupy zgonów należą również wypadki komunikacyjne9.
Jednakże w ostatnich latach na całym świecie więcej ludzi popełnia samobójstwo,
niż ginie w wyniku koniktów wojennych czy w wypadkach komunikacyjnych.
Z informacji dostarczanych przez Światową Organizację Zdrowia możemy
wydobyć kilka interesujących nas faktów na temat zjawiska samobójstw:
1. Samobójstwa stanowią drugą przyczynę zgonów w grupie wiekowej 15–29
lat.
2. Mężczyźni popełniają samobójstwa częściej niż kobiety.
3. Kobiety częściej podejmują próby samobójcze niż mężczyźni.
4. W krajach bogatszych najwięcej samobójców jest w grupie wiekowej 50 lat
i więcej, natomiast w krajach rozwijających się przeważająca cześć samobójstw
dotyczy młodszych gruph wiekowych10.
5 B. Ziółkowska, J. Wycisk, Autodestruktywność dzieci i młodzieży, Dyn, Warszawa 2019.
6 R.W. Maris, Suicidology: A Comprehensive Biopsychosocial Perspective, Guilford Pu-
blications, New York 2019.
7 Z. Formella, Intervento psico-educativo alla luce della teoria bio-ecologica di Urie Bron-
fenbrenner, „Teologia i Moralność” vol. 14, 1(25)/2019, ss. 211–221.
8 Centers for Disease Control and Prevention (CDC), 2017, Web-based Injury Statistics Qu-
ery and Reporting System (WISQARS), https://www.cdc.gov/injury/ wisqars/index.html, dostęp
08/11/2019; World Health Organization (WHO), 2018, Suicide data, w: https://www.who.int/
mental_health/prevention/suicide/suicideprevent/en/ [8.11.2019].
9 Eurostat (2016), Causes of death statistics, w: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-
-explained/index.php/Causes_of_death_statistics#Developments_between_2006_and_2016
[8.11.2019].
10 World Health Organization (2014), Preventing suicide: A global imperative. Executive
summary, w: https://www.who.int/mental_health/suicide-prevention/exe_summary_english.
pdf?ua=1 [8.11.2019]; A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka oraz konswkwencje zachowan

76 zbigniew formella
W Polsce samobójstwa stanowią siódmą przyczynę zgonów, zarówno wśród
mężczyzn, jak i kobiet. W roku 2015 współczynnik zgonów spowodowanych sa-
mobójstwem wynosił w Polsce 14 na 100 000 ludności (25 dla mężczyzn i 4 dla
kobiet)11. Skala zjawiska samobójstw jest zależna od wieku, płci, miejsca zamiesz-
kania, stanu cywilnego, wykształcenia, wyznawanej religii czy pozycji społecznej.
Tendencje rozwojowe samobójstw w Polsce, opracowane na podstawie analizy
samobójstw dokonanych w latach 1951–2012, prezentują wzrost ilościowy zjawiska
w całej populacji, w tym szybki wzrost liczby samobójstw wśród mieszkańców wsi
oraz zwiększony udział samobójstw u młodzieży i wśród kobiet12.
Badania statystyczne pokazują, iż w Polsce odsetek samobójstw dzieci i mło-
dzieży utrzymuje się na niepokojąco wysokim poziomie. Zdaniem Andrzeja
Zwolińskiego13 może to wynikać ze zjawiska odmładzania struktury samobójstw,
co oznacza, iż coraz młodsze osoby (w tym również dzieci) decydują się na ode-
branie sobie życia14.
Poszukując denicji samobójstwa, można znaleźć wiele propozycji i interpre-
tacji tego terminu. Wynika to z tego, że zjawisko samobójstwa jest zagadnieniem
interdyscyplinarnym, którym zajmują się różne dziedziny nauki, oraz że zawiera
w sobie trudny do określenia zbiór desygnatów (motywy, pragnienia, świadomość,
intencje, uwarunkowania społeczno-kulturowe). Brzmienie denicji zależy od
dziedziny, na potrzeby której została ona sformułowana15.
Irena Pospiszyl, reprezentujac interdyscyplinarny punkt widzenia, deniuje
samobójstwo jako „świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym
z bezpośrednich celów jest pozbawienie siebie życia”16. Brunon Hołyst, znany
i ceniony suicydolog, podkreśla, iż nie może być ono traktowane jako „zdarzenie
jednorazowe, ahistoryczne, będące wynikiem zaburzenia równowagi życiowej.
Jest ono nalnym elementem ciągu zaburzeń równowagi układów psychicznych
samobójczych z uwzględnieniem problematyki samobójstw dzieci i młodzieży, „Dziecko Krzyw-
dzone. Teoria, badania, praktyka” 3(17)/2018, ss. 10–11.
11 Główny Urząd Statystyczny, Atlas demograczny Polski. Warszawa: Główny Urząd
Statystyczny, 2017, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/inne-opracowania-
-zbiorcze/atlas-demograczny-polski,28,1.html [8.11.2019].
12 M. Jarosz, Samobójstwa w czasach kryzysu, w: Suicydologia, t. VII, ss. 5–15, Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 2015; A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka…
13 A. Zwoliński, Krzywdzone dzieci. Zagrożenia współczesnego dziecistwa, WAM, Kraków
2012.
14 K. Wasilewska-Ostrowska, Prolaktyka zachowa suicydalnych wśród młodzieży, „Dziec-
ko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 3(14)/2015, s. 153.
15 A. Bąbik, D. Olejniczak, Uwarunkowania i profilaktyka samobójstw wśród dzieci
i młodzieży w Polsce, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 13(2)/2014, ss. 99–121;
A. Rainone i in., Il fenomeno del suicidio: epidemologia e denizioni, „Cognitivismo Clinico”
11(2)/2014, ss. 169–184; B. Goodfellow, K. Kölves, D. de Leo, Contemporary Denitions of
Suicidal Behavior: A Systematic Literature Review, „Suicide and Life-Threatening Behavavior”
2(49)/2019, ss. 488–504.
16 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 77
i środowiskowych, jest konsekwencją »historii życia«”17. Podobnie jest ujmowane
samobójstwo w kontekście teorii biopsychoekologicznej18.
Bardzo trudno jest podać jednoznaczną denicję samobójstwa w odniesieniu
do młodzieży, bowiem akt samobójczy jest zwykle ostatecznością, a zatem zanim
do niego dojdzie, młody człowiek wysyła swojemu otoczeniu różne sygnały, nie
zawsze czyniąc to świadomie. Dla wielu osób z otoczenia młodego człowieka
sygnały te są często nieczytelne czy niezrozumiałe19.
Współczesna suicydologia traktuje samobójstwo jako proces lub ciąg zdarzeń,
w którym istotną rolę odgrywają myśli samobójcze. Myśli te rozpoczynają pro-
ces, który w sytuacji kryzysowej lub w innych niesprzyjających okolicznościach
może skutkować próbą samobójczą lub doprowadzić do samobójczej śmierci20. Te
stwierdzenia wydają mi się szczególnie ważne, kiedy mówimy o okresie dorasta-
nia i budowania własnej osobowości, zwłaszcza wśród młodzieży ze środowisk
dysfunkcjonalnych, gdzie sytuacja kryzysowa jest permanentnie obecna i przeplata
się z normalnym kryzysem dorastania. Niej jest więc łatwo odróżnić to zjawisko
zarówno przez samego młodego człowieka, jak i przez osoby z jego otoczenia.
Jeżeli w tym kontekście weźmiemy pod uwagę wychowanków MOW-ów21,
czyli tzw. „młodzież z trudnościami”, to mamy tu do podkreślenia trzy istotne
elementy, obecne w ich życiu:
– trudności psychospołeczne związane z procesem dorastania (ta charaktery-
styka jest wspólna całej populacji młodzieży);
– sytuacja kryzysowa, jaką jest decyzja o pobycie w MOW-ie;
– środowisko zwiększonego ryzyka, jakim jest przebywanie w MOW-ie.
17 B. Hołyst, Samobójstwo – przypadek czy konieczność, PWN, Warszawa 1983, s. 19.
18 R.J. Cramer, N.D. Kapusta, A Social-Ecological Framework of Theory, Assessment, and
Prevention of Suicide, „Frontiers in Psychology” 8/2017; P.N. Smith i in., Socio-ecological
context and the interpersonal theory of suicide: A response to hjelmeland & knizek, „Death
Studies” 3/2019, ss. 1–5.
19 W. Caan, Suicide in young people, „Journal of Public Mental Health” 1(18)/2019, ss.
46–48.
20 K. Ostaszewski, Myśli samobójcze a sytuacja rodzinna oraz problemy inter- i eksterna-
lizacyjne u młodzieży w wieku 14–16 lat, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”
3(17)/2018, ss. 42–62.
21 Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze (MOW) przeznaczone są dla dzieci i młodzieży
niedostosowanych społecznie, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod
pracy i wychowania. Funkcjonują jako placówki resocjalizacyjno-wychowawcze, a dla dzieci
i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim jako resocjalizacyjno-re-
walidacyjne. Do zadań MOW należy eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania
społecznego oraz przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami
społecznymi i prawnymi. Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze przeznaczone są wyłącznie dla
młodzieży, wobec której Wydziały Rodzinne i Nieletnich Sądów Rejonowych zastosowały (w try-
bie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich) środek wychowawczy w postaci umieszczenia
w MOW, https://www.ore.edu.pl/2015/04/mlodziezowe-osrodki-wychowawcze/ [29.12.2019].

78 zbigniew formella
Uważam, iż te elementy są bardzo istotne przy codziennej pracy wychowawczej
z tzw. „młodzieżą z trudnościami”, a także z ich rówieśnikami przebywającymi
poza MOW-em, ale przeżywającymi podobne trudności.
W większości publikacji samobójstwo jest traktowane jako droga, którą wy-
brała oara. Jest to wynik procesu decyzyjnego. Jeżeli ktoś podejmuje decyzję,
to najczęściej uważa się, że jest świadomy możliwych konsekwencji danego
działania. W przypadku samobójstw popełnianych przez dzieci i młodzież, ich
pełna świadomość podejmowanego czynu budzi wątpliwości ze względu na brak
doświadczenia życiowego oraz rozumienia tego, co tak naprawdę oznacza podjęcie
decyzji o tak drastycznym zakończeniu problemów, które oary napotkały na
początku swojego życia22. Często dzieci i dorastający młodzi ludzie nie zdają
sobie sprawy, że samobójstwo to wybór między życiem a śmiercią. Traktują oni
akt samobójstwa jako ucieczkę od swoich problemów, nie mając pomysłu na ich
rozwiązanie23.
Niewątpliwie samobójstwo jest formą patologii społecznej i chociaż decyzja
o nim jest podejmowana najczęściej indywidualnie, to jej skutki mają wymiar
społeczny, a zatem rolą społeczeństwa jest także ochrona przed dokonywaniem
samobójstw24.
1.2. Przyczyny samobójstw młodzieży
Samobójstwo generalnie jest skutkiem wspólnej interakcji czynników biolo-
gicznych, genetycznych, psychologicznych, socjologicznych, kulturowych i śro-
dowiskowych. Najczęściej któryś z nich dominuje lub wyraźnie przeważa nad
pozostałymi.
Problemy, które mogą stać się przyczyną podjęcia decyzji o samobójstwie,
w każdej grupie wiekowej są inne. Wydarzenia i sytuacje, które przez dorosłe-
go nie byłyby traktowane jako problemy, dla młodych osób mogą wydawać się
nie do rozwiązania. Zjawisko samobójstw u młodych ludzi trzeba analizować
z uwzględnieniem uwarunkowań biologiczno-psychologicznych, które odgrywają
szczególną rolę z uwagi na okres dorastania i związane z nim dodatkowe zagrożenia.
Światowa Organizacja Zdrowia25 wśród najczęściej występujących przyczyn
samobójstw wśród dzieci i młodzieży wymienia: problemy rodzinne, rozstanie
z przyjaciółmi lub sympatią, śmierć kogoś bliskiego, zerwanie związku uczu-
22 B. Hołyst, Suicydologia, Lexis Nexis, Warszawa 2012.
23 B. Hołyst, Samobójstwo – przypadek…; idem, 201, Samobójstwo – ucieczka przed światem
czy wołanie o pomoc?, https://www.national-geographic.pl/aktualnosci/samobojstwo-ucieczka-
przed-swiatem-czy-wolanie-o-pomoc [30.12.2019].
24 A. Bąbik, D. Olejniczak, Uwarunkowania i prolaktyka samobójstw…
25 Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Biuro Rzecznika
Praw Dziecka, Ministerstwo Edukacji Narodowe, Zapobieganie samobójstwom – poradnik dla
nauczycieli i innych pracowników szkoły, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 79
ciowego, konikty z prawem, nacisk ze strony rówieśniczej, tyranizowanie, roz-
czarowanie wynikami w nauce, wysoki poziom wymagań w szkole, złą sytuację
nansową rodziny, niechcianą ciążę, poważną chorobę somatyczną lub zakażenie
chorobą przenoszoną drogą płciową.
Co do zasady, prawie nigdy nie zdarzają się pojedyncze przyczyny samobójstw.
W literaturze przedmiotu czynniki suicydogenne (przyczyny) są najczęściej kla-
sykowane w następujące kategorie ryzyka: demograczne, społeczne, psycholo-
giczne, kliniczne i biologiczne (zob. tab. 1).
Tabela 1. Kategorie czynników ryzyka popełnienia samobójstwa
Kategorie czynników
ryzyka popełnienia
samobójstwa
Czynniki ryzyka należące do poszczególnych kategorii
1. Demograczne − płeć: męska,
− wiek: 15–24 lata
− miejsce zamieszkania: wieś.
2. Społeczne − sytuacja rodzinna: zaniedbanie/odrzucenie dziecka, konikty
między rodzicami, rozwód;
− sytuacja szkolna: zmiany szkoły, trudności w przyswajaniu
wiedzy, konikty z nauczycielami oraz rówieśnikami;
− trudna sytuacja materialna;
− przestępczość.
3. Psychologiczne − cechy osobowości, zmienny nastrój, agresja, impulsywność,
lęk – wydarzenia traumatyczne;
− brak umiejętności życiowych;
− uzależnienia behawioralne.
4. Chorobowe − psychiczne: depresja, psychoza maniakalno-depresyjna, schi-
zofrenia, zaburzenia osobowości typu borderline, alkoholizm;
− somatyczne: AIDS, choroby neurologiczne, pląsawica Hun-
tingtona, stwardnienie rozsiane oraz nowotwory.
5. Biologiczne − neurochemiczne.
Źródło: opracowanie na podstawie A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka oraz konsekwencje zachowan
samobójczych z uwzględnieniem problematyki samobójstw dzieci i młodzieży, „Dziecko Krzywdzone. Teoria,
badania, praktyka” 17(3)/2018.
Ad 1. Spośród czynników demogracznych warto podkreślić dane mówiące
o tym, że dziewczęta podejmują próby samobójcze znacznie wcześniej niż chłopcy,
a różnica ta jest obserwowana zwłaszcza pomiędzy 13. a 17. rokiem życia. Uważa
się, że po 17. roku życia wskaźnik ten staje się wyższy u chłopców26.
26 A. Rajewska-Rager, N. Lepczyńska, P. Sibilski, Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci
i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku,
„Psychiatria Polska” 49/3(2015), ss. 477–488.

80 zbigniew formella
Ad 2. Wśród czynników społecznych na pierwszym miejscu jest wymieniana
rodzina, a w niej trzy podstawowe przyczyny podnoszące ryzyko popełnienia
samobójstwa:
– zbyt mało miłości,
– konikty między rodzicami oraz
– zaborcza miłość27.
Jeśli chodzi o dziecko i nie tylko, to największy wpływ na jego zaburzony
rozwój ma rozwód rodziców28. W przypadku środowiska szkolnego są tu wymie-
niane: częste konikty z nauczycielami (bezosobowe relacje, wysokie wymagania
lub ich brak, nadmierna dyscyplina) i rówieśnikami, zmiany szkoły, zagrożenie
powtarzaniem klasy, trudności i brak osiągnięć w nauce, brak pomocy psycholo-
giczno-pedagogicznej29.
Ad 3. Przy omawianiu psychologicznych czynników ryzyka samobójczego
najczęściej podkreśla się niektóre cechy osobowości, zwłaszcza te charaktery-
zujące osobowość chwiejną emocjonalnie oraz z pogranicza borderline. Należy
jednak być przy tym bardzo ostrożnym, mówiąc o okresie młodzieńczym, i po-
trać rozróżnić pomiędzy kształtowaniem się osobowości w trakcie jej rozwoju
a krystalizowaniem się pewnych cech osobowościowych, występujących często
i przez dłuższy czas. Należą do nich: częsty zmienny nastrój, drażliwość, silna
impulsywność, gwałtowność, podwyższona tendencja do reagowania lękiem, mała
zdolność radzenia sobie30. Szczególną troską należy otoczyć młode osoby, które
przeszły przez wydarzenia traumatyczne (różnego rodzaju przemoc, uzależnienia,
śmierć rodzica zwłaszcza samobójcza, pobyt w więzieniu, choroby psychiczne lub
terminalne, pobyt w domu dziecka, nabyta niepełnosprawność)31.
Także pozostałe dwa elementy, umieszczone w tabeli 2 (s. 86): umiejętności
życiowe (braki zdolności do przystosowania i pozytywnego myślenia, które
utrudniają jednostce skuteczne radzenie sobie z wyzwaniami codziennego życia:
zdolność podejmowania decyzji, rozwiazywania problemów, krytycznego myśle-
nia, kreatywnego i skutecznego komunikowania się, budowania zdrowych relacji
z innymi, czyli social skills)32 i uzależnienia behawioralne (np. uzależnienie od
27 E. Ringel, Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin
1987; A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka…, ss. 9–26.
28 J. Dzierżanowski, Psychospołeczna sytuacja dziecka w małżestwach rozwodzących się,
w: D. Krok, P. Landwójtowicz (red.), Rodzina w nurcie współczesnych przemian. Studia inter-
dyscyplinarne, Opole 2010, ss. 255–278.
29 A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka…
30 Ibidem.
31 G.F. Mukhametzyanova i in., Psychological factors of suicidal risk among adolescents
with speech disorders, „Opcion” 3–4(86)/2018, ss. 168–175.
32 J.H. Rathus, A. L. Miller, DBT (R) Skills Manual for Adolescents, Guilford Publications,
New York 2015; M. Becciu, A. R. Colasanti (red.), In viaggio per crescere, Un manuale di auto-
-mutuo aiuto per gli adolescenti: per potenziare le proprie risorse e stare bene con sé e con gli
altri, Franco Angeli, Milano 2016.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 81
papierosów, alkoholu, hazardu, Internetu, iphonu)33 należą do zjawisk szczególnie
obecnych i przeżywanych wśród „młodzieży z trudnościami”.
Ad 4. Czynniki chorobowe wpływające na postawy samobójcze wymagają,
ze względu na swoja specykę, odrębnego potraktowania. W moim opracowaniu
podkreślę tylko jeden aspekt, a mianowicie związek samobójstwa z depresją. Należy
sobie jasno zdawać sprawę z tego, iż depresja jest chorobą, a nie fanaberią zależną
od naszej woli i może spotkać każdego bez względu na płeć, wiek, wykształcenie,
status materialny czy społeczny.
Depresja jest zaburzeniem wchodzącym w skład zaburzeń afektywnych, czyli
zaburzeń nastroju. Kiedyś uważano, iż tego typu zaburzenia nie dotyczą dzieci
i młodzieży ze względu na niedojrzłość procesów psychicznych generujących
depresję. Obecnie zaburzenia afektywne u dzieci i młodzieży rozpoznaje się na
podstawie takich samych kryteriów diagnostycznych, jak w przypadku dorosłych,
z pewnymi modykacjami.
Oto podstawowe czynniki odróżniające zaburzenia depresyjne od naturalnego
obniżenia nastroju:
– długość trwania (zwykły smutek trwa przeciętnie od kilku godzin do kilku
dni);
– towarzyszące inne objawy – spowolnienie psychoruchowe, utrata odczuwania
przyjemności (anhedonia), problemy ze snem (bezsenność lub nadmierna senność),
utrata lub wzmożony apetyt, współwystępowanie lęku i objawów somatycznych
(np. bóle głowy, brzucha);
– brak reaktywności nastroju, czyli trudności w odwróceniu uwagi osoby
chorej od swojego stanu i skierowaniu na inne sprawy (w przypadku dzieci objaw
ten może nie występować);
– wpływ na codzienne funkcjonowanie (obowiązki są wykonywane z ogrom-
nym trudem lub niewykonywane wcale);
– występujące myśli rezygnacyjne i/lub myśli samobójcze34.
Statystyki podają, że w okresie poprzedzającym dojrzewanie płciowe problem
depresji rozpoznaje się u ok. 5 % dzieci, z nieznaczną przewagą płci męskiej, a w
okresie pokwitania – u 15–20% (podobnie jak u dorosłych), z wyraźną przewagą
płci żeńskiej35.
Ad 5. Czynniki biologiczne są jeszcze bardziej złożone. Z tego powodu nie
będą one przedmiotem tego opracowania, gdyż wymagają osobnego potraktowania.
33 A. Coutoumdjian, R. Baiocco, C. Del Miglio, Adolescenti e nuove dipendenze. Le basi
teoriche, i fattori di rischio, la prevenzione, Editori Laterza, Roma 2011; C. Portelli, M. Pa-
pantuono Matteo, Le nuove dipendenze. Riconoscerle, capirle, superarle, San Paolo Edizioni,
Cinisello Balsamo 2017.
34 J. Chatizow, Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży. Żyć, nie umierać – poradnik dla
rodzicow i nauczycieli, Din, Warszawa 2018.
35 Ibidem, ss. 15–16.

82 zbigniew formella
W kontekście pracy z „młodzieżą z trudnościami” chcę zwrócić uwagę na
jeszcze jeden interesujący czynnik związany z samobójstwami dzieci i młodzieży.
Możnaby go nazwać czynnikiem transwersalnym, biorąc pod uwagę tabelę 1 (s. 79)
z pięcioma kategoriami. Chodzi tutaj o zajwisko tzw. naśladownictwa.
Zjawisko to ma swoje źródła w silnym poczuciu przynależności do grupy lub
przywiązania do jednostki, konformizmie i powtarzaniu tego, co robią inni36. W li-
teraturze przedmiotu można się spotkać z określeniem samobójstwo zaraliwe37.
Pojawia się ono najczęściej w grupie rówieśników, gdy jeden z kolegów targnie się
na swoje życie lub gdy w mediach pojawia się informacja o samobójczej śmierci
młodej osoby. Motywy takich działań są różne: mówi się o poczuciu więzi między
osobami w podobnym wieku (zwłaszcza dotyczy to osób w wieku dojrzewania),
czasem zaś wynika to z poczucia winy, wstydu, że nie zapobiegło się śmierci
przyjaciela. Może występować także tzw. efekt Wertera, polegający na tym, że jeśli
jakaś znana osoba (aktor, piosenkarz, celebryta) targnie się na swoje życie, a media
to nagłośnią, to fani mogą chcieć pójść w jego ślady i popełnić samobójstwo38.
1.3. Próby i myśli samobójcze wśród młodzieży
Próby samobójcze młodzieży swój początek mają w umyśle, gdzie najpierw
pojawiają się jako myśli, idee, wyobrażenia, które potem zostają urealnione.
Na częsttliwość pojawiających się czy też towarzyszących myśli samobójczych
młodzieży przed podjęciem przez nich prób samobójczych wskazują dane zawarte
na schematach 1 i 2.
Literatura przedmiotu podkreśla, iż najliczniejszą grupę stanowią młodzi, u któ-
rych myśli samobójcze pojawiały się dopiero w sytuacji kryzysowej. Przypominam,
że trzeba tu brać pod uwagę zarówno kryzys związany z okresem rozwojowym
młodego czlowieka, jak i kryzysy sutuacyjne, krótko- lub długotrwałe, związane
z konkretnymi wydarzeniami w jego życiu. Z pewnością badanie tzw. myśli sa-
mobójczych jest jednym z trudniejszych wyzwań badawczych. Należy przy tym
zawsze pamiętać, iż nie mamy tu do czynienia tylko z liczbami (statystyką), ale
z każdym konkretnym człowiekiem, z jego historią, oryginalnością i niepowta-
rzalnością39.
36 E. Cattelino (red.), Rischi in adolescenza. Comportamenti problematici e disturbi emo-
tivi, Carocci, Roma 2010; A. Zwoliński, Krzywdzone dzieci…; M.J. Kral, The Idea of Suicide.
Contagion, Imitation, and Cultural Diffusion, Routledge, New York 2019.
37 A. Czabański, Charakterystyka zachowa samobójczych młodzieży, w: Samobójstwa
wśród młodzieży – wołanie o pomoc. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej
z 22.01.2010 (ss. 5–16), Wydawnictwo Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Wydział Za-
miejscowy w Chełmie, Chełm 2010.
38 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; K. Wa-
silewska-Ostrowska, Prolaktyka zachowa…
39 L. Hayes, A. Bailey, J. Ciarrochi, W pułapce myśli – dla nastolatków. Jak skutecznie po-
radzić sobie z depresją, stresem i lękiem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2019.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 83
Schemat 1. Jak często przed podjęciem
próby samobójczej towarzyszyły Ci myśli samobójcze?
Źródło: opracowano na podstawie: M. Makara-Studzińska, Przyczyny prób samobójczych u młodzieży
w wieku 14–18 lat, „Psychiatria” 10(2)/2013; K. Ostaszewski, Myśli samobójcze a sytuacja rodzinna oraz
problemy inter- i eksternalizacyjne u młodzieży w wieku 14–16 lat, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania,
praktyka” 17(3)/2018.
Schemat 2. Określ treść Twoich myśli samobójczych
Źródło: opracowano na podstawie: M. Makara-Studzińska, Przyczyny prób samobójczych…; K. Ostaszewski,
Myśli samobójcze…
W okresie kilku lat przed dokonaniem próby samobójstwa
W okresie kilku miesięcy przed próbą dokonania samobójstwa
W okresie kilku tygodni przed dokonaniem próby samobójstwa
Każdego tygodnia
Każdego dnia
Lepiej byłoby, gdybym nie istniał
Moje życie jest bezwartościowe
Wyobrażałem sobie własny pogrzeb z płaczącymi
i pełnymi poczucia winy rodzicami, nauczycielami, rówieśnikami.
Każdego tygodnia
Każdego dnia

84 zbigniew formella
Jeszcze trudniejsza staje się ocena liczby prób samobójczych (suicidal at-
tempts) w populacji młodzieży, gdyż liczba osób traających z tego powodu pod
opiekę lekarską czy psychologiczną stanowi tylko część spośród tych, którzy usi-
łowali odebrać sobie życie. Podkreśla się, że w wieku rozwojowym częstsze jest
występowanie myśli samobójczych i wyobrażeń samobójczych (suicidal ideation)
w porównaniu z osobami dorosłymi, natomiast osoby dorosłe częściej podejmują
próby samobójcze kończące się zgonem40.
Szacuje się, że 70–90% młodych osób, które miały myśli suicydalne lub
podejmowały próby samobójcze, miały zdiagnozowane zaburzenia lub chorobę
psychiczną, wśród których dominowały: zaburzenia nastroju (zaburzenia depre-
syjne, choroba afektywna dwubiegunowa), zaburzenia lękowe, nadużywanie
substancji psychoaktywnych oraz zaburzenia zachowania. Istotnym czynnikiem
ryzyka są również współistniejące choroby somatyczne, a zwłaszcza te o prze-
wlekłym przebiegu41.
W badaniach wykazano, że myśli samobójcze i samo samobójstwo często
związane są z depresją młodzieńczą, która wpisana jest w wiek dojrzewania42.
Wydaje się, że w naszej kulturze europejskiej ten rodzaj zagrożenia sprawia dzisiaj
młodzieży sporo problemów.
Depresja młodzieńcza jest tu określana jako ponadprzeciętny kryzys okresu
dorastania. W tym okresie trzeba ukształtowć własną tożsamość seksualną (co jest
przecież niezwykle trudne, padają pytania o to, jaki będę, czy będę się podobał płci
przeciwnej, czy mi się powiedzie w życiu seksualnym), własny system wartości,
własną tożsamość w odniesieniu do tego, kim będę w przyszłości. Jest to okres
bardzo trudny dla młodego człowieka. Poza tym jest to czas naturalnej i stopniowej
separacji od rodziców. I to wszystko razem stwarza duże zagrożenia dla młodzieży,
zwłaszcza w wieku 14–19 lat43.
Podsumowujac wyniki dotyczące rozpowszechnienia myśli samobójczych oraz
rozpowszechnienia problemów inter- i eksternalizacyjnych, znawcy problematyki
sugerują, że u 20–25% nastolatków we wczesnym okresie dojrzewania występują
problemy dotyczące zdrowia psychicznego, które wymagają pomocy ze strony
dorosłych lub specjalistów. Ponadto wyniki badań potwierdzają związek sytuacji
rodzinnej z kondycją psychiczną nastolatków, dlatego tak ważna jest współpraca
w prolaktyce samobójstw oraz rozwiązywaniu innych problemów zdrowia psy-
chicznego młodych ludzi44.
40 K. Ostaszewski, Myśli samobójcze…
41 A. Rajewska-Rager, N. Lepczyńska, P. Sibilski, Czynniki ryzyka samobójst…
42 L. Hayes, A. Bailey, J. Ciarrochi, W pułapce myśli…
43 K. Wasilewska-Ostrowska, Prolaktyka zachowa…
44 K. Ostaszewski, Myśli samobójcze…

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 85
2. Zachowania ryzykowne u „młodzieży z trudnościami”
Trudności życiowe są wpisane w prawa rozwojowe każdego człowieka45. Jest
rzeczą niemożliwą podanie jednego określenia trudności, ich jednoznacznego
zdeniowania. Z jednej strony są one swoistym wyzwaniem, któremu trzeba
stawić umiejętnie czoła, najlepiej w odpowiednim środowisku. Z drugiej strony
są one zagrożeniem, przed którym nie da się uciec czy schować, trzeba podjąć to
wyzwanie. Tabela 2 przedstawia podstawowe czynniki ryzyka, które mogą być
jednocześnie symptomami samobójstwa wśród młodzieży.
2.1. Pojęcie zachowania ryzykownego
Zacznijmy od pytania: „Czy można wychowywać bez ryzyka?” Odpowiedz brzmi:
Nie!
Każde działanie wychowawcze prowadzące do zmiany zawiera w swej naturze
ryzyko. Problemem nie jest ryzyko samo w sobie, ale wszystko to, co mu towa-
rzyszy. Możemy tu mówić o tzw. ryzyku wychowawczym dozwolonym i niedo-
zwolonym (zob. schemat 3).
Obok pojęcia ryzyka wychowawczego często jest używane również pojęcie
zaburzenia zachowania. To drugie zjawisko jest najczęściej konsekwencją źle
zarządzanego ryzyka wychowawczego.
Zaburzenia zachowania zdefiniowane zostały jako „zespół zaburzeń
charakteryzujących się brakiem samokontroli, nadmierną aktywnością, nieuwagą,
agresją, zapędami destrukcyjnymi i buntem”46.
Brunon Hołyst podkreśla, iż są to zaburzenia charakteryzujące się nadmiernym
nasileniem emocji, związane są z występowaniem silnych, negatywnych emocji,
które trwają długo oraz pojawiają się dość często – warto zaznaczyć, że samobój-
stwo jest procesem, zatem osoba przechodzi pewien proces, który może zostać
zakończony samobójstwem47. Można tu wymienić trzy aspekty emocji, które
mogą odróżniać zaburzenie od normy. Są to: intensywność, czas trwania, a także
częstotliwość występowania. Występowanie określonych emocji związane jest
z pojawianiem się trudności w funkcjonowaniu, w tym zachowań autodestrukcyj-
nych – można tu wyróżnić działania mające na celu akty suicydalne48.
45 L. Hayes, J. Ciarrochi, Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie
z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz
psychologię pozytywną, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2019.
46 M. Stradomska, Zachowania suicydalne…, s. 422.
47 B. Hołyst, Suicydologia, Lexis Nexis, Warszawa 2012.
48 M. Stradomska, Zachowania suicydalne…

86 zbigniew formella
dozwolone – kiedy?
ryzykowne – dlaczego?
niedozwolone – kto decyduje?
Moralność
Prawo
Etyka
Schemat 3. Rodzaj zachowania w obszarze wychowania
Źródło: opracowanie własne.
2.2. Koncepcja tzw. „młodzieży z trudnościami”
Dotyczy to przede wszystkim kategorii „młodzieży z trudnościami” osobistymi,
związanymi często z samym procesem dorastania, z niełatwymi relacjami rodzin-
nymi, szkolnymi, rówieśniczymi oraz emocjonalnymi. Generalnie nie mówimy tu
o młodzieży, która ma zdiagnozowane zaburzenia według standardowych procedur.
Ta kategoria młodzieży podlega innej procedurze terapeutycznej, a więc i specjal-
nego podejścia psychopedagogicznego w wychowaniu49.
Jeżeli te trudności osobiste napotykają niesprzyjające warunki środowiskowe,
zwłaszcza rodzinne, do których często dołączają się te szkolne czy rówieśnicze,
to młodzież ta napotyka ogromne trudności w realizowaniu siebie czy odpowia-
daniu na propozycje zachowania ze strony społecznej (etyka, systemy wartości,
moralność itp.).
W tym sensie określam tę kategorię młodych ludzi „młodzieżą z trudnościami”,
a nie „młodzieżą trudną”. Chce podkreślić w ten sposób, iż najczęściej przyczyny
tych ich trudności tkwią w środowisku młodzieży, a rzadziej w niej samej. Tak
naprawdę niewielka jest grupa tzw. „młodzieży trudnej”, gdzie można zdiagno-
zować dewiacje osobowościowe, wymagające specjalnego traktowania. Znacznie
większa jest grupa młodzieży przeżywającej rożnego rodzaju trudności dorastania,
49 Z. Formella, Psicologia dell’Intervento educativo, LAS, Roma 2015.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 87
Indywidualne Związane z rodziną Związane ze szkołą
rozmowy o śmierci utrata przynajmniej jednego z rodziców w chwili,
gdy dziecko było poniżej 12. roku życia problemy z nauką w szkole
słuchanie muzyki o tematyce śmierci choroba somatyczna rodzica odrzucenie przez kolegów
fascynacja znanymi osobami,
które popełniły samobójstwo depresja występująca u jednego z członków rodziny konikty z nauczycielami w szkole
porządkowanie spraw, rozdawanie
swoich rzeczy
występowanie w rodzinie samobójstw lub chorób
psychicznych wagary
wcześniejsze próby samobójcze
lub akty autoagresji przemoc i konikty w rodzinie przemoc ze strony grupy
utrata kogoś ważnego uzależnienia w rodzinie nacisk ze strony autodestrukcyjnej grupy
(subkultury, sekty)
niedbanie o swój wygląd lub zmiana
sposobu ubierania brak opieki rodziców lub nadmierna troska samobójstwo kolegi
problemy ze snem lub nadmierna
senność zbyt duże lub zbyt małe wymagania rodziców zerwanie z chłopakiem/ dziewczyną
unikanie towarzystwa brak czasu dla dziecka zmiana szkoły
poczucie niższości lub zbyt wysoka
samoocena przebywanie w pieczy zastępczej
przemoc ze strony nauczyciela
impulsywność, nieradzenie sobie
z emocjami rozwód lub separacja rodziców
niechciana ciąża częste przeprowadzki rodziny
poważna choroba zła sytuacja nansowa rodziny
klęski żywiołowe
Tabela 2. Czynniki ryzyka i symptomy planowanego samobójstwa przez młodzież
Źródło: opracowano na podstawie K. Wasilewska-Ostrowska, Prolaktyka zachowa suicydalnych wśród młodzieży, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”
3(14)/2015.

88 zbigniew formella
które w przeważajacym stopniu mogą i powinny być rozwiązywane na drodze
„normalnej” interwencji wychowawczej50.
Zdecydowana większość młodych ludzi „nabywa” trudności poprzez swoje
relacje ze światem zewnętrznym, czyli są one wynikiem interakcji pomiędzy osobą
a jej środowiskiem wzrastania. Można to obrazowo przedstawić podkreślając, iż
trudności (objawiające się w zachowaniu) najpierw niejako „wchodzą, przenika-
ją” do młodzieży, następnie „przekształcają się” w jej wnętrzu, a potem dopiero
z niej „wychodzą”. Trudności zachowania są więc zdecydowanie nabyte, rzadziej
„wrodzone”.
I tu jako przykład może posłużyć młodzież z MOW-ów. Oczywiście mamy
wśród tych wychowanków takich z zaburzeniami osobowości. Jest to jednak
raczej wynik złej diagnozy lub nie do końca funkcjonującego systemu procedur
czy samej resocjalizacji. Przeważająca większość wychowanków MOW-wów to
„młodzież z trudnościami” – czyli ta, która manifestuje trudności wychowawcze,
relacji, adaptacji społecznej itp. Są one najczęściej wynikiem rozwoju i wzrastania
tej młodzieży w środowisku dysfunkcjonalnym, tzn. niezabezpieczającym prawi-
dłowego funkcjonowania indywidualnego i społecznego. W tym też kontekście jak
najbardziej uzasadnione jest mówienie o szeroko pojętej prewencji w działaniach
państwowych, społecznych i środowiskowych, a dopiero potem o resocjalizacji,
jako konieczności będącej wynikiem słabego funkcjonowania tych pierwszych
czynników51.
Wzajemne relacje pomiędzy czynnikami osobowościowymi a środowiskowymi
przedstawia schemat 4. W tym kontekście możemy mówić o interwencji prewen-
cyjnej lub rekonstrukcyjnej.
Jeżeli w potocznym języku używamy wyrażenia „to jest człowiek z trudnym
charakterem”, to w jaki sposób należy to rozumieć? Urodził się już taki (a więc
nic nie można zrobić?) czy „uczyniono go takim” (a więc można to zmienić?).
Moim zdaniem charakter jest przede wszystkim (w przeciwieństwie do tem-
peramentu) ukształtowany w czasie rozwoju osobistego przy dużym wpływie
czynnikow zewnętrznych. Potocznie można by to zwrzeć w znanym powiedzeniu:
„kto z kim przestaje, takim się staje”. Nie zgadzam się oczywiście z teorią predy-
stynacji, ale uznaję fakt dużego wpływu środowiska na rozwój osobisty, zwłaszcza
w okresie dziecięcym i młodzieńczym52.
50 Z. Formella, Intervento psico-educativo…
51 Najwyższa Izba Kontroli, 2018 Działalność resocjalizacyjna młodzieżowych ośrodków wy-
chowawczych. Informacja o wynikach kontroli. LSZ.410.004.00.2017. Nr ewid. 153/2017/P/17/099/
LSZ, https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-resocjalizacji-w-mlodziezowych-osrodkach-
wychowawczych.html [30.12.2019].
52 Z. Formella, A. Ricci, Bambini facili o difcili? Dal carattere all’educazione familiare da
0 a 6 anni, Anicia, Roma 2013; D. Grządziel, Educare il carattere. Per una pratica educativa
teoricamente fondata, LAS, Roma 2014.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 89
trudności
osobowościowe
– charakter
– temperament
– emocje
trudności
środowiskowe
– rodzina
– szkoła
– otoczenie
(rówieśnicy)
Schemat 4. Relacje pomiędzy trudnościami
wychowawczymi „nabytymi” a „wrodzonymi”
Źródło: opracowanie własne.
3. Interwencja biopsychoekologiczna
wobec zagrożeń suicydalnych młodzieży MOW-u
Każda interwencja ma na celu zmianę. W wypadku interwencji wychowawczej,
psychowychowawczej, chodzi zawsze o zmianę w kierunku na lepsze53. Fakt ten nie
podlega dyskusji. Problemem natomiast jest określenie, czy jest to lepsze? Lepsze
dla kogo? Dla człowieka czy dla instytucji? To jest chyba jeden z najtrudniejszych
dylematów w praktyce, zwłaszcza wychowawczej. Kłania nam się tu odwieczne
pytanie – mające także odzwierciedlenie w Ewangelii – „prawo jest dla człowieka
czy człowiek jest dla prawa?” (por. Mk 2,23–3,6). Wychowanek jest dla Instytucji
(przedstawiciela Prawa) czy Instytucja jest dla wychowanka? Niby proste pytanie
i dla większości pewnie i prosta odpowiedź, ale w praktyce okazuje się to bardzo
skomplikowane. Innymi słowy, powracamy do naszego pytania o relacje pomiędzy
człowiekiem a jego środowiskiem. Kto jest dla kogo? I w jaki sposób?
Jedynie nieudane próby samobójcze można rozpatrywać w kategoriach skutków
dla danej osoby. Jeżeli w wyniku podjętego zamachu samobójczego nastąpił zgon
samobójcy, wtedy konsekwencje jego zachowania będą ponosili członkowie jego
rodziny i osoby z najbliższego otoczenia54. Konsekwencje zachowań samobójczych
53 Z. Formella, Intervento psico-educativo…
54 B. Hołyst, Suicydologia, Lexis Nexis, Warszawa 2012.

90 zbigniew formella
psychologiczne zdrowotne
społeczne ekonomiczne
Wymiary
samobójstw
Schemat 5. Obszary skutków zachowań autodestrukcyjnych
Źródło: opracowanie na podstawie A. Kielan, D. Olejniczak, Czynniki ryzyka…
mają zarówno jednostkowy, jak i społeczny charakter. Schemat 5 przedstawia
cztery wymiary skutków zachowań autodestrukcyjnych.
Próba samobójcza może być próbą sił, wymuszeniem pewnych decyzji lub
chęcią zwrócenia na siebie uwagi. Jest to szczególnie istotne w przypadku mło-
dzieży. Nie zawsze bowiem młoda osoba, która próbuje popełnić samobójstwo,
rzeczywiście chce to zrobić. Ci natomiast, którzy mają taki zamiar, często „wołają”
wcześniej o pomoc, czekają, aż ktoś zauważy ich problem. Samobójstwo bowiem
to pewien proces. Dobrze zobrazował to Ringel w swoich założeniach zespołu
presuicydalnego. Wyróżnił on trzy etapy: zawężenie (koncentracja na własnych
problemach, które wydają się niemożliwe do rozwiązania, towarzyszy temu
zamknięcie w sobie oraz izolacja społeczna), hamowanie agresji (w tej fazie czło-
wiek nie wyładowuje swoich emocji na zewnątrz, tylko je kumuluje, aż w końcu
pojawia się autoagresja), wyobrażenie śmierci (pierwsze myśli o samobójstwie).
Ważna jest też koncepcja zachowań suicydalnych Brunona Hołysta, który zalicza
do nich „samobójstwo wyobrażone” (nawracające myśli o samobójstwie), „sa-
mobójstwo upragnione” (przygotowywanie się do samobójstwa, poszukiwanie
informacji w Internecie, kupowanie potrzebnych przedmiotów, np. leków), „samo-
bójstwo usiłowane” (próba samobójcza), „samobójstwo dokonane” (samobójstwo
zakończone śmiercią). W przypadku nastolatków wyróżnia się natomiast samobój-
stwa prawdziwe – których celem jest śmierć, rzekome – ich intencją nie jest śmierć,

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 91
syndrom
presuicydalny
Zagrożenia
suicydalne
w MOW-ie
problemy
osobowościowe
czynniki
rodzinne
zaburzone
relacje
myśli
samobójcze
Schemat 6. Zagrożenia suicydalne w MOW-ie
Źródło: opracowanie własne.
a wywołanie w otoczeniu poczucia winy, wstydu, może to też być akt zemsty lub
rozpaczy, oraz demonstratywne – których istotą jest zwrócenie uwagi bliskich na
problemy i potrzeby osoby, która podejmuje próbę samobójczą55. Interwencja jest
tu zawsze dostosowana do rodzaju proby samobójczej, oczywiście jeżeli uda się
wcześniej ją adekwatnie zdiagnozować.
Schemat 6 pomaga nam spojrzeć na te problematykę w środowisku MOW-u.
Propozycja pięciu podstawowych czynników zagrożenia suicydalnego w śro-
dowisku MOW-u ukierunkowuje nasze działania interwencyjne, zarówno te bez-
pośrednie, jak i te o charakterze prewencyjnym. Jak do nich podejść w praktyce?
Oto niektóre wskazania:
– syndrom presuicydalny – umiejętność odczytywania sygnałów;
– czynniki rodzinne – znajomość procesu i skutków dysfunkcjonalności rodzi-
ny, umiejętność towarzyszenia w procesie dążenia do zakładania własnej rodziny;
– zaburzone relacje – umiejętność ich odczytania i wspomagania w nabyciu
zdolności do ich autoregulacji w odniesieniu do samego siebie i własnego środo-
wiska (rodzinnego, szkolnego, kulturowo-religijnego, społecznego);
– problemy osobowościowe – poznawanie i akceptacja cech własnej osobo-
wości; umiejętności radzenia sobie z sobą samym; konfrontacja z pozytywnymi
wzorami;
– myśli samobójcze – pozytywne przykłady wyjścia z sytuacji trudnych; spo-
tkania z osobami i ich pozytywne świadectwa (imitacja, naśladowania); pozytywne
środowisko wsparcia.
55 K. Wasilewska-Ostrowska, Prolaktyka zachowa…

92 zbigniew formella
Zakończenie
Interwencja wychowawcza czy też psychowychowawcza to przede wszystkim
chęć pomocy drugiemu człowiekowi. Chcieć pomoc to również móc pomóc, ale
pod warunkiem, że się wie dlaczego i jak pomóc. Zakończę moje opracowanie
zasłyszanym, stymulującym opowiadaniem na temat interwencji.
Pewien pracowity rolnik odpoczywając w południe pod drzewem, spostrzegł zwisający
z jego gałęzi kokon motyla. Kokon ten był prawie całkowicie zamknięty, z wyjątkiem
malutkiego otworu. Rolnik, zaciekawiony, zagląda przez tę niewielką szparkę i widzi
małego motyla, który usiłuje rozprostować skrzydła, używając przy tym całej swojej siły.
Motyl usiłuje wydostać się z kokonu, ale jego poczynania przynoszą znikome wyniki.
Rolnik wyjmuje z kieszeni scyzoryk i delikatnie poszerza nim otwór w kokonie, tak
aby motyl mógł się z niego wydostać bez większego wysiłku. W tym momencie zachodzi
coś niespodziewanego: motyl, któremu udzielono pomocy, aby wyszedł z kokonu wcze-
śniej niż to było przewidziane, nie mając jeszcze wystarczająco wyrobionych mięśni,
aby móc samodzielnie fruwać, spada bezsilnie na ziemię…
Rolnik zrozumiał, iż popełnił duży błąd i wyciągnął z tej otrzymanej lekcji wnioski,
których nie zapomni do koca swojego życia: „poprzez trudności natura czyni cię moc-
niejszym i przygotowuje cię do realizowania twoich marze w przyszłości”.
Interwencja zatem polega na tym, by przede wszystkim nie pogarszać, a następ-
nie szanować prawa natury i dopiero na końcu czynić to, co możliwe.
Literatura
Bąbik A., Olejniczak D., Uwarunkowania i prolaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży
w Polsce, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 13(2)/2014.
Becciu M., Colasanti A.R. (red.), In viaggio per crescere, Un manuale di auto-mutuo aiuto
per gli adolescenti: per potenziare le proprie risorse e stare bene con sé e con gli altri,
Franco Angeli, Milano 2016.
Caan W., Suicide in young people, „Journal of Public Mental Health” 18(1)/2019.
Cattelino E. (red.), Rischi in adolescenza. Comportamenti problematici e disturbi emotivi,
Carocci, Roma 2010.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC), Web-based Injury Statistics Query
and Reporting System (WISQARS), 2017, https://www.cdc.gov/injury/wisqars/index.
html [8.11.2019].
Chatizow J., Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży. Żyć, nie umierać – poradnik dla
rodzicow i nauczycieli, Din, Warszawa 2018.
Coutoumdjian A., Roberto B., Del Miglio C., Adolescenti e nuove dipendenze. Le basi
teoriche, i fattori di rischio, la prevenzione, Editori Laterza, Roma 2011.
Cramer J.R., Kapusta D., A Social-Ecological Framework of Theory, Assessment, and
Prevention of Suicide, „Frontiers in Psychology” 8/2017.

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 93
Czabański A., Charakterystyka zachowa samobójczych młodzieży. W: Samobójstwa wśród
młodzieży – wolanie o pomoc. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej
z 22.01.2010, Wydawnictwo Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Wydział Zamiej-
scowy w Chełmie, Chełm 2010.
Dzierżanowski J., Psychospołeczna sytuacja dziecka w małżestwach rozwodzących się, w:
D. Krok, P. Landwójtowicz (red.), Rodzina w nurcie współczesnych przemian. Studia
interdyscyplinarne, Opole 2010.
Eurostat, Causes of death statistics, 2016, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-expla-
ined/index.php/Causes_of_death_statistics#Developments_between_2006_and_2016
[8/11/2019].
Eurostat, Statistics on young people neither in employment nor in education or training,
2019, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Statistics_on_young_
people_neither_in_employment_nor_in_education_or_training dostęp [14.12.2019].
Formella Z., Intervento psico-educativo alla luce della teoria bio-ecologica di Urie Bron-
fenbrenner, „Teologia i Moralność” 14/1(25)/2019.
Formella Z., Psicologia dell’Intervento educativo, LAS, Roma 2015.
Formella Z., Ricci A., Bambini facili o difcili? Dal carattere all’educazione familiare da
0 a 6 anni, Anicia, Roma 2013.
Formella Z., Samobójstwo. Reeksja psychopedagogiczna, „Seminare” 20/2004.
Franciszek, Papież, Encyklika „Laudato sì” Ojca świętego Franciszka Poświęcona trosce
o wspólny dom, 2015, http://www.vatican.va/content/francesco/pl/encyclicals/docu-
ments/papa-francesco_20150524_enciclica-laudato-si.html [30.12.2019].
Franciszek, Papież, Przesłanie papieża Franciszka do uczestników szczytu klimatycznego
z 23.09.2019, w: https://www.swietostworzenia.pl/2-aktualne/848-franciszek-do-
uczestnikow-szczytu-klimatycznego-w-nowym-jorku [30.12.2019].
Franklin J.C., Huang X., Bastidas D., Virtual reality suicide: Development of a translational
approach for studying suicide causes, „Behaviour Research and Therapy” 120/2019.
Główny Urząd Statystyczny, Atlas demograczny Polski. Warszawa: Główny Urząd Sta-
tystyczny, 2017, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/inne-opraco-
wania-zbiorcze/atlas-demograczny-polski,28,1.html [8.11.2019].
Goodfellow B., Kolves K., De Leo D., Contemporary Denitions of Suicidial Behavior:
A Systematic Literature Review, „Suicide and Life-Threatening Behavior” 49(1)/2019.
Grządziel D., Educare il carattere. Per una pratica educativa teoricamente fondata, LAS,
Roma 2014.
Hayes L., Bailey A., Ciarrochi J., W pułapce myśli – Dla nastolatków. Jak skutecznie
poradzić sobie z depresją, stresem i lękiem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Sopot 2019.
Hayes L., Ciarrochi J., Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie
z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania
oraz psychologię pozytywną, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2019.
Hołyst B., Samobójstwo – przypadek czy konieczność, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1983.
Hołyst B., Samobójstwo – ucieczka przed światem czy wołanie o pomoc?, w: https://www.
national-geographic.pl/aktualnosci/samobojstwo-ucieczka-przed-swiatem-czy-wolanie-
o-pomoc [30.12.2019].
Hołyst B., Suicydologia, Lexis Nexis, Warszawa 2012.

94 zbigniew formella
Jarosz M., Samobójstwa w czasach kryzysu, w: Suicydologia, t. VII, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2015.
Kielan A., Olejniczak D., Czynniki ryzyka oraz konsekwencje zachowan samobójczych
z uwzględnieniem problematyki samobójstw dzieci i młodzieży, „Dziecko Krzywdzone.
Teoria, badania, praktyka”, 17(3)/2018.
Kral J.M., The Idea of Suicide. Contagion, Imitation, and Cultural Diffusion, Routledge,
New York 2019.
Makara-Studzińska M., Przyczyny prób samobójczych u młodzieży w wieku 14-18 lat,
„Psychiatria” 10(2)/2013.
Maris W. R., Suicidology: A Comprehensive Biopsychosocial Perspective, Guilford Publi-
cations, New York 2019.
Mukhametzyanova F.G., Panchenko O.L., Rudsinskaya T. F., Saharov A. A., Psychological
factors of suicidal risk among adolescents with speech disorders, „Opcion” 34(86)/2018.
Najwyższa Izba Kontroli, Działalność resocjalizacyjna młodzieżowych ośrodków wycho-
wawczych. Informacja o wynikach kontroli, 2018, LSZ.410.004.00.2017. Nr ewid.
153/2017/P/17/099/LSZ, w: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-resocjalizacji-
w-mlodziezowych-osrodkach-wychowawczych.html [30.12.2019].
Ostaszewski K., Myśli samobójcze a sytuacja rodzinna oraz problemy inter- i eksterna-
lizacyjne u młodzieży w wieku 14–16 lat, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania,
praktyka” 17(3)/2018.
Portelli C., Papantuono M., Le nuove dipendenze. Riconoscerle, capirle, superarle, San
Paolo Edizioni, Cinisello Balsamo 2017.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Rainone A., Tenore K., Bertuzzi A., Cantarano S., Carenti M.L., Cruciani L., De Angelis A.,
Fabene G., Govetto C., Gregini E., Liso F., Pietracci L., Sabatini P., Sisto M., Spennato
A., Tommasi D., Il fenomeno del suicidio: epidemologia e denizioni, „Cognitivismo
Clinico” 11(2)/2014.
Rajewska-Rager A., Lepczyńska N., Sibilski P., Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci
i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym
początku, „Psychiatria Polska”, 49(3)/2015.
Rathus J.H., Miller A.L., DBT (R) Skills Manual for Adolescents, Guilford Publications,
New York 2015.
Ringel E., Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin
1987.
Smith N.P., Schuler K., Fadoir N., Marie L., Basu N., Socio-ecological context and the inter-
personal theory of suicide: A response to hjelmeland & knizek, „Death Studies” 3/2019.
Stradomska M., Zachowania suicydalne u dzieci i młodzieży a dobro młodzieży. Ujęcie
integralne, „Fides et ratio. Kwartalnik naukowy” 1(37)/2019.
Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Biuro Rzecznika
Praw Dziecka, Ministerstwo Edukacji Narodowe Zapobieganie samobójstwom – porad-
nik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007.
Wasilewska-Ostrowska K., Prolaktyka zachowa suicydalnych wśród młodzieży, „Dziecko
Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 3(14)/2015.
World Health Organization, Preventing suicide: A global imperative. Executive summary,
2014, https://www.who.int/mental_health/suicide-prevention/exe_summary_english.
pdf?ua=1. [8.11.2019].

Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk... 95
World Health Organization, Suicide data, 2018, https://www.who.int/mental_health/pre-
vention/suicide/suicideprevent/en/ [8.11.2019].
Zelazny J., Melhem N., Porta G., Biernesser C., Keilp J.G., Mann J.J., Oquendo M.A.,
Stanley B., Brent D. A., Childhood maltreatment, neuropsychological function and
suicidal behavior, „Journal of Child Psychology and Psychiatry” 60(10)/2019.
Ziółkowska B., Wycisk J., Autodestruktywność dzieci i młodzieży, Dyn, Warszawa 2019.
Zwoliński A., Krzywdzone dzieci. Zagrożenia współczesnego dziecistwa, WAM, Kraków
2012.