Content uploaded by Aneta Afelt
Author content
All content in this area was uploaded by Aneta Afelt on Sep 16, 2020
Content may be subject to copyright.
1o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Zrozumieć COVID-19
OPRACOWANIE ZESPOŁU DS. COVID-19
PRZY PREZESIE POLSKIEJ AKADEMII NAUK
Jerzy Duszyński, Aneta Afelt, Anna Ochab-Marcinek,
Radosław Owczuk, Krzysztof Pyrć, Magdalena Rosińska,
Andrzej Rychard, Tomasz Smiatacz
14 września 2020 r.
2
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Nota o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Executive summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Informacje podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Mechanizm powstawania nowych chorób zakaźnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Epidemia COVID- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Faza początkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Cykle sezonowe i wieloletnie zależności regionalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Patogeneza i przebieg kliniczny COVID- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Pozapłucne manifestacje choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Trwałe następstwa po zakażeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Stan obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Profilaktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Metody zapobiegania i ograniczania transmisji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aplikacje śledzące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Szczepionki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje szczepionek w opracowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skuteczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bezpieczeństwo i potencjalne zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Odporność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy odporność znika z czasem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola IgG, IgA, T-cells w chorobach na błonach śluzowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy ktoś jest naturalnie odporny na zakażenie? Genetyka vs. COVID- . . . . . . . . . . .
. Leczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Leki przeciwwirusowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leki o udowodnionej skuteczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leki o nieudowodnionej skuteczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opracowanie nowych leków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Leki immunomodulacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sterydy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Modulacja odpowiedzi immunologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szczepionka na gruźlicę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Wspomaganie oddychania, wentylacja mechaniczna płuc i intensywna terapia . . . . . .
. Społeczeństwo w pandemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Psychologiczne skutki COVID- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Gospodarcze skutki epidemii COVID- w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Prognozy i zalecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Sezon jesienno-zimowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Transmisja a temperatura i wilgotność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ogólny stan zdrowia i stan układu oddechowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koinfekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zanieczyszczenie powietrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Możliwe scenariusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis treści
ZROZUMIEC COVID-19
3o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
. Przygotowania do sezonu jesienno-zimowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zagrożenia w sezonie jesienno-zimowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Otwarcie placówek edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szczepienia na grypę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Współpraca – Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Druga fala a rozluźnienie: kwestia zaufania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Orientacje i zachowania społeczne a dynamika epidemii: konsekwencje dla zaleceń . . . . . .
. Podsumowanie i zalecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Jak COVID- zagraża osobom różnych kategorii wiekowych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Powszechne zalecenia w skali społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Grupa największego ryzyka, osoby przewlekle chore + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Przygotowanie do ewentualnego zarażenia się wirusem SARS-CoV-
przez osoby w wieku + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Zalecenia dla służb państwa i mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. Wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Referencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wiarygodne strony internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane publikacje naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalendarium polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalendarium globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Decyzja nr / Prezesa Polskiej Akademii Nauk z dnia czerwca r.
w sprawie powołania interdyscyplinarnego Zespołu doradczego COVID-
przy Prezesie Polskiej Akademii Nauk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanowisko Nr Zespołu COVID- przy Prezesie PAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanowisko Nr Zespołu COVID- przy Prezesie PAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SPIS TREŚCI
4
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
biochemik, członek korespondent Akademii Nauk
od 2007r., od 2015r. Prezes Polskiej Akademii Nauk.
Od 1971r. do teraz związany z Instytutem Biologii
Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN. Zajmuje się
bioenergetyką, rolą mitochondriów w funkcjonowaniu
komórek, chorobami mitochondrialnymi i neurodege-
neracyjnymi, starzeniem się. W latach 2008–2009 pełnił
funkcję wiceministra w Ministerstwie Nauki i Szkolnic-
twa Wyższego, odpowiedzialnego za naukę.
prof. dr hab. JERZY DUSZYŃSKI
geograf, ukończyła studia geograficzne na Wydziale
Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego oraz
studia doktoranckie na Wydziale Geografii i Studiów
Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie
pracuje w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowa-
nia Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu
Warszawskiego. Aktualnie przebywa w Espace-DEV,IRD
– Institut de Recherche pour le Développement, Mont-
pellier, France.
dr ANETA AFELT
fizyk-teoretyk, ukończyła studia fizyki na Uniwersytecie
Jagiellońskim. Pracowała na Uniwersytecie Jagielloń-
skim i Uniwersytecie w Augsburgu (Niemcy). Obecnie
pracuje w Instytucie Chemii Fizycznej PAN, gdzie kieruje
zespołem badawczym Chemia Biofizyczna. Zajmuje się
modelowaniem ewolucji biologicznej istochastyczną
ekspresją genów.
dr hab. ANNA OCHAB-MARCINEK
lekarz, jest absolwentem Gdańskiego Uniwersytetu
Medycznego (GUMed), gdzie od 2018 r. jest kierowni-
kiem Katedry oraz Kliniki Anestezjologii i Intensywnej
Terapii i od 2020 r. dziekanem Wydziału Lekarskiego.
Od października 2016 r. pełni funkcję konsultanta krajo-
wego w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii.
Od 2012 r. Redaktor Naczelny czasopisma „Anaesthe-
siology Intensive Therapy”, pełni funkcję recenzenta
w licznych czasopismach polskich i zagranicznych.
prof. dr hab. n. med. rADOSŁAW OWCZUK
ZROZUMIEC COVID-19 NOTA O AUTORACH
5o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
wirusolog, biolog. Jest absolwentem Uniwersytetu
Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Amsterdamskiego.
Lider zespołu Virogenetics w Małopolskim Centrum
Biotechnologii UJ, kierownik Pracowni Wirusologii oraz
Zwierzętarni Zakaźnej UJ. Zajmuje się biologią zakażenia
oraz patogenezą koronawirusów oraz flawiwirusów,
opracowaniem nowych leków przeciwwirusowych oraz
tworzeniem i walidacją nowych metod diagnostycz-
nych.
prof. dr hab. KRZYSZTOF PYRĆ
lekarz medycyny i biostatystyk, od 2002 r. jest związana
z NIZP-PZH, gdzie zajmuje się epidemiologią chorób
przenoszonych drogą parenteralną ipłciową, zwłaszcza
zakażeń HIV i HCV. Przewodnicząca Komitetu Koordynu-
jącego program nadzoru nad wirusowymi zapaleniami
wątroby w Unii Europejskiej oraz Zespołu kryzysowego
ds. prognozowania sytuacji epidemicznej w Polsce,
powołanego przez Ministra Zdrowia.
prof. dr hab. MAGDALENA ROSIŃSKA
socjolog, członek korespondent PAN, p.o. dyrektora
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Przewodniczący
Rady Fundacji im. Stefana Batorego. Członek Komitetu
Socjologii PAN, wykładowca i visiting professor na wielu
uniwersytetach zagranicznych. Zajmuje się socjologią
instytucji, socjologią polityki, gospodarki oraz socjo-
logią postkomunistycznej transformacji. Komentator
w mediach polskich izagranicznych.
prof. dr hab. ANDRZEJ RYCHARD
lekarz, jest absolwentem Akademii Medycznej w Gdań-
sku. Internista, specjalista chorób zakaźnych, kierownik
Kliniki Chorób Zakaźnych Gdańskiego Uniwersytetu
Medycznego i od 2020 r. prorektor ds. studenckich
GUMed. Stypendysta American Foundation for AIDS
Research, odbył kursy iszkolenia m.in. w CDC w Atlancie,
Yale Univercity AIDS Programme, Instytucie Wirusologii
uniwersytetu La Sapienza w Rzymie.
dr hab. n. med. TOMASZ SMIATACZ
NOTA O AUTORACH
6
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Do pracy nad kompendium wiedzy o wirusie SARS-CoV- i powodowanej przez niego chorobie
COVID-, czyli nad opracowaniem „Zrozumieć COVID-”, przystąpiliśmy z następujących
pobudek:
1.
Odczuwaliśmy potrzebę uporządkowania wiadomości dotyczących COVID-19, które
nagromadziły się w ciągu kilku miesięcy od pojawienia się tej nowej jednostki choro-
bowej w grudniu 2019 r. Publikacji naukowych na ten temat są już tysiące, a dokładnie
do 7 września br. opublikowano ich 55 932. W samym lipcu br. przybyło 12 972 publika-
cji, czyli każdego dnia tego miesiąca publikowano 418 nowych prac naukowych poświę-
conych COVID-19 lub SARS-CoV-2. Do tego trzeba dodać dziesiątki tysięcy doniesień
prasowych, czy miliony wzmianek w mediach społecznościowych. Bombardowane takim
nadmiarem informacji, często ze sobą sprzecznych, społeczeństwo zaczynało być coraz
to bardziej zdezorientowane i tym samym podatne na irracjonalne, fałszywe tezy o epide-
mii COVID-19. Zaczęły się w nim pojawiać postawy irracjonalne. Jest to wielkim utrud-
nieniem w walce z epidemią COVID-19, którą to walkę, aby była ona pomyślna, należy
prowadzić w sposób racjonalny.
2.
Tym opracowaniem chcemy zwrócić dyskurs społeczny na racjonalne tory. Pokazujemy jak
reaguje nauka na sytuację pandemii i jak rodzi się coraz to głębsze zrozumienie nowego
zjawiska, jakim jest epidemia COVID-19. Wskazujemy, że za każdym z naukowych stwier-
dzeń stoją rzetelne badania, które są udokumentowane publikacjami naukowymi w uzna-
nych pismach naukowych. Wskazujemy też, że w sytuacji gwałtownego postępu badań,
wiele poglądów naukowych jest rewidowanych, i że jest to zjawisko prawidłowe i natu-
ralne.
3.
Naszym celem jest też szersze włączenie się do współpracy międzynarodowej, czerpa-
nie z doświadczeń płynących z innych krajów, ale też oferowanie międzynarodowej spo-
łeczności naukowej naszych doświadczeń w walce z epidemią COVID-19. Chcemy, aby
nasi zagraniczni partnerzy mogli szybko zorientować się w polskim kontekście pandemii
COVID-19. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie im to ułatwi.
4. Uważamy, że Polsce potrzebny jest Zespół ekspertów, który będzie kompetentny i zorien-
towany, co do sposobów prawidłowego postępowania z kryzysem wywołanym przez epi-
demię COVID-19. Ten Zespół powinien wypracować zrozumienie epidemii COVID-19
i dokumentować jej rozwój. W przypadku pojawienia się w przyszłości podobnego do dzi-
siejszej epidemii COVID-19 wyzwania, będzie można sięgnąć do opracowań naszego
Zespołu, a nie startować od zera.
Tak motywowani przygotowaliśmy opracowanie „Zrozumieć COVID-”, w którym opisa-
liśmy w przystępny sposób pierwszy okres (od marca do września r.) przebiegu epidemii
COVID- w Polsce. Wzmiankujemy też jak epidemia rozwijała się w krajach sąsiadujących
z Polską i na świecie. Przedstawiamy co udało się w ciągu tych miesięcy poznać, jeśli chodzi
o biologię wirusa SARS-CoV- oraz fizjologię choroby COVID-. Opisujemy metody testowa-
nia obecności SARS-CoV- u osób zarażonych i metody ich leczenia. Przedstawiamy sposoby
ograniczenia rozwoju epidemii, skupiając się na mechanizmach zarażania się wirusem i spo-
sobach minimalizowania prawdopodobieństwa tego procesu. Omawiamy stosowne w czasach
epidemii zalecenia sanitarne i przedstawiamy dlaczego i do jakiego stopnia mogą one ograniczyć
rozwój epidemii. Piszemy o ekonomicznych, psychologicznych i społecznych skutkach epidemii
COVID-. Przedstawiamy różne scenariusze rozwoju sytuacji epidemicznej w najbliższych
miesiącach, w szczególności w niepokojącym nas najbliższym sezonie jesienno-zimowym.
Executive summary
ZROZUMIEC COVID-19
7o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
1. Wstęp
Pojawienie się w grudniu r. nietypowej formy ciężkiego zapalenia płuc zaskoczyło najpierw
służbę zdrowia zamieszkałego przez blisko milionów mieszkańców miasta Wuhan z chińskiej
prowincji Hubei, a niedługo potem całą tą prowincję o populacji , milionów. Rozpoczął się
szalony wyścig pomiędzy naukowcami – którzy zaczęli szukać czynnika powodującego tę ta-
jemniczą chorobę i sposobów jej zwalczania – a pojawiającą się w coraz to nowszych krajach jej
epidemią. Już lutego br. choroba otrzymała nazwę COVID-, a trzy dni później wywołujący
ją patogen nazwę wirus SARS-CoV-.
O intensywności badań w tym obszarze wiedzy najlepiej świadczy liczba prac naukowych,
które w swoim tytule lub abstrakcie miały hasło COVID- lub SARS-CoV- (Ryc. ). Od stycz-
nia do września br. opublikowano ich . W samym lipcu br. przybyło ich , czyli
każdego dnia tego miesiąca publikowano nowych prac naukowych poświęconych COVID-
i SARS-CoV-. Była to bezprecedensowa intensywność badań skupionych na jednej tematyce.
Nauka dokonała w tym okresie istotnych postępów w rozumieniu choroby i wirusa.
Z początku wirus był górą i już marca r. wykryto go w krajach świata. Pierwszy
przypadek COVID- w Polsce został odnotowany marca br., a pierwszą śmierć w wyniku tej
choroby zarejestrowano marca br. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) dzień przed tym
oznajmiła, że mamy do czynienia z pandemią, epidemią o wymiarze globalnym. Do chwili obec-
nej ( września br.) przypadki COVID- odnotowano w każdym kraju naszego globu, ich ogólna
zarejestrowana liczba to (według serwisu Worldometer), a liczba ofiar śmiertelnych
w skali globalnej to osób. Na terytorium Polski (według ECDC, European Centre for
Disease Prevention and Control) do chwili obecnej zarejestrowano przypadków choroby
COVID- i przypadków śmierci w jej wyniku.
Pandemia od samego początku stała się zjawiskiem pilnie śledzonym przez rządy krajów
świata. Jak wynika z analizy A. Meijera i C.W.R. Webstera, polityki informacyjne rządów świa-
ta są zróżnicowane, głównie ze względu na stopień centralizacji i postrzeganej wiarygodności.
Są kraje, gdzie oficjalne polityki informacyjne często bywają kontestowane jako niewiarygodne
(USA, Brazylia, Meksyk), ale też i kraje, gdzie z powodu instytucjonalnej dominacji odstępstwa
od oficjalnych polityk informacyjnych nie były tolerowane (Singapur, Płd. Korea, Chiny) oraz
kraje (głównie europejskie i Kanada), gdzie przeważał model demokratycznych polityk infor-
macyjnych, które były raczej akceptowane, choć niekiedy w konkretach krytykowane.
Wiele wskazuje na to, że poszczególne polityki powinny być analizowane jako elementy szer-
szych działań o znaczeniu politycznym i symbolicznym. Dodać można, że badania wykazują,
że w istocie nie ma tu jednej najbardziej wiarygodnej polityki – np. decentralizacja nie zawsze
jest gwarantem wiarygodności, a centralizacja informacyjnych polityk czasami idzie w parze
z dobrą oceną ich wiarygodności (przykładem niech będzie Singapur). Widać więc, że wiary-
Ryc. 1
Liczba publikowanych prac
naukowych ujętych w bazie
PubMed (dane na 7
września 2020 r.), które w
tytule lub abstrakcie mają
hasła: COVID-19 lub
SARS-CoV-2
ŹRÓDŁO: BAZA PUBMED
WSTĘP
8
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
godność polityk poszczególnych rządów istotnie zależy od historycznych i kulturowych tradycji
w danym kraju.
W obliczu epidemii COVID- zastosowano wiele działań (np. specjalne aplikacje mobilne),
które powinny być analizowane także pod względem tego, czy docierają do wszystkich grup
społeczeństwa, a szczególnie do grup szczególnie narażonych. Jest za wcześnie, aby z tej anali-
zy wyciągać wnioski o efektywności polityk poszczególnych rządów, tym bardziej, że rząd jest
tylko jednym z aktorów na „informacyjnym rynku”. I nie zawsze jest to aktor najsilniejszy. Jest
wiele źródeł informacji mniej formalnych, rozprzestrzenianych za pomocą mediów społecz
-
nościowych. Wśród nich są środowiska kontestujące istnienie epidemii, czy też jej znaczenie,
środowiska niemałe i coraz lepiej zinstytucjonalizowane. Tę złożoną sieć tworzenia i wymiany
informacji muszą brać pod uwagę wszelkie oficjalne agendy usiłujące zarządzać informacją
o pandemii tak, by zwiększać poziom racjonalności dyskursu publicznego.
Pandemia przykuła również uwagę społeczeństw wielu krajów. Pozwoliła ona z bliska obser-
wować jak działa nauka i uzmysłowiła wielu z nas, że jesteśmy w trakcie dynamicznego procesu
poznawania nowego zjawiska, gdzie naukowcy często dokonują przełomów, i to co jednego dnia
jest pewne, drugiego może okazać się nieaktualne. Tak działa nauka. Pandemia jest tragedią
medyczną, społeczną i ekonomiczną, ale jest również lekcją dla nas wszystkich. Mamy nadzieję,
że obserwacja procesu tworzenia nauki i jej wpływu na życie codzienne doprowadzi do zwięk-
szenia racjonalności życia społecznego i społecznej akceptacji racjonalnych metod poznania.
Jednakże, widzimy również narastający opór przed tą racjonalnością. Rośnie aktywność
środowisk promujących irracjonalne poglądy, niekiedy wręcz kwestionujące fakt istnienia pan-
demii. Pomiędzy tymi dwoma stanowiskami: racjonalnym i irracjonalnym jest spora część
społeczeństwa, nieco zagubiona, przytłoczona ogromem niespójnych informacji (infodemią).
Rolą naukowców i mediów jest demaskowanie tego, co irracjonalne i oddzielanie tego od nie-
uniknionej w poznaniu naukowym rewizji poglądów i ścierania się rożnych hipotez.
Opinia publiczna nigdy nie była tak „blisko” procesu poznania naukowego, z jego meandra-
mi, przełomami, ale i z sukcesami. A podstawą tych sukcesów w obszarze zdrowia publicznego
jest medycyna oparta na dowodach. O tym, jak ważna rewolucja w nauce dokonuje się obecnie
w walce z chorobami zakaźnymi i jak proces zdobywania naszej wiedzy radykalnie przyspiesza,
niech świadczy poniższe porównanie.
Porównajmy obecną sytuację do roku , gdy pojawiły się pierwsze doniesienia o nowej
chorobie (dziś znanej jako AIDS). Wiarygodne testy na AIDS (w tamtych czasach tylko serolo-
giczne) były dostępne dopiero w latach ‒. Natomiast sama dyskusja o tym, czy wirus
HIV rzeczywiście jest powodem AIDS trwała aż do r.
Z kolei jednostka chorobowa ciężki ostry zespół oddechowy (SARS, od ang. severe acute
respiratory syndrome) pojawiła się w roku i identyfikacja odpowiedzialnego za nią pato-
genu (wirusa SARS-CoV) oraz stworzenie wiarygodnych testów zajęło już tylko kilka miesięcy.
W tym okresie dokonała się rewolucja w biologii molekularnej, a w szczególności wdrożono
technikę polimerazowej reakcji łańcuchowej (potocznie znaną dziś jako PCR), jako podstawowe
narzędzie diagnostyczne.
Udoskonalanie tej techniki umożliwiło identyfikację SARS-CoV- jako przyczynę COVID-
już w ciągu kilkunastu dni – pomiędzy grudniem r. i styczniem r. (pierwszy znany
przypadek został ex post zidentyfikowany grudnia r., grudnia r. Chiny oficjalnie
zgłosiły zachorowania na nowy rodzaj zapalenia płuc, stycznia r. badacze z Australii
upublicznili pierwsze sekwencje genomu wirusa, a już stycznia r. szpital Charité w Ber-
linie udostępnił test na SARS-CoV-).
To co badaczkom i badaczom zajęło kilka lat w przypadku AIDS i kilka miesięcy w przypadku
SARS, gdy pojawił się COVID- wymagało zaledwie kilkanaście dni. To wielki naukowy postęp.
Wspomniana wcześniej presja szybkości jest zrozumiała w zglobalizowanym świecie, ople-
cionym sieciami natychmiastowej komunikacji, gdzie prawie wszystko może dziać się „zaraz”.
Ma to wpływ na sam proces poznania naukowego – lawinowo rośnie liczba publikacji doty-
czących COVID-, redakcje niekiedy decydują sia na poluzowanie kryteriów oceny tekstów
do druku, aby jak najprędzej różne hipotezy mogły być poddane dyskusji. Ta różnorodność
hipotez, o ile tworzone są w oparciu o metody naukowe i sprawdzane w oparciu o dane, jest
właściwa procesowi poznania naukowemu. Rzecz w tym, że nie zawsze jest na to przygotowana
opinia publiczna.
ZROZUMIEC COVID-19 WSTĘP
9o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Ryc. 2
Okresy miarodajności testów:
molekularnego
i serologicznego,
w wykrywaniu zakażenia
wirusem SARS-CoV-2.
Na liniach dolnych
przedstawiony jest przebieg
u typowych pacjentów:
bezobjawowej postaci choroby
i objawowej postaci choroby
COVID-19
ŹRÓDŁO: M ATERIAŁ WŁA SNY PAN
WSTĘP
10
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
O ile bowiem łatwo jest wykazywać irracjonalizm ewidentnie niemądrych stereotypów nie
opartych o żadne metody naukowe, o tyle trudniej jest przygotować opinię publiczną na natu-
ralne, szczególnie w okresach przełomów naukowych, różnice stanowisk wśród badaczy. Część
osób może pomyśleć: jak to – skoro jeden badacz mówi to, a drugi coś sprzecznego, to znaczy,
że żaden z nich nie jest wiarygodny. I w ten sposób może powiększać się grupa skłonna zaak-
ceptować poglądy irracjonalne, bo spada zaufanie do nauki.
I tu jest właśnie wielka rola dla popularyzatorów nauki i mediów. Chodzi o to, aby potrafiły
ukazać różnice między irracjonalizmem a uzasadnioną różnorodnością hipotez naukowych.
To bardzo trudne, choć konieczne. Nauka, oparta o krytycyzm wobec wiedzy zastanej, w tym
wobec wcześniejszej wiedzy naukowej, potrzebuje także zaufania.
W naszym zamyśle głównym zadaniem naszego opracowanie jest przedstawienie aktualnego
(początek września r.) stanu wiedzy o SARS-CoV- i COVID-. Chcemy też uzmysłowić
czytelnikowi, że za każdym głoszonym przez naukę stwierdzeniem, jak i za wszystkimi infor-
macjami zamieszczonymi w opracowaniu stoją rzetelne badania naukowe, i to na ich podsta-
wie najbardziej teraz racjonalnym postępowaniem jest to, które ujęliśmy w naszych sugestiach
i zaleceniach. Jesteśmy świadomi, że niektóre z nich już za miesiąc, czy kilka miesięcy, staną się
nieaktualne, zostaną zastąpione nowymi sugestiami i zaleceniami, które powstaną w oparciu
o bardziej precyzyjne badania przeprowadzone nowszymi technikami badawczymi.
Jest jeszcze jedna poważna przyczyna dlaczego podjęliśmy się pracy nad tym opracowaniem.
Wiele wskazuje na to, że w sezonie jesienno-zimowym sytuacja epidemiczna COVID- ulegnie
pogorszeniu. Przesłanki do poważnego rozpatrywania takiego rozwoju wypadków są następujące:
1.
Zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną podlega znacznym wahaniom sezonowym i tra-
dycyjnie osiąga najwyższy poziom zimą.
2.
Po wakacyjnym powszechnym rozluźnieniu kultury sanitarnej spodziewamy się dużego
wzrostu liczby zachorowań na COVID-19 w skali kraju z lokalnymi, a nawet regionalnymi
ogniskami epidemii.
3.
Znacząca koncentracja funkcjonowania służby zdrowia na COVID-19 wpłynie na ogra-
niczenie możliwości opieki nad pacjentami z innymi chorobami. Będzie to prawdopo-
dobnie skutkować zwiększeniem liczby przypadków niedostatecznie kontrolowanych
chorób przewlekłych lub chorób niezdiagnozowanych. Co więcej, trudność w rozróż
-
nieniu zakażenia wirusem SARS-CoV-2 od zakażeń innymi wirusami sprawi, że duża
część osób będzie całkowicie pozbawiona dostępu do podstawowej pomocy medycznej.
Wyniki badań jasno wskazują, że osoby ze schorzeniami towarzyszącymi przechodzą
COVID-19 ciężej, co może prowadzić do zwiększenia liczby chorych wymagających
intensywnej opieki zdrowotnej.
4.
Przypuszcza się, że typowa w naszym regionie sezonowa epidemia grypy oraz częste
występowanie innych zakażeń wirusowych i bakteryjnych w sezonie jesienno-zimowym
(efekt koinfekcji), w połączeniu z innymi czynnikami, jak obniżenie odporności czy wzrost
zanieczyszczenia powietrza, pogorszą przebieg COVID-19 u wielu zarażonych.
Nasze opracowanie powinno być pomocne w zrozumieniu, z jak groźnym przeciwnikiem
(epidemia COVID- i osoby, które zaprzeczają jej istnieniu) przyjdzie nam toczyć walkę w se-
zonie jesienno-zimowym, i pomóc zapewnić przestrzeganie stosownych zaleceń sanitarnych
w szerokim społecznym wymiarze.
Na terytorium Polski do września r., a więc w ciągu pół roku od pierwszego przy-
padku śmierci w wyniku COVID-, odnotowano (dane ECDC, European Centre for
Disease Prevention and Control) przypadków śmierci w wyniku tej choroby. To stosunkowo
niewiele w porównaniu z ofiarami innych chorób. Wystarczy przytoczyć, że rocznie z powo-
du chorób układu krążenia umiera w Polsce ok. tysięcy osób, chorób nowotworowych
tysięcy, demencji tysięcy, chorób układu pokarmowego tysięcy, a cukrzycy tysięcy.
Czyli na choroby układu krążenia umarło w ciągu ostatniego półrocza razy więcej osób,
na choroby nowotworowe raz razy więcej, na demencję razy więcej, na choroby układu
pokarmowego , razy więcej, a na cukrzycę , razy więcej niż na COVID-. Dlatego w opi-
nii niektórych reakcja rządu i mediów na COVID- jest co najmniej przesadna. A niektórzy
upatrują wręcz w niej spisku.
Wiele wskazuje na to, że stosunkowo niska śmiertelność związana z COVID- jest wy-
nikiem wprowadzenia w Polsce na zupełnie początkowym etapie rozwoju epidemii tej cho-
roby surowych restrykcji w życiu społecznym i daleko posuniętego zamrożenia gospodarki.
ZROZUMIEC COVID-19 WSTĘP
11 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
To drastyczne działanie zdusiło epidemię, a le jej nie wygasiło całkowicie. Wystarczy jedna zła
decyzja, taka jak zgoda na organizację meczu na stadionie sportowym z masowym udziałem
kibiców, czy niewprowadzenie obowiązku noszenia maseczek w zamkniętych pomieszczeniach
podczas zgromadzeń i epidemia może również w Polsce w ybuchnąć z wielką intensywnością.
Miejmy nadzieję, że nauka tak intensywnie zajmująca się COVID- dokona wkrótce nowych
przełomów, które pozwolą na lepsze zrozumienie biologii wirusa SARS-CoV-, mechanizmów
choroby COVID- i sposobów jej leczenia. Czekamy na nie. W naszych planach jest przeka-
zanie jak wiedza i COVID- zmienią się podczas kolejnych miesięcy. Ale to właśnie niniejszy
raport będzie punktem odniesienia do naszego nowego opracowania. I tak planujemy prowa-
dzić czytelnika po meandrach wiedzy dotyczącej COVID- aż do chwili opracowania dobrych
sposobów leczenia tej choroby i zwalczenia jej pandemii.
2. Informacje podstawowe
. Mechanizm powstawania nowych chorób zakaźnych
SARS-COV- jest typowym wirusem pochodzenia zwierzęcego, jest przyczyną choroby
COVID- zaliczanej do grupy zoonoz. To w tej grupie klasyf ikowana jest zdecydowana więk
-
szość chorób ludzkich. Przenoszenie patogenów między zwierzętami i ludźmi (ale też ludźmi
i zwierzętami) odbywa się jako element naturalnego cyklu biologicznego.
Przez ostatnie lat obserwuje się na świecie postępującą i przyspieszającą presję antropo-
geniczną. Masowo i masywnie przekształcane jest naturalne środowisko. Prowadzi to do po-
wstawania nowych warunków obiegu patogenów (wirusów, bakterii, pasożytów) – w ramach
nisz socjo-ekologicznych. W rezultacie powstaje zupełnie nowy ekosystem, którego atrybuty
i skład prowadzą do bliskich i częstych kontaktów między zwierzętami dzikimi, udomowiony-
mi, ludźmi. To tutaj krążenie patogenów przyspiesza, powodując powstawanie nowych chorób
w niekorzystnych dla człowieka warunkach.
Przełamanie bariery międzygatunkowej i kolonizowanie populacji ludzkiej przez patogeny
opisywane jest najczęściej przez model zakładający etapów cyklu życia „nowego” patogenu
odzwierzęcego (Ryc. ):
1. pierwszy etap przebiega wśród zwierząt, następuje namnożenie się wirusa do krytycznej
reprezentatywności (powszechności występowania w środowisku danego regionu).
Ryc. 3
Etapy rozwoju nowej epidemii
ŹRÓDŁO Z A: WG NUNEZ ET A L., 2020
INFORMACJE PODSTAWOWE
12
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
2.
drugi etap to przełamanie bariery międzygatunkowej zwierzę – człowiek i skolonizowanie
lokalnej społeczności przez nowy patogen tzw. rozlewanie się (ang. spillover): na tym etapie
nowa choroba przebiega w formie niezdiagnozowanej przez służby sanitarne, ma charak-
ter endemiczny.
3.
w trzecim etapie następuje rozprzestrzenienie w populacji ludzkiej, czyli choroba jest prze-
noszona między ludźmi i ujawnia się w społecznościach poza miejscem powstania, czyli
etap wykrycia COVID-19 w Wuhan.
4.
czwarty etap to kontynentalne, a następnie globalne rozpowszechnienie nowej choroby
oraz poszukiwanie niemedycznych i medycznych środków zaradczych, przemieszczona
w nowe miejsce choroba jest szybko rozpowszechniana w lokalnych społecznościach
i przekazywana do sąsiednich poprzez ruch ludności (transport lotniczy, samochodowy,
wizyty towarzyskie, aktywność zawodowa).
5.
w etapie 5 następuje wynalezienie leków i/lub szczepionki, co zazwyczaj nie usuwa w cało
-
ści patogenu ze społeczności ludzkiej, ale pozwala na jego kontrolowanie.
Czas, jaki upływa między kolejnymi etapami w modelu jest bardzo różny, w zależności
od typu patogenu, sposobu jego propagacji (np. przez kontakty osobiste lub pożywienie) oraz
aktywność kontaktów międzyludzkich. W uproszczeniu te same prawa dotyczą pojawienia
się wirusa SARS-CoV-, bardzo ważna różnica dotyczy etapu – czyli globalnego tempa roz-
przestrzeniania się. Właśnie mija pół roku od pierwszego zdiagnozowanego przypadku CO-
VID- w Polsce, a mamy już ponad przypadków potwierdzonych medycznie zacho-
rowań w kraju. Jest to tempo procesu nie obserwowane w skali ludzkości, jest bezpośrednią
konsekwencją globa lizacji, czyli m.in. masowego przemieszczania się ludzi na duże odległości
w krótkim czasie.
SARS-CoV- jest kolejnym po SARS i Zika wirusem, który został bardzo szybko przemiesz-
czony z pierwotnej niszy ekologicznej, różnica polega jednak na dotkliwości skutków zdro-
wotnych tak intensywnego, globalnego rozlania się nowej choroby. Co ważne, dotychczasowe
wyniki badań wskazują, że COVID- rozpowszechnia się między ludźmi we wszystkich znanych
warunkach geograficznych.
. Epidemia COVID-
.. Faza początkowa. Pierwsze informacje o nowej chorobie pojawiły się w grudniu r.,
kiedy w Chinach wykryto skupisko chorych z ciężkim zapaleniem płuc w mieście Wuhan w pro-
wincji Hubei. Umożliwił to system ostrzegania o występowaniu nietypowych zapaleń płuc,
który został wdrożony w Chinach po poprzednich epidemiach SARS, MERS i grypy. Światowa
Organizacja Zdrowia została poinformowana grudnia r., gdy wykryto zachorowa-
nia, a stycznia r. informacja, że choroba jest powodowana przez nowego koronawirusa
podobnego do SARS-CoV obiegła świat. Początkowo wszystkie zachorowania powiązane były
z targiem żywymi zwierzętami i owocami morza, więc spodziewano się, że wirus jest patogenem
odzwierzęcym. Niepokój specjalistów wzrósł po potwierdzeniu transmisji człowiek – człowiek.
stycznia r. w prowincji Hubei rozpoznanych było zaledwie niecałe zachorowań, ale
w trybie pilnym rozpoczęto budowę szpitala mogącego pomieść pacjentów. stycznia
r. wdrożono również w Wuhan i prowincji Hubei tzw. lockdown, czyli częściowe zamro-
żenie gospodarki, zakaz wychodzenia z domów oraz kordon sanitarny. Rządy innych krajów
wprowadzały ograniczenia dla osób powracających z Chin. Początkowo wydawało się, że uda
się utrzymać chorobę w południowo-wschodniej Azji, lub że wygaśnie ona wraz z nadejściem
wiosny. Jednak już pod koniec stycznia w Europie zaczęły pojawiać się przypadki zachorowań.
Początkowe introdukcje udało się opanować w Niemczech, Francji, Finlandii i w Wielkiej Bry-
tanii. Epidemia wymknęła się spod kontroli najpierw we Włoszech, a następnie w Hiszpanii
i Francji. Europa zachodnia stała się epicentrum pandemii w marcu r. W wielu krajach
znaczne przyspieszenie transmisji następowało w konsekwencji wydarzeń związanych z duży-
mi zgromadzeniami, jak np. festiwale, mecze czy wybory. Wirus dotarł do Europy środkowej
i wschodniej z opóźnieniem, a duża część krajów tego regionu wprowadziła restrykcje natych-
miast po pojawieniu się pierwszych przypadków (Ryc. ).
Chronologia wydarzeń, mniejsza gęstość zaludnienia i mobilności ludności, jak również
różnice w podejściu do diagnostyki są najprawdopodobniej powodem mniejszej ogólnie liczby
przypadków w tych krajach.
ZROZUMIEC COVID-19 INFORMACJE PODSTAWOWE
13 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Ryc. 4
Kumulatywna liczba wykrytych
przypadków COVID-19 w krajach
sąsiadujących z Polską,
średnia ruchoma z 14 dni. Wykres
przedstawiony
został dla początkowego okresu epidemii,
od 1.02.2020 do 15.04.2020
ŹRÓDŁO: COV ID-19 DATA REPOSITORY BY T HE CENTER
FOR SYST EMS SCIENCE AN D ENGINEERING (CS SE) AT
JOHNS HOPKINS UNIVERSIT Y,
HTTPS://GITHUB.COM /CSSEGISANDDATA/COVID-19
Ryc. 5
Kraje sąsiadujące z Polską można podzielić
na 3 grupy pod względem występowania
„pierwszej fali” epidemii, jako wzrostu
a następnie spadku dziennej liczby nowych
przypadków COVID-19. Dzienna liczba nowych
przypadków (średnia ruchoma z 7 dni) jest tu p
podana w proporcji na 1 mln mieszkańców
A: Kraje, w których nie wystąpiła „pierwsza
fala” – Polska i Ukraina. W obydwu tych
krajach dzienna liczba nowych przypadków
utrzymywała się przez pewien czas na tym
samym poziomie. Jednak na Ukrainie
zaczęła rosnąć w czerwcu. Polska natomiast
utrzymała dzienną liczbę nowych
przypadków na stałym poziomie aż
do połowy lipca, a następujący potem
wzrost był dużo słabszy niż na Ukrainie.
B: Kraje, w których „pierwsza fala” epidemii
była mała (Polska dla porównania).
C: Kraje w których „pierwsza fala” była duża
(Polska dla porównania). Widzimy,
że Szwecja jest specyficzna, ponieważ
w kwietniu i maju występowała w niej
wysoka, lecz płaska fala nowych
przypadków. Jednak w czerwcu liczba
nowych przypadków w Szwecji gwałtownie
wzrosła, a w lipcu spadła. We wszystkich
krajach (A, B,C) widać pojawienie się
„drugiej fali” pod koniec lata. Szczególnym
przypadkiem jest Szwecja, gdzie „druga
fala” wzrosła i silnie opadła w sierpniu
w ciągu jednego miesiąca. Widoczny jest
także spadek „drugiej fali” w Polsce we
wrześniu. Źródło danych
epidemiologicznych: COVID-19 Data
Repository by the Center for Systems Science
and Engineering (CSSE) at Johns Hopkins
University, https://github.com/
CSSEGISandData/COVID-19.
ŹRÓDŁO DA NYCH O POPULAC JI PAŃSTW:
MODUŁ COUNTRYINFO JĘZYKA PYTHON
A
B
C
INFORMACJE PODSTAWOWE
14
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Wirus szybko przedostał się również na pozostałe kontynenty. marca r. potwierdzo-
no zachorowania u mieszkańców krajów. marca r. WHO ogłosiła, że nowa choroba
przybrała postać pandemii. Fala zachorowań wystąpiła w Stanach Zjednoczonych, a następnie
w krajach Ameryki Łacińskiej. Nadejście zimy na półkuli południowej zbiegło się z drastycznym
zaostrzeniem sytuacji w tym obszarze, gdzie zaczęła się ona stabilizować dopiero w drugiej po-
łowie sierpnia r. Zachorowalność narasta w Azji, zwłaszcza w Indiach, ale też w Europie
zachodniej w efekcie poluzowania rygorów sanitarnych.
Pierwszy przypadek w Polsce rozpoznano marca r. i zachorowanie to zostało zdiagno-
zowane u osoby, która przyjechała z Niemiec. Jednakże na ukształtowanie się sytuacji w naszym
kraju miały wpływ liczne przyjazdy osób zarażonych z różnych krajów europejskich, głównie
w ramach akcji LOTdoDOMU, kiedy PLL LOT zrealizowały w krótkim czasie lotów z
miejscowości na kontynentach wykonanych zaledwie w tygodnie. Do połowy marca r.
około % wszystkich rozpoznań stanowiły przypadki chorych, którzy zarazili się za granicą.
Odsetek ten spadł do ok. % w drugiej połowie marca r. i dalej do około ‒% obecnie
(dane Państwowej Inspekcji Sanitarnej i Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH).
W marcu r. najczęstsze introdukcje miały miejsce z następujących krajów: Austria (,%),
Francja (,%), Wielka Brytania (,%), Niemcy (,%), Hiszpania (,%) i Włochy (%).
.. Cykle sezonowe i wieloletnie zależności regionalne. Występowanie chorób zakaźnych
często podlega cyklom sezonowym. Najbardziej znanym przykładem są epidemie grypy, tzw.
sezony grypowe, ale cyklicznie występują również np. choroby przenoszone przez kleszcze, czy
zakażenia żołądkowo-jelitowe. Sezonowość występowania chorób zakaźnych może wiązać się
z (a) aktywnością wektorów zakażenia, np. kleszczy; (b) sezonowością zachowań zwierząt będą-
cych rezerwuarem zarazka; (c) pogodą (temperatura, wilgotność) wpływającą na przeżywalność
zarazka oraz aktywnością człowieka; (d) innymi warunkami środowiskowymi (np. zasolenie
wody, występowanie alg); (e) koinfekcjami innymi patogenami, które podlegają sezonowości;
(f) sezonową zmiennością zachowań ludzkich, częstością i typem kontaktów; (g) zmiennością
funkcjonowania układu odpornościowego; (h) zmiennością patogenu. W chwili obecnej ewen
-
tualna sezonowość występowania SARS-CoV- nie jest wyjaśniona, a obserwacje w obecnym
sezonie są utrudnione z powodu intensywnych działań przeciwepidemicznych. Oprócz sezo-
nowości, przy naturalnym szerzeniu się zakażeń, często występują cykle wieloletnie. Podczas
epidemii choruje duża część populacji, u której wytwarza się naturalna odporność, co prowadzi
do wygaszenia epidemii. Po kilku latach pojawia się nowe pokolenie nieuodpornione przeciwko
chorobie, a dodatkowo może dojść do spadku nabytej odporności lub też mutacji patogenu. Po-
woduje to nagromadzenie się w populacji osobników wrażliwych, a w konsekwencji możliwość
ponownego wybuchu epidemii.
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
100000
Liczba przypadków
Data rozpoznania
Afryka Oceania Ameryka Północa
Ameryka Łacińska Chiny Azja bez Chin
Europa zachodnia Europa środkowo-wscho dnia
Ryc. 6
Liczba przypadków
(7-dniowa średnia ruchoma)
zakażeń SARS-CoV-2
na świecie wg obszaru
geograficznego
ŹRODŁO: DA NE WG ECDC
HTTPS://WWW.ECDC.EUROPA.EU/EN/GEOGRAPHICAL-DISTRIBUTION-2019-NCOV-CASES
ZROZUMIEC COVID-19 INFORMACJE PODSTAWOWE
15 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Epidemie chorób szerzących się drogą kropelkową typowo przebiegają szybciej w miejscach o
dużej gęstości zaludnienia. Spodziewany przebieg wygląda więc tak, że początkowo zapadal-
ność rośnie na obszarach wielkomiejskich, a dopiero później w mniejszych miejscowościach i
na wsiach. Podobny schemat wystąpił również i dla zakażeń SARS-CoV-, powodując istotne
różnice geograficzne.
W początkowej fazie epidemii, pierwsze przypadki osób chorych rozmieszczone były losowo
na obszarze Polski, ale bardzo szybko zauważalne było koncentrowanie się nowych zachoro
-
wań w dużych miastach i ich aglomeracjach (Warszawa, Kraków, Poznań, Łódź). Początkowy
szybki przyrost liczby potwierdzonych zachorowań wynikał z kilku czynników: () powrotów
do kraju w trakcie sezonu szkolnych wakacji zimowych, () liczne powroty z zagranicy już po
marca r. czyli po zamknięciu kraju, () początkowego intensywnego przemieszczania
się osób pracujących i studiujących poza głównym miejscem zamieszkania. Ustabilizowanie się
warunków częściowego zamrożenia gospodarki i ograniczenie mobilności (zamknięcie szkół i
uniwersytetów, organizacja pracy zdalnej, wysokie i egzekwowane mandaty za łamanie zasad
sanitarnych) znacznie ograniczyły możliwość transmisji COVID-, co na koniec kwietnia
r. skutkowało następującą sytuacją epidemiczną (Ryc. ):
1.
Największa liczba przypadków i brak stabilizacji warunków transmisyjności COVID-19
występowały w powiatach o największej gęstości zaludnienia oraz, niestety, w powiatach,
w których wirus został przypadkowo wprowadzony do domów opieki.
2.
Kontrola przemieszczania się ludności skutkowała ograniczeniem przestrzennym roz-
woju epidemii – 13 powiatów było wolnych od zakażeń, w przeważającej większości liczba
potwierdzonych przypadków nie przekraczała 5.
Ryc. 7
Suma zachorowań na
COVID-19 wg powiatów,
stan na 27 kwietnia 2020
: . . ,
INFORMACJE PODSTAWOWE
16
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
3.
Największa bezwzględna liczba przypadków była (i wciąż jest) charakterystyczna dla aglo-
meracji o dużej liczbie mieszkańców i gęstości zaludnienia, co przy kropelkowej drodze
transmisji jest uzasadnione (im większa liczba możliwych kontaktów międzyludzkich,
tym większa liczba zakażeń).
Generalnie, koniec restrykcyjnego wprowadzenia zasad sanitarnych skutkował utrzymaniem
cyrkulacji wirusa tylko w obszarach wysokiego ryzyka (duża gęstość zaludnienia) i stopniowego
ograniczania w instytucjach wysokiego ryzyka (domy opieki). Co ważne i warte podkreślenia
– w tym czasie w skali kraju sukcesywnie notowano nowe przypadki zachorowań, ale od połowy
kwietnia zaczęła szybko przyrastać liczba osób ozdrowiałych.
1. Poluzowanie zasad sanitarnych począwszy od 4 maja 2020 r. po około 40 dniach spowo-
dowało (Ryc. 8):
2.
Podwojenie liczby zachorowań (z 13 000 na 27 000), przy stałym przyroście liczby nowych
przypadków oscylujących między 250 a 400
3.
Wyraźne klasterowanie (koncentrowanie się) nowych ognisk zakażeń (m.in. kopalnie
na Górnym Śląsku, zakłady pracy, duże spotkania towarzyskie jak komunie czy wesela)
4.
Rozpoczęło się rozlewanie epidemii po kraju – liczba powiatów bez koronawirusa zmniej-
szyła się o połowę, szybko przyrastała liczba powiatów o największych tygodniowych przy-
rostach nowych zachorowań
5. Niestety, rozpoczął się w tym czasie niebezpieczny proces zaburzenia równowagi między
liczbą osób chorych a ozdrowiałych.
Analiza przestrzenna na poziomie powiatów sugeruje, że obecność COVID- wykrywana
w społeczności danej jednostki administracyjnej jako przestrzennie jednorodne rozlanie się
zachorowań. Tymczasem, głębsze wejrzenie w dane wskazuje, że wirus rozwija się przestrzen-
: : . ://. ./ /#!
Ryc. 8
Suma zachorowań
na COVID-19 wg powiatów,
stan na 3 czerwca 2020
ZROZUMIEC COVID-19 INFORMACJE PODSTAWOWE
17 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
nie w sposób klastrowy. Oznacza to, że nosiciel wirusa (wektor) jest źródłem zakażenia osób,
z którymi był w kontakcie (w domu, miejscu pracy, spotkania towarzyskiego, transporcie pu-
blicznym) bez należytego dbania o spełnianie prostych, ale skutecznych zaleceń sanitarnych.
Konsekwencją jest bardzo wyraźne, lokalne koncentrowanie się potwierdzonych zachorowań
na COVID- w obrębie kraju (Ryc. ).
Obraz ten koresponduje z przestrzennym rozkładem koncentracji ludności w kraju, naśladu-
jąc w ogólności rozkład przestrzenny aglomeracji. Jest to również pośrednio obraz przestrzennej
mobilności Polaków w trakcie epidemii przed sezonem wakacyjnym.
Co zmieniły wakacje. Ograniczenie międzynarodowego ruchu ludności poprzez restrykcje
krajowe tranzytu lądowego i lotów oraz wymogi sanitarne zmieniło plany wypoczynku. W kon-
sekwencji tegoroczny sezon wakacyjny w dużej części koncentrował się na ruchu turystycznym
w obrębie kraju. W połączeniu z rozluźnieniem zasad sanitarnych oraz wydawaniem miękkich
zaleceń i rekomendacji przez instytucje krajowe, niestety, aktualna sytuacja epidemiczna kraju
nie jest korzystna tuż przez początkiem sezonu jesiennego i ponownym (jak każdego roku) po-
czątkiem sezonowych infekcji. Na dzień września r., miesięcy po wdrożeniu restrykcji
sanitarnych oraz zgodnie z historią zmian polityki sanitarnej w ostatnich miesiącach, aktualnie
w kraju odnotowanych jest zachorowań, wyzdrowień, zgonów. Na koniec
sezonu wakacyjnego i na otwarcie roku szkolnego /, COVID- został introdukowa-
ny we wszystkich powiatach (Ryc. ). Przyrasta liczba zachorowań w powiatach z dotychczas
największą liczbą przypadków, ale przede wszystkim szybko przyrasta liczba powiatów z wykry-
tymi w ostatnich tygodniach licznymi ogniskami koronawirusa (powiaty z liczbą przypadków
od do ). Bardzo niebezpieczna epidemicznie jest szybko przyrastająca od końca kwietnia
r. liczba kontaktów osobistych osób zarażonych. Średnia wielkość rodziny w Polsce wg
Ryc. 9
Koncentracja przestrzenna
potwierdzonych przypadków
zachorowań na COVID-19,
stan dla 19 000
zdiagnozowanych
przypadków, czerwiec 2020
: -, . , . ,
INFORMACJE PODSTAWOWE
18
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
GUS to , osoby. Na koniec kwietnia r. średnia liczba osób, z którymi była w kontakcie
osoba zakażona COVID- wynosiła , osoby (wg danych PZH-PIB). Oznacza to, że w trak-
cie częściowego zamrożenia gospodarki bardzo mocno ograniczyliśmy naszą liczbę kontaktów
pozarodzinnych. Niestety, wraz ze zniesieniem obostrzeń sanitarnych, począwszy od maja
r. liczba osób w tzw. kontakcie sanitarnym zaczęła bardzo szybko przyrastać. W połowie
sierpnia r. liczba ta zwiększyła się średnio, statystycznie do ! Oznacza to, że tworzymy
w ten sposób bardzo korzystne warunki do dalszego szybkiego rozwoju epidemii.
. Patogeneza i przebieg kliniczny COVID-
Koronawirus SARS-CoV- przenika do wnętrza komórek poprzez interakcję białka S (spike,
kolec) i enzymu konwertazy angiotensyny (ACE). Dodatkowo w procesie tym bierze udział
przezbłonowa proteaza serynowa (TMPRSS). Obecność tych białek na powierzchni komórek
decyduje o ich podatności na wniknięcie wirusa. Są one obecne w dużej ilości na komórkach
nabłonka dróg oddechowych (w większej – na powierzchni komórek jamy nosowo-gardłowej)
oraz komórkach śródbłonka naczyń płucnych.
Zainfekowanie komórek dolnych dróg oddechowych (głównie pneumocytów typu II) powo-
duje u niektórych pacjentów nasilone uszkodzenie pęcherzyków płucnych związane z uszko-
dzeniem bariery pęcherzykowo-włośniczkowej, uszkodzeniem kapilar płucnych, formowaniem
wysięków i naciekami z granulocytów obojętnochłonnych. W proces ten zaangażowany jest
układ odpornościowy pacjenta – składowe dopełniacza i uwalniane cytokiny prozapalne (w naj-
cięższych postaciach choroby, z niewydolnością wielonarządową, obserwuje się niekontrolowane
uwalnianie cytokin, tzw. burzę cytokinową).
Ryc. 10
Suma zachorowań
na COVID-19 wg powiatów,
stan na 12 września 2020
: : . ://. ./ /#!
ZROZUMIEC COVID-19 INFORMACJE PODSTAWOWE
19 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Obecność ACE na powierzchni komórek śródbłonka naczyniowego i ich zakażanie przez
wirusa powoduje uszkodzenie komórek śródbłonka i wykrzepianie wewnątrznaczyniowe.
Związany z tym brak przepływu krwi powoduje niedotlenienie i nieodwracalne uszkodzenie
narządów. Fakt, że białka umożliwiające wnikanie SARS-CoV- do komórek obecne są w róż-
nych tkankach i narządach powoduje, że wirus w yrządza szkody również poza układem odde-
chowym. Są one potęgowane niedotlenieniem wynikającym z ostrej niewydolności oddechowej
i hipoksemią.
. Pozapłucne manifestacje choroby
Obecność enzymu ACE w wielu tkankach powoduje, że SARS-CoV- jest w stanie infekować
i uszkadzać tkanki nie tylko układu oddechowego. Bezpośrednie uszkodzenie tkanek przez wi-
rusa odgrywa istotną rolę w pojawianiu się objawów ze strony innych narządów. Występują tu
jednak również inne mechanizmy – uszkodzenie na tle niedotlenienia, dysregulacja odpowie-
dzi immunologicznej oraz wynikające z zaburzeń przepływu krwi w mikrokrążeniu, wtórnych
do uszkodzenia śródbłonka naczyniowego i zakrzepicy wewnątrznaczyniowej. Do tego ostat-
niego mechanizmu przywiązuje się ostatnio dużą rolę, szczególnie, że istotny odsetek chorych
umiera z powodu incydentów zakrzepowo-zatorowych.
Do pozapłucnych manifestacji COVID- zalicza się te ze strony układu krążenia (cechy
zapalenia mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu serca, ostre zespoły wieńcowe, kardiomipatia
takotsubo, ostre serce płucne), ośrodkowego układu nerwowego (m.in. majaczenie, bóle głowy,
udar mózgu), zaburzenia krzepnięcia krwi i zmiany naczyniowe, uszkodzenie nerek i wątroby,
objawy żołądkowo-jelitowe (biegunka, nudności i wymioty, utrata łaknienia), objawy oczne
oraz zmiany skórne.
. Trwałe następstwa po zakażeniu
Pojawiające się pytanie dotyczące długotrwałego, negatywnego wpływu COVID- na organizm
ludzki na razie pozostaje bez odpowiedzi. Biorąc jednak pod uwagę raporty, które wskazują,
że u części pacjentów efekty choroby na układ oddechowy utrzymują się po powrocie do zdro-
wia, a u rekonwalescentów SARS-CoV z r. zgłaszano przez wiele miesięcy po wyzdrowieniu
m.in. upośledzenie czynności płuc, należy uznać, że istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia
takich efektów. Nie ma obecnie konsensusu, jak długo takie zmiany się utrzymują, i jaki będą
miały wpływ na poszczególne narządy – serce, układ nerwowy, nerki czy naczynia krwionośne.
Najczęściej wymieniane, potencjalne skutki choroby to zwłóknienie płuc, choroby naczyń płuc-
nych i ogólnoustrojowych, rozstrzenie oskrzeli, chroniczne zmęczenie, sarkopenia i schorzenia
neurologiczne. W części krajów powstały już platformy (np. https://covid.joinzoe.com/post/
covid-long-term), które pozwalają na samodzielne zgłaszanie podobnych zaburzeń, co pomoże
w ich leczeniu i zapobieganiu.
Na tym etapie nie można wykluczyć, że również osoby, które przeszły COVID- bezobja-
wowo, lub u których choroba miała łagodny charakter, nie doświadczą konsekwencji choroby
w dłuższej perspektywie. Warto zaznaczyć, że brak wyraźnych objawów nie oznacza braku zmian
w organizmie. U dużej części pacjentów bezobjawowych i skąpoobjawowych obserwowano nie-
prawidłowości w obrazie płuc oraz zmiany w obrazie krwi. Badania retrospektywne pokazują,
że zmiany te mogą utrzymywać się przez dłuższy czas – u około % pacjentów, którzy łagodnie
przeszli chorobę, obserwowano utrzymującą się utratę zmysłów węchu i smaku.
3. Stan obecny
. Profilaktyka
.. Metody zapobiegania i ograniczania transmisji. Są trzy główne podejścia do zapobie-
gania zakażeniom:
1)
likwidacja źródła zakażenia – w przypadku SARS CoV-2 oznacza to izolację osoby
zakażonej zanim stanie się ona zakaźna dla innych. Izolacja chorych jest możliwa jedy-
nie w przypadku dobrej strategii testowania, sprawnej identyfikacji i objęcia kwarantanną
osób z kontaktu.
STAN OBECNY
20
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
2)
przecięcie dróg szerzenia – w tym redukcja liczby kontaktów między ludźmi poprzez
ograniczanie zgromadzeń, zamykanie placówek, pracę zdalną itd. oraz zmniejszanie
prawdopodobieństwa zakażenia podczas kontaktu, czyli utrzymywanie dystansu, nosze-
nie maseczek, higiena oddechowa (kichanie i kaszel w jednorazową chusteczkę) i higiena
rąk, odkażanie powierzchni.
3) uodpornienie populacji poprzez zaszczepienie. Uodpornienie odpowiednio dużego ods-
etka populacji po zaszczepieniu lub naturalnym przechorowaniu prowadzi do wygaszenia
epidemii. Minimalny wystarczający do tego celu odsetek uodpornionych nosi nazwę progu
odporności zbiorowiskowej.
Strategie zwalczania epidemii różnią się w zależności od przyjętego celu działań, mogą inaczej
rozkładać akcenty pomiędzy możliwymi interwencjami, a także zakładać lub nie różnicowanie
działań na poziomie lokalnym. Początkowo część krajów, w tym Polska, zakładała możliwość
pełnej kontroli i wygaszenia epidemii, skupiając się na redukcji kontaktów społecznych i ogra-
niczeniu mobilności, zwłaszcza podróży międzynarodowych. Choć całkowita eradykacja wirusa
szybko okazała się niemożliwa, dzięki tej strategii zyskano czas na organizację innych działań
oraz przygotowanie służby zdrowia na przyjęcie zwiększonej liczby pacjentów z COVID-.
Obecnie uznaje się, że celem jest utrzymanie zachorowalności na bezpiecznym poziomie, przy
minimalizacji zakłóceń życia społecznego. Kluczowe jest więc testowanie i izolacja chorych oraz
identyfikacja i objęcie kwarantanną osób ze styczności, a także zachowywanie dystansu i higieny.
Ograniczenia życia społecznego i mobilności powinny dotyczyć obszarów, na których pomimo
wcześniejszych działań epidemia narasta. Początkowo rozważano również próbę osiągniecia
odporności zbiorowiskowej poprzez przechorowanie. Strategia ta wiązałaby się jednak ze zbyt
dużą chorobowością i umieralnością, z uwagi na brak praktycznej możliwości ochrony osób
narażonych na ciężki przebieg. Ponadto, wątpliwości budzi trwałość naturalnej odpowiedzi
immunologicznej. W perspektywie kolejnych lat zapewne centralnym narzędziem zwalczania
COVID- staną się szczepienia ochronne.
Aplikacje śledzące
Dla zapewnienia skuteczności śledzenia kontaktów w przypadku COVID-, czas od wystąpienia
objawów u osoby do objęcia kwarantanną osób ze styczności powinien być krótszy niż dni.
Jest to trudne do osiągnięcia przy manualnym śledzeniu kontaktów, stąd powstała koncepcja
wykorzystania tzw. aplikacji śledzących instalowanych na telefonach komórkowych. Jeśli dwie
osoby posiadające uruchomioną aplikację przez odpowiednio długi czas będą w pobliżu, w ich
aplikacjach poprzez sygnał Bluetooth zostanie zarejestrowany kontakt. Następnie, jeśli jedna
zachoruje i wprowadzi tą informację do aplikacji, to u drugiej wygeneruje się alert. Inną moż-
liwością byłoby utworzenie centralnej bazy kontaktów, ale jest to rozwiązanie nieakceptowalne
ze względu na ochronę prywatności. Obecnie większość aplikacji bazuje na zdecentralizowa-
nym rozwiązaniu wypracowanym wspólnie przez Google i Apple, podobnie jak wprowadzona
w Polsce ProteGo Safe. Szacuje się, że, aby aplikacja była w pełni skuteczna powinno ją zainsta-
lować co najmniej % mieszkańców, choć jej wpływ może być już widoczny przy % do %
użytkujących.
Ta tematyka wymaga dalszych studiów i zostanie obszerniej omówiona w naszym kolejnym
opracowaniu.
.. Szczepionki
Rodzaje szczepionek w opracowaniu
Szczepionka przeciwwirusowa jest preparatem zawierającym osłabionego wirusa lub jego frag-
menty, które nie powodują u nas choroby, ale pokazują naszemu układowi immunologicznemu
wzorce charakterystyczne dla danego patogenu. W efekcie, układ immunologiczny jest w stanie
przy zakażeniu aktywnym wirusem szybko odpowiedzieć poprzez namnożenie i mobilizacje
limfocytów oraz produkcję specyficznych przeciwciał, co prowadzi do zniwelowania zakażenia
i złagodzenia objawów choroby.
Obecnie próby stworzenia szczepionki na wirusa SARS-CoV- prowadzone są w prawie
ośrodkach akademickich i komercyjnych. Poszczególne rozwiązania mają wspólny cel – dostar-
czenie fragmentów wirusa – różnią się natomiast sposobem, w jaki to ma nastąpić. Stosowane
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
21 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
są różne podejścia – dostarczenia zabitego lub osłabionego wirusa, białek wirusowych tworzących
cząstki wirusowe, które pozbawione są materiału genetycznego (VLP), pojedyncze fragmenty
(białka) wirusowe, inne wirusy, które są dla nas niegroźne, ale na powierzchni mają białka wi-
rusa SARS-CoV-, kwasy nukleinowe (RNA i DNA), które po dostaniu się do naszej komórki
pozwalają naszemu organizmowi wytworzyć białka wirusowe i nauczyć się je rozpoznawać.
Każda z tych platform ma swoje wady i zalety. Jest jeszcze za wcześnie, aby powiedzieć, które
podejście będzie optymalne.
Skuteczność
Obecnie powstaje cała seria rozwiązań, które mają nauczyć nasz układ immunologiczny obrony
przed wirusem SARS-CoV-. Nie ma jednak pewności, czy to się uda. Wirusy zmieniają się
bardzo szybko i mają cały zestaw narzędzi, które neutralizują nasze systemy obronne. W nie-
których przypadkach opracowanie skutecznej szczepionki nie było możliwe, jak w przypad-
ku wirusa HIV. W przypadku koronawirusów nie udało się do tej pory stworzyć skutecznej
szczepionki dla ludzi. Jeżeli uda się wykazać skuteczność szczepionki w ciągu najbliższego
roku, w dalszym ciągu proces rejestracyjny oraz produkcja i dystrybucja zajmie dużo czasu,
w związku z czym szansa na szczepienie w sezonie zimowym / jest mała. Jeżeli doj-
dzie do stworzenia szczepionki, najprawdopodobniej nie będzie ona w % skuteczna i tylko
część osób będzie chroniona przed zakażeniem. Ma to związek z samą szczepionką, ale również
z faktem, że układ odpornościowy części osób działa nieco inaczej lub nieco słabiej. Z tego
względu konieczne jest, aby szczepienia miały charakter masowy, co będzie miało na celu
wytworzenie tzw. odporności stada.
Bezpieczeństwo i potencjalne zagrożenia
Jak każda substancja, szczepionka może potencjalnie być szkodliwa, np. ze względu na działanie
uczulające lub indukcję nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej. Jest to szczególnie ważne,
ponieważ w przypadku koronawirusów konieczne jest sprawdzenie, że odpowiedź naszego or-
ganizmu na szczepionkę nie nasila choroby (proces nazywany ADE – ang. antibody-dependent
enhancement). W związku z tym każda szczepionka przed wejściem do obrotu musi przejść całą
serię badań laboratoryjnych, następnie jest badana na zwierzętach, aby w końcu trafić do ludzi,
gdzie początkowo jest testowana na małej grupie, a następnie na coraz większych. Z tego względu
ważne jest, aby cały proces był transparentny, a wyniki wszystkich badań trafiały do niezależnych
ekspertów. Podejmowane w niektórych krajach próby ominięcia tych kroków mogą być bardzo
niebezpieczne. W Europie nad bezpieczeństwem szczepionek czuwają organizacje krajowe oraz
Europejska Agencja Leków (EMA), które weryfikują przebieg tego procesu.
.. Odporność
Czy odporność znika z czasem?
Nie ma bezpośrednich danych dotyczących wieloletniego, czy nawet wielomiesięcznego utrzy-
mywania się (lub nie) odporności na wirus SARS-CoV-, ponieważ wirus jest znany dopiero
od kilku miesięcy. Jednakże, układ odpornościowy człowieka działa w stosunku do tego drob-
noustroju podobnie, jak w odniesieniu do innych wirusów. W pierwszej kolejności wytwarza-
ne są przeciwciała (odporność humoralna) klasy IgM, które mają niewielkie powinowactwo
do antygenów wirusa i utrzymują się w organizmie relatywnie krótko, a następnie wytwarzane
są przeciwciała IgA i IgG. Przeciwciała IgG oraz IgA mają znacznie większe powinowactwo
do antygenów wirusa, a komórki je wytwarzające (limfocyty B pamięci) potrafią utrzymać się
w organizmie człowieka nawet kilkadziesiąt lat po zakażeniu. W wyniku ponownego kontaktu
z tym samym drobnoustrojem (lub po skutecznym szczepieniu) odpowiedź humoralna rozwi-
ja się bardzo szybko, uniemożliwiając lub ograniczając rozwój zakażenia. Przeciwciała, które
wiążąc wirusy uniemożliwiają im zakażanie komórek, nazywane są przeciwciałami neutralizu-
jącymi i stanowią tylko część całkowitej puli przeciwciał. Drugim filarem naszych systemów
obronnych jest odpowiedź komórkowa, która za pośrednictwem limfocytów T jest w stanie
rozpoznać i zniszczyć komórki już zakażone wirusem. Z tego co wiemy na podstawie badania
innych zakażeń, również ta odpowiedź raz wytworzona może utrzymywać się przez wiele lat.
W przypadku wirusa SARS-CoV- wiemy, że podobnie jak w przypadku innych koronawiru-
sów, przeciwciała IgG utrzymują się stosunkowo krótko i zaczynają znikać po kilku miesiącach.
STAN OBECNY
22
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Nie wiadomo natomiast, jak system obronny zadziała przy ponownym zakażeniu. Wydaje się,
że połączona odpowiedź ze strony przeciwciał IgA, limfocytów oraz nowych przeciwciał IgG
może sprawić, że choroba będzie miała lżejszy przebieg.
Rola IgG, IgA, T-cells w chorobach na błonach śluzowych
Wirus SARS-CoV- należy do tzw. wirusów oddechowych tj. wnikających do organizmu przez
drogi oddechowe. Podstawowy mechanizm chroniący organizm przed wnikaniem drobno-
ustrojów tą drogą to wydzielanie śluzu i jego stopniowa eliminacja z dróg oddechowych przez
nabłonek rzęskowy wyściełający te drogi. Śluz jako substancja lepka wychwytuje z powietrza
różne wchłaniane z nim cząstki (w tym wirusy), a następnie rzęskami przesuwany jest w kierun-
ku górnych dróg oddechowych i gardła, gdzie usuwany jest z układu oddechowego. Głównym
przeciwciałem wydzielanym na powierzchnię błon śluzowych jest IgA, które wiążąc wirusa
utrudnia mu dalszą penetrację i podobnie usuwane jest z dróg oddechowych wraz ze śluzem.
Przeciwciała IgA mogą odgrywać kluczową rolę w ograniczeniu zakażenia wirusem SARS-CoV-,
znacznie większą niż np. przeciwciała IgG. Z tego powodu nie można powiedzieć, że brak lub
utrata przeciwciał neutralizujących w krwi oznacza, że jesteśmy całkowicie bezbronni.
Czy ktoś jest naturalnie odporny na zakażenie? Genetyka vs. COVID-
Genetyczna różnorodność człowieka powoduje, że w populacji znajdują się ludzie naturalnie
oporni na różne zakażenia. Wirusy zakażają komórki w ten sposób, że wiążą się z określoną
cząsteczką na ich powierzchni, która tym samym służy jednocześnie jako receptor dla tego
wirusa. Przykładowo, jako receptor dla HIV służy cząsteczka zwana CCR i osoby, które mają
jej zmutowaną (nierozpoznawaną przez wirusa) formę są częściowo oporne na zakażenie tym
wirusem. Receptorem dla SARS-CoV- jest białko o nazwie ACE (enzym konwertujący angio-
tensynę typu ). Chociaż u ludzi występuje wiele różnych wariantów tego białka, nie udało się
wykazać, że którykolwiek z nich może sprzyjać zakażeniu lub go hamować. Również w przypadku
innych białek ludzkich, nie ma żadnych przesłanek, aby twierdzić, że jakaś nacja lub grupa jest
„genetycznie” bardziej wrażliwa na zakażenie wirusem SARS-CoV-, albo na cięższy przebieg
choroby. Podobnie, nie ma żadnych dowodów na to, że istnieją osoby częściowo lub całkowicie
odporne na zakażenie. Nie można jednak wykluczyć, że w przyszłości znajdziemy takie czynniki.
. Leczenie
Leczenie COVID- zależy od ciężkości przebiegu klinicznego: przypadki łagodne leczy się ob-
jawowo. Osoby z zapaleniem płuc i zagrażającą niewydolnością oddechową leczone są lekami
przeciwwirusowymi i/lub immunomodulującymi w warunkach szpitalnych. Pacjenci z niewydol-
nością oddechową wymagają wspomagania oddechu w warunkach oddziału intensywnej terapii.
.. Leki przeciwwirusowe
Leki o udowodnionej skuteczności
Leki przeciwwirusowe działają poprzez hamowanie replikacji wirusa w organizmie pacjenta
wtórnie zapobiegając rozwojowi odpowiedzi zapalnej. Obecnie największe nadzieje wiąże się
ze znanymi i od wielu lat stosowanymi preparatami, których wskazania potencjalnie mogą zo-
stać rozszerzone o COVID-. Przykładem jest dostępny również w Polsce remdesiwir, prepa-
rat pierwotnie opracowany w USA do leczenia zakażeń Ebola, wykazujący wysoką skuteczność
w hamowaniu replikacji koronawirusów, włączając w to SARS-CoV-. Lek działa na polimerazę
wirusa, hamując jego namnażanie. Ograniczenie stanowi dość wąskie okno czasowe jego zasto-
sowania: skuteczność remdesiwiru analizowano dla pacjentów z zapaleniem płuc i zagrażającą
niewydolnością oddechową. Użycie go u osób o łagodnym przebiegu klinicznym COVID- nie
ma uzasadnienia, a włączenie terapii zbyt późno, gdy chory wymaga już wentylacji mechanicz-
nej, nie przynosi efektów. Równocześnie, wyniki badań klinicznych nie wskazują jednoznacznie
na pozytywne działanie remdesiwiru i uwzględniając poważne objawy niepożądane, debata
o zasadności jego stosowania pozostaje otwarta. Pewne nadzieje budzi fawipirawir – preparat
o podobnym mechanizmie działania co remdesiwir stworzony w Japonii i zarejestrowany tam
do leczenia przyszłych pandemii grypy, wykazujący aktywność wobec części wirusów RNA.
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
23 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Wstępne wyniki są obiecujące, ale nie wykazano jeszcze jego skuteczności u pacjentów z ciężką
chorobą i pojawiają się pojedyncze raporty o poważnych objawach niepożądanych. Obecnie
trwają badania mające ocenić jego przydatność kliniczną które w przyszłości mogą pozwolić
na dopuszczenie produktu do obrotu na terenie Unii Europejskiej. Pojawiające się doniesienia
wskazują na korzystne działanie leczenia surowicą ozdrowieńców, przy jednoczesnym braku
poważnych działań niepożądanych – warunkiem skuteczności jest obecność przeciwciał neu-
tralizujących wirusa, co nastręcza pewnych trudności technicznych.
Leki o nieudowodnionej skuteczności
Wiele preparatów nie potwierdziło pokładanych w nich początkowych nadziei (np. lopinawir
wzmacniany rytonawirem, darunawir, azytromycyna), nawet jeśli wykazywały wysoką aktywność
hamującą replikację SARS-CoV- in vitro (np. chlorochina/hydroksychlorochina, rybawiryna).
Ponadto hydroksychlorochina i azytromycyna, szczególnie stosowane łącznie i w dużych daw-
kach, wiązały się ze znaczną kardiotoksycznością, zwiększając ryzyko zgonu chorego z powodu
zaburzeń rytmu serca. Nie potwierdzono również profilaktycznego działania hydroksychloro-
chiny stosowanej doustnie. Trwają również badania nad skutecznością kliniczną IFN-β. Nie
stosowano w praktyce rybawiryny, leku obarczonego znaczącym ryzykiem hemolizy.
Opracowanie nowych leków
Obecnie na całym świecie trwają próby identyfikacji leków zatwierdzonych do stosowania u lu-
dzi, które wykazują aktywność względem wirusa SARS-CoV-. Chociaż szansę na znalezienie
w pełni skutecznego leku są niewielkie, terapia łączona kilkoma lekami o efektywności podobnej
do remdesiwiru może pozwolić na skuteczną terapię.
Wprowadzenie do praktyki klinicznej leku opracowanego de novo w celu hamowania re-
plikacji SARS-CoV- może potrwać jeszcze wiele lat. Potencjalnych kandydatów na lek jest
kilkudziesięciu.
.. Leki immunomodulacyjne. Leki modyfikujące odpowiedź zapalną na zakażenie SARS-
-CoV- pozostają bez wpływu na replikację wirusa i nie skracają okresu zakaźności, ich zadaniem
jest zmiana odpowiedzi zapalnej organizmu na zakażenie SARS-CoV-, tak aby złagodzić jego
objawy i zapobiec m.in. destrukcji tkanki płucnej.
Sterydy
Początkowo, unikano stosowania sterydów u pacjentów z COVID-, ponieważ w przypadku
wirusa SARS-CoV w r. taka terapia wręcz pogarszała rokowania pacjentów. Dane klinicz-
ne wskazują jednak na to, że zastosowanie deksametazonu w niewielkiej dawce mg (doustnie
lub dożylnie) znacząco (o %) redukuje ryzyko zgonu, przy czym ten korzystny efekt odno-
towano w krótkim okresie zagrażającej niewydolności oddechowej. Stosowanie tego znanego
od lat i taniego preparatu nie ma uzasadnienia w przypadkach o łagodnym lub bezobjawowym
przebiegu, a w sytuacji dokonanego zniszczenia tkanki płucnej i niewydolności oddechowej jest
już nieskuteczne. Warto również pamiętać, że stosowanie sterydów u pacjentów z SARS-CoV
w r. wiązało się z poważnymi, długoterminowymi objawami niepożądanymi.
Modulacja odpowiedzi immunologicznej
Próby kliniczne zastosowania tocilizumabu (przeciwciała monoklonalnego przeciwko recep-
torowi dla IL-) wykazały pewną skuteczność tego preparatu również w podobnym wąskim
okienku czasowym, u pacjentów w fazie zagrażającej, lecz jeszcze niedokonanej niewydol-
ności oddechowej. Należy jednak pamiętać, że jest to lek dożylny o długotrwałym działaniu,
dla którego podstawowym przeciwwskazaniem do użycia jest infekcja, a potencjalne ryzyko
wiąże się m.in. z reaktywacją gruźlicy, czy utajonego zakażenia HBV, powszechnego wśród
polskich seniorów.
Działanie przeciwzapalne przypisywane było też chlorochinie/hydroksychlorochinie, jednak,
jak wspomniano powyżej, nie wykazano skuteczności tego leku w terapii COVID-.
Szczepionka na gruźlicę?
Niewielkie badania obserwacyjne sugerują nieswoisty wpływ szczepionki BCG na redukcję czę-
stości infekcji górnych dróg oddechowych i sepsy u dzieci i dorosłych poddanych temu szcze-
STAN OBECNY
24
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
pieniu. Nieswoiste immunomodulujące działanie leży najprawdopodobniej również u podłoża
zastosowania tego preparatu w leczeniu raka pęcherza moczowego. Sugerowany łagodzący wpływ
szczepienia BCG na przebieg kliniczny COVID- nie znalazł potwierdzenia w dużej analizie
przeprowadzonej w Izraelu. Ponadto, badania nad wpływem szczepień BCG w dzieciństwie nie
wskazują na zmniejszoną częstość zachorowań, ani śmiertelność w podeszłym wieku. W Holandii
i Australii trwają badania kliniczne mające na celu dokładne zbadanie wpływu BCG na przebieg
kliniczny zakażenia SARS-CoV-.
.. Wspomaganie oddychania, wentylacja mechaniczna płuc i intensywna terapia. Najnow-
sze wy niki badań epidemiologicznych wyraźnie wskazują na to, że w zdecydowanej większości
przypadków (około %) zakażenie wirusem SARS-CoV- ma łagodny przebieg. W pozostałych
przypadkach chorzy mogą wymagać hospitalizacji, szczególnie jeżeli stwierdza się u nich obja-
wy niewydolności oddechowej. W takiej sytuacji obowiązujące zalecenia są zgodne co do ko-
nieczności natychmiastowego zmierzenia wysycenia tlenem hemoglobiny krwi tętniczej (SpO)
przy pomocy pulsoksymetru. W przypadku st wierdzenia zmniejszenia wartości SpO
< ‒%
należy bezzwłocznie rozpocząć t lenoterapię bierną i dążyć do utrzy mania wartości SpO
w prze-
dziale –%. Proponowane postepowanie może być z powodzeniem stosowane na oddziałach
zakaźnych, ponieważ nie wymaga specjalistycznego sprzętu, ani umiejętności specyficznych
dla lekarzy specjalistów anestezjologii i intensywnej terapii. U pacjentów, u których pomimo
prowadzenia tlenoterapii biernej utrzy muje się hipoksemia (zmniejszenie zawartości tlenu we
krwi tętniczej) konieczne jest rozpoczęcie wentylacji mechanicznej w warunkach oddziału
anestezjologii i intensywnej terapii (OAiIT) z zastosowaniem zasad oszczędzającej wentylacji
płuc. W przypadkach braku poprawy w ymiany gazowej w płucach, w niektórych przypadkach
może być wskazane zastosowanie pozaustrojowego natleniania krwi przy pomocy żylno-żyl-
nego ECMO (VV-ECMO). Podejmując decyzję o włączeniu terapii VV-ECMO należy zwrócić
uwagę na fakt, że jest ona pracochłonna i angażuje zasoby ludzkie OAiIT w zdecydowanie
większy sposób, niż pozostałe metody poprawy wymiany gazowej. Na chwilę obecną w ydaje się,
że grupa pacjentów z ciężką niewydolnością oddechową w przebiegu COVID-, u której będą
istniały wskazania do zastosowania VV-ECMO będzie niewielka, zwłaszcza jeśli powszechnie
stosowane będą zasady oszczędzającej wentylacji płuc, używane będą leki zwiotczające mięśnie
szkieletowe, pacjenci będą wentylowani w pozycji na brzuchu, a także rekrutacja pęcherzyków
płucnych będzie prowadzona przy pomocy stosowania dużych wartości PEEP.
. Społeczeństwo w pandemii
Poniżej przedstawiamy podstawowe informacje o typie naszego społeczeństwa. Skupiamy się tu
na informacjach dotyczących czynników mogących mieć wpływ na rozprzestrzenianie się cho-
rób zakaźnych. Chodzi nam głównie o dwa rodzaje charakterystyk: dotyczących cech w miarę
stałych, statycznych (gęstość zaludnienia) oraz dynamicznych (reprezentujących wzory mobil-
ności fizycznej, gęstość i typ aktywności wymagających interakcji).
W wymiarze „fizycznym”, polskie społeczeństwo cechuje przeciętna gęstość zaludnienia
( osoby na km
); dla porównania, w Monako na km
mieszka blisko tys. osób, na Malcie
– osób, w Holandii , w Belgii , w Wielkiej Brytanii , w Niemczech ; na drugim
krańcu znajdują się kraje skandynawskie (najsłabiej zaludnionym państwem Europy jest Islan-
dia, gdzie na km przypadają zaledwie osoby). Poniższa mapa pokazuje gęstość zaludnienia
na poziomie NUTS, co pozwala zobaczyć jednocześnie miejsca koncentracji (miasta).
Jak łatwo spostrzec, gęstość zaludnienia silnie wiąże się ze stopniem urbanizacji, rozumianej
jako liczba i wielkość miast. W Polsce nie ma wielkich aglomeracji – jedynie Warszawa przekra-
cza mln mieszkańców (z przebywającymi czasowo i przyjezdnymi zbliża się do mln). Prze-
ważają miasta małe: jedynie % miast liczy więcej niż tys. mieszkańców, % liczy między
tys. a tys. mieszkańców, a % to miasta o ludności poniżej tys.
W wymiarze mobilności, polskie społeczeństwo można uznać za stacjonarne: czas spędza-
my głównie w domu i w pracy. Według danych European Time Survey (Ryc. ) Polska należy
do krajów, których mieszkańcy poświęcają relatywnie mniej czasu na odpoczynek i życie spo-
łeczne, i zdecydowanie mniej podróżują (poza dojazdami do pracy).
Większość czasu Polacy spędzają w domu, w pracy i na uczelniach/w szkołach, przy czym
dość powszechne jest zatrudnienie poza granicami gminy zamieszkania, co wymaga dojazdu
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
25 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Ryc. 11
Gęstość zaludnienia
w Europie (osoby na 1 km2
na poziomie NUTS 3)
w roku 2018, (NUTS 3
– Wspólna klasyfikacja
jednostek terytorialnych
do celów statystycznych
została stworzona przez
Eurostat w celu stosowania
wspólnych standardów
statystycznych w całej Unii
Europejskiej, dla Polski
– podregiony
(zgrupowanie kilku
powiatów)
Ryc. 12
Czas poświęcany
na codzienne czynności
w rożnych krajach Europy
(pomiary w latach 2008
– 2015)
ŹRÓDŁO: EC.EUROPA.EU/EUROS TAT
ŹRÓDŁO: EUROPEAN TIME SURVEY
STAN OBECNY
26
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
do pracy. Wyniki badań opublikowanych przez GUS w roku wskazują, że w Polsce do pracy
dojeżdża , mln pracowników najemnych, przy czym najbardziej mobilni są mieszkańcy woje-
wództw śląskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego i małopolskiego, co wynika przede wszystkim
z sąsiedztwa dużego ośrodka miejskiego, przyciągającego do pracy ludność okolicznych gmin.
Z badania „Dojazdy Polaków do pracy” wynika, że w Polsce średni czas dojazdu do pracy
wynosi minut (średnia europejska to minuty), przy czym % dojeżdżających korzysta
głównie z własnego samochodu (głównie z powodu konieczności „odwożenia” dzieci), a %
z transportu publicznego.
Czas wolny również spędzamy w domu: według danych CBOS, wyjścia z domu do restau-
racji, kina czy na koncert należą do rzadkości: w roku ani razu nie było w restauracji %
Polaków, % ani razu nie było w kinie, % nie wyjechało na wypoczynek, a ponad – %
nie było na koncercie, imprezie sportowej czy w teatrze (por. Tabela ).
1Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011
2 Badanie zostało przeprowadzone przez PageGroup w roku 2016 w 11 krajach europejskich w ramach
Commuter Survey metodą ankiety internetowej; odpowiedzi udzieliło niemal 12 500 respondentów,
w tym 1072 osoby z Polski
Tabel a 1
Częstotliwość spędzania czasu poza domem
Czy w minionym roku
Tak Nie
Ogółem wiele razy kilka razy tylko raz
w procentach
– był(a) Pan(i) z rodziną lub przyjaciółmi w restauracji 74 19 47 826
– korzystał(a) Pan(i) z internetu w celach niezwiązanyuch z pracą zdalną 73 68 4 1 27
– przekazał(a) Pan(i) pieniądze na cele dobroczynne 73 448 21 27
– urządził(a) Pan(i) przyjęcie dla grona przyjaciół, znajomych 72 11 50 11 28
– przeczytał(a) Pan(i) książkę dla przyjemności 61 22 29 10 39
– przekazał(a) Pan(i) rzeczy, np. ubrania, książki, na cele dobroczynne 59 542 12 41
– kupił(a) Pan(i) coś atrakcyjnego, nieplanowanego 56 831 17 44
– był(a) Pan(i) w kinie 53 10 31 12 47
– wyjeżdżał(a) Pan(i) na wypoczynek 52 224 26 48
– był(a) Pan(i) na koncercie 42 421 17 58
– był(a) Pan(i) za granicą 36 317 16 64
– był(a) Pan(i) na imprezie sportowej 35 719 965
– był(a) Pan(i) na wystawie, w galerii, w muzeum 33 316 14 67
– grał(a) Pan(i) w gry liczbowe Totalizatora Sportowego 33 723 367
– przeznaczył(a) Pan(i) własną pracę, usługi na cele
dobroczynne
23 313 777
– był(a) Pan(i) w teatrze 21 111 979
– zaciągnął(ęła) Pan(i) kradyt lub pożyczkę w banku lub innej
instytucji finansowej
14 0 1 13 86
– pożyczył(a) Pan(i) pieniądze od znajomych 10 1 6 3 90
– pracował(a) Pan(i) jako wolontariusz(ka) 71 3 3 93
– uczestniczył(a) Pan(i) w strajku lub demonstracjach 61 1 4 94
– pracował(a) Pan(i) za granicą 61 2 3 94
ŹRÓDŁO: BADANIE CBOS
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
27 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
W wymiarze kontaktów społecznych (por. ryc. ) jesteśmy też relatywnie „zamknięci” – ro
-
dzinni, nastawieni na relacje z najbliższymi:
Ogólnie – Polacy reprezentują model społeczeństwa domowego (stacjonarnego), cechujące-
go się niewielką intensywnością kontaktów w przestrzeni publicznej, z dominacją niewielkich
miejscowości i relatywnie niską mobilnością. Można sądzić, że są to czynniki spowalniające
rozprzestrzenianie się wirusa, poza szczególnie narażonymi na zakażenie skupiskami w za-
kładach pracy, placówkach pomocy społecznej, czy komunikacji publicznej. Z drugiej jednak
strony, mamy wysoki odsetek (,%) osób +, które nie są w dobrej kondycji zdrowotnej; jak
pokazują dane z poniższej tabeli, cierpią oni na liczne przewlekłe choroby.
Tabel a 2
Średnia liczba schorzeń przewlekłych na 1 osobę w wieku 15 lat i więcej
Wiek Ogółem Mężczyżni Kobiety Ogółem Mężczyżni Kobiety
na 1 osobę na 1 osobę obecnie chorującą
Ogółem 1,8 1,5 2,1 3,1 2,8 3,3
15‒19 lat 0,4 0,3 0,5 1,6 1,4 1,8
20‒29 0,5 0,4 0,7 1,8 1,5 2,1
30‒39 0,8 0,7 1,0 2,0 1,8 2,1
40‒49 1,4 1,1 1,6 2,4 2,2 2,6
50‒59 2,3 2,0 2,6 3,1 2,9 3,4
60‒69 3,1 2,8 3,4 3,7 3,4 3,9
70‒79 4,1 3,7 4,4 4,4 4,1 4,6
80 lat i więcej 4,5 4,3 4,6 4,8 4,6 4,8
ŹRÓDŁO: KOM UNIKAT CBOS NR 151 /2017 “WIĘZI SP OŁECZNE”ŹRÓDŁO: G US STAN ZDROWIA LUDNO ŚCI (2016)
Ryc. 13
W jaki sposób w ciągu
ostatnich 12 miesięcy
najczęściej spędzał(a)
Pan(i) swój wolny czas
STAN OBECNY
28
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
W sumie widzimy, że Polska to społeczeństwo raczej stabilne, o średniej gęstości zaludnie-
nia. Polacy niezbyt wiele podróżują, gęstość interakcji dalszych niż najbliższe otoczenie jest też
niewielka. Być może, jak pisaliśmy wyżej, jest to jeden z czynników spowalniających rozwój
chorób zakaźnych. Koncentrowaliśmy się tu głownie na danych dotyczących zachowań. Ale
współbrzmią z nimi dane dotyczące postaw, w szczególności te, które wskazują na niski poziom
zaufania społecznego. Polacy wedle badań od lat raczej wolą ostrożność niż zaufanie w kontak-
tach z innymi, także poziom zaufania do instytucji politycznych i polityków jest relatywnie niski.
Zgodnie z badaniami CBOS () po krótkim okresie w latach ‒, gdy poziom zaufania
był nieco wyższy, od tego czasu pogląd, że większości ludzi można ufać oscyluje pomiędzy
a %, a zdecydowanie przeważa opinia, że w stosunkach z innymi trzeba być bardzo ostroż-
nym (między a %). Zaś w sensie instytucjonalnym najniższym zaufaniem cieszą się partie
polityczne (%). Polacy zdecydowanie bardziej ufają temu, co lokalne i blisko nich: rodzina
(%), znajomi (%), ale też i władze lokalne (%).
Tak więc wyniki dotyczące postaw i „twarde” dane nt. gęstości zaludnienia i „gęstości” in-
terakcji są spójne. Jesteśmy raczej społeczeństwem opartym o mikro-więzi i indywidualizm.
Przypomina to do pewnego stopnia klasyczną już diagnozę Stefana Nowaka o „próżni społecz-
nej”, o dwóch skrajnych poziomach integracji w naszym społeczeństwie: w kręgach najbliższych
i na poziomie makro, gdy myśli się o narodzie, o Polsce jako całości. A w środku zdaniem No-
waka była właśnie owa „próżnia”, której refleksem może być także brak zaufania do instytucji
pomiędzy sferą mikro i makro. Jednakże dziś obraz wydaje się być nieco inny. „Środek” wydaje
się być przynajmniej częściowo zapełniany. Wskazywać na to może wysoki poziom zaufania
do władz lokalnych, a także do takich instytucji jak np. WOŚP (%) czy Caritas (%).
To wyniki ważne dla zrozumienia roli poszczególnych aktorów społecznych i instytucjo-
nalnych w okresie pandemii. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że obecne rozprzestrzenianie
się epidemii jest mocno zróżnicowane regionalnie i w pewien sposób „zdecentralizowane”,
to oczywiste jest, że wzrasta także rola instytucji lokalnych jako ważnych aktorów w radzeniu
sobie z epidemią. I stąd widać, że wysoki poziom zaufania do władz lokalnych, a także do trze-
ciego sektora, jest tu ważnym potencjalnym zasobem w radzeniu sobie z sytuacją epidemiczną.
.. Psychologiczne skutki COVID-.Pandemia COVID-, jak każdy kryzys zdrowotny,
wpływa negatywnie na dobrostan osób, tym samym grup i całych społeczeństw. W pandemii
ludzie doświadczają szeregu negatywnych emocji, takich jak poczucie zagrożenia, lęk, nie-
pewność, frustracja lub złość. Bywają smutni, samotni i zdezorientowani. Emocje te prowadzą
do cierpienia, niszczą dobre samopoczucie, zadowolenie i satysfakcję z życia. Nie tylko obniżają
jego jakość, ale prowadzą do kłopotów ze zdrowiem psychicznym. Najważniejszym źródłem lęku
w pandemii (i innych związanych z nim stanów psychologicznych) jest oczywiście sama cho-
roba i jej konsekwencje: boimy się o zdrowie własne i najbliższych, a tym obawom towarzyszy
często lęk przed śmiercią. Lęk może także dotyczyć ograniczonego dostępu do opieki medycznej
i niezbędnej pomocy, rozluźnienia więzi społecznych i izolacji, utraty pracy i uszczuplenia zaso
-
bów materialnych lub naruszenia wolności osobistych (np. przez wprowadzenie drastycznych
środków ochrony zdrowia publicznego, jak izolacja, dystansowanie, zakaz przemieszczania się,
obowiązek noszenia maseczek). Potęguje go niepewność informacyjna, często wywoływana nie-
skutecznymi, nieuzasadnionymi lub niezrozumiałymi, a często sprzecznymi działaniami władz.
Lęk (i powiązane z nim stany afektywne) ogranicza funkcjonowanie poznawcze i społeczne.
Skutkuje nasileniem objawów klinicznych fobii, lęku społecznego, depresji, zaburzeń psycho-
tycznych i innych chorób psychicznych. Prowadzi do zachowań indywidualnie szkodliwych, jak
samobójstwa i samookaleczenia, nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych, hazard
oraz społecznie szkodliwych, jak agresja lub przemoc. Sprzyja także napięciom i konfliktom spo-
łecznym. Prezydent British Psychological Society, Dr David Murphy, wskazywał na lęk i poczucie
zagrożenia jako kluczowe problemy, z jakimi ludzie (obywatele i decydenci) muszą zmagać się
w pandemii. Co ważne jednak, psychologiczne skutki pandemii odczuwane są znacznie dłu-
żej niż sama pandemia: lęk związany z chorobą mija, ale lęk związany z innymi powiązanymi
z pandemią stresorami pozostaje. Dlatego badania, np. nad pandemią eboli w Afryce w latach
‒ lub SARS w r., pokazują, że psychologiczne konsekwencje pandemii mogą być
znacznie poważniejsze niż jej konsekwencje medyczne i znacznie dłużej utrzymują się w cza-
sie. Ważne więc, aby działań mitygujących je nie ograniczać do sytuacji bieżącej, ale opracować
strategie długoterminowe, które zapewnią dobrostan w przyszłości.
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
29 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Niektóre grupy mogą być bardziej podatne na psychospołeczne skutki pandemii niż inne.
Należą do nich w szczególności: osoby zarażone chorobą, osoby o podwyższonym ryzyku jej
wystąpienia (w tym osoby starsze, osoby z obniżoną odpornością, osoby mieszkające w domach
opieki lub innych tego typu placówkach) oraz osoby z wcześniej istniejącymi problemami me-
dycznymi, psychiatrycznymi lub uzależnieniami. Grupą szczególnie wrażliwą są osoby mło-
de, które wprawdzie na samą chorobę są mniej narażone i łagodniej ją przechodzą, ale cierpią
z powodu destabilizacji życia rodzinnego, izolacji od środowiska rówieśniczego, konieczności
zmiany nawyków, często bez pomocy i wsparcia ze strony najbliższych. Stres związany z pan-
demią wzmaga stres związany z problemami rozwojowymi. Dlatego osobom młodym należy
zapewnić w tym czasie szczególną opiekę (często specjalistyczną). Podczas pandemii na zwięk-
szony stres narażeni są także pracownicy służby zdrowia. Grupa ta ryzykuje zarażeniem poprzez
ewentualny lub realny kontakt z samą chorobą. Dochodzą do tego obawy o zakażenie bliskich,
niewystarczające środki ochrony indywidualnej (lub ich brak), dłuższe godziny pracy, a także
zaangażowanie w decyzje dotyczące alokacji zasobów, które są mocno obciążone emocjonalnie
i etycznie. Dodatkowo, pracownicy służby zdrowia bywają często obiektami ataków (werbal-
nych i fizycznych) ze strony osób bojących się zarażenia. Grupy wymagające szczególnej opieki
– to także mniejszości, tj. grupy stygmatyzowane, wykluczone, będące na co dzień obiektem
ataków społecznych i uprzedzeń.
Zmiana stylu życia związana z pracą w domu (lub utratą pracy), brakiem lub ograniczeniem
kontaktów społecznych, koniecznością zorganizowania życia rodzinnego na nowo (edukacja
domowa), itp., wymusza zmianę nawyków zapewniających utrzymanie zdrowia fizycznego
i psychicznego. Dlatego wywołuje lęk. Ludzie różnią się jednak podatnością na lęk i niepew-
ność. Dlatego w trakcie pandemii możemy obserwować pełne spektrum reakcji emocjonalnych
– od obojętności, unikania, zaprzeczania, po silny lęk. Te zróżnicowane reakcje skutkują róż-
nym stosunkiem do zaleceń zdrowotnych. Niektóre osoby, w trosce o własne zdrowie poddają
się wielokrotnym testom, unikają jakichkolwiek kontaktów z innymi osobami (często także
zwierzętami), nie posyłają dzieci do szkół, odmawiają pójścia do pracy, podejmują desperackie,
nieskuteczne i często szkodliwe próby ochrony siebie i bliskich (jak picie chloru, jedzenie imbiru
i czosnku, odkażanie banknotów w mikrofalówce). Inne z kolei lekceważą wszelkie zalecenia,
narażając tym samym siebie i innych. Do charakterystyk psychologicznych decydujących o tych
różnicach należą cechy temperamentu i osobowości (np. impulsywność, poszukiwanie doznań,
otwartość na doświadczenie i ekstrawersja, neurotyzm i ugodowość, tolerancja niepewności,
lękowość lub wrażliwość na lęk, czyli strach przed odczuciami cielesnymi związanymi z po-
budzeniem lub lękiem) oraz style poznawcze (np. skłonność do uporczywego poszukiwania
sygnałów wskazujących na zagrożenia dla zdrowia, lub unikanie zagrażających informacji i mi-
nimalizowanie ich znaczenia; nierealistyczny optymizm). Owo zróżnicowanie reakcji emocjo-
nalnych należy zawsze brać pod uwagę w celu zapewnienia skuteczności wszelkim działaniom
pomocowym, wspierającym i interwencjom psychologicznych.
Biorąc pod uwagę zarówno występowanie grup ryzyka, jak i zróżnicowanie indywidualne
w reakcjach na zagrożenie, konieczne jest wypracowanie zindywidualizowanych sposobów po-
mocy i wsparcia w sytuacji pandemii. W tym celu konieczne jest odpowiednie identyfikowanie
i monitorowanie: () czynników zwiększających oddziaływanie stresorów związanych z CO-
VID- (takich jak np. narażenie na kontakt z osobą zakażoną, zakażeni członkowie rodziny,
utrata bliskich, kwarantanna); () skutków ubocznych stresu pandemicznego, jak np. straty
ekonomiczne, rozpad związków; () skutków psychospołecznych, takich jak np., depresja, lęk, lęk
związany ze zdrowiem, bezsenność, zwiększone używanie substancji psychoaktywnych, przemoc
domowa, oraz () wskaźników wrażliwości (takie jak istniejące wcześniej warunki fizyczne lub
psychologiczne zwiększające wrażliwość na stres). Konieczna jest ścisła współpraca środowiska
medycznego z badaczami reprezentującymi nauki behawioralne i społeczne. W łagodzeniu lę-
ków u osób, które dobrze radzą sobie z pandemią, kluczową rolę odgrywa komunikacja (więcej
w raporcie Kossowska et al., ) oraz psychoedukacja, czyli dostarczanie informacji na temat
tego jak żyć w pandemii, jak radzić sobie ze stresem (zob. inicjatywę Instytutu Psychologii UJ
https://psychologia.uj.edu.pl/kwarantanna/nie-jestes-sam-a). Grupy wrażliwe z kolei powinny
mieć zapewniony dodatkowo stały dostęp do opieki specjalistycznej zapewniającej zarówno
wsparcie psychologiczne, jak i odpowiednie leczenie. Badania pokazują, że znakomitym narzę-
dziem, za pomocą którego można skutecznie dostarczać wsparcia potrzebującym są interwencje
zdalne lub cyfrowe (telemedycyna, telepsychologia).
STAN OBECNY
30
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
.. Gospodarcze skutki epidemii COVID- w Polsce. Kryzys gospodarczy, który jest skut-
kiem pojawienia się przed siedmioma miesiącami nowej jednostki chorobowej, objął prawie
wszystkie kraje na kuli ziemskiej. Będzie on więc najrozleglejszą i najdotkliwszą plagą społecz-
no-gospodarczą, co najmniej od czasu Wielkiego Kryzysu z lat ‒.
Po trzydziestu latach nieprzerwanego wzrostu gospodarczego ten kryzys dotknął także nasz
kraj. Produkt Krajowy Brutto zmniejszył się w II kwartale r. o ‒%, a na koniec PKB
w Polsce spadnie o .% w stosunku do roku poprzedniego. Prognozy te należy rozpatrywać
w porównaniu do prognoz sprzed pandemii, które wskazywały na wzrost na poziomie .%
– realnie polska gospodarka skurczy się więc o ok. %. Prognozy na rok pokazują wzrost
o .%, co oznacza, że po pandemii COVID- Polska gospodarka nie wróci szybko na po-
przednią ścieżkę wzrostu. Jest to zgodne z tym, co w kwietniu r. prognozowali ekonomiści
Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN Paweł Bukowski i Wojciech Paczos:
„Mechaniczne straty z miesięcznej hibernacji to nie mniej niż , proc. rocznego PKB. Im
dłuższy okres hibernacji, tym straty będą większe – poza zwykłym sumowaniem pojawią
się dodatkowe efekty związane z jednej strony z niepewnością i potrzebą oszczędzania,
z drugiej strony z efektem domina (straty w kolejnych branżach), a także z bankructwa-
mi i bezrobociem. W przypadku trzech miesięcy hibernacji straty mogą sięgnąć nawet
proc. rocznego PKB.”
Powyższe prognozy, dane z rynku pracy i stan budżetu państwa wskazują na to, że obecna
sytuacja może być początkiem głębszego załamania gospodarczego, którego będziemy świadkami
w kolejnych miesiącach, a nawet latach.
Należy pokreślić, że przytoczone prognozy wzrostu gospodarczego zakładają optymistyczny
scenariusz, w którym począwszy od lipca r. pandemia przestaje wpływać negatywnie na go-
spodarkę. Nie uwzględniają zatem wpływu niepewności, dystansowania społecznego i możliwej
drugiej fali pandemii w drugiej połowie roku.
We wczesnej fazie epidemii COVID- w Polsce (w połowie marca br.) zastosowano radykalną
terapię w postaci powszechnego zamrożenia (lockdown) prawie całej gospodarki. Ograniczyło
to znacznie rozprzestrzenianie się epidemii. Doświadczenie wiosennego zamrożenia gospodarki
wskazuje, że w przypadku drugiej fali na jesieni zamrożenie powinno być raczej zróżnicowane
terytorialnie i branżowo, bowiem zakres epidemii był i ciągle jest w Polsce przestrzennie zróżni-
cowany. Lokalne zamrożenia gospodarek są jednak możliwe tylko wtedy, gdy służby epidemiczne
są w stanie wykonywać reprezentatywne testy populacji na masową skalę.
Zamrożenie gospodarki groziło wystąpieniem fali bankructw i bezrobocia, co groziło dłu-
gotrwałą recesją. Stąd działania administracji publicznej znane pod nazwą kolejnych „Tarcz
Antykryzysowych”. Były to działania kosztowne, ale konieczne i zgodne z tym, jak na kryzys
reagowały inne kraje rozwinięte. Środki pomocowe finansowane są kosztem nie tylko deficytu
budżetowego, ale również za pośrednictwem Polskiego Funduszu Rozwoju (PFR) i Banku Go-
spodarstwa Krajowego (BGK), które wchodzą w skład sektora finansów publicznych, jednak
nie wlicza się ich do oficjalnego deficytu budżetowego. Rząd w nowelizacji budżetu ogłosił,
że deficyt budżetowy w r. sięgnie mld zł. Do tego należy dodać dług, który do końca
mogą wyemitować PFR i GBK wielkości mld zł. Dług publiczny liczony metodą europejską
(uwzględniający cały sektor publiczny) wyniesie w tym roku %, a w przyszłym %, przekroczy
więc przewidziany w Konstytucji RP, dopuszczalny pułap % PKB. O ile nie nastąpi druga fala
pandemii i konieczność dalszego zwiększania wydatków, to biorąc pod uwagę, że ryzykowność
polskiego długu nie rośnie, jest to wielkość uznawana przez rynki finansowe za wciąż stabilną.
Dane spływające z rynku pracy są niepewne. Oficjalna stopa bezrobocia wg GUS w lipcu
r. wyniosła .%, []. Tymczasem stopa bezrobocia według Badania Aktywności Ekono-
micznej Ludności (BAEL) – badań ankietowych, które przyjmują definicję zgodną z metodolo-
gią Międzynarodowej Organizacji Pracy – wyniosła „jedynie” .%. Istotnym jest, że w trakcie
pandemii wiele osób, które straciło pracę nie poszukiwało jeszcze nowej – takie osoby wedle
obowiązującej definicji nie są klasyfikowane jako bezrobotne, tylko jako nieaktywne zawodowo.
Również ci, którzy w trakcie badania byli na wypowiedzeniu są wciąż, według definicji, klasy-
fikowani jako zatrudnieni. Dużo gorsze wyniki z rynku pracy podaje wykonane w czasie czę-
ściowego zamrożenia gospodarki, wedle tej samej metodologii co BAEL, badanie „Diagnoza+”
prowadzone przez cztery niezależne ośrodki naukowe. Badanie pokazuje, że stopa bezrobocia
ZROZUMIEC COVID-19 STAN OBECNY
31 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
w czerwcu r. wyniosła .%. Prognozy Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF)
pokazują, że na koniec r. stopa bezrobocia w Polsce wyniesie prawie %, a na koniec r.
%, co sugeruje dla Polski fatalny scenariusz „jobless recovery”, czyli wzrostu gospodarczego
bez kreacji miejsc pracy.
Dramatyczne pogorszenie sytuacji finansowej odnotowywane jest w prawie całym sektorze
publicznym, w tym w służbie zdrowia, samorządach lokalnych, edukacji, kulturze, transporcie
publicznym i wielu innych. Te części naszej gospodarki i życia społecznego mogą znaleźć się
niedługo w sytuacji zagrażającej funkcjonowaniu państwa i społeczeństwa.
Unia Europejska podjęła decyzję o przeznaczeniu olbrzymiej kwoty mld euro na pomoc
krajom członkowskim w walce z obecnym kryzysem i jego skutkami. Polska może wykorzystać
znaczną część tej sumy, o ile przestrzegane będą w naszym kraju zasady praworządności i inne
traktatowe wartości UE.
4. Prognozy i zalecenia
. Sezon jesienno-zimowy
Sezon najprościej zdefiniować jako porę roku, okres kiedy odbywa się określony rodzaj ak-
tywności lub na który przypadają szczególne korzystne warunki do działania. Z perspektyw y
zdrowia w yróżnia się sezony sprzy jające aktywności określonych patogenów, często połączone
z sezonowymi zmianami pór roku. Wiąże się to bezpośrednio z warunkami bioklimatyczny-
mi, czyli indywidualną reakcją organizmu człowieka na warunki termiczne i wilgotnościowe,
w miejscu w którym przeby wa. I tak dla przykładu różne osobniczo będzie odczuwanie tempe-
ratury -
o
C przy pogodzie bezwietrznej, o niskiej wilgotności oraz tej samej temperaturze przy
silnym wietrze. Na indywidualne odczucia i komfort termiczno-wilgotnościowy oddziałuje
również częstotliwość zmian warunków pogodowych oraz częstość i gradient zmiany tempe-
ratury i wilgotności np. przemieszczając się między pomieszczeniami i otwartymi przestrze-
niami. Osobniczo, za dostosowanie się do zewnętrznych warunków termicznych odpowiada
mechanizm termoregulacji.
W warunkach Polski, zmienność generalnych warunków bioklimatycznych podąża za zmia-
nami sezonowymi pór roku. Z uwagi na położenie kraju w strefie klimatu umiarkowanego cie-
płego przejściowego, wyróżnia się pór roku, wyznaczonych w oparciu o kryterium termiczne:
() przedwiośnie, temperatura średnia w wieloleciu w przedziale ‒
o
C, () wiosna, temperatura
średnia w wieloleciu w przedziale ‒oC, () lato, temperatura średnia w wieloleciu powyżej
oC, () jesień, temperatura średnia w wieloleciu w przedziale ‒oC, () przedzimie, tem-
peratura średnia w wieloleciu w przedziale ‒oC, () zima, temperatura średnia w wieloleciu
poniżej oC. Poszczególne pory roku cechuje zróżnicowana wilgotność oraz wietrzność, co jest
dodatkową zmienną w odczuwaniu temperatury powietrza. Dodatkowymi, antropogenicznymi
składowymi odczuwanej pogody są warunki tworzone w obszarach silnie zurbanizowanych,
gdzie duża zawartość aerozoli w powietrzu sprzyja podwyższonej wilgotności oraz występowa-
niu mgieł i zamgleń, spełniających parametry typowe dla smogu.
Ze zdrowotnego punktu widzenia, dla rozwoju różnego rodzaju infekcji układu oddechowe-
go określanych jako tzw. sezonowe (m.in. grypa, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc), szczegól-
nie korzystne są warunki pogodowe zapewniające umiarkowaną temperaturę powietrza i jego
wysoką wilgotność. Patogeny osiągają wówczas optimum możliwości rozpowszechniania się,
w tym w warunkach, kiedy aktywność społeczna przenosi się do zamkniętych, ogrzewanych
pomieszczeń. Duży gradient termiczny i wilgotnościowy między pomieszczeniami a warunkami
zewnętrznymi sprzyja rozregulowaniu procesu termoregulacji, co z reguły prowadzi do wychło-
dzenia organizmu i ułatwia transmisję osobniczą patogenów. Warunki sezonowej zmienności
temperatury powietrza oraz wilgotności mają wpływ również na możliwość transmisji wirusa
SARS-CoV-, w tym w warunkach koinfekcji.
Transmisja a temperatura i wilgotność
Wirus SARS-CoV- wbrew nadziejom nie okazał się wirusem sezonowym i nie zniknął jak
SARS-CoV w roku. Wpływ zmieniającego się klimatu okazał się być zbyt słaby, aby za-
hamować transmisję wirusa. Nie oznacza to jednak, że zmiana pogody nie miała żadnego
PROGNOZY I ZALECENIA
32
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
wpływu na przebieg pandemii. Dostępne badania sugerują, że wraz ze wzrostem temperatury
i wilgotności wzrasta szansa na zarażenie. Malki i współpracownicy pokazują, że transmisja
jest w dużym stopniu zależna od temperatury, nasłonecznienia (ekspozycja na światło UV)
i wilgotności. Można więc spekulować, że przy zachowaniu takich samych zasad dotyczących
dystansu oraz higieny i izolacji, liczba przypadków zacznie wzrastać wraz ze zmianą pogody
jesienią. Niektórzy autorzy sugerują wręcz ocenę ryzyka w oparciu o prognozy pogody, nale-
ży jednak pamiętać, że rozwój epidemii wiosną była bardzo dynamiczny i zależny od wielu
czynników, a realna korelacja między porą roku a przebiegiem pandemii będzie dostępna
po analizie pełnego sezonu.
Ogólny stan zdrowia i stan układu oddechowego
Zakażenie wirusem SARS-CoV- może przebiegać bezobjawowo, ale może też charakteryzo-
wać się szerokim spektrum objawów, począwszy od przeziębienia i objawów grypopodobnych
po zagrażające życiu zapalnie płuc, lub wręcz chorobą ogólnoustrojową, gdzie uszkodzone
zostają różne organy. Wiemy, że istnieją czynniki ryzyka u osób zarażonych, które predysty-
nują do ciężkiego przebiegu – wiek, nadwaga, cukrzyca i inne. Z drugiej jednak strony należy
zwrócić uwagę, że ogólny stan zdrowia w okresie jesienno-zimowym ulega pogorszeniu, co jest
związane z szeregiem czynników, zaczynając od uboższej diety, mniejszej ekspozycji na słońce
i koinfekcji, po zmniejszenie wydolności układu oddechowego spowodowane suchym powie-
trzem w ogrzewanych domach oraz zimnym powietrzem na zewnątrz.
Koinfekcje
Choroby układu oddechowego bardzo często są efektem równoczesnego zakażenia kilkoma
różnymi wirusami, bakteriami lub grzybami. Od dawna już wiadomo, że poszczególne patogeny
ściśle ze sobą oddziałują, hamując lub promując koinfekcje. Aby podkreślić znaczenie takich
interakcji warto wspomnieć, że większość ofiar grypy hiszpanki lat temu była spowodowana
wtórnymi zakażeniami bakteryjnymi. Również w przypadku koronawirusów koinfekcje u ludzi
są niezwykle częste.
W przypadku COVID- dostępne dane są stosunkowo ograniczone, ponieważ badanie
koinfekcji jest trudnym i wymagającym procesem, a dostępna literatura jest niepełna ze wzglę-
du na brak danych dotyczących sezonu jesiennego. Jednak już teraz część raportów sugeruje,
że koinfekcje mogą być powiązane z wysoką śmiertelnością COVID-. W niektórych przypad-
kach stratyfikacja grupy pod względem przebiegu pokazuje, że u pacjentów z ciężką postacią
choroby odsetek koinfekcji jest najwyższy. Jednocześnie, u osób zakażonych wirusem częstość
występowania równoczesnych zakażeń innymi wirusami i bakteriami wydaje się nie odbiegać
od normy. Sugeruje to, że zakażenia innymi patogenami nie zwiększają ryzyka zakażenia SARS-
-CoV-, jednak mogą mieć wpływ na przebieg choroby i w okresie jesienno-zimowym mogą
zmienić obraz choroby.
Zanieczyszczenie powietrza
Zanieczyszczenie powietrza jest jednym z głównych czynników, które wpływają na stan naszego
układu oddechowego. Samo w sobie zanieczyszczenie może prowadzić do rozwoju chorób, ale
również nasilać przebieg innych schorzeń. Już na początku pandemii badania epidemiologiczne
wskazywały, że istnieje korelacja pomiędzy zanieczyszczeniem powietrza a przebiegiem choroby
i epidemii. Należy jednak pamiętać, że jest to analiza z wieloma zmiennymi, a zanieczyszczenie
powietrza koreluje również z gęstością zaludnienia i czasami rozróżnienie wpływu różnych
czynników może być niemożliwe.
Możliwe scenariusze
Stworzenie predykcji rozwoju epidemii w sezonie jesienno-zimowym utrudnia niepewność
dotycząca roli dzieci i młodzieży w szerzeniu wirusa, stopnia przestrzegania zaleceń noszenia
maseczek, higieny oddechowej, higieny rąk i utrzymywania dystansu społecznego również
w miejscach pracy oraz niepewność dotycząca wydolności systemu testowania i izolacji, czy
kwarantanny.
W scenariuszu optymistycznym, zakładając niską zakaźność dzieci oraz pilniejsze przestrze-
ganie zaleceń np. związane z większą liczbą infekcji górnych dróg oddechowych w otoczeniu,
liczba zakażeń SARS-CoV- nie będzie narastać – można zakładać stały efektywny współczynnik
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
33 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
reprodukcji (R) na poziomie <,. Przestrzeganie zaleceń dystansowania, to również mniejsza
zachorowalność na grypę, zatem mniej osób z objawami, które mogą wskazywać na COVID-
i wymagają testowania, a co za tym idzie – zapewnienie wydolności systemu testowania i kwa-
rantannowania.
W scenariuszu mniej optymistycznym, nadal zakładając niską zakaźność dzieci, ale mniej
pilne przestrzeganie zaleceń należy spodziewać się wybuchów lokalnych ognisk zachorowań,
tak jak ma to miejsce obecnie. Niektóre ogniska udaje się wygasić, ale w przypadku większych
ognisk, ognisk wykrytych z opóźnieniem dochodzi do licznych zachorowań wtórnych, wtór-
nych drugorzędowych i utrwalenia transmisji lokalnej na wyższym poziomie. Zwiększona liczba
zachorowań, nawet przy ustabilizowanej dynamice, to większe obciążenie dla służb zdrowia
publicznego i ryzyko niewydolności systemu. Z kolei przekroczenie możliwości systemu testo-
wania wpływa na opóźnienia w rozpoznaniu ognisk limitując skuteczność lokalnych działań
przeciwepidemicznych.
Scenariusz pesymistyczny zakłada zakaźność dzieci podobną do zakaźności dorosłych, po-
dobnie jak ma to miejsce w przypadku grypy. W ciągu kilku tygodni od początku roku szkolnego
można spodziewać się ognisk w placówkach edukacyjnych zwłaszcza na terenach, na których
już obecnie obserwuje się zwiększoną zapadalność, a przypadki nie są związane z rozpoznanym
ogniskiem. Drugim elementem ryzyka jest brak przestrzegania zaleceń dystansowania i noszenia
maseczek, biorąc pod uwagę, że z przyczyn pogodowych, w okresie jesienno-zimowym ludzie
częściej przebywają w przestrzeniach zamkniętych, gdzie ryzyko transmisji jest wielokrotnie
wyższe. W tym scenariuszu możliwości Inspekcji Sanitarnej najprawdopodobniej zostałyby
szybko przekroczone skutkując szybkim wzrostem liczby zachorowań.
. Przygotowania do sezonu jesienno-zimowego
Zagrożenia w sezonie jesienno-zimowym
Po rozluźnieniu restrykcji w lecie zapadalność na COVID- wykazuje trend wzrostowy, a wskaź-
nik R kształtuje się na poziomie ,. Co więcej, jesienią, możemy się spodziewać zwiększonej
dynamiki, a więc wzrostu wskaźnika R, związanej z częstszym przebywaniem ludzi w zamknię-
tych pomieszczeniach i z otwarciem placówek edukacyjnych. Zwiększona dynamika jest jednym
z zagrożeń w nadchodzącym sezonie: przy R powyżej , epidemia jeszcze w tym roku przekro-
czy wydolność ochrony zdrowia. Na ogólnokrajowy wskaźnik składają się lokalnie występujące
ogniska. Słabością naszych działań przeciwepidemicznych może okazać się opóźnienie w ich
wykrywaniu. Już obecnie w przypadku jednego na cztery rozpoznania nie udaje się ustalić jed-
noznacznie powiązania epidemiologicznego. Wskazuje to na braki w testowaniu. Również me-
dia przekazują liczne doniesienia, że obecny system kierowania na test, poboru próbek i badań
laboratoryjnych nie pokrywa w pełni istniejącego zapotrzebowania, choćby w zakresie badania
osób z objawami COVID-, co jest uznanym międzynarodowo standardem. Z powodu często
podobnego przebiegu klinicznego grypy i COVID-, zapotrzebowanie to jesienią z dużą pew-
nością znacznie wzrośnie. Aby temu podołać możliwości systemu muszą zostać zwiększone,
i to nie tylko w zakresie bazy laboratoryjnej. Brak jednolitych, udokumentowanych kryteriów
testowania sprawia, że istnieje w tym zakresie pewna dowolność. Zarówno częstość testowa-
nia, jak i grupy, które tym testom podlegają, mogą różnić się pomiędzy regionami. W efekcie
na podstawie rejestrowanej liczby nowych rozpoznań trudno jest stwierdzić, w jakim stopniu
wirus krąży w danej społeczności, i czy wystąpiły w niej ogniska zachorowań. A jest to informa-
cją niezbędną w celu lokalnego kształtowania działań przeciwepidemicznych. Poza bieżącym
monitorowaniem testowania pomocne w ustaleniu lokalnej sytuacji mogą być badania środo-
wiskowe (ścieków), oraz badania seroprewalencji.
Problemy zdrowotne, z którymi mierzy się służba zdrowia, to oczywiście nie tylko COVID-.
Zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną podlega znacznym wahaniom sezonowym i tradycyjnie
osiąga najwyższy poziom zimą. Znacząca koncentracja funkcjonowania służby zdrowia na CO-
VID- wpłynie na ograniczenie możliwości opieki nad pacjentami z innymi chorobami. Będzie
to prawdopodobnie skutkować zwiększeniem liczby przypadków niedostatecznie kontrolowa-
nych chorób przewlekłych lub chorób niezdiagnozowanych. Już obecnie widoczne są skutki
utrudnień w realizacji podstawowych świadczeń dla chorych z chorobami przewlekłymi jak
np. cukrzyca, czy chorych z nowotworami. Zapewnienie ciągłości opieki medycznej dla osób
cierpiących na inne choroby musi pozostać priorytetem w nadchodzącym sezonie.
PROGNOZY I ZALECENIA
34
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Otwarcie placówek edukacyjnych
Nadal istnieją kontrowersje w zakresie roli dzieci w transmisji wirusa. U dzieci częściej notuje
się przebieg bezobjawowy i część badań wskazuje, że są one rzadziej źródłem zakażenia dla
dorosłych. Niemniej udokumentowano ogniska w grupach dzieci oraz transmisję od dziecka
do pozostałych domowników. W kwestii powrotu uczniów do szkół nie powinno się więc zakła-
dać, że funkcjonowanie szkół będzie takie jak przed wybuchem epidemii lub jedynie lekko zmo-
dyfikowane. Szkody związane z tym, że dzieci miałyby nie pójść do szkoły są istotne. Nie chodzi
tu tylko o straty gospodarcze, związane z koniecznością pozostawania rodziców z mniejszymi
dziećmi w domu, ale także o straty zdrowotne (nadwaga, depresje, stany lękowe, urazy w śro-
dowisku domowym) i rozwojowe u dzieci. Dlatego do ponownego zamykania szkół powinno
dochodzić jedynie w ostateczności i tylko na obszarach z niekorzystną sytuacją epidemiczną.
Natomiast powszechny powinien być obowiązek noszenia maseczek w szkołach, przynajmniej
wśród starszych dzieci. W scenariuszu zwiększonej lokalnej transmisji do tego zalecenia powinno
dojść zwiększenie dystansu między ławkami uczniów, wydzielenie grup uczniów, którzy mogą
kontaktować się ze sobą, ale nie pomiędzy grupami, oddelegowanie nauczycieli do konkretnych
klas (brak transmisji rozszerzonej przy zakażeniu nauczyciela), ograniczenie poruszania się
uczniów w przestrzeni wspólnej (np. asynchroniczne przerwy), wietrzenie pomieszczeń w ciągu
dnia i dezynfekcja ławek, klamek oraz przedmiotów wspólnych po zajęciach.
Nadzór sanitarny powinien starannie śledzić sytuację zdrowotną w szkołach, ale także w ro-
dzinach uczniów, nauczycieli i obsługi technicznej, a wykrycie w szkole przypadku COVID-
powinno skutkować wszczęciem opracowanej z góry procedury sanitarnej, uzgodnionej na po-
ziomie lokalnym pomiędzy władzami oświatowymi, inspekcją sanitarną, a dyrektorami po-
szczególnych szkół. Szkoły, które funkcjonują w regionach o stosunkowo wysokim nasileniu
epidemii, i które nie mogą sprostać surowemu reżimowi sanitarnemu przedstawionemu powyżej
powinny przejść na system zajęć zdalnych. Władze oświatowe już teraz powinny opracowywać
zalecenia, które powszechnie obowiązywałyby w szkołach zależnie od scenariusza. Wytyczne
powinny mieć charakter algorytmu postępowania w konkretnych przypadkach, co pozwoli za-
chować maksymalną funkcjonalność, przy szybkiej reakcji na zdarzenia lokalne lub regionalne.
Szczepienia na grypę
Wraz z nastaniem jesieni (przełom listopada i grudnia), rozpoczną się w Polsce masowe zacho-
rowania na grypę, z apogeum w lutym i marcu. Chociaż obecnie krążący szczep grypy jest mniej
niebezpieczny niż SARS-CoV-, grypa jest niebezpieczną chorobą zagrażającą życiu, której
przejście może pozostawić trwałe ślady na naszym zdrowiu. Jest mało danych dotyczących ko-
infekcji wirusa SARS-CoV- z wirusem grypy oraz wpływu wcześniejszych zakażeń na przebieg
choroby. Możliwe, że wirusy będą działały synergistycznie, co drastycznie zwiększy śmiertelność
również u osób młodszych. Równocześnie, odróżnienie grypy od SARS-CoV- jest praktycznie
niemożliwe w początkowej fazie, dlatego grypa może sprawić, że obłożenie szpitali oraz jedno-
stek diagnostycznych przekroczy ich możliwości. Doprowadzi to do paraliżu służby zdrowia,
a w efekcie całego kraju.
Grypa jest jedną z niewielu chorób dróg oddechowych, na które dostępna jest szczepionka.
Ponieważ wirus ten jest bardzo zmienny, co roku opracowywana jest szczepionka dopasowana
do obecnie krążących szczepów. W obecnym sezonie szczepionka pojawi się we wrześniu. Ze
względu na niebezpieczeństwo związane z wirusem SARS-CoV-, kluczowe jest, aby jak najwięk-
sza liczba osób zaszczepiła się na grypę. Pozwoli to zwiększyć szansę na pomoc dla pacjentów
krytycznie chorych.
Współpraca – Europa
By uniknąć zaburzeń funkcjonowania związanych z restrykcjami, jak wiosną r., Komi
-
sja Europejska (KE) wskazuje jako priorytet zharmonizowane pomiędzy krajami testowanie
w kierunku SARS-CoV-, śledzenie kontaktów (również przez interoperacyjne aplikacje) i nad
-
zór epidemiologiczny. Ponadto finalizowane są uzgodnienia z koncernami farmaceutycznymi
w sprawie centralnego zakupu szczepionek dla wszystkich krajów UE, a lipca r. KE
podpisała kontrakt zabezpieczający dostawy leku remdesivir. Scentralizowane zakupy są obecnie
realizowane również dla środków ochrony osobistej, respiratorów i wyposażenia laboratoryjnego.
Ścisła współpraca dotyczy również środowisk naukowych. W samym programie Horizon
realizowanych jest międzynarodowych projektów badawczych. Zwalidowane dane
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
35 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
dostarczane przez desygnowane instytucje krajowe (w Polsce: Narodowy Instytut Zdrowia
Publicznego – PZH) i analizy dotyczące występowania COVID- w Europie są prezentowane
przez Europejskie Centrum Zapobiegania i Zwalczania Chorób.
. Społeczeństwo
Druga fala a rozluźnienie: kwestia zaufania
Raport nasz przygotowujemy w specyficznym okresie. Ścierają się w nim dwa trendy. Z jednej
strony epidemia wcale nie wygasa, liczba dziennie raportowanych nowych przypadków przekra-
cza wcześniejsze maksima. Z drugiej strony, społeczeństwo po początkowym dostosowaniu się
do rygorów, po serii nie do końca spójnych komunikatów władz (szczególnie w okresie kampanii
wyborczej) nie wydaje się być gotowe na akceptację powrotu do obostrzeń. Tak właśnie tzw.
„druga fala” epidemii styka się ze społecznym rozluźnieniem. Nie jest to zetknięcie bezpieczne.
W takim okresie szczególnego znaczenia nabiera kwestia zaufania do różnych źródeł informa-
cji nt. COVID-. Ono bowiem ma istotny wpływ na kształtowanie wzorów zachowań i reakcji
społecznych oraz indywidualnych. Jak wynika z międzynarodowych badań zrealizowanych
przez grupę YouGov, Polska lokuje się najniżej spośród badanych krajów, gdy chodzi o zaufanie
do mediów, rządów, specjalistów opieki zdrowotnej oraz do przyjaciół i rodziny (choć w tym
ostatnim przypadku ufamy nieco bardziej niż Niemcy i Amerykanie). To nie dziwi i potwier-
dza znany od lat niski poziom społecznego kapitału zaufania w Polsce. Ale nawet mimo tego
zaskakujące jest, że jesteśmy jedynym krajem, w którym, jak piszą Autorzy, specjaliści opieki
Tabel a 3
Czyim informacjom nt. COVID-19 ludzie ufają?
(jak bardzo ufasz temu, co każda z poniższych grup mówi o sytuacji COVID-19?% osób,
które odpowiedziały „całkowicie ufam” lub „w pewnym stopniu ufam”)
ŹRÓDŁO: DA NE WG YOUGOV,
HTTPS://YOUGOV.CO.UK/TOPICS/INTERNATIONAL/ARTICLES-REPORTS/2020/05/18/INTERNATIONAL-COVID-19-TRACKER-UPDATE-18-MAY
PROGNOZY I ZALECENIA
36
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
zdrowotnej nie są grupą, której informacjom ufa się najbardziej. Rodzina i przyjaciele są uwa-
żani za bardziej wiarygodnych. To koresponduje z obserwacjami na temat znaczenia lokalnych
więzi o charakterze mikrospołecznym w Polsce. Chcesz trafić z zaleceniami do świadomości
Polaków – przekonaj przede wszystkim ich przyjaciół i rodziny; można by powiedzieć z pewną
przesadą. I jest to zarówno wyzwanie, jak i szansa na tworzenie systemu skutecznych zaleceń.
Co prawda, jak zwraca uwagę Paweł Marczewski () przewaga osób bliskich nad ekspertami
w kwestii wiarygodności nie jest zjawiskiem nowym, lecz z pewnością nabiera dodatkowego
znaczenia w sytuacji epidemii.
Paweł Marczewski ( r.) w swym opracowaniu na temat relacji między zaufaniem spo-
łecznym a epidemią analizuje dokładnie ów związek. Szczególnie dwie konkluzje. Jego studium
wydaje się szczególnie ważne z punktu widzenia zachowań społecznych w czasie epidemii:
1.
Istnieją poglądy, że częsta w Polsce nieufność wobec innych może być funkcjonalna
wobec zaleceń społecznego dystansowania się. Autor jednakże zwraca uwagę, iż pozy-
tywne oddziaływanie owej nieufności jest ograniczone. Zawodzi ona bowiem, gdy zale-
cenia wykraczają już poza dystansowanie się i izolację, a zaczynają dotyczyć podejmo-
wania działań wymagających współpracy. Wówczas deficyt zaufania staje się przeszkodą.
Upraszczając, niski poziom zaufania do innych i do instytucji może być „przydatny”, gdy
chodzi o zalecenia negatywne (czego nie robić), a zawodzi, gdy chodzi o działania pozy-
tywne, zakładające kooperację.
2.
Brak zaufania do instytucji i usług publicznych, w tym do systemu opieki zdrowotnej
wynika zdecydowanie bardziej z niskiej oceny ich jakości niż związany jest z jakimiś
cechami respondentów (np. poziom wyksztalcenia, poziom dochodów).
W sumie widać, że rola wiarygodności i zaufania jest tu kluczowa. Raz jeszcze okazuje się,
że ulokowanie go głównie na poziomie lokalnym, w mikrostrukturach życia zbiorowego bar-
dziej niż w formalnych instytucjach na poziomie państwa jest zarówno wyzwaniem, jak i szansą.
Szansy tej szczególnie można upatrywać w zaufaniu do instytucji poziomu lokalnego (np. władze
lokalne), które mogą być wiarygodnym źródłem polityk i zaleceń publicznych.
Orientacje i zachowania społeczne a dynamika epidemii: konsekwencje dla zaleceń
Skuteczność wszelkich zaleceń dotyczących społecznych zachowań w trakcie epidemii zależy
w dużym stopniu od postrzeganego poziomu zagrożenia indywidualnego. Poniżej przedstawiamy
wykres ukazujący związek pomiędzy pewnymi postawami wobec epidemii odzwierciadlającymi
poczucie zagrożenia, a dziennymi liczbami nowych zakażeń w Polsce w tych okresach, w których
badano wspomniane postawy.
Ryc. 14
Dynamika epidemii
i postaw wobec niej
ŹRÓDŁ O:
DANE NT. OPINI I Z BADANIA
ZREALIZOWANEGO PRZEZ
ZESPÓŁ C ENTRUM STUDI ÓW NAD
DEMOKRACJĄ UNIWERSYTETU SWPS,
POD KIERUNKIEM R. MARKOWSKIEGO.
TREŚĆ PY TAŃ: „KTÓRY Z PO NIŻSZYCH
OPISÓW ROZW OJU TEJ EPIDEMII
W POLSC E W CIĄGU NAJBLI ŻSZYCH
DWÓCH-TRZECH MIESIĘCY
WYDAJ E SIĘ PANU (I) NAJBA RDZIEJ
PRAWDOPODOBNY?”. PODANO
ODSETK I ODPOWIEDZI „NA JGORSZE
JESZCZE P RZED NAMI” OR AZ: „JAK
RZĄD Z ACHOWUJE SIĘ WZGL ĘDEM
TEJ EPIDE MII?”. PODANO ODS ETKI
ODPOWIEDZI „REAGUJĄ PRZESADNIE
– SIEJĄ NIEPOTRZEBNIE PANIKĘ”.
DANE NT ŚRED NIEJ LICZBY NO WYCH
ZAKA ŻEŃ: COVID-19 DATA REPOS ITORY
BY THE CENT ER FOR SYSTEM S SCIENCE
AND ENGINE ERING (CSSE) AT JOHNS
HOPKINS UNIVERSIT Y,
HTTPS://GITHUB.COM/
CSSEGISANDDATA/COVID-19
Najgorsze przed nami
Rząd przesadza
Dzienna liczba nowych zakażeń (średnia z dni, w których przeprowadzono dany sondaż)
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
37 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Z wykresu widać, że nie ma prostego, pozytywnego związku pomiędzy wzrostem zakażeń
a wzrostem poczucia zagrożenia. Ten ostatni analizujemy poprzez pytania dotyczące polityk
rządu („Rząd przesadza” i „Najgorsze jeszcze przed nami’). Widzimy nawet, że w okresie sporej
liczby zakażeń dziennych (między a maja) jest wyraźny spadek częstości przekonań, iż
„najgorsze przed nami” i wzrost częstości przekonań, iż „rząd przesadza”. Czyli, przekonania
ludzi na temat zagrożeń muszą zależeć od innych czynników niż raportowane wówczas pu-
blicznie dane o rozwoju epidemii. Kto wie, czy gdyby te analizy postaw nie dotyczyły jeszcze
późniejszych okresów, nie odnotowalibyśmy jeszcze bardziej zjawiska „rozwierania się nożyc”
pomiędzy stanem obiektywnym, a poczuciem zagrożenia. Owo poczucie zapewne w sporym
stopniu zależy od meandrów publicznych komunikatów na temat tego, czy epidemia nadal
jest groźna, czy tez już prawie pokonana. A z takimi nie do końca spójnymi komunikatami
mieliśmy w Polsce do czynienia szczególnie w okresie wyborczym. Jest to być może też reakcja
na pojawiające się rozluźnienia restrykcji, też nie do końca skorelowane pozytywnie z obra-
zem epidemii.
Trzeba też brać pod uwagę, że w sferze publicznej ostatniego okresu coraz wyraźniej widoczne
było, i jest nadal, formowanie się, oprócz racjonalnych poglądów opartych o twarde naukowe
dane, poglądów irracjonalnych, kwestionujących wręcz generalnie istnienie epidemii i stąd
podważających sensowność rozmaitych zaleceń. Poglądy te znajdują nie tylko wyraz w mediach
społecznościowych, ale też w publikacjach książkowych oraz w przygotowywanych akcjach
zbiorowych (protesty przeciw maseczkom, itp.). Można powiedzieć, że stają się coraz bardziej
zinstytucjonalizowaną częścią polskiego dyskursu publicznego w kwestii epidemii. Na tle starcia
tych „dwóch armii” – racjonalnej i irracjonalnej jest słabiej widoczna i trudna do dokładnego
określenia co do rozmiaru armia trzecia – ludzi co prawda nie kwestionujących epidemii, ale
ją jakoś lekceważących, przekonanych, że ich to nie dotyczy. To mniej zinstytucjonalizowana,
rozproszona, ale potencjalnie spora armia ludzi „noszących maseczki na brodzie”.
Wzajemna interakcja siły tych trzech grup aktorów zależy od wielu czynników. Jednym
z nich jest przygotowanie społeczeństwa na to, że poglądy racjonalne, oparte o dane empirycz-
ne mogą się zmieniać, szczególnie w okresie tak dynamicznego rozwoju epidemii. Jesteśmy nie
tylko w trakcie epidemii, ale też w trakcie naukowego poznawania mechanizmów jej rozwoju.
I tu różnice poglądów, o ile oparte o naukowe metody i prawdziwe dane, mają prawo się zmie-
niać. Na to opinia publiczna musi być przygotowana, aby nie dezawuować rezultatów dociekań
opartych o metody racjonalne. I zmiany te, nowe tezy, nie świadczą o nierzetelności badaczy
– są wynikiem nieustającej pogoni badaczy za dynamiką samego zjawiska epidemii.
Jednakże dla formowania się siły przewagi grupy poglądów racjonalnych zasadnicze zna-
czenie oprócz osiągnięć nauki, a także postawy i wiarygodności mediów ma postawa liderów.
O ile, z racji przedstawianych wcześniej powodów, wiarygodność liderów i instytucji central-
nych nie jest nadmiernie wysoka, potencjalną szansą na skuteczność zaleceń ochronnych są tu
liderzy lokalni, obdarzani większą wiarygodnością. To głównie samorządy, ale też i organi-
zacje pozarządowe. Ich rola wzrasta szczególnie wraz ze wzrostem rozproszonego i lokalnie
zróżnicowanego stanu i rozwoju epidemii. Dlatego za szczególnie istotne należy w obecnym
okresie uznać wyposażenie samorządów lokalnych, a także i organizacji pozarządowych
w odpowiednie instrumenty organizacyjne i finansowe do ochrony społeczeństwa przed
skutkami epidemii.
. Podsumowanie i zalecenia
.. Jak COVID- zagraża osobom różnych kategorii wiekowych? Trudno sobie wyobrazić
osobę pięćdziesięcioletnią bijącą rekord świata w biegu na sto metrów czy skoku wzwyż. To,
że osoby starsze nie biją rekordów nikogo nie dziwi, bowiem wiemy z obserwacji na przykład
naszych starszych znajomych, że z wiekiem sprawność, wydolność, koordynacja i refleks ciała
słabnie. W przypadku lekkoatletyki istotne jest stopniowe osłabianie układów: mięśniowego,
nerwowego i krążenia. Jest generalną regułą, że od uzyskania dorosłości sprawność wszystkich
układów naszego ciała się zmniejsza. Układ odpornościowy nie jest tu wyjątkiem i osoby starsze
gorzej sobie radzą ze stanami zapalnymi i infekcjami. Osoby starsze są także bardziej podatne
na różne stany chorobowe, bowiem nie tylko wspomniane powyżej układy tracą swoją spraw-
ność, ale także układ pokarmowy, hormonalny, moczowy itd. Dlatego osoby starsze są zwykle
schorowane i dlatego wśród osób starszych jest najwięcej ofiar śmiertelnych choroby COVID-.
PROGNOZY I ZALECENIA
38
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Jest to bardzo poważny problem społeczny, bowiem dotyka dużą część społeczeństwa. Według
danych statystycznych z r., , miliona osób w Polsce ma powyżej lat, co stanowi ,%
ogółu społeczeństwa. O tym, że często są to osoby schorowane dobitnie świadczą następujące
dane. Jeśli chodzi o układ krążenia, w Polsce hipercholesterolemia (znaczne przekroczenie norm
stężenia cholesterolu we krwi) dolega około mln osób, nadciśnienie tętnicze około mln osób,
choroba niedokrwienna serca około jednemu milionowi osób, a istotne klinicznie zaburze-
nia rytmu serca około , mln osób w wieku powyżej lat. Cukrzyca typu została wykryta
u , mln osób powyżej lat. Z chorobami nowotworowymi zmaga się według danych z r.
, tys. kobiet i , tys. mężczyzn powyżej lat. Jest to % i % wszystkich przypadków
tych chorób w Polsce. Poważnym problemem zdrowotnym występującym także u osób starszych
jest otyłość. Tak więc dołożenie zwykle już schorowanej osobie starszej dodatkowego problemu
zdrowotnego, jakim może być COVID-, może być bardzo groźne.
Dlatego też osoby starsze są w grupie największego ryzyka jeśli chodzi o COVID- i to one
powinny być objęte przez społeczeństwo największą troską, aż do momentu dostępności specy-
ficznej i efektywnej szczepionki. A więc przez jeszcze co najmniej kilka, a może nawet kilkanaście
miesięcy. Oznacza to, że nie tylko one, ale też osoby które mają z nimi bliski fizyczny kontakt
powinny zachowywać przez ten czas surową dyscyplinę sanitarną.
Jednak i dla osób beż uprzednich obciążeń zdrowotnych, a więc tych młodych i w średnim
wieku, COVID- może być chorobą groźną. W okresie zaraz po zarażeniu wirusem SARS
-
-CoV- choroba przebiega u nich zwykle bezobjawowo lub jej objawy są nikłe. Przypuszcza się
jednak, że jej późniejsze powikłania mogą być groźne. Od pojawienia się tej choroby minęło
zbyt mało czasu, aby w pełni ocenić tę kwestię.
Również u dzieci COVID- może doprowadzić do poważnego uszczerbku na zdrowiu. Cho-
roba u nich przebiega nietypowo, ale utrata węchu i smaku może u dzieci skutkować brakiem
łaknienia i poważnym wycieńczeniem lub odwodnieniem. Ciągle badane są długoterminowe
skutki zdrowotne COVID- u dzieci. Ponownie musimy przyznać, że od pojawienia się tej
choroby minęło zbyt mało czasu, aby w pełni ocenić tę kwestię.
.. Powszechne zalecenia w skali społeczeństwa. Po siedmiu miesiącach obcowania z wiru-
sem SARS-CoV- wiemy już, że do zakażania się tym koronawirusem oddechowym najczęściej
dochodzi w sytuacji dłuższego (typowo ponad minut) i bliskiego (odległość poniżej m)
kontaktu w pomieszczeniu zamkniętym z osobą już zakażoną. Szansę zakażenia się można
zmniejszyć starając się skrócić czas kontaktu, konsekwentnie utrzymując właściwy dystans
przestrzenny (co najmniej m), w rozmowie nie podnosząc głosu, a dodatkowo nosząc
na twarzy maseczkę, która starannie zakrywa usta i nos. Nie mniej ważne jest częste mycie
rąk i unikanie dotykania twarzy. W zamkniętych pomieszczeniach powyższe rygory sanitarne
powinny być surowo stosowane.
Powszechne noszenie maseczek budzi u niektórych osób opór. Powątpiewają one w to, że ma-
seczki ograniczają zakażanie się wirusem w istotny sposób. Za to z całym przekonaniem pod-
noszą groźne skutki ich noszenia, takie jak zatruciem dwutlenkiem węgla, przyczynianie się
do grzybicy dróg oddechowych, a w przypadku astmatyków – potęgowania kłopotów z oddy-
chaniem. Te obawy nie mają solidnych naukowych podstaw. To prawda, noszenie maseczki jest
uciążliwe, jednak musimy na nie przystać, bowiem liczne badania naukowe wskazują, że znacznie
ogranicza ono szansę na transmisję wirusa. Znacznie ogranicza to emisję wirusa przez usta i nos
osoby zarażonej i w mniejszym stopniu chroni osobę niezarażoną.
Szczególnie atakowane jest zalecenie noszenia maseczek przez dzieci, na przykład podczas
imprez publicznych czy zajęć szkolnych. Wspólne zalecenie Światowej Organizacji Zdrowie
(WHO) i Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF) z sierpnia r. jest
w tej kwestii jednoznaczne. Brzmi ono następująco:
„WHO zaleca, aby ludzie zawsze konsultowali się i przestrzegali praktyk rekomendowa-
nych przez lokalne władze w ich rejonach. Międzynarodowa i multidyscyplinarna grupa
ekspertów, utworzona przez WHO, dokonała przeglądu dowodów dotyczących COVID-
i transmisji wirusa przez dzieci, a także analizy ograniczonych dowodów dostępnych w za-
kresie stosowania maseczek przez dzieci. W oparciu o powyższe, jak również na podstawie
innych czynników, takich jak potrzeby psychospołeczne dzieci oraz ich skoki rozwojowe,
WHO oraz UNICEF wydały następujące zalecenia:
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
39 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Nie należy wymagać noszenia masek przez dzieci w wieku 5 lat i poniżej. Jest to zwią-
zane z bezpieczeństwem i ogólnym interesem dziecka oraz jego zdolnością do właściwego
użytkowania maseczki z minimalną pomocą.
WHO i UNICEF zalecają, aby decyzja co do noszenia maseczek przez dzieci w wieku
od 6 do 11 lat była podejmowana przy uwzględnieniu następujących czynników:
●istnienie rozległej transmisji w okolicy, w której dziecko przebywa
●zdolność dziecka do korzystania z maseczki w sposób bezpieczny i odpowiedni;
●
dostęp do maseczek, jak również możliwość prania i wymiany maseczek w różnego typu
miejscach (takich jak szkoły i punkty opieki nad dziećmi);
●należyty nadzór dorosłych oraz instruowanie dziecka, w jaki sposób należy maseczki
zakładać, zdejmować i bezpiecznie nosić;
Ryc. 15
Główne sposoby
przenoszenia się wirusa
SARS-CoV-2 między
osobami i wytłumaczenie
dlaczego utrzymywanie
właściwego dystansu
przestrzennego i
zakrywanie ust i nosa
maseczką znacznie
ogranicza ten proces
ŹRÓDŁO: M ATERIAŁY WŁA SNE PAN, AUTOR: JAN A KULMATYCK A
Zakażona osoba emituje
z ust i nosa: a) unoszący
się w powietrzu aerozol
i b) opadające
na powierzchnię drobiny
śliny lub wydzielin z nosa.
Drobiny te mają różne
rozmiary i im są one
większe tym opadają bliżej
osoby, która je emituje.
Większe drobiny mają też
zwykle większą zawartość
wirusów. Wyraźnie widać,
że skrócenie
przepisowego dystansu
przestrzennego
(na mniejszy niż 2 m)
pomiędzy osobami
sprawia, że większa liczba
drobin emitowanych
przez osobę zarażoną
dociera do osoby
niezarażonej. Maseczka
u osoby mówiącej
i zarażonej ogranicza
intensywność
bezpośredniego
strumienia aerosolu
i drobin w kierunku osoby
niezarażonej. Maseczka
zakrywająca nos i usta
również osoby słuchającej
jest dodatkową ochroną
przed transmisją wirusa.
PROGNOZY I ZALECENIA
40
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
●
potencjalny wpływ noszenia maseczki na uczenie się oraz rozwój psychospołeczny,
w konsultacji z nauczycielami, rodzicami/opiekunami lub usługodawcami medycz-
nymi;
●specyficzne miejsca i interakcje dziecka z innymi ludźmi obciążonymi wysokim ryzy-
kiem rozwinięcia poważnych chorób (np. seniorzy oraz osoby cierpiące na choroby
przewlekłe).
WHO oraz UNICEF zalecają noszenie maseczek przez dzieci w wieku 12 lat i powyżej
na tych samych zasadach co dorośli, zwłaszcza w sytuacjach, gdy nie są one w stanie za-
chować odstępu metra od innych osób oraz gdy w okolicy ma miejsce rozległa transmisja.”
Na wolnym powietrzu te rygorystyczne zalecenia, do których powinniśmy się stosować mogą
być nieco osłabione. Wiadomo bowiem, że na otwartej przestrzeni znacznie trudniej dochodzi
do transmisji wirusa. Według pewnych szacunków szansa na zakażenie podczas takiego same-
go kontaktu dwóch osób jest nawet dwudziestokrotnie mniejsza, gdy zachodzi on na otwartej
przestrzeni w porównaniu ze spotkaniem w pomieszczeniu zamkniętym, na dodatek źle wen-
tylowanym lub wietrzonym. Jednakże nawet w sytuacji spotkań na otwartym powietrzu po-
winno się zadbać o odpowiedni dystans (co najmniej m). Jeśli nie jest to możliwe, należy
sięgnąć po maseczki. Zdecydowanie powinno się też unikać w regionach o dużej intensyw-
ności występowania COVID- ceremonii religijnych (msze) czy rodzinnych (wesela czy
szumne imieniny, urodziny lub rocznice) i imprez publicznych (mecze sportowe, koncerty,
spektakle teatralne), które gromadzą wiele osób i podczas których nie sposób zachować
odpowiednich zaleceń sanitarnych. Dodatkowo, w trakcie takich zgromadzeń należy po-
wstrzymać się od bezpośrednich powitań, pożegnań, innych serdecznych gestów, ściskania
się, obejmowania się itd.
Zagrożenie zakażenia się SARS-CoV- powinno skłonić nas do zaszczepienia się przeciwko
sezonowej grypie i pneumokokom. Jednoczesne zarażenie się wirusami grypy i SARS-CoV- (ko-
infekcja) jest szczególnie groźne. Należy dołożyć wszelkich starań, aby tego uniknąć. Uprzednie
szczepienie przeciwko sezonowej grypie przyczynia się do tego, bowiem sprawia, że zarażenie
wirusem grypy jest szybko niwelowane przez nasz układ odpornościowy i nasz organizm może
walczyć tylko „na jednym froncie”. Szczepienie się w kierunku pneumokokom przeciwdziała
w dużym stopniu powikłaniom w czasie COVID-.
Szczepienia przeciwko grypie będą też chronić placówki zdrowia od zatorów związanych
z pojawieniem się w nich w sezonie jesienno-zimowym jednocześnie milionów osób ewentualnie
chorych na grypę (patrz Tab. „Grypa i podejrzenia zachorowań na grypę i wirusy grypopodobne
w sezonie epidemicznym /- /”) i tysięcy z podejrzeniem COVID-. Zadanie
rozróżnienia, która z tych dwóch chorób o podobnych początkowo objawach, może przypaść
w udziale danej osobie nie jest trywialne.
Tabel a 4
Grypa i podejrzenia zachorowań na grypę i wirusy grypopodobne w sezonie epidemicznym
2017/2019‒2019/2020
Sezon epidemiczny Zachorowania Zgony Skierowania do szpitali
2017/2018 5 337 619 48 18 320
2018/2019 4 675 043 150 17 499
2019/2020* 3 550 666 65 16 522
*dane do dnia 17.06.2020 r. ŹRÓDŁO: W OPRAC . BRYDAK L. B., 2 020 (WG NIZP-PZH)
Społeczne i gospodarcze konsekwencje dwuipółmiesięcznego (od połowy marca br. do końca
maja br.) zamrożenia gospodarki w Polsce okazały się bardzo poważne. Być może wprowadze-
nie tego zamrożenia w marcu br. było pochopne. Nasza wiedza o epidemii była jednak wtedy
znacznie uboższa niż dziś, a obawy przed niekontrolowanym rozwojem pandemii olbrzymie.
Tragiczna sytuacja np. w północnych Włoszech, czy pewnych regionach Hiszpanii napędzała te
obawy. Teraz, po kilku dodatkowych miesiącach obcowania z COVID- wiemy, że być może
należało wtedy sięgnąć przede wszystkim po wprowadzenie wyszczególnionych powyżej zale-
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
41 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ceń sanitarnych. Jednak w marcu br. nie tylko nie mieliśmy takiej wiedzy jak dziś, ale też nie
byliśmy techniczne gotowi na powszechne stosowanie takich zaleceń; np. dostępność maseczek
czy środków dezynsekcyjnych była wtedy ograniczona.
Bez wątpienia ponowne wprowadzenie zamrożenia w sezonie jesienno-zimowym, gdyby
sytuacja epidemiczna stała się wtedy bardzo zła, osłabiłoby jeszcze mocniej już nadwątloną
gospodarkę państwa, jak i kondycję finansową wielu firm i pracowników. Dlatego przed po-
nownym sięgnięciem do takiego sposobu walki z epidemią jak zamrożenie gospodarki, należy
wpierw sięgnąć po mniej drastyczne środki. Są nimi skrupulatne przestrzegane wyżej wspo-
mniane zalecenia sanitarne. Z doświadczeń innych krajów wynika, że przy dużej dyscyplinie
społecznej mogą one w wystarczający sposób stłumić epidemię i nie trzeba będzie wtedy sięgać
do powszechnego zamrożenia gospodarki.
.. Grupa największego ryzyka, osoby przewlekle chore +. Wśród osób dorosłych prze-
bieg COVID- staje się wraz z postępującym wiekiem coraz to bardziej groźny. Dzieje się tak
nie tylko z racji tego, że z wiekiem słabnie działanie układu odpornościowego, ale także dlatego,
że osoby te często zmagają się z chorobami przewlekłymi. Wyniki Europejskiego Badania Wa-
runków Życia Ludności (EU-SILC) z r. odnotowały, że w Polsce dwie trzecie (,%) osób
powyżej roku życia wskazało na długotrwałe problemy zdrowotne lub choroby przewlekłe.
Ciekawe pod tym względem były też wyniki Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia
z r. Prezentowano w nim dane dotyczące starszych osób (powyżej lat) w Polsce. Jak
wskazują wyniki tego badania, występowanie chorób czy dolegliwości przewlekłych stwierdzono
u większości starszych osób; tylko co deklarowała brak takich problemów. Wraz z wiekiem
poszerza się lista występujących chorób lub dolegliwości przewlekłych. Na osobę z grupy ‒
lat przypadało tylko , chorób lub dolegliwości przewlekłych, wśród siedemdziesięciolatków
już ,, a wśród osób najstarszych – ,.
Najbardziej zagrożone ciężkim przechodzeniem COVID- są osoby +, ale poważne zagro-
żenie zdrowia zaczyna się już w wieku +. Wiele osób starszych niż lat, które zachorowały
na COVID- wymagało hospitalizacji na oddziale intensywnej opieki medycznej oraz użycia
respiratora. Mimo takiej opieki medycznej ich choroba nierzadko kończyła się śmiercią. W Sta-
nach Zjednoczonych % ofiar śmiertelnych COVID- to osoby powyżej roku życia. Do
sierpnia r. w USA w związku z COVID- umarło tysięcy osób powyżej roku życia.
Dlatego do czasu wynalezienia szczepionki osoby starsze powinny:
a)
maksymalnie ograniczyć kontakty z innymi osobami, nawet członkami bliskiej
rodziny,
b) w przypadku niezbędnych do egzystencji kontaktów, rygorystycznie przestrzegać
wymienionych powyżej zaleceń sanitarnych i egzekwować ich stosowanie u osób,
z którymi się kontaktują,
c)
codzienne obserwować stan swojego zdrowia, mierzyć temperaturę ciała, ciśnie-
nie krwi, a przy zaobserwowaniu niepokojących objawów (temperatura powyżej
38°C, kłopoty z oddychaniem, utrata węchu lub smaku itd.) bezzwłoczne zwrócić
do właściwego inspektoratu sanitarnego lub najbliższego szpitala zakaźnego,
d) zawczasu zaszczepić się przeciwko sezonowej grypie i pneumokokom.
.. Przygotowanie do ewentualnego zarażenia się wirusem SARS-CoV- przez osoby w
wieku +. Okres epidemii COVID- wprowadził do naszych codziennych rutyn dużo zmian.
Szczególnie są one dotkliwe dla osób starszych, które z reguły są przyzwyczajone do obrane-
go trybu życia i z niechęcią przystają na jego zmianę. Zostały one nagle odcięte od większości
kontaktów społecznych. Znacznie rzadziej są one odwiedzane przez znajomych, nawet tych
najbliższych. Rzadziej też wychodzą z domu. To sprzyja pogorszeniu ich nastroju psychicznego,
często wpędza te osoby w takie stany jak: przygnębienie, lęk, zagubienie, niepewność, obawy,
poczucie niezaradności, a nawet lekkiej depresji. Osoby starsze obok wymienionych powyżej
zaleceń sanitarnych powinny starać się przygotować na ew. zarażenie. Takie profilaktyczne
działania powinny przyczynić się do łagodniejszego przebiegu ewentualnego COVID- u nich.
Do zalecanych praktyk profilaktycznych należy:
1.
„wymyślenie” nowego sposobu funkcjonowania w społeczeństwie, opanowanie nowych
technik komunikowania się z rodziną i znajomymi (na przykład media społecznościowe),
rozwinięcie nowych zainteresowań. W tym powinni im pomóc najbliżsi i znajomi:
PROGNOZY I ZALECENIA
42
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
2. zadbanie o prawidłową dietę i wagę ciała;
3.
zadbanie o codzienne aktywności i ćwiczenia fizyczne, oczywiście dopasowane do ich
możliwości.
Podobne zasady postępowania powinny też dotyczyć osób, niekoniecznie starszych, ale
zmagających się z chorobami przewlekłymi. Dotyczy to osób między innymi z następującymi
chorobami: nowotworową, stosujących leki immunosupresyjne, otyłością (BMI powyżej ),
cukrzycą typu , przewlekłą obturacyjną chorobą płuc, chorobą wieńcową, kardiomyopatią i in-
Ryc. 16
Struktura wiekowa
populacji w Polsce i ryzyko
śmierci w poszczególnych
kategoriach wiekowych
zaznaczono intensywnym
kolorem (im większe
nasycenie, tym większe
ryzyko)
ŹRÓDŁO: M ATERIAŁY WŁA SNE PAN, AUTOR: JAN A KULMATYCK A
ZROZUMIEC COVID-19 PROGNOZY I ZALECENIA
43 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
nymi chorobami serca. Dla nich COVID- to wielkie zagrożenie i przebieg tej choroby często
bywa ciężki. Również astmatycy, osoby z mukowiscydozą czy z nadciśnieniem tętniczym mogą
przechodzić COVID- ciężej niż osoby zdrowe. Aktualizowaną listę przypadków medycznych,
w których COVID- stanowi podwyższone ryzyko dla zdrowia i życia można znaleźć na stronie
amerykańskich Centrów Kontroli Chorób i ich Zapobieganiu (Centers for Diseases Control
and Prevention, CDC): https://www.cdc.gov/coronavirus/-ncov/need-extra-precautions/
people-with-medical-conditions.html.
Również kobiety ciężarne powinny być bardzo uważne, aby nie zarazić się wirusem SARS-
-CoV-. Choroba COVID- może zagrozić prawidłowemu przebiegowi ciąży. Kobiety ciężarne
powinny stosować się do zaleceń wyszczególnionych w przypadku osób starszych.
.. Zalecenia dla służb państwa i mediów. Walka z epidemią COVID- wymaga uważnego
monitorowania bieżącej sytuacji epidemicznej. Niezwykle ważne jest, aby na poziomie cen-
tralnym, ale i lokalnym dane epidemiologiczne były kompleksowe, na bieżąco aktualizowane
i zdygitalizowane. W szczególności potrzebne jest pozyskanie danych umożliwiających ocenę
intensywności transmisji, a nie tylko ocenę częstości rozpoznań zależnej od testowania, a także
monitorowanie okoliczności, w których dochodzi do zakażenia. Niezmiernie istotne są również
wskaźniki wydolności służb sanitarnych oraz służby zdrowia. Potrzeby informacyjne są zatem
dość rozbudowane. Jednocześnie wszelkie dane zasilające system lub systemy informacyjne osta-
tecznie są pozyskiwane przez te same osoby pracujące w służbie zdrowia lub w inspekcji sanitar-
nej. Co więcej są to osoby, dla których obowiązki sprawozdawcze są działaniem dodatkowym,
wcale nie stanowiącym priorytetu ich prac. Prostota i maksymalna integracja systemów jest więc
kluczowa. W Polsce ogólnie funkcjonuje kilka systemów sprawozdawania danych medycznych
dotyczących chorób zakaźnych. Mamy więc nadzór epidemiologiczny prowadzony przez Pań-
stwową Inspekcję Sanitarną i Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH (system EpiBaza),
mamy potężną bazę świadczeń w Narodowym Funduszu Zdrowia, a także wdrażane w ramach
Centrum e-Zdrowia bazy e-recepta i e-skierowanie, oraz System Monitorowania Zagrożeń.
W obliczu pandemii powstał moduł w ramach systemu nadzoru epidemiologicznego, ale dodat-
kowo również systemy dedykowane działaniom związanym z COVID-, a mianowicie system
Ewidencja Wjazdu do Polski (EWP) oraz rejestr kliniczny pacjentów COVID- w Instytucie
Kardiologii (IKARD). System EWP służył początkowo do monitorowania osób w kwarantannie
po przyjeździe do Polski, kiedy granice były zamknięte. Następnie został poszerzony o moduł
rejestrowania wszystkich osób w kwarantannie, uzupełniany przez Inspekcję Sanitarną oraz
moduł zleceń badań w kierunku COVID- finansowanych ze środków publicznych – tu dane
wprowadzają szpitale (poprzez system IKARD), Inspekcja Sanitarna oraz laboratoria wykonujące
badania, a ostatnio również lekarze rodzinni poprzez system e-gabinet. Lekarze zajmujący się
pacjentami z COVID- w szpitalach zostali zobowiązani do uzupełniania szczegółowych danych
klinicznych o przebiegu choroby w rejestrze IKARD. Systemy te stanowią łącznie wyjątkowo
bogaty zbiór danych, niestety każdy z nich został zbudowany na innej platformie, używa innych
klasyfikacji i słowników, a ich integracja jest nadal niepełna. Początkowo bowiem integracja
dotyczyła rozwiązań funkcjonalnych dotyczących głównie możliwości automatycznego zleca-
nia badań przez system. Oddzielnie monitorowane są zasoby służby zdrowia, w tym obłożenie
łóżek i wykorzystanie respiratorów. Uporządkowanie danych oraz kanałów ich przepływu jest
więc pilnym zadaniem stojącym przed służbami państwa.
Walka ta wymaga również istotnej roli dla mediów, których olbrzymią powinnością mediów
jest wspieranie walki z epidemią COVID-, unikanie sensacji i fałszywych wiadomości, tych
niepopartych solidnymi badaniami i ekspertyzami naukowymi. Szanujące się media nie powinny
przyczyniać się do infodemii, to jest nadmiaru informacji, generowanej w czasie epidemii i jej
dotyczących. Ocenia się, że od początku pandemii COVID- powstało setki milionów infor-
macji (sic!) jej dotyczących. Niektóre z nich są wiarygodne, inne nie. Tych informacji dociera
do przeciętnego człowieka tak wiele, że trudno mu ocenić wartość i wiarygodność poszczegól-
nych wiadomości, analiz czy ocen. Trudno mu w związku z tym wyrobić sobie racjonalny obraz
epidemii i podjąć decyzję jak należy właściwie postępować w jej czasie. Prowadzi to do chaosu
w działaniach społecznych.
Duża część infodemii jest generowana w dobrej wierze, ale przez osoby bez rzetelnej wiedzy.
Wiele wskazuje też na to, że pokaźna porcja infodemii powstaje w złej wierze i jest tworzona przez
armie trolli czy fabryki botów. Ich celem jest osłabianie danego państwa. Zaawansowane tech-
PROGNOZY I ZALECENIA
44
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
niki informatyczne umieją dziś odróżnić jedne od drugich, bowiem sieć i sposoby rozchodzenia
się informacji generowanych w dobrej wierze (organicznych) i w złej wierze (nieorganicznych)
różnią się istotnie. Ale dla przeciętnego człowieka ich rozróżnienie jest praktycznie niemożliwe.
Jednym słowem, tylko niewielka liczba informacji krążąca w sieci i w przekazach ustnych
w społeczeństwie jest wiarygodna. Są to zwykle informacje tworzone przez specjalistów, ludzi
nauki, bardzo doświadczonych popularyzatorów nauki, czy dziennikarzy naukowych. Do zadań
szanujących się mediów powinno należeć też kreowanie autorytetów, to jest osób darzonych
zaufaniem społecznym w kwestiach związanych z epidemią COVID-. Do zadań mediów po-
winno też należeć filtrowanie informacji, oddzielanie wiarygodnych od wątpliwych lub wręcz
fałszywych, a co najmniej wskazywanie, które z propagowanych w np. mediach społecznościo-
wych informacji są błędne lub wątpliwe. Do tego media powinny mieć zinstytucjonalizowany
mechanizm szybkiej współpracy ze sprawdzonymi ekspertami.
.. Wnioski końcowe. Celem naszego opracowania było przybliżenie społeczeństwu, decy-
dentom i mediom podstawowego zakresu wiadomości o chorobie i epidemii COVID-. Wiedza
o nich jest intensywnie gromadzona i niewątpliwie będzie wymagała ciągłej aktualizacji. Taka
jest natura procesu naukowego. Obecnie z naszego opracowania wyłania się stan rzeczy, który
można przedstawić w następujących punktach:
1.
Blisko 7 milionów osób w Polsce to osoby starsze niż 65 lat, a z nich ok. 90% jest obcią-
żonych chorobami przewlekłymi, często kilkoma na raz. Osobny młodsze niż 65 lat,
ale już obciążone poważnym obciążeniem zdrowotnym, stanowią dodatkowo również
istotną część społeczeństwa.
2.
To dla tej licznej grupy naszych rodaków zakażenie się wirusem SARS-CoV-2 i wywią-
zanie się choroby COVID-19 jest z reguły poważnym niebezpieczeństwem.
3.
Powszechne stosowanie się do zaleceń sanitarnych przedstawionych w tym opracowa-
niu może efektywnie chronić osoby z grup najwyższego ryzyka przed niebezpieczeń-
stwem COVID-19 i ograniczyć intensywność epidemii COVID-19 w Polsce. Unikniemy
w ten sposób kryzysu służby zdrowia.
4.
Jeśli nie uda się wprowadzić powszechnego stosowania się do zaleceń sanitarnych,
trzeba będzie się uciec do ponownego zamrożenia gospodarki i życia społecznego
(lockdown). Koszty tego rozwiązania będą olbrzymie dla obywateli i państwa. Dla-
tego należy uczynić wszystko co możliwe, abyśmy mogli poprzestać na powszechnym,
konsekwentnym, empatycznym i solidarnym stosowaniu się do zaleceń sanitarnych
ogłaszanych przez właściwe służby państwowe.
5. Podziękowania
Szczególne podziękowania kierujemy do prof. Anny Gizy-Poleszczuk (sekcja „Społeczeństwo
w pandemii”) i prof. Małgorzaty Kossowskiej (sekcja „Psychologiczne skutki COVID-”) za au-
torskie opracowania części raportu.
Za cenną pomoc w przygotowaniu opracowania bardzo dziękujemy: prof. Lidii Bry-
dak, prof. Mirosławowi Czuczwarowi, prof. Jakubowi Gołąbowi, prof. Wojciechowi Hanke,
prof. Wiesławowi Jędrzejczakowi, dr Mironowi Kursie, prof. Wojciechowi Paczos, prof. Monice
Stanny oraz prof. Jerzemu Wilkinowi.
Bardzo dziękujemy prof. Radosławowi Markowskiemu za udostępnienie danych i dr. Hen-
rykowi Banaszakowi za współpracę w przygotowaniu wykresu.
Dziękujemy też dr Annie Plater-Zyberk, pani Renacie Kuskowskiej i pani Annie Ciechurskiej
za ofiarną i koleżeńską pomoc w redagowaniu opracowania.
ZROZUMIEC COVID-19 PODZIĘKOWANIA
6. Referencje
Wiarygodne strony internetowe
Urzędy, instytucje badawcze
Polska
Serwis Rzeczypospolitej Polskiej – Koronawirus: informacje i zalecenia
https://www.gov.pl/koronawirus
Ministerstwo Zdrowia
https://twitter.com/MZ_GOV_PL
Główny Inspektorat Sanitarny
https://gis.gov.pl/
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny
https://www.pzh.gov.pl/
Polska Akademia Nauk – informacje o koronawirusie SARS-CoV-2 i chorobie COVID-19
https://informacje.pan.pl/index.php? option=com_content&view=article&id=2915
Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy
https://www.ciop.pl/
Główny Urząd statystyczny
https://stat.gov.pl/covid/
Zagraniczne
Świat
Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO)
Informacje ogólne o COVID-19
https://www.who.int/coronavirus
Postępowanie kliniczne w COVID-19, tymczasowe wytyczne, 27.05.2020
Clinical management of COVID-19, interim guidance, 27.05.2020
https://www.who.int/publications/i/item/clinical-management-of-covid-19
Europa
Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (European Centre for Disease
Prevention and Control, ECDC)
https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19-pandemic
Niezależna agencja Unii Europejskiej, jej zadaniem jest ochrona przed chorobami zakaźnymi
w Europie. Między innymi analizuje i interpretuje dane epidemiologiczne z krajów UE, udziela
porad naukowych rządom krajów UE i instytucjom unijnym, zajmuje się wczesnym wykrywaniem
i analizą potencjalnych zagrożeń dla zdrowia w UE.
Aktualizacje sytuacji dotyczące COVID-19 Situation updates on COVID-19
https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/situation-updates
Aktualizacje sytuacji dotyczące COVID-19 dla Unii Europejskiej/Europejskiego Obszaru
Gospodarczego i Wielkiej Brytanii COVID-19 situation update for the EU/EEA and the UK
https://www.ecdc.europa.eu/en/cases-2019-ncov-eueea
Wsparcie laboratoryjne dla COVID-19 w UE/EOG
Laboratory support for COVID-19 in the EU/EEA
https://www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus/laboratory-support
Szybka ocena ryzyka choroby koronawirusowej 2019 (COVID-19) w UE/EOG i Wielkiej Brytanii
– jedenasta aktualizacja: ponowny wzrost liczby przypadków, 10.08.2020
Rapid Risk Assessment: Coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the EU/EEA and the UK
– eleventh update: resurgence of cases, 10.08.2020
https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/rapid-risk-assessment-coronavirus-disease-2019-
covid-19-eueea-and-uk-eleventh
Komisja Europejska (European Commision)
Komisja Europejska: Odpowiedź na koronawirusa
European Commision: Coronavirus response
https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/health/coronavirus-response_en
Komisja Europejska proponuje nowe unijne przepisy i kierunki polityki UE, monitoruje ich
wdrażanie, oraz zarządza budżetem UE.
Stany Zjednoczone
Agencje rządu Stanów Zjednoczonych, należące do Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej
Centra Kontroli i Prewencji Chorób (Centers for Disease Control and Prevention, CDC)
https://www.cdc.gov/coronavirus/
Zadaniem tej agencji jest między innymi wykrywanie zagrożeń zdrowotnych oraz reagowanie
na nie, badania naukowe w celu ochrony zdrowia publicznego, promowanie zdrowia.
45 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Agencja Żywności i Leków (U.S. Food & Drug Administration, FDA)
https://www.fda.gov/coronavirus
Agencja odpowiedzialna za ochronę zdrowia publicznego poprzez kontrolę leków, produktów
biologicznych, wyrobów medycznych, żywności, kosmetyków i produktów emitujących
promieniowanie.
Uczelnie
Harvard Medical School, Coronavirus Resource Center
https://www.health.harvard.edu/diseases-and-conditions/coronavirus-resource-center
Uczelnia medyczna należąca do Uniwersytetu Harvarda w Bostonie. Jedna z najlepszych uczelni
medycznych na świecie.
Dane, wizualizacje
Polska
COVID-19 w Polsce – dane Michała Rogalskiego
bit.ly/covid19-poland
Michał Rogalski jest maturzystą. Stworzył najpełniejsze repozytorium danych epidemiologicznych
dotyczących COVID-19 w Polsce, aktualizowane przez wolontariuszy. Dane pochodzą z wielu
źródeł: Ministerstwo Zdrowia, urzędy wojewódzkie, Wojewódzkie i Powiatowe Stacje Sanitarno-
Epidemiologiczne, media, informacje otrzymane od instytucji w trybie prośby o udostępnienie
informacji publicznej.
COVID-19 w Polsce – sytuacja w powiatach
http://bit.ly/powiaty
Wizualizacje Piotra Tarnowskiego na podstawie danych Michała Rogalskiego.
Świat
Panel Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczący choroby koronawirusowej (COVID-19)
WHO Coronavirus Disease (COVID-19) Dashboard
https://covid19.who.int/
Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (European Centre for Disease
Prevention) https://qap.ecdc.europa.eu/public/extensions/COVID-19/COVID-19.html
Interaktywne mapy i wykresy.
Panel dotyczący COVID-19 Centrum Nauki i Inżynierii Systemowej (CSSE) na Uniwersytecie
Johnsa Hopkinsa (JHU)
COVID-19 Dashboard by the Center for Systems Science and Engineering (CSSE)
at Johns Hopkins University (JHU)
https://coronavirus.jhu.edu/map.html
Zespół badawczy na Wydziale Inżynierii Lądowej i Systemów (Department of Civil and Systems
Engineering, CaSE) Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa w Baltimore w Stanach Zjednoczonych. Zajmuje
się badaniami systemów społecznych, zdrowotnych i technologicznych. Dane epidemiologiczne
pochodzą z innych projektów agregujących dane, raportów instytucji publicznych i mediów.
CoronaTracker, Przegląd dotyczący Covid-19
CoronaTracker, Covid-19 Overview
https://www.coronatracker.com/analytics/
Projekt społecznościowy obsługiwany przez wolontariuszy z całego świata. Dane epidemiologiczne
pochodzą z Centrum Nauki i Inżynierii Systemowej (CSSE) na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa (JHU).
TrackCorona, śledzenie COVID-19 i mapa na żywo TrackCorona, COVID-19 tracker and live map
https://www.trackcorona.live/
Serwis stworzony przez studentów Uniwersytetu Stanforda (Stanford University) w miejscowości
Stanford, Uniwersytetu Wirginii (University of Virginia) w Charlottesville, oraz Instytutu
Politechnicznego i Uniwersytetu Stanowego Wirginii (Virginia Polytechnic Institute and State
University; Virginia Tech) w Stanach Zjednoczonych.
Worldometer
https://www.worldometers.info/coronavirus/
Serwis danych statystycznych prowadzony przez małą i niezależną firmę, finansowaną z reklam,
zajmującą się mediami cyfrowymi z siedzibą w Stanach Zjednoczonych. Dane epidemiologiczne
dotyczące COVID-19 pochodzą z pochodzą z raportów instytucji publicznych i mediów.
Jak koronawirus rozprzestrzenił się po całym świecie – wizualizacja
How coronavirus spread across the globe – visualised. Seán Clarke, Antonio Voce, Pablo Gutiérrez
and Frank Hulley-Jones, The Guardian, 9.04.2020
https://www.theguardian.com/world/ng-interactive/2020/apr/09/how-coronavirus-spread-across-
the-globe-visualised
Koronawirus: druga fala, odpływ, kontrola... wizualizacja rozwoju epidemii w 140 krajach
Coronavirus: seconde vague, reflux, maîtrise... visualisez l’évolution de l’épidémie dans
140 pays, Pierre Breteau, Le Monde.
https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2020/03/27/coronavirus-visualisez-les-pays-qui-ont-
aplati-la-courbe-de-l-infection-et-ceux-qui-n-y-sont-pas-encore-parvenus_6034627_4355770.html
Artykuł aktualizowany co 24 godziny.
46
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Dane w formacie do pobrania
COVID-19 Data Portal
https://www.covid19dataportal.org/
Baza danych z pochodzących badań naukowych nad COVID-19: Sekwencje genetyczne,
dane o ekspresji genów, białkach, biochemii, literatura naukowa. Platforma jest prowadzona przez
Komisję Europejską i Europejski Instytut Bioinformatyki EMBL (EMBL-EBI),
wraz z państwami członkowskimi UE i partnerami badawczymi, takimi jak ELIXIR.
Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (European Centre for Disease Prevention)
https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/data
Dane epidemiologiczne: Hospitalizacje, obłożenie oddziałów intensywnej terapii, testowanie
w kierunku COVID-19, zachorowania, zgony, obostrzenia wprowadzane przez państwa.
Repozytorium GitHub Centrum Nauki i Inżynierii Systemowej (CSSE)
Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa (JHU)
https://github.com/CSSEGISandData/COVID-19
Dane epidemiologiczne: Zachorowania, zgony, wyzdrowienia.
Główny Urząd Statystyczny – Bank Danych Lokalnych
https://bdl.stat.gov.pl
W dziale Ludność można tu znaleźć statystyki zgonów w podziale na różne kryteria (ostatnie pełne
dane są dla roku 2019, dla części kryteriów – dla pierwszego półrocza roku 2020).
Serwis dane.gov.pl
https://dane.gov.pl/
Serwis realizuje cel Centralnego Repozytorium Informacji Publicznej. Zawiera dane zbierane
od ponad 100 instytucji publicznych w Polsce. W dziale Społeczeństwo można tu znaleźć statystyki
zgonów zarejestrowanych w Rejestrze Stanu Cywilnego (stan od 16.06.2020).
Recenzowane artykuły naukowe
Assessing the impact of coordinated COVID-19 exit strategies across Europe. Ruktanonchai, Nick
Warren, et al., Science 17 Jul 2020: eabc5096
http://dx.doi.org/10.1126/science.abc5096
Komentarze naukowe
Pandemia koronawirusa – koncepcje statystyczne i ich ograniczenia
Corona-Pandemie: Statistische Konzepte und ihre Grenzen, RWI – Leibniz-Institut für
Wirtschaftsforschung, 25.03.2020
https://www.rwi-essen.de/presse/corona/unstatistik
Na stronie wersje pdf w kilku językach, także po polsku.
RWI – Instytut Badań Gospodarczych im. Leibniza (RWI – Leibniz-Institut für
Wirtschaftsforschung) w Essen w Niemczech to wiodące centrum badań i doradztwa politycznego
opartego na dowodach.
„Złowrogi problem” pandemii COVID-19
The “Wicked Problem” of the Covid-19 Pandemic, Prof. Dr. Mark Lawrence,
Institute for Advanced Sustainability Studies, Potsdam, 09.04.2020
https://www.iass-potsdam.de/en/blog/2020/04/wicked-problem-covid-19-pandemic
Instytut Zaawansowanych Studiów Zrównoważonego Rozwoju (Institute for Advanced
Sustainability Studies) w Poczdamie w Niemczech prowadzi interdyscyplinarne badania nad
zmianami społecznymi w kierunku zrównoważonego rozwoju. Współpracuje z naukowcami,
organami decyzyjnymi, administracją publiczną i biznesem.
Dlaczego niektórzy pacjenci z COVID-19 zarażają wielu innych, podczas gdy większość w ogóle nie
roznosi wirusa?
Why do some COVID-19 patients infect many others, whereas most don’t spread the virus at all?
Kai Kupferschmidt, Science, 19.05.2020
https://www.sciencemag.org/news/2020/05/why-do-some-covid-19-patients-infect-many-others-
whereas-most-don-t-spread-virus-all
Badania raportują szybką utratę przeciwciał COVID-19
Studies Report Rapid Loss of COVID-19 Antibodies, Amanda Heidt, The Scientist, Jun 19, 2020
https://www.the-scientist.com/news-opinion/studies-report-rapid-loss-of-covid-19-
antibodies-67650
Zjadliwa książka o COVID-19 redaktora czasopisma Lancet – pospieszna, ale przydatna
Scathing COVID-19 book from Lancet editor — rushed but useful, Stephen Buranyi, Nature, Book
Reviev, 18 June 2020
https://www.nature.com/articles/d41586‒020‒01839-y
Recenzja książki
Publicystyka
Rozmowa Polityki Zdrowotnej: szczepienie na grypę może pomóc w walce z koronawirusem, Paweł
Koczkodaj, Polityka Zdrowotna, 10.08.2020
https://www.politykazdrowotna.com/56802,szczepienie-na-grype-moze-pomoc-w-walce-z-
koronawirusem
47 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Lekcje z odpowiedzi Włoch na koronawirusa
Lessons from Italy’s Response to Coronavirus, Gary P. Pisano, Raffaella Sadun and Michele Zanini,
Harvard Business Review, 27.03.2020
https://hbr.org/2020/03/lessons-from-italys-response-to-coronavirus
Statystyki koronawirusa: czemu możemy ufać, a co powinniśmy ignorować?
Coronavirus statistics: what can we trust and what should we ignore? Sylvia Richardson and David
Spiegelhalter, The Guardian, 12.04.2020
https://www.theguardian.com/world/2020/apr/12/coronavirus-statistics-what-can-we-trust-and-
what-should-we-ignore
Wybrane publikacje naukowe
1. Wstęp
Meijer, A. and Webster C.W.R., The COVID-19 crisis and the information polity: An overview of
responses and discussions in twenty-one countries from six continents (2020) Information Polity;
25, 243‒274
2. Informacje podstawowe
2.1 Mechanizm powstawiania nowych chorób zakaźnych
Yamada, A. et al., Confronting Emerging Zoonoses. The One Health Paradigm (2014) Springer
Jones, B., et al., Eco-social processes influencing infectious disease emergence and spread (2016)
Royal Veterinary College
Blackburn, J. K. et al., Applying Science: Opportunities to Inform Disease, Management Policy
with Cooperative Research within a One Health Framework. Front (2016) Public Health 3:276.
doi: 10.3389/fpubh.2015.00276
Afelt, A. et al., Bats, Coronaviruses, and Deforestation: Toward the Emergence of Novel
Infectious Diseases? (2018) Frontiers in Microbiology, 9:702. doi: 10.3389/fmicb.2018.00702
Plowright R. K., et al., Pathways to zoonotic spillover (2017) Nat. Rev. Microbiol.; 15:502
Nunez M., et al., Invasion Science and the Global Spread of SARS-CoV-2 (2020) Trends in
Ecology and Evolution, Vol. 35, issue 8, pp. 642‒645, Cell
2.2 Epidemia COVID-19
2.2.1 Faza początkowa
Dong, E., et al., An interactive web-based dashboard to track COVID-19 in real time. Lancet
Inf Dis. 20 (5): 533‒534. doi: 10.1016/S1473‒3099 (20)30120‒1
2.2.3 Cykle, zależności regionalne
WHO. Pneumonia of unknown cause – China. Disease outbreak news (2020)
https://www.who.int/csr/don/05-january-2020-pneumonia-of-unkown-cause-china/en/
WHO Coronavirus Disease (COVID-19) Dashboard. https://covid19.who.int/
ECDC. COVID-19 pandemic. https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19-pandemic
Chinazzi, M., et al., The effect of travel restrictions on the spread of the 2019 novel
coronavirus (COVID-19) outbreak (2020) Science; 368 (6489): 395‒400.
doi: 10.1126/science.aba9757
Escobar, L. E. et al., Proceedings of the National Academy of Sciences (2020) 117 (30)
17720‒17726; doi: 10.1073/pnas.2008410117
Martinez, M. E. The calendar of epidemics: Seasonal cycles of infectious diseases (2018) PLoS
Pathog.; 14 (11): e1007327. doi: 10.1371/journal.ppat.1007327
2.3 Patogeneza i przebieg kliniczny COVID-19
Matheson, N.J. Lehner, P.J. How does SARS-CoV-2 cause COVID-19? (2020) Science; 369:
510‒511. doi: 10.1126/science.abc6156
Wiersinga, W.J. et al. Pathophysiology, Transmission, Diagnosis, and Treatment of Coronavirus
Disease 2019 (COVID-19): A Review (2020) JAMA; 324: 782–793.
doi: 10.1001/jama.2020.12839
2.4 Pozapłucne manifestacje choroby
Gupta, A. et al., Extrapulmonary manifestations of COVID-19 (2020) Nat Med 26, 1017–1032
https://doi.org/10.1038/s41591‒020‒0968‒3
Kotfis, K. et al., COVID-19: What do we need to know about ICU delirium during the SARS-
CoV-2 pandemic? (2020) Anaesthesiology Intensive Therapy; 52 (2): 132‒138.
doi: 10.5114/ait.2020.95164.
Kotfis, K. Skonieczna-Żydecka, K. COVID-19: gastrointestinal symptoms and potential sources
of SARS-CoV-2 transmission (2020) Anaesthesiology Intensive Therapy; 52 (2): 171‒172. doi:
10.5114/ait.2020.93867.
Zheng, K.I. et al., Extrapulmonary complications of COVID19: A multisystem disease? (2020) J
Med Virol. ; 1– 13. https://doi.org/10.1002/jmv.26294
Helms, J. et al., High risk of thrombosis in patients with severe SARS-CoV-2 infection:
a multicenter prospective cohort study (2020) Intensive Care Med 46, 1089–1098
https://doi.org/10.1007/s00134‒020‒06062-x
48
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
2.5 Trwałe następstwa po zakażeniu
Huang, Y. et al. Impact of coronavirus disease 2019 on pulmonary function in early
convalescence phase (2020) Respir Res 21, 163
Hu, Z. et al. Clinical characteristics of 24 asymptomatic infections with COVID-19 screened
among close contacts in Nanjing, China (2020) Sci China Life Sci 63, 706‒711
Boscolo-Rizzo, P. et al., Evolution of Altered Sense of Smell or Taste in Patients With Mildly
Symptomatic COVID-19 (2020) JAMA Otolaryngol Head Neck Surg
3. Stan obecny
3.1 Profilaktyka
3.1.1 Metody zapobiegania i ograniczania transmisji
Flaxman, S. et al., Estimating the effects of non-pharmaceutical interventions on COVID-19
in Europe (2020) Nature; 584 (7820): 257‒261. doi: 10.1038/s41586‒020‒2405‒7
Aleta, A. et al., Modelling the impact of testing, contact tracing and household quarantine on
second waves of COVID-19 (2020) Nat Hum Behav. 2020;10.1038/s41562‒020‒0931‒9.
doi: 10.1038/s41562‒020‒0931‒9
Komisja Europejska. Joint European Roadmap towards lifting COVID-19 containment
measures. 2020/C 126/01. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/
publication/14188cd6‒809f-11ea-bf12‒01aa75ed71a1/language-en
Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiej Komisji
Ekonomiczno – Społecznej oraz Komitetu Regionów. Short-term EU health preparedness for
COVID-19 outbreaks. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/communication_-_short-
term_eu_health_preparedness.pdf
Coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the EU/EEA and the UK –eleventh update, (2020)
Stockholm: ECDC; https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/covid-19-rapid-
risk-assessment-20200810.pdf
Contact tracing for COVID-19: current evidence, options for scale-up and an assessment of
resources needed (2020) Stockholm: ECDC; https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/
documents/COVID-19-Contract-tracing-scale-up.pdf
Kretzschmar, M.E. et al.,. Impact of delays on effectiveness of contact tracing strategies for
COVID-19: a modelling study (2020) Lancet Public Health; 5 (8): e452-e459.
doi: 10.1016/S2468‒2667 (20)30157‒2
European Centre for Disease Prevention and Control. Mobile applications in support of
contact tracing for COVID-19 – A guidance for EU/EEA Member States (2020) Stockholm:
ECDC; https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/covid-19-mobile-
applications-contact-tracing.pdf
eHealth Network. Mobile applications to support contact tracing in the EU’s fight against
COVID-19. Common EU Toolbox for Member States Version 1.0 15.04.2020
Official Journal of the European Union. Guidance on Apps supporting the fight against
COVID 19 pandemic in relation to data protection (2020/C 124 I/01):
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/? uri=CELEX: 52020XC0417
(08)&from=EN
Braithwaite, I. et al., Automated and partly automated contact tracing: a systematic review
to inform the control of COVID-19 (2020) Lancet Digit Health. 2020;10.1016/S2589‒7500
(20)30184‒9. doi: 10.1016/S2589‒7500 (20)30184‒9
ProteGo Safe. https://www.gov.pl/web/protegosafe
3.1.2 Szczepionki
van Riel, D. & de Wit, E. Next-generation vaccine platforms for COVID-19 (2020) Nature
Materials 19, 810‒812
Gao, Q. et al. Development of an inactivated vaccine candidate for SARS-CoV-2 (2020)
Science 369, 77‒81
Ma, Z., Li, Z., Dong, L., Yang, T. & Xiao, S. Reverse genetic systems: Rational design of
coronavirus live attenuated vaccines with immune sequelae (2020) Adv Virus Res 107, 383‒416
https://www.medicago.com/en/covid-19-programs, 2020
Tian, J.-H. et al., SARS-CoV-2 spike glycoprotein vaccine candidate NVX-CoV2373 elicits
immunogenicity in baboons and protection in mice (2020) bioRxiv, 2020.2006.2029.178509
van Doremalen, N. et al. ChAdOx1 nCoV-19 vaccine prevents SARS-CoV-2 pneumonia in
rhesus macaques (2020) Nature
Zhu, F. C. et al., Immunogenicity and safety of a recombinant adenovirus type-5-vectored
COVID-19 vaccine in healthy adults aged 18 years or older: a randomised, double-blind,
placebo-controlled, phase 2 trial (2020) Lancet
Corbett, K. S. et al., Evaluation of the mRNA-1273 Vaccine against SARS-CoV-2 in Nonhuman
Primates (2020) N Engl J Med
Mulligan, M. J. et al., Phase 1/2 Study to Describe the Safety and Immunogenicity of
a COVID-19 RNA Vaccine Candidate (BNT162b1) in Adults 18 to 55 Years of Age: Interim
Report (2020) medRxiv, 2020.2006.2030.20142570
49 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Smith, T. R. F. et al., Immunogenicity of a DNA vaccine candidate for COVID-19 (2020) Nat
Commun 11, 2601
Rios, A. Fundamental challenges to the development of a preventive HIV vaccine (2018) Curr
Opin Virol 29, 26‒32
Arvin, A. M. et al., A perspective on potential antibody-dependent enhancement of SARS-
CoV-2 (2020) Nature
Bhattacharyya, S., Vutha, A. & Bauch, C. T. The impact of rare but severe vaccine adverse
events on behaviour-disease dynamics: a network model (2019) Scientific Reports 9, 7164
https://www.ema.europa.eu, (2020).
3.1.3 Odporność
Guihot A. et al., Cell-Mediated Immune Responses to COVID-19 Infection (2020) Front.
Immunol. 11:1662
Yang L. et al., COVID-19: immunopathogenesis and Immunotherapeutics (2020) Signal
Transduct Target Ther. 5 (1): 128
Clark B, Poulton K., SARS-CoV-2: An immunogenetics call to arms (2020) Int J
Immunogenet. 47 (4): 319‒323
Sokolowska M. et al., Immunology of COVID-19: mechanisms, clinical outcome, diagnostics
and perspectives – a report of the European Academy of Allergy and Clinical Immunology
(EAACI) (2020) Allergy. 10.1111/all.14462
Birra D. et al., COVID 19: a clue from innate immunity (2020) Immunol Res. 68 (3): 161‒168
Vabret N. et al., Immunology of COVID-19: Current State of the Science (2020) Immun. 52
(6): 910‒941
Ma H. et al., Serum IgA, IgM, and IgG responses in COVID-19 (2020) Cell Mol Immunol. 17
(7): 773‒775
Hütter G. et al., Long-Term Control of HIV by CCR5 Delta32/Delta32 Stem-Cell
Transplantation (2009) The New England Jour. of Med. 360:692‒698
Allers K. et al., Evidence for the cure of HIV infection by CCR5∆32/∆32 stem cell
transplantation (2011) Blood, Vol. 117, num. 10;117: 2791‒2799
van Riet E. et al., Mucosal IgA responses in influenza virus infections; thoughts for vaccine
design (2012) Vaccine 30 (2012) 5893– 5900
3.2 Leczenie
Sanders, J. et al., Pharmacologic Treatments for Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) (2020)
A Review. Jama
Sheahan, T. P. et al. Broad-spectrum antiviral GS-5734 inhibits both epidemic and zoonotic
coronaviruses (2017) Sci Transl Med 9
Beigel, J. H. et al. Remdesivir for the Treatment of Covid-19 – Preliminary Report (2020) N Engl
J Med
Wang, M. et al. Remdesivir and chloroquine effectively inhibit the recently emerged novel
coronavirus (2019-nCoV) in vitro (2020) Cell Res 30, 269‒271
Isokawa, S., Hifumi, T. & Ishimatsu, S. Man with severe COVID pneumonia (2020) Journal of
the American College of Emergency Physicians Open n/a
Hifumi, T., et al., S. Adverse events associated with nafamostat mesylate and favipiravir
treatment in COVID-19 patients (2020) Crit Care 24, 497
Soh, M. et al. Neuroleptic malignant syndrome in patients with COVID-19 (2020) Am J Emerg
Med
Cai, Q. et al. Experimental Treatment with Favipiravir for COVID-19: An Open-Label Control
Study (2020) Engineering (Beijing)
Chen, C. et al., Favipiravir versus Arbidol for COVID-19: A Randomized Clinical Trial (2020)
medRxiv, 2020.2003.2017.20037432
Delang, L., Abdelnabi, R. & Neyts, J. Favipiravir as a potential countermeasure against neglected
and emerging RNA viruses (2018) Antiviral Res 153, 85‒94
Duan, K. et al., Effectiveness of convalescent plasma therapy in severe COVID-19 patients
(2020) Proceedings of the National Academy of Sciences 117, 9490‒9496
Rajendran, K. et al., Convalescent plasma transfusion for the treatment of COVID-19:
Systematic review (2020) Journal of Medical Virology n/a
Duan, K. et al., The feasibility of convalescent plasma therapy in severe COVID-19 patients:
a pilot study (2020) medRxiv, 2020.2003.2016.20036145
Shen, C. et al., Treatment of 5 Critically Ill Patients With COVID-19 With Convalescent Plasma
(2020) Jama 323, 1582‒1589
Li, L. et al., Effect of Convalescent Plasma Therapy on Time to Clinical Improvement in Patients
With Severe and Life-threatening COVID-19: A Randomized Clinical Trial (2020) Jama 324, 1‒11
Brown, B. L. & McCullough, J. Treatment for emerging viruses: Convalescent plasma and
COVID-19 (2020) Transfus Apher Sci 59, 102790
Zhao, Q. & He, Y. Challenges of Convalescent Plasma Therapy on COVID-19 (2020) J Clin Virol
127, 104358
50
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Cao, B. et al., A Trial of Lopinavir-Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19 (2020)
N Engl J Med 382, 1787‒1799
Colson, P. et al., Chloroquine and hydroxychloroquine as available weapons to fight COVID-19
(2020) Int J Antimicrob Agents 55, 105932
Rosenberg, E. S. et al., Association of Treatment With Hydroxychloroquine or Azithromycin With
In-Hospital Mortality in Patients With COVID-19 in New York State (2020) Jama 323, 2493‒2502
Mercuro, N. J. et al., Risk of QT Interval Prolongation Associated With Use of
Hydroxychloroquine With or Without Concomitant Azithromycin Among Hospitalized Patients
Testing Positive for Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) (2020) JAMA Cardiol
Geleris, J. et al., Observational Study of Hydroxychloroquine in Hospitalized Patients with
Covid-19 (2020) N Engl J Med 382, 2411‒2418
Zaroff, J. G. et al., Association of Azithromycin Use With Cardiovascular Mortality (2020)
JAMA Netw Open 3, e208199
Boulware, D. R. et al., A Randomized Trial of Hydroxychloroquine as Postexposure Prophylaxis
for Covid-19 (2020) N Engl J Med 383, 517‒525
Cohen, M. S. Hydroxychloroquine for the Prevention of Covid-19 – Searching for Evidence
(2020) N Engl J Med 383, 585‒586
Stockman, L. J. et al., SARS: systematic review of treatment effects (2006) PLoS Med 3, e343
Lee, N. et al., Effects of early corticosteroid treatment on plasma SARS-associated Coronavirus
RNA concentrations in adult patients (2004) J Clin Virol 31, 304‒309
Horby, P. et al., Dexamethasone in Hospitalized Patients with Covid-19 – Preliminary Report
(2020) N Engl J Med
Zhao, R. et al., Steroid therapy and the risk of osteonecrosis in SARS patients: a dose-response
meta-analysis (2017) Osteoporos Int 28, 1027‒1034
Somers, E. C. et al., Tocilizumab for treatment of mechanically ventilated patients with
COVID-19 (2020) Clin Infect Dis
Hamiel, U. et al., SARS-CoV-2 Rates in BCG-Vaccinated and Unvaccinated Young Adults (2020)
Jama 323, 2340‒2341
Wardhana, Datau, E. A. et al The efficacy of Bacillus Calmette-Guerin vaccinations for the prevention
of acute upper respiratory tract infection in the elderly (2011) Acta Med Indones 43, 185‒190
Benn, C. S. et al. A small jab – a big effect: nonspecific immunomodulation by vaccines (2013)
Trends Immunol 34, 431‒439
Biering-Sørensen, S. et al. Small randomized trial among low-birth-weight children receiving
bacillus Calmette-Guérin vaccination at first health center contact (2012) Pediatr Infect Dis J 31,
306‒308
Kristensen, I. et al., Routine vaccinations and child survival: follow up study in Guinea-Bissau,
West Africa (2000) Bmj 321, 1435‒1438
Aaby, P. et al., Randomized trial of BCG vaccination at birth to low-birth-weight children:
beneficial nonspecific effects in the neonatal period? (2011) J Infect Dis 204, 245‒252
Wassenaar, T. M. et al., BCG vaccination early in life does not improve COVID-19 outcome of
elderly populations, based on nationally reported data (2020) Lett Appl Microbiol
3.2.3 Wspomaganie oddychania, wentylacja mechaniczna płuc i intensywna terapia
Abate, S. M. et al., Rate of Intensive Care Unit admission and outcomes among patients with
coronavirus: A systematic review and Meta-analysis (2020); PLoS ONE 15 (7): e0235653.
Bartlett, R. H. et al., Initial ELSO Guidance Document: ECMO for COVID-19 Patients with
Severe Cardiopulmonary Failure (2020) ASAIO Journal, 66 (5): 472‒474
3.3 Społeczeństwo w pandemii
Omyła-Rudzka, M. Zaufanie społeczne, komunikat nr 43 (2020) CBOS
3.3.2 Zdrowie psychiczne
Armitage, R. and Nellums, L.B. COVID-19 and the consequences of isolating the elderly
(2020) Lancet Public Health published online on March 19 https://doi.org/10.1016/
S2468‒2667 (20)30061-X
Brooks, K. et al., The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of
the evidence (2020) Lancet, 395, 912‒920
Burgoon, M., et al., Revisiting the theory of psychological reactance: Communicating threats
to attitudinal freedom (2002) in: Dillard, J. P. and Pfau, M. (Eds.), The Persuasion Handbook:
Developments in Theory and Practice (pp. 213–232). NY: SAGE
Cheng, C. To be paranoid is the standard? Panic responses to SARS out-break in the Hong
Kong Special Administrative Region (2004) Asian Perspective, 28, 67‒98
Collishaw, S. Annual research review: secular trends in child and adolescent mental health
(2015) J Child Psychol Psychiatry, 56, 370‒393
Desclaux, A. et al., Fear and containment: Contact follow-up and social effects in Senegal and
Guinea (2017): in M. Hofman and S. Au (Eds.), The politics of fear: Medecins sans Frontieres.
The Psychology of Pandemics and the West African ebola epidemic (pp. 210‒234). New York:
Oxford University Press
51 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Duan, L. and Zhu, G. Psychological interventions for people affected by the COVID-19
epidemic (2020) Lancet Psychiatry, 7, 300‒302
Folkman, S. Stress, health, and coping: synthesis, commentary, and future directions (2010) In:
S Folkman (Ed.), The Oxford Handbook of stress, health, and coping, Oxford University
Press, Oxford
Ford, T. et al., Data resource profile: the mental health of children and young people surveys
(MHCYP) (2020) Int J Epidemiol
Frasquilho, D. et al., Mental health outcomes in times of economic recession: a systematic
literature review (2016) BMC Public Health, 16, 1‒40
Holmes, E. A. et al., Multidisciplinary research priorities for the COVID-19 pandemic: a call
for action for mental health science (2020) The Lancet Psychiatry, 7 (6), 547–560.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/S2215‒0366 (20)30168‒1
Honigsbaum, M. On a wing and a prayer. (2005) The Guardian,
https://www. theguardian.com/world/2005/mar/20/birdflu.features
Ioannidis, J.P. A fiasco in the making? As the coronavirus pandemic takes hold, we are making
decisions without reliable data (2020) STAT
John, A. et al., Self-harm, suicidal behaviours, and cyberbullying in children and young
people: systematic review (2018) J Med Internet Res, 20, e129
Kirby, T. Evidence mounts on the disproportionate effect of COVID-19 on ethnic minorities
(2020), The Lancet Respiratory Medicine, 8, 547‒548
https://doi.org/10.1016/S2213‒2600 (20)30228‒9
Kossowska, M., et al., Covid – 19: Nauki społeczne w walce z pandemią (2020). Kraków:
Małopolska Szkoła Administracji Publicznej
Kossowska, M., et al., Tolerancja w czasach niepewności (2018). Sopot: Smak Słowa
Lai, J. et al., Factors associated with mental health outcomes among health care workers
exposed to coronavirus disease 2019 (2020) JAMA Netw Open, 3, Article e203976
Lattie, E., et al., Digital mental health interventions for depression, anxiety and enhancement
of psychological well-being among college students: systematic review (2019) J Med Internet
Res, 21: e12869
Lau, J., et al., Avoidance behaviors and negative psychological responses in the general
population in the initial stage of the H1N1 pandemic in Hong Kong (2010) BMC Infect
Dis, 10, p. 139
Liu, Y, et al., Viral dynamics in mild and severe cases of COVID-19 (2020) Lancet Infect Dis.
https://doi.org/10.1016/S1473‒3099 (20)30232‒2
Miner, A.S. et al., Chatbots in the fight against the COVID-19 pandemic (2020). npj Digit.
Med. 3, 65 https://doi.org/10.1038/s41746‒020‒0280‒0
MORI Ipsos, Covid-19 and mental wellbeing (2020). https://www.ipsos.com/ipsos-mori/en-
uk/Covid-19-and-mental-wellbeing.
O’Connor, R.C. and Nock, M.K. The psychology of suicidal behavior (2014) Lancet
Psychiatry, 1, 73‒85
Pettigrew, E. The silent enemy: Canada and the deadly flu of 1918 (1983) Saskatoon, SK:
Western Producer Praire Books
Qiu, J. et al., A nationwide survey of psychological distress among Chinese people in the
COVID-19 epidemic: implications and policy recommendations (2020) Gen
Psychiatry, 33, e100213
Saxena, H. Are anxious patients causing the flu vax shortage by having two shots? (2018)
Pharmacy News, https: jjwww.pharmacynews.com.aujnewsjare-anxious-patients causing-flu-
vax-shortage-having-two-shots
Shultz, J. et al., DEEP PREP: All-hazards disaster behavioral health training. (2008) Miami, FL:
DEEP Center
Taylor, S. The Psychology of Pandemics (2019) Cambridge Scholar Publishing
Taylor, S., et al., Current Directions in the Treatment of Hypochondriasis (2005) Journal of
Cognitive Psychotherapy, 19, 285‒304
van den Bulck, J. and Custers, K. Television exposure is related to fear of avian flu, an
ecological study across 2 3 member states of the European Union (2009) European Journal of
Public Health, 19, 370‒374
Washer, P. Representations of SARS in the British newspapers (2004) Social Science and
Medicine, 59, 2561‒2571
Wheaton, M. G., et al., Psychological predictors of anxiety in response to the HINl (swine flu)
pandemic (2012) Cognitive Therapy and Research, 36, 210‒218
3.3.3 Gospodarcze skutki epidemii COVID-19 w Polsce
World Economic Outlook Update, IMF June 2020
World Economic Outlook Update, IMF October 2019
Bukowski, P. i Paczos, W. Co z gospodarką po epidemii? Ekonomiści: Mamy plan, jak ją
uratować (2020) Gazeta WyborczaProjekt ustawy o zmianie ustawy budżetowej na rok 2020,
52
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Biuletyn Informacji Publicznej, 20.07.2020 Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach
1990‒2020, Główny Urząd Statystyczny, 2020, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-
pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990‒2020,4,1.
html, dostęp 1.09.2020
Informacja o rynku pracy w drugim kwartale 2020 roku (dane wstępne), Główny Urząd
Statystyczny, 2020, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/pracujacy-bezrobotni-
bierni-zawodowo-wg-bael/informacja-o-rynku-pracy-w-drugim-kwartale-2020-roku-dane-
wstepne, 12,42.html, dostęp 1.09.2020
Brzeziński, M. et al., Diagnoza Plus, (2020) diagnoza.plus,
4. Prognozy i zalecenia
4.1 Sezon jesienno-zimowy
Abdo, M.S. On a comprehensive model of the novel coronavirus (COVID-19) under
mittag-leffler derivative. Chaos, Solitons & Fractals, 135 (2020), p. 109867, 10.1016/j.
chaos.2020.109867
Bianconi, V. et al., Particulate matter pollution and the COVID-19 outbreak: results from Italian
regions and provinces (2020) Arch Med Sci.; 16 (5): 985‒992. doi: 10.5114/aoms.2020.95336.
Chakraborty, T. et al., Real-time forecasts and risk assessment of novel coronavirus (COVID-19)
cases: A data-driven analysis (2020);. 10.1101/2020.04.09.20059311
Contreras, S. et al., A multi-group SEIRA model for the spread of COVID-19 among
heterogeneous populations Chaos, Solitons & Fractals, 136 (2020), p. 109925, 10.1016/j.
chaos.2020.109925.
Copat, C. et al., The role of air pollution (PM and NO (2)) in COVID-19 spread and lethality:
A systematic review (2020) Environ Res.; 191:110129. doi: 10.1016/j.envres.2020.110129.
Dangi, R.R. et al., Temperature, population and longitudinal analysis to predict potential spread
for COVID-19. SSRN Electr J (2020), 10.2139/ssrn.3560786.
Demongeot, J. et al., Temperature decreases spread parameters of the new covid-19 case
dynamics (2020) Biology, 9 (5) p. 94, 10.3390/biology9050094
Karan, A. et al., The impact of air pollution on the incidence and mortality of COVID-19 (2020)
Glob Health Res Policy; Sep 1;5:39. doi: 10.1186/s41256‒020‒00167-y.
Malki, Z. et al., Association between weather data and COVID-19 pandemic predicting
mortality rate: Machine learning approaches (2020) Chaos Solitons Fractals Sep; 138:110137.
doi: 10.1016/j.chaos.2020.110137.
Mandal, M. et al., A model based study on the dynamics of COVID-19: prediction and control
(2020) Chaos, Solitons & Fractals, 136 p. 109889, 10.1016/j.chaos.2020.109889
Marvi, M. et al., Demystifying a hidden trend: do temperature variations affect COVID-19 virus
spread? (2020) SSRN Electr J10.2139/ssrn.3567084
Meyer, A. et al., Evidence That Higher Temperatures Are Associated With a Marginally Lower
Incidence of COVID-19 Cases. (2020) Front Public Health 8:367. doi: 10.3389/
fpubh.2020.00367.
Myti, D. et al., Elevated FiO2 increases SARS-CoV-2 co-receptor expression in respiratory tract
epithelium (2020) Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol.. doi: 10.1152/ajplung.00345.2020.
Resmi, C.T. et al., Air quality improvement during triple-lockdown in the coastal city of Kannur,
Kerala to combat Covid-19 transmission. PeerJ. 2020;8:e9642. doi: 10.7717/peerj.9642.
Sajadi, M.M. Temperature and latitude analysis to predict potential spread and seasonality for
COVID-19 (2020) SSRN Electr J 10.2139/ssrn.3550308
Smit, A.J. et al., Winter Is Coming: A Southern Hemisphere Perspective of the Environmental
Drivers of SARS-CoV-2 and the Potential Seasonality of COVID-19 (2020) Int J Environ Res
Public Health. 17 (16): E5634. doi: 10.3390/ijerph17165634.
Cawcutt, K. and Kalil, A. C. Pneumonia with bacterial and viral coinfection (2017) Current
Opinion in Critical Care 23, 385‒390
Short, K. R. et al., Back to the Future: Lessons Learned From the 1918 Influenza Pandemic
(2018) Front Cell Infect Microbiol 8, 343
Nickbakhsh, S. et al., Virus-virus interactions impact the population dynamics of influenza and
the common cold (2019) Proc Natl Acad Sci U S A 116, 27142‒27150
Nickbakhsh, S. et al., Epidemiology of Seasonal Coronaviruses: Establishing the Context for the
Emergence of Coronavirus Disease 2019 (2020) J Infect Dis 222, 17‒25
Golda, A. et al., Infection with human coronavirus NL63 enhances streptococcal adherence
to epithelial cells (2011) J Gen Virol 92
Zhou, F. et al. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19
in Wuhan, China: a retrospective cohort study (2020) Lancet 395, 1054‒1062
Chen, N. et al., Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus
pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study (2020) Lancet 395, 507‒513
Zhong, H. et al. Characterization of Microbial Co-infections in the Respiratory Tract of
hospitalized COVID-19 patients (2020) medRxiv, 2020.2007.2002.20143032
Mirzaei, R. et al., Bacterial co-infections with SARS-CoV-2 (2020) IUBMB Life
53 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Vaillancourt, M. & Jorth, P. The Unrecognized Threat of Secondary Bacterial Infections with
COVID-19 (2020) mBio 11
Bengoechea, J. A. & Bamford, C. G. SARS-CoV-2, bacterial co-infections, and AMR: the deadly
trio in COVID-19? (2020) EMBO Mol Med 12, e12560
Feng, Y. et al., COVID-19 with Different Severities: A Multicenter Study of Clinical Features
(2020) Am J Respir Crit Care Med 201, 1380‒1388
Kim, D. et al., Rates of Co-infection Between SARS-CoV-2 and Other Respiratory Pathogens
(2020) Jama 323, 2085‒2086
Jiang, S. et al., Coinfection of SARS-CoV-2 and multiple respiratory pathogens in children
(2020) Clinical Chemistry and Laboratory Medicine (CCLM) 58, 1160
Lansbury, L. et al., Co-infections in people with COVID-19: a systematic review and meta-
analysis (2020) J Infect 81, 266‒275
Garcia-Vidal, C. et al. Incidence of co-infections and superinfections in hospitalised patients
with COVID-19: a retrospective cohort study (2020) Clin Microbiol Infect
Coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the EU/EEA and the UK –eleventh update (2020)
Stockholm: ECDC; 2020. https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/covid-19-
rapid-risk-assessment-20200810.pdf
Cauchemez, S. et al., Closure of schools during an influenza pandemic (2009) Lancet Infect Dis.;
9 (8): 473‒481. doi: 10.1016/S1473‒3099 (09)70176‒8
Przygotowania do sezonu jesienno-zimowego:
WHO. Rapid assessment of service delivery for NCDs during the COVID-19 pandemic (2020)
https://www.who.int/publications/m/item/rapid-assessment-of-service-delivery-for-ncds-
during-the-covid-19-pandemic
Palmer, K. et al., The potential long-term impact of the COVID-19 outbreak on patients with
non-communicable diseases in Europe: consequences for healthy ageing (2020) Aging Clin Exp
Res. 32 (7): 1189‒1194. doi: 10.1007/s40520‒020‒01601‒4
COVID-19 in children and the role of school settings in COVID-19 transmission (2020)
Stockholm: ECDC; https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/COVID-19-
schools-transmission-August%202020.pdf
Escosa-García, L. et al., Ten key points about COVID-19 in children: The shadows on the wall
(2020) Pediatr Pulmonol. 10.1002/ppul.25025. doi: 10.1002/ppul.25025
Claudet I, et al. During the COVID-19 Quarantine, Home Has Been More Harmful Than the
Virus for Children! (2020) Pediatr Emerg Care.; 36 (9): e538-e540.
doi: 10.1097/PEC.0000000000002205
Casagrande, M. et al., The enemy who sealed the world: effects quarantine due to the COVID-19
on sleep quality, anxiety, and psychological distress in the Italian population. Sleep Med.
2020;75:12‒20. doi: 10.1016/j.sleep.2020.05.011
EC. COVID-19 EU recommendations for testing strategies. https://ec.europa.eu/info/sites/info/
files/covid19_-_eu_recommendations_on_testing_strategies_v2.pdf
eHealth Network. Mobile applications to support contact tracing in the EU’s fight against
COVID-19 Common EU Toolbox for Member States. https://ec.europa.eu/health/sites/health/
files/ehealth/docs/covid-19_apps_en.pdf
Communication From The Commission To The European Parliament, The Council, The
European Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions. Short-term
EU health preparedness for COVID-19 outbreaks. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/
communication_-_short-term_eu_health_preparedness.pdf
EC. Coronavirus response. Public health. https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/health/
coronavirus-response/public-health_en
EC. Coronavirus research and innovation. https://ec.europa.eu/info/research-and-innovation/
research-area/health-research-and-innovation/coronavirus-research-and-innovation_en ECDC.
COVID-19 pandemic. https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19-pandemicSpołeczeństwo
Marczewski, P. Epidemia nieufności. Zaufanie społeczne w czasie kryzysu zdrowotnego (2020)
Forum Idei, Fundacja im. Stefana Batorego
Dong, E., et al., An interactive web-based dashboard to track COVID-19 in real time. Lancet Inf
Dis. 20 (5): 533‒534. doi: 10.1016/S1473‒3099 (20)30120‒1
4.4 Podsumowanie i zalecenia
Royal Society DELVE Initiative, Face Masks for the General Public (2020) https://rs- delve.
github.io/reports/2020/05/04/face-masks-for-the-general-public.html
Chu D. K. et al., Physical distancing, face masks, and eye protection to prevent person-to-person
transmission of SARS-CoV-2 and COVID-19: a systematic review and meta-analysis (2020) The
Lancet 395, 1973–87
[pre-print] Royal Society & British Academy, Face masks and coverings for the general public:
Behavioural knowledge, effectiveness of cloth coverings and public messaging (2020).
https://royalsociety.org/-/media/policy/projects/set-c/set-c-facemasks.pdf? la=en-GB&hash=A2
2A87CB28F7D6AD9BD93BBCBFC2BB24
54
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Zhang, R. et al., Identifying airborne transmission as the dominant route for the spread of
COVID-19 (2020) Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (26), 14857‒14863
Leung, N. H. L. et al., Respiratory virus shedding in exhaled breath and efficacy of face masks.
(2020) Nature Medicine 26 (5), 676–680
IZA Institute of Labor Economics; IZA DP No. 13319: Face masks considerably reduce COVID-19
cases in Germany: a synthetic control method approach (2020) http://ftp.iza.org/dp13319.pdf
Payne, D. C. et al. SARS-CoV-2 infections and serologic responses from a sample of U.S. Navy
service members — USS Theodore Roosevelt (2020) Morbidity and Mortality Weekly Report 69
(23), 714–721.
Lyu, W. and Wehby, G. L. Community use of face masks and COVID-19: evidence from
a natural experiment of state mandates in the US. Health Affairs (2020)
https://doi.org/10.1377/hlthaff.2020.00818
MacIntyre, C. R. et al., Face mask use and control of respiratory virus transmission in
households (2009) Emerging infectious diseases 15 (2), 233‒241
Davies, N. G. et al., Effects of non-pharmaceutical interventions on COVID-19 cases, deaths,
and demand for hospital services in the UK: a modelling study (2020) The Lancet Public Health,
5, e375–85
Flaxman, S. et al. Estimating the effects of non-pharmaceutical interventions on COVID-19 in
Europe. Nature (2020) https://doi.org/10.1038/s41586‒020‒2405‒7 [unedited manuscript]
Rojh, S. A modeling framework to assess the likely effectiveness of facemasks combination with
‘lock-down’ in managing the COVID-19 pandemic (2020) Proceedings of the Royal Society
A 476
Hsiang, S. The effect of large-scale anti-contagion policies on the COVID-19 pandemic; Nature
[unedited manuscript]
Bonell, C. et al., Harnessing behavioural science in public health campaigns to maintain ‘social
distancing’ in response to the COVID-19 pandemic: key principles (2020) Journal of
epidemiology and community health, 74 (8) 617 -619
Reynolds, B. and Crouse, S. Q. Effective communication during an influenza pandemic: the
value of using a crisis and emergency risk communication framework (2008) Health promotion
practice, 9 (4 Suppl), 13S-17S
Kucharski, A. J. et al., Effectiveness of isolation, testing, contact tracing, and physical distancing
on reducing transmission of SARS-CoV-2 in different settings: a mathematical modelling study
(2020) The Lancet
A modelling framework to assess the likely effectiveness of facemasks in combination with
‘lock-down’ in managing the COVID-19 pandemic. Proceedings of the Royal Society A 476
Chen, R. et al., Risk Factors of Fatal Outcome in Hospitalized Subjects With Coronavirus
Disease 2019 from a Nationwide Analysis in China. CHEST
Williamson, E. et al., OpenSAFELY: factors associated with COVID-19-related hospital death in
the linked electronic health records of 17 million adult NHS patients. medRxiv, 2020: p.
2020.05.06.20092999
Zheng, Z. et al., Risk factors of critical & mortal COVID-19 cases: A systematic literature review
and meta-analysis (2020) Journal of Infection
Yang, J. et al., Prevalence of comorbidities and its effects in patients infected with SARS-CoV-2:
a systematic review and meta-analysis (2020) International Journal of Infectious Diseases, 94: p.
91‒95
Guo, T. et al., Cardiovascular Implications of Fatal Outcomes of Patients With Coronavirus
Disease 2019 (COVID-19) (2020) JAMA Cardiology
Fung, M. and Babik J. M. COVID-19 in Immunocompromised Hosts: What We Know So Far
(2020) Clin Infect Dis. 2020;ciaa863. doi: 10.1093/cid/ciaa863
Robilotti, E. V. et al., Determinants of COVID-19 disease severity in patients with cancer (2020)
Nature medicine, 10.1038/s41591‒020‒0979‒0 doi: 10.1038/s41591‒020‒0979‒0
Liang, W., Guan, W. et al., Cancer patients in SARS-CoV-2 infection: a nationwide analysis in
China (2020) Lancet Oncol.; 21 (3): 335‒337
Zhang, H. Wang, L. et al., Outcomes of novel coronavirus disease 2019 (COVID-19) infection in
107 patients with cancer from Wuhan, China (2020) Cancer; 10.1002/cncr.33042. doi: 10.1002/
cncr.33042.
Garg, S. et al., Hospitalization Rates and Characteristics of Patients Hospitalized with
Laboratory-Confirmed Coronavirus Disease 2019 – COVID-NET, 14 States, (2020) MMWR
Morbidity Mortality Weekly Report, 2020. 69 (15): p. 458‒464
Richardson, S. et al., Presenting Characteristics, Comorbidities, and Outcomes Among 5700
Patients Hospitalized With COVID-19 in the New York City Area (2020) JAMA, 323 (20): p.
2052‒2059
Akalin, E. et al., Covid-19 and Kidney Transplantation (2020) New England Journal of Medicine
Myers, L.C. et al., Characteristics of Hospitalized Adults With COVID-19 in an Integrated
Health Care System in California (2020) JAMA, 323 (21): p. 2195‒2198
55 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Gold, J.A.W. et al., Characteristics and Clinical Outcomes of Adult Patients Hospitalized with
COVID-19 – Georgia, (2020) MMWR Morbidity Mortality Weekly Report, 69 (18): p. 545‒550
Hirsch, J.S. et al., Acute kidney injury in patients hospitalized with COVID-19 (2020) Kidney
international: p. S0085‒2538 (20)30532‒9
Lippi, G. and Henry B. M. Chronic obstructive pulmonary disease is associated with severe
coronavirus disease 2019 (COVID-19) (2020) Respiratory medicine 167: p. 105941‒105941
CDC Covid-19 Response Team, Preliminary Estimates of the Prevalence of Selected Underlying
Health Conditions Among Patients with Coronavirus Disease 2019 – United States, (2020)
MMWR Morbidity Mortality Weekly Report, 2020 69 (13): p. 382‒386
Lighter, J. et al., Obesity in Patients Younger Than 60 Years Is a Risk Factor for COVID-19
Hospital Admission (2020) Clinical Infectious Diseases
Hur, K. et al., Factors Associated With Intubation and Prolonged Intubation in Hospitalized
Patients With COVID-19. Otolaryngology–Head and Neck Surgery. 0 (0): p. 0194599820929640
Simonnet, A. et al., High Prevalence of Obesity in Severe Acute Respiratory Syndrome
Coronavirus-2 (SARS-CoV-2) Requiring Invasive Mechanical Ventilation (2020) Obesity (Silver
Spring),
Palaiodimos, L. et al., Severe obesity, increasing age and male sex are independently associated
with worse in-hospital outcomes, and higher in-hospital mortality, in a cohort of patients with
COVID-19 in the Bronx New York (2020) Metabolism, 108: p. 154262
Petrilli, C. M. et al., Factors associated with hospitalization and critical illness among 4,103
patients with COVID-19 disease in New York City (2020) medRxiv,: p. 2020.04.08.20057794
McCloskey, K.A. et al. COVID-19 infection and sickle cell disease: a UK centre experience.
British Journal of Haematology
Heilbronner, C. et al., Patients with sickle cell disease and suspected COVID-19 in a paediatric
intensive care unit. British Journal of Haematology
Nur, E. et al., Vaso-occlusive crisis and acute chest syndrome in sickle cell disease due to 2019 novel
coronavirus disease (COVID-19) (2020) American Journal of Hematology, 95 (6): p. 725‒726
Hussain, F.A. et al. COVID-19 infection in patients with sickle cell disease (2020) British Journal
of Haematology, 189 (5): p. 851‒852
Panepinto, et al., Cases of COVID-19 among Persons with Sickle Cell Disease in the United
States, (2020) Personal Pre-Publication Correspondence with Authors 2020
Ketcham, S.W. et al., Coronavirus Disease-2019 in Heart Transplant Recipients in Southeastern
Michigan: A Case Series (2020) Journal of Cardiac Failure
Latif, F. et al. Characteristics and Outcomes of Recipients of Heart Transplant With Coronavirus
Disease 2019 (2020) JAMA Cardiology
Zhu, L. et al., Successful recovery of COVID-19 pneumonia in a renal transplant recipient with
long-term immunosuppression. American Journal of Transplantation
Fernández-Ruiz, M. et al., COVID-19 in solid organ transplant recipients: A single-center case
series from Spain. American Journal of Transplantation
Travi, G. et al., Clinical outcome in solid organ transplant recipients with COVID-19: A single-
center experience (2020) American Journal of Transplantation
Tschopp, J. et al., First experience of SARS-CoV-2 infections in solid organ transplant recipients
in the Swiss Transplant Cohort Study. American Journal of Transplantation
Zhu, L. et al., Association of Blood Glucose Control and Outcomes in Patients with COVID-19
and Pre-existing Type 2 Diabetes (2020) Cell Metabolism, 31 (6): p. 1068‒1077.e3
Bode, B. et al., Glycemic Characteristics and Clinical Outcomes of COVID-19 Patients
Hospitalized in the United States (2020) Journal of Diabetes Science and Technology, p.
1932296820924469
Chen, Y. et al., Clinical Characteristics and Outcomes of Patients With Diabetes and COVID-19
in Association With Glucose-Lowering Medication (2020) Diabetes Care
Fadini, G.P. et al. Prevalence and impact of diabetes among people infected with SARS-CoV-2
(2020) J Endocrinological Investigations, 43 (6): p. 867‒869.
Mahdavinia, M. et al., Asthma prolongs intubation in COVID-19 (2020) The journal of allergy
and clinical immunology. In practice, 2020: p. S2213‒2198 (20)30476‒1
Chao, J.Y. et al., Clinical Characteristics and Outcomes of Hospitalized and Critically Ill
Children and Adolescents with Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) at a Tertiary Care
Medical Center in New York City (2020) The Journal of Pediatrics
DeBiasi, R.L. et al., Severe COVID-19 in Children and Young Adults in the Washington, DC
Metropolitan Region (2020) The Journal of Pediatrics
Pranata, R. et al. Impact of Cerebrovascular and Cardiovascular Diseases on Mortality and
Severity of COVID-19 – Systematic Review, Meta-analysis, and Meta-regression (2020) Journal
of stroke and cerebrovascular diseases: the official journal of National Stroke Association 29 (8):
p. 104949‒104949
Wang, B. et al., Does comorbidity increase the risk of patients with COVID-19: evidence from
meta-analysis (2020) Aging 12 (7): p. 6049‒6057
56
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Ssentongo, P. et al., The association of cardiovascular disease and other pre-existing
comorbidities with COVID-19 mortality: A systematic review and meta-analysis (2020)
medRxiv, p. 2020.05.10.20097253
Khan, M. et al., Effects of underlying morbidities on the occurrence of deaths in COVID-19
patients: A systematic review and meta-analysis (2020) medRxiv p. 2020.05.08.20095968
Martins-Filho, P. R. et al., Factors associated with mortality in patients with COVID-19.
A quantitative evidence synthesis of clinical and laboratory data (2020) European journal of
internal medicine, 76: p. 97‒99
Shi, S. et al., Association of Cardiac Injury With Mortality in Hospitalized Patients With
COVID-19 in Wuhan, China (2020) JAMA Cardiology
Wang, L. et al., Coronavirus disease 2019 in elderly patients: Characteristics and prognostic
factors based on 4-week follow-up (2020) Journal of Infection, 80 (6): p. 639‒645
Killerby, M. E. et al. Characteristics Associated with Hospitalization Among Patients with
COVID-19 — Metropolitan Atlanta, Georgia, (2020) MMWR Mobidity Mortality Weekly
Report
Guan, W.J. et al., Comorbidity and its impact on 1590 patients with COVID-19 in China:
a nationwide analysis (2020) European Respiratory Journal, 55 (5)
Kim, L. et al., Interim Analysis of Risk Factors for Severe Outcomes among a Cohort of
Hospitalized Adults Identified through the U.S. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)-
Associated Hospitalization Surveillance Network (COVID-NET) (2020) medRxiv, p.
2020.05.18.20103390
Pranata, R. et al., Hypertension is associated with increased mortality and severity of disease in
COVID-19 pneumonia: A systematic review, meta-analysis and meta-regression (2020) Journal
of the Renin-Angiotensin-Aldosterone System, 21 (2): p. 1470320320926899
Matsushita, K. et al., The relationship of COVID-19 severity with cardiovascular disease and its
traditional risk factors: A systematic review and meta-analysis (2020) medRxiv, p.
2020.04.05.20054155
Yang, Z. et al., Coronavirus disease 2019 (COVID-19) and pregnancy: a systematic review
(2020) The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine: p. 1‒4
Li, N. et al., Maternal and neonatal outcomes of pregnant women with COVID-19 pneumonia:
a case-control study (2020) Clinical Infectious Diseases
Collin, J. et al., Public Health Agency of Sweden’s Brief Report: Pregnant and postpartum
women with severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 infection in intensive care in
Sweden (2020) 99 (7): p. 819‒822
Yan, J. et al., Coronavirus disease 2019 in pregnant women: a report based on 116 cases (2020)
American Journal of Obstetrics and Gynecology
Breslin, N. et al., Coronavirus disease 2019 infection among asymptomatic and symptomatic
pregnant women: two weeks of confirmed presentations to an affiliated pair of New York City
hospitals (2020) American Journal of Obstetrics & Gynecology MFM, 2 (2, Supplement): p.
100118
Chen, L. et al., Clinical Characteristics of Pregnant Women with Covid-19 in Wuhan, China.
(2020) 382 (25): p. e100
Pierce-Williams, R.A.M. et al., Clinical course of severe and critical COVID-19 in hospitalized
pregnancies: a US cohort study (2020) American Journal of Obstetrics & Gynecology MFM, p.
100134
Savasi, V.M. et al., Clinical Findings and Disease Severity in Hospitalized Pregnant Women With
Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) (2020) Obstet Gynecol.
Ellington, S. Strid, P. et al., Characteristics of Women of Reproductive Age with Laboratory-
Confirmed SARS-CoV-2 Infection by Pregnancy Status — United States (2020) MMWR Morb
Mortal Wkly Rep 2020;69:769–75
Patanavanich, R. and Glantz, S.A. Smoking Is Associated With COVID-19 Progression: A Meta-
analysis (2020) Nicotine & Tobacco Research
Guo, F.R. Active smoking is associated with severity of coronavirus disease 2019 (COVID-19):
An update of a meta-analysis (2020) Tobacco Induced Diseases, 18: p. 37
Zhao, Q. et al., The impact of COPD and smoking history on the severity of COVID-19:
A systemic review and meta-analysis (2020) Journal of Medical Virology
Lippi, G. and Henry, B.M. Active smoking is not associated with severity of coronavirus disease
2019 (COVID-19) (2020) European Journal of Internal Medicine,.75: p. 107‒108
Di Giorgio, A. et al., Health status of patients with autoimmune liver disease during SARS-
CoV-2 outbreak in northern Italy (2020) Journal of Hepatology, p. S0168‒8278 (20)30300‒7
Marlais, M. et al., The severity of COVID-19 in children on immunosuppressive medication
(2020) The Lancet. Child & adolescent health, p. 10.1016/S2352‒4642 (20)30145‒0
Montero-Escribano, P. et al., Anti-CD20 and COVID-19 in multiple sclerosis and related
disorders: A case series of 60 patients from Madrid, Spain. Multiple sclerosis and related
disorders (2020) 42: p. 102185‒102185
57 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJE
Brenner, E.J. et al., Corticosteroids, but not TNF Antagonists, are Associated with Adverse
COVID-19 Outcomes in Patients With Inflammatory Bowel Diseases: Results from an
International Registry (2020) Gastroenterology, p. 10.1053/j.gastro.2020.05.032
Michelena, X. et al., Incidence of COVID-19 in a cohort of adult and paediatric patients with
rheumatic diseases treated with targeted biologic and synthetic disease-modifying anti-
rheumatic drugs (2020) Seminars in arthritis and rheumatism, 50 (4): p. 564‒570
Ljungman, P. et al., The challenge of COVID-19 and hematopoietic cell transplantation; EBMT
recommendations for management of hematopoietic cell transplant recipients, their donors, and
patients undergoing CAR T-cell therapy. Bone Marrow Transplantation (2020)
Härter, G. et al., COVID-19 in people living with human immunodeficiency virus: a case series
of 33 patients (2020) Infection,: p. 1‒6
Altuntas, A. O. et al., HIV/SARS-CoV-2 coinfected patients in Istanbul, Turkey (2020) Journal
of Medical Virology
Soresina, A. et al., Two X-linked agammaglobulinemia patients develop pneumonia as
COVID-19 manifestation but recover (2020) Pediatric Allergy and Immunology
Gao, Y. et al., Impacts of immunosuppression and immunodeficiency on COVID-19:
A systematic review and meta-analysis (2020) The Journal of infection,: p. S0163‒4453
(20)30294‒2
Parri, N. et al., Children with Covid-19 in Pediatric Emergency Departments in Italy (2020)
New England Journal of Medicine
Mantovani, A. et al., Coronavirus disease 2019 and prevalence of chronic liver disease: A meta-
analysis (2020) 40 (6): p. 1316‒1320
Moon, A.M. et al., High Mortality Rates for SARS-CoV-2 Infection in Patients with Pre-existing
Chronic Liver Disease and Cirrhosis: Preliminary Results from an International Registry. (2020)
Journal of Hepatology
Ji, D. et al., Non-alcoholic fatty liver diseases in patients with COVID-19: A retrospective study
(2020) J Hepatol,
Garrido, I. et al., Review article: COVID-19 and liver disease—what we know on 1st May 2020.
(2020) Alimentary Pharmacology & Therapeutics
Shekerdemian, L.S. et al., Characteristics and Outcomes of Children With Coronavirus Disease
2019 (COVID-19) Infection Admitted to US and Canadian Pediatric Intensive Care Units.
(2020) JAMA Pediatrics
Cosgriff, R. et al., A multinational report to characterise SARS-CoV-2 infection in people with
cystic fibrosis (2020) Journal of Cystic Fibrosis
Alsaied, T. et al., Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Pandemic Implications in Pediatric
and Adult Congenital Heart Disease (2020) J Am Heart Assoc.; 9 (12): e017224. doi: 10.1161/
JAHA.120.017224
Sanna, G. et al., Children’s heart and COVID-19: Up-to-date evidence in the form of
a systematic review (2020) Eur J Pediatr 179, 1079–1087
Sabatino, J. et al., COVID-19 and Congenital Heart Disease: Results from a Nationwide Survey
(2020) J. Clin. Med., 9, 1774
DeBiasi, R. L. et al., Severe COVID-19 in Children and Young Adults in the Washington, DC
Metropolitan Region (2020) J Pediatr.; 10.1016/j.jpeds.2020.05.007. doi: 10.1016/j.
jpeds.2020.05.007
Chao, J. Y. et al., Clinical characteristics and outcomes of hospitalized and critically ill children
and adolescents with coronavirus disease 2019 (COVID-19) at a Tertiary Care Medical Center
in New York City (2020) The Journal of Pediatrics
Motta, I. et al., SARS-CoV-2 infection in beta thalassemia: Preliminary data from the Italian
experience (2020) American Journal of Hematology
Karimi, M. et al., Prevalence and Mortality due to Outbreak of Novel Coronavirus Disease
(COVID-19) in β-Thalassemias: The Nationwide Iranian Experience.
58
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
REFERENCJEZROZUMIEC COVID-19
Data Polskie kalendarium epidemii
4 marca 2020 pacjent 0 – szpital w Zielonej Górze
7 marca 2020 Główny Inspektorat Sanitarny nie zaleca podróży do Chin, Honkongu,
Korei Południowej, Iranu, Japonii oraz Włoch
8 marca 2020 Główny Inspektor Sanitarny rekomenduje odwołanie wszystkich imprez
masowych powyżej 1000 osób, organizowanych w pomieszczeniach
zamkniętych
9 marca 2020 Kontrola sanitarna na granicach Polski
12 marca 2020 Minister Zdrowia wprowadził w Polsce stan zagrożenia epidemicznego
Pierwszy śmiertelny przypadek koronawirusa w Polsce
13 marca 2020 Czasowe zamknięcie granic Rzeczpospolitej Polskiej oraz zawieszenie
połączeń lotniczych
15 marca 2020 LOT do domu – pierwsze loty czarterowe LOT, umożliwiające Polakom
powrót do domu
w nocy
z 15/16 marca
2020
Wszystkie granice Polski zostały zamknięte. Ich przekroczenie możliwe
jest tylko w wyznaczonych miejscach i na określonych zasadach.
Wprowadzono ścisłe kontrole graniczne i sanitarne, a każdy obywatel
Polski musi poddać się obowiązkowej 14-dniowej kwarantannie. Na 10
dni wprowadzono zakaz wjazdu do Polski dla cudzoziemców
16 marca 2020 Zamknięcie wszystkich placówek oświatowych i szkół wyższych.
Ministerstwo Zdrowia poinformowało o śmierci czwartego pacjenta
zarażonego koronawirusem
20 marca 2020 Minister zdrowia informuje o podpisaniu rozporządzenia o stanie
epidemii w Polsce
25 marca 2020 Granice kraju pozostają zamknięte do 13 kwietnia – tylko do 27 marca
osoby pracujące po drugiej stronie granicy mogą tę granicę swobodnie
przekraczać
29 marca 2020 Od uruchomienia akcji „LOT do domu” mijają dwa tygodnie. Od 15
marca powróciło do kraju prawie 42 tys. osób
31 marca 2020 W miejscach publicznych od innych ludzi dzielić nas muszą co najmniej
2 metry dystansu. Liczba przebywających w sklepach ograniczona
zostaje do maksymalnie 3 osób na jedną kasę, a na pocztach – do dwóch
osób na jedno okienko. Dzieci i młodzież poniżej 18. roku życia
mogą przebywać poza domem wyłącznie pod opieką osoby dorosłej.
Ograniczony zostaje dostęp do parków, bulwarów, deptaków i innych
miejsc rekreacji
Obowiązek zakładania rękawiczek przed wejściem do sklepu,
w weekendy zostaną zamknięte sklepy budowlane, sklepy spożywcze,
apteki oraz drogerie pozostaną otwarte, w godzinach 10‒12 sklepy
i apteki będą otwarte tylko dla osób powyżej 60 roku życia
2 kwietnia 2020 Pracodawcy (zakłady pracy) są zobowiązani zapewnić: 1. Osobom
zatrudnionym niezależnie od podstawy zatrudnienia rękawiczki
jednorazowe lub środki do dezynfekcji rąk. 2. Odległość pomiędzy
stanowiskami pracy wynoszącą co najmniej 1,5 m.
3 kwietnia 2020 W dniach 3‒11 kwietnia obowiązuje tymczasowy zakaz wstępu do lasów
oraz parków narodowych
7 kwietnia 2020 W ramach akcji „Lot do Domu” do kraju powróciło 54 tysiące Polaków
7. Załączniki
Kalendarium polskie
59 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Data Polskie kalendarium epidemii
9 kwietnia 2020 do 26 kwietnia będzie obowiązywało zamknięcie szkół, do 3 maja,
zamknięte będą granice
Przesunięte egzaminy maturalne i egzaminy ośmioklasistów – odbędą się
one nie wcześniej niż w czerwcu
10 kwietnia 2020 Rząd przedłuża do 19 kwietnia zakaz przemieszczania się, podróżowania
i przebywania w miejscach publicznych
16 kwietnia 2020 W Polsce obowiązuje rozporządzenie rządu wprowadzające nakaz
zasłaniania nosa i ust w miejscach publicznych
17 kwietnia 2020 Prezydent podpisał tzw. specustawę funduszową, czyli ustawę
o szczególnych rozwiązaniach wspierających realizację programów
operacyjnych w związku z wystąpieniem koronawirusa oraz ustawę
o tarczy antykryzysowej 2.0
20 kwietnia 2020 Nowy etap stopniowego zdejmowania obostrzeń – pierwsza zmiana
to otwarcie lasów i parków oraz łagodzenie przepisów w handlu
Więcej osób będzie mogło uczestniczyć w mszach – 1 osoba na 15
metrów kwadratowych
24 kwietnia 2020 Działanie szkół, żłobków i przedszkoli zawieszone do 24 maja. Egzaminy
maturalne rozpoczną się 8 czerwca. Egzaminy poprawkowe na początku
września. Matura bez części ustnej
Od 16 do 18 czerwca egzaminy dla ósmoklasistów. Od 22 czerwca
egzaminy potwierdzające kwalifikacje zawodowe. W połowie sierpnia
egzaminy dla uczniów szkół policealnych
27 kwietnia 2020 Polskie Linie Lotnicze LOT poinformowały, że w związku
z przedłużeniem zakazu lotów przez rząd oraz Unię Europejską,
odwołują wszystkie loty, które zaplanowane było do 15 maja
29 kwietnia 2020 Przedstawienie II etapu łagodzenia obostrzeń.
Od 4 maja:
●otwarcie hoteli i miejsc noclegowych; restauracje w tych obiektach
pozostają zamknięte
●otwarcie galerii handlowych
●przywrócenie zabiegów rehablitacyjnych
●wznowienie działalności muzeów, galerii sztuki, bibliotek, archiwów
oraz księgarni
Od 6 maja:
●otwarcie żłobków i przedszkoli; decyzje będą podejmowane każdora-
zowo przez organy założycielskie
30 kwietnia 2020 Zasiłek opiekuńczy jest przedłużony do 24 maja dla dzieci do lat ośmiu
4 maja 2020 Drugi zapowiadany etap znoszenia ograniczeń związanych z COVID-19.
●centra handlowe i sklepy wielkopowierzchniowe będą otwarte, ale
z limitem osób i bez możliwości spożywania posiłków
●sklepy budowlane będą czynne w weekendy
●wznowiona działalność hoteli – ograniczona zostaje nadal działalność
restauracji hotelowych i przestrzeni rekreacyjnych. Siłownie, sale
pobytu i baseny pozostają zamknięte. Restauracje hotelowe mogą
wydawać posiłki gościom hotelowym do pokoju. Nie mogą jedynie
serwować ich na miejscu.
●osoby chore powrócą do rehabilitacji, a biblioteki i instytucje kultury
będą stopniowo otwierane po konsultacjach z sanepidem
●zmiany w funkcjonowaniu przedszkoli i żłobków
5 maja 2020 W ciągu doby przybyło 425 potwierdzonych przypadków zakażeń
to najwyższy dobowy wzrost zakażeń od 19 kwietnia (545)
6 maja 2020 Pierwszy dzień otwierania żłobków i przedszkoli – pracę wznowiło
ponad 1600 z 22 tys. placówek
60
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19 ZAŁĄCZNIKI
Data Polskie kalendarium epidemii
10 maja 2020 Weszło w życie rozporządzenie premiera przedłużające do 23 maja zakaz
ruchu lotniczego na obszarze Polski
15 maja 2020 Do 14 czerwca wydłużony został dodatkowy zasiłek opiekuńczy. Będzie
przysługiwał również tym rodzicom, którzy mimo otwarcia np. żłobka
nie zdecydują się posłać dziecka do placówki
17 maja 2020 We mszach świętych będzie mogło uczestniczyć o połowę więcej
wiernych niż do tej pory – na jedną osobę ma przypadać 10 metrów
kwadratowych
18 maja 2020 W województwie śląskim liczba przypadków zakażenia wirusem SARS-
CoV-2 przekroczyła 5,5 tys.
III etap znoszenia ograniczeń. Otwarcie zakładów fryzjerskich i salonów
kosmetycznych
Przerwa w nauczaniu stacjonarnym została wydłużona do 7 czerwca
19 maja 2020 W połowie czerwca planowane uruchamianie uzdrowisk. Od 1 czerwca
osoby, które tam jadą będą badane pod kątem koronawirusa
20 maja 2020 Województwo śląskie to pierwszy region w Polsce, w którym liczba
potwierdzonych przypadków koronawirusa przekroczyła 6 tysięcy
Kolejny pakiet rozwiązań antykryzysowych zakłada m.in. ochronę
polskich firm przed wrogim przejęciem, wakacje kredytowe dla
tych, którzy stracili dochody, osłonę finansową dla samorządów czy
uelastycznienie prawa pracy
22 maja 2020 Ministerstwo Zdrowia w ramach kolejnego etapu „odmrażania”
gospodarki zarekomendowało zgodę na organizację wesel do 50
uczestników
25 maja 2020 Decyzją MEN od 25 maja szkoły w Polsce mogą zapewniać opiekę
na terenie placówki uczniom z klas I-III. Władze samorządowe
„decydują, czy szkoła otwiera się na potrzeby najmłodszych”
Normalną działalność wznowiły urzędy
27 maja 2020 Zapowiedź IV i ostatniego etapu znoszenia ograniczeń związanych
z koronawirusem. Zacznie on obowiązywać od soboty 30 maja; od wtedy
zostaje zniesiony nakaz noszenia maseczek w przestrzeniach otwartych
Od 6 czerwca mogą się otworzyć ośrodki kultury, jak kina i teatry, a także
ośrodki sportowe: siłownie, kluby fitness, baseny
30 maja 2020 IV etap łagodzenia obostrzeń
●zasłanianie twarzy i nosa nie będzie już wymagane pod gołym niebem
oraz w miejscach, w których można zachować 2 metry dystansu
od innych osób;
●zniesiony zostanie limit osób, które mogą jednocześnie przebywać
w sklepach i Kościołach
Rząd poluzował limity pasażerów w transporcie zbiorowym – od 1
czerwca w pojazdach będą mogły być zajęte albo wszystkie miejsca
siedzące (bez stojących), albo połowa wszystkich dostępnych miejsc
(siedzących i stojących)
31 maja 2020 Koniec limitu wiernych
●
przestał obowiązywać narzucony rządowymi rozporządzeniami limit
wiernych w świątyniach.
●
podczas nabożeństwa trzeba jednak nosić maseczkę i zachowywać
dystans od innych osób
1 czerwca 2020 Kolejny etap luzowania restrykcji
●
w szkołach podstawowych i średnich organizowane są stacjonarne kon-
sultacje dla wszystkich uczniów
●ruszają pasażerskie połączenia lotnicze; na razie można latać po kraju
61 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZAŁĄCZNIKI
Data Polskie kalendarium epidemii
6 czerwca 2020 Kolejny etap znoszenia obostrzeń. Działalność mogą wznowić kina,
teatry, filharmonie, cyrki, kluby fitness, siłownie, baseny i parki rozrywki.
Jest też możliwość organizacji wesel do 150 uczestników
Rekordowa liczba zakażeń koronawirusem od początku pandemii: 576
8 czerwca 2020 Wstrzymanie wydobycia w dwunastu śląskich kopalniach – dwóch
kopalniach JSW i dziesięciu zakładach PGG
599 nowych zakażeniach – to najwyższy bilans dobowy od początku
epidemii
Pierwszy dzień egzaminów maturalnych
10 czerwca 2020 Premier podał datę otwarcia polskich granic:
od 13.06 Polska otwiera granice dla państw Unii Europejskiej
od 16 czerwca będą możliwe loty międzynarodowe
18 czerwca 2020 314 nowych przypadków koronawirusa w Polsce, najwięcej odnotowano
w woj. śląskim (88) i łódzkim (75). Zmarło 30 kolejnych osób, ostatni raz
tak dużą liczbę ofiar w ciągu doby odnotowano pod koniec kwietnia
23 czerwca 2020 Zakończono badanie górników w kopalniach, dwukrotnie przebadano
kopalnie, w których pojawiły się ogniska. Ministerstwo Zdrowia
poinformowało we wtorek, że łącznie na Śląsku odnotowano 129 nowych
przypadków
28 czerwca 2020 Odbyła się I tura wyborów prezydenckich, które ze względu na pandemię
koronawirusa, zostały przesunięte z 10 maja 2020 roku
29 czerwca 2020 Normalny ruch graniczny między Polską a Czechami na odcinku woj.
śląskiego zostanie przywrócony 30 czerwca
30 czerwca 2020 Od 17 lipca zmienią się regulacje dotyczące wydarzeń artystycznych
i rozrywkowych organizowanych w otwartej przestrzeni. Będzie w nich
mogło uczestniczyć więcej niż 150 osób. Warunkiem jest zachowanie
zasad dystansu społecznego. Organizator musi zapewnić co najmniej 5 m
kw. na osobę, wyznaczyć znakami poziomymi miejsca dla publiczności
2 lipca 2020 Liczba potwierdzonych przypadków w Polsce wzrosła do ponad 35 tys.
W czwartek zmarło kolejnych 15 osób zakażonych koronawirusem
Ministerstwo Zdrowia poinformowało też, że w II turze wyborów
m.in. seniorzy, kobiety w ciąży i osoby niepełnosprawne będą mogły
zagłosować bez kolejki.
3 lipca 2020 259 nowych przypadkach zakażenia koronawirusem w Polsce, zmarło
kolejnych 15 osób
Organizatorzy masowych imprez sportowych zaapelowali do władz
o zdjęcie epidemiologicznych obostrzeń
4 lipca 2020 314 nowych zakażeń koronawirusem, zmarło 4 kolejnych pacjentów.
Świat odnotował rekordowy bilans zakażeń – ponad 212 tys. w ciągu
doby – z czego ponad 57 tys. w USA, co także jest tamtejszym dobowym
rekordem
5 lipca 2020 231 nowych zakażeń koronawirusem, zmarło 5 kolejnych pacjentów
Policja kontroluje przestrzeganie obowiązku zakrywania nosa i ust m.in.
w sklepach oraz tramwajach i autobusach miejskich. Pouczono 42 tys.
osób, a mandatami ukarano 13 tys. osób
14 lipca 2020 W Polsce odnotowano 38 457 potwierdzonych zakażeń, w tym 267
nowych przypadków. Najwięcej – 72 – odnotowano w woj. śląskim
Wesele w Nawojowej (woj. małopolskie) sprzed ponad miesiąca stało się
źródłem zakażenia koronawirusem 151 osób. Kolejny tysiąc przebywa
w kwarantannie. – To obecnie najpoważniejsze ognisko w Małopolsce –
ostrzega Sanepid
62
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19 ZAŁĄCZNIKI
Data Polskie kalendarium epidemii
17 lipca 2020 Na COVID-19 zmarło w Polsce 8 kolejnych osób, potwierdzono też 353
nowe zakażenia koronawirusem
Od 17 lipca można organizować wydarzenia rozrywkowe w otwartej
przestrzeni bez limitu 150 osób. Już w pierwszy weekend po zniesieniu
tego obostrzenia zorganizowano koncerty dla szerszej publiczności
19 lipca 2020 Ministerstwo Zdrowia poinformowało o 358 nowych, potwierdzonych
przypadkach zakażenia koronawirusem SARS-CoV-2 oraz o śmierci
sześciu kolejnych osób. Liczba zakażeń w Polsce przekroczyła 40 tysięcy
osób i wynosi łącznie 40 104 osoby, z których 1624 zmarły
21 lipca 2020 Zmarło 9 kolejnych osób, potwierdzono też 399 nowych zakażeń
– to najwięcej od 17 czerwca
Znikają kolejne obostrzenia
●skrócenie dystansu społecznego w przestrzeni publicznej z 2 metrów
do 1,5
●obiekty sportowe mogą być zapełnione w 50 procentach
●baseny – zarówno kryte, jak i te na powietrzu – nie mają już ograni-
czenia liczby użytkowników
●do aquaparków może teraz wchodzić do 75 proc. użytkowników
w stosunku do maksymalnego obłożenia obiektu
●w kinach i teatrach przestaje obowiązywać nakaz zajmowania co dru-
giego miejsca, nadal jednak sale mogą być zapełnione tylko w 50 proc.
●W przypadku noszenia maseczek i zakrywania nosa oraz ust nie ma
żadnych zmian
22 lipca 2020 W prywatnej kopani Silesia w Czechowicach-Dziedzicach doszło
w ostatnich dniach do gwałtownego wzrostu zakażeń.
20 osób zainfekowanych koronawirusem i ponad 260 osób poddanych
kwarantannie – to efekt wesela, które odbyło się na początku lipca
w Starachowicach w Świętokrzyskiem
23 lipca 2020 Odnotowano ponad 400 nowych przypadków zakażeń koronawirusem
w Polsce. Zakażeni są kolejni górnicy, zaplanowano badania przesiewowe
w dwóch kopalniach
25 lipca 2020 Zmiana zasad związanych z zachowaniem dystansu społecznego podczas
wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych:
●Udostępnionych zostaje do 50 proc. liczby miejsc na widowni
●w przypadku braku wyznaczonych miejsc odległość między widzami
ma wynosić 1 m,
●uczestnicy imprez są zobowiązani do zakrywania ust i nosa,
●W kinach, teatrach, salach koncertowych, klubach muzycznych,
halach widowiskowo-sportowych, amfiteatrach i muszlach koncerto-
wych
●mogą udostępnić do 50 procent miejsc,
●dystans nie dotyczy: osoby z dzieckiem poniżej 13. roku życia, towa-
rzyszącej niepełnosprawnemu, lub osobie, która nie moż poruszać się
samodzielnie,
●dystans nie dotyczy osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarują-
cych
30 lipca 2020 W Polsce padł dobowy rekord nowych zakażeń – po raz pierwszy ich
liczba przekroczyła 600 przypadków
31 lipca 2020
●w piątek odbyło się posiedzenie rządowego Zespołu Zarządzania
Kryzysowego – zwołano je w reakcji na kolejny rekord liczby nowych
zakażeń w Polsce (657 przypadków)
●na razie nie zdecydowano o wprowadzeniu obowiązkowej kwaran-
tanny dla wracających do Polski z państw, gdzie ryzyko zakażenia jest
większe,
●nie podjęto nowych decyzji ws. ewentualnych obostrzeń, lecz „nowe
decyzje i plany na następne tygodnie”.
●analizowano m.in. regionalne podejścia do obostrzeń. Decyzje o nich
mogą obejmować poszczególne gminy lub powiat
63 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZAŁĄCZNIKI
Data Polskie kalendarium epidemii
3 sierpnia 2020 Trzech senatorów ma potwierdzony wynik testu na koronawirusa.
W związku z ryzykiem zakażenia przesunięte zostało posiedzenie
Sejmu
4 sierpnia 2020 Wojskowa defilada 15 sierpnia została odwołana ze względu na ryzyko
zakażenia. W Polsce padł kolejny rekord, potwierdzono 680 nowych
przypadków
5 sierpnia 2020 Uczniowie wrócą do szkół od 1 września
Uczniowie w klasach nie będą musieli nosić maseczek, ale powinni
pamiętać o zasadach higieny
Rekomenduje się taką organizację pracy, która umożliwi zachowanie
dystansu, np. dzięki różnym godzinom przychodzenia uczniów do szkoły
Do szkoły może uczęszczać uczeń bez objawów infekcji dróg
oddechowych i gdy domownicy nie przebywają na kwarantannie lub
w izolacji
6 sierpnia 2020 Ministerstwo Zdrowia poinformowało o 726 nowych przypadkach
zakażeń. To najwyższa liczba nowych przypadków zanotowana w Polsce
od początku epidemii
7 sierpnia 2020 Resort zdrowia przedstawił szczegóły obostrzeń, jakie będą
obowiązywać w powiatach, w których notuje się najwięcej nowych
przypadków zakażenia.
●Zaostrzone rygory będą dotyczyć dziewiętnastu powiatów w woje-
wództwach śląskim, wielkopolskim, małopolskim, łódzkim i podkar-
packim,
●dziewięć powiatów „czerwonych”, z najwyższymi wzrostami to:
ostrzeszowski, nowosądecki, Nowy Sącz, wieluński, pszczyński, Ruda
Śląska, rybnicki, Rybnik, wodzisławski,
●powiaty żółte to: wieruszowski, Jastrzębie Zdrój, jarosławski, Żory,
kępiński, przemyski, cieszyński, pińczowski, oświęcimski, Przemyśl,
●powiaty, w których nie zostanie stwierdzone przekroczenie krytycz-
nych progów zakażeń, będą „zielone”
●w „czerwonych” powiatach obowiązek zasłaniania nosa i ust w prze-
strzeni publiczne (na chodniku, w parku), zakazana będzie organi-
zacja kongresów i targów, działalność parków rozrywki i wesołych
miasteczek, wszelkie wydarzenia kulturalne, nie będą mogły też
działać siłownie, kina, sanatoria, ośrodki rehabilitacyjne, łaźnie,
sauny, solaria, salony odchudzające i salony masażu, na wydarzenia
sportowe nie wejdzie publiczność, w lokalach gastronomicznych
(np. restauracjach lub barach mlecznych) „zmieści się” maksymalnie
jedna osoba na 4 metry kwadratowe
●w „żółtych” powiatach obostrzenia będą słabsze,
●w „zielonych” powiatach nie będą zaostrzane reguły postępowania
związane z Covid-19
8 sierpnia 2020 809 przypadkach zakażeń. To najwyższa liczba nowych przypadków
zanotowana w Polsce od początku epidemii
9 sierpnia 2020 Resort zdrowia poinformował o rekordowej liczbie zachorowań
na koronawirusa. COVID-19 stwierdzono u 843 osób. Rząd wprowadził
nowe regulacje związane z zapobieganiem pandemii. Pojawiły się
powiaty „czerwone” i „żółte”, w których obowiązują surowsze zasady niż
„zielonych”
12 sierpnia 2020 Rząd Norwegii uznał w środę Polskę, a także Holandię, Islandię, Wyspy
Owcze, Maltę oraz Cypr za kraje „czerwone” z powodu przyrostu
zakażeń SARS-CoV-2 w tych państwach
17 sierpnia 2020 Wiceminister zdrowia Janusz Cieszyński zrezygnował ze stanowiska
18 sierpnia 2020 Łukasz Szumowski zrezygnował z pełnienia funkcji ministra zdrowia
64
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19 ZAŁĄCZNIKI
Data Polskie kalendarium epidemii
20 sierpnia 2020 Nowa lista stref „żółtych” i „czerwonych” – dodatkowymi obostrzeniami
znajduje się 19 powiatów.
W strefie „czerwonej” znalazły się powiaty: wieluński, nowosądecki,
rybnicki, lipski, nowotarski oraz Nowy Sącz i Rybnik.
Strefa „żółta” obejmuje powiaty: tatrzański, ostrzeszowski, ostrowski,
pajęczański, łowicki, przemyski, pszczyński, jarosławski, radziejowski
oraz Ruda Śląska, Żory i Biała Podlaska. Zmiany w powiatach, które
znalazły się na liście, będą obowiązywać od piątku.
Kraków objęto alertem i „jeśli zakażenia nadal będą w takiej dynamice
jak obecnie, to w przyszłym tygodniu Kraków będzie żółty”. Podobnym
alertem objęte są również Katowice i Koszalin
21 sierpnia 2020 Dobowy rekord liczby zakażeń w Polsce. Potwierdzono 903 nowe
przypadki koronawirusa. Rząd chce rozszerzyć listę krajów, z których nie
będzie można przylecieć do Polski
14 września 2020 Ministerstwo Zdrowia poinformowało o 502 nowych i potwierdzonych
przypadkach koronawirusa, liczba zakażonych w Polsce wzrosła
do 74 tys. 152 osób; resort poinformował o śmierci kolejnych 6 chorych.
Do tej pory z powodu Covid-19 zmarło 2 188 osób
Kalendarium globalne
Data Globalne kalendarium epidemii
31 grudnia 2019 Chiny informują WHO o nietypowych przypadkach zapalenia płuc
występujących w kraju. Przypadki zachorowań pojawiły się
w 11-milionowym mieście Wuhan w prowincji Hubei
1 stycznia 2020 Pierwsi pacjenci zidentyfikowani jako pracownicy targu owoców morza
Huanan. Okazuje się że nowy wirus to nie SARS
7 stycznia 2020 WHO ogłasza, że przyczyną zachorowań jest nowy wirus, który należy
do rodziny Corona – zidentyfikowano wirusa (nCoV)
10 stycznia 2020 Pierwszy przypadek śmiertelny z powodu nCoV zgłoszony w Chinach
12 stycznia 2020 Pierwszy potwierdzony przypadek zaobserwowany poza Chinami (Tajlandia
i Japonia). Obydwie osoby niedawno odwiedziły miasto Wuhan w Chinach
12 stycznia 2020 WHO nazywa wirusa nowym koronawirusem 2019 (nCoV)
14 stycznia 2020 WHO ogłasza, że chińscy urzędnicy nie są w stanie znaleźć dowodów
na przenoszenie się nowego koronawirusa z osoby na osobę
15 stycznia 2020 Chiny podnoszą alarm CDC do poziomu 1 (najwyższy poziom)
16 stycznia 2020 Pierwszy potwierdzony przypadek w Japonii po kontakcie z Wuhan
17 stycznia 2020 Druga ofiara śmiertelna w Wuhan
18 stycznia 2020 Stwierdzone przypadki poza prowincją Hubei w Chinach
20 stycznia 2020 WHO publikuje raporty dotyczące koronawirusa. Wirus nCoV przenosi
się z osoby na osobę – zidentyfikowane przypadki u pracowników służby
zdrowia
23 stycznia 2020 Skuteczna kwarantanna zainicjowana w Wuhan. Pierwszy przypadek
śmiertelny poza prowincją Hubei w Chinach. WHO nie ogłasza
„międzynarodowego stanu zagrożenia zdrowia publicznego” z powodu braku
dowodów na to, że nowy typ koronawirusa przenosi się poza Chiny
27 stycznia 2020 Epidemia koronawirusa obejmuje Francję, pierwsze wśród państw
europejskich. Wszyscy trzej pacjenci poddani kwarantannie wrócili
z podróży do Chin
30 stycznia 2020 WHO ogłasza globalne zagrożenie
65 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZAŁĄCZNIKI
Data Globalne kalendarium epidemii
31 stycznia 2020 Przypadki zarażenia zgłoszone w Rosji, Hiszpanii, Szwecji i Wielkiej Brytanii
2 lutego 2020 Pierwszy zgon związany z nCoV poza Chinami odnotowano na Filipinach
7 lutego 2020 Pierwsza osoba, która ogłosiła epidemię publicznie, Li Wenliang umiera
z powodu epidemii
10 lutego 2020 Liczba ofiar śmiertelnych w Chinach wzrosła do 908, przewyższając liczbę
ofiar epidemii SARS w latach 2002‒2003. Liczba tamtejszych przypadków
sięga 40.171
11 lutego 2020 WHO nazywa chorobę COVID-19
14 lutego 2020 WHO nazywa wirusa SARS-CoV-2
24 lutego 2020 Kuwejt, Bahrajn, Irak, Afganistan i Oman zgłaszają pierwsze przypadki
koronawirusa
26 lutego 2020 Arabia Saudyjska zabrania wizyt w Umrah. Liczba ofiar śmiertelnych
na świecie 2800, liczba przypadków przekroczyła 80 tysięcy. Wirus
w Norwegii, Rumunii, Gruzji, Pakistanie, Macedonii i Brazylii
27 lutego 2020 Pierwsze przypadki w Estonii, Danii, Irlandii Północnej i Holandii
2 marca 2020 Arabia Saudyjska, Jordania i Tunezja ogłoszą pierwsze przypadki
koronawirusa
4 marca 2020 Pierwszy potwierdzony przypadek w Polsce
5 marca 2020 Wirus rozprzestrzenił się na 84 kraje. Liczba przypadków na świecie
przekracza 95 tysięcy, liczba ofiar śmiertelnych ponad 3 tysiące
11 marca 2020 WHO ogłasza pandemię
12 marca 2020 Pierwszy przypadek śmiertelny w Polsce. W Stanach Zjednoczonych
ogłoszono stan wyjątkowy w całym kraju i wstrzymano loty do UE
17 marca 2020 UE blokuje granice dla krajów niebędących członkami
18 marca 2020 Europa z 3.421 ofiarami śmiertelnymi, pochodzenia pandemicznego
19 marca 2020 Pierwszy dzień bez nowych przypadków w mieście Wuhan w prowincji
Hubei w Chinach, epicentrum pandemii
24 marca 2020 Igrzyska Olimpijskie w Tokio przełożone na kolejny rok
25 marca 2020 Zniesiona godzina policyjna w chińskiej prowincji Hubei
27 marca 2020 Chiny ogłaszają zakaz wjazdu cudzoziemców
6 kwietnia 2020 Brytyjski premier Boris Johnson na oddziale intensywnej terapii z powodu
COVID-19
10 kwietnia 2020 Państwa UE zgadzają się na ok. 540 mld €. pakietu gospodarczego przeciwko
skutkom COVID-19
2 maja 2020 Laboratoria w 212 krajach potwierdzają 3.5 miliona przypadków zakażenia
oraz 250 tysięcy ofiar śmiertelnych
4 czerwca 2020 Liczba przypadków osiągnęła 6 626 374, liczba zgonów 389 197, pacjenci,
którzy wyzdrowieli na całym świecie to 3 200 700
27 lipca 2020 Przypadki koronawirusa: 16 446 932, zgony: 652852 (6%), osoby, które
wyzdrowiały: 10068202, aktywne przypadki: 5725878, w łagodnym stanie:
5659481 (99%), poważny lub krytyczny stan: 66397 (1%)
21 sierpnia 2020 Od 31 grudnia 2019 r. do 21 sierpnia 2020 r. odnotowano 22 705 645
przypadków COVID-19, w tym 794 104 zgonów
14 września 2020 Od 31 grudnia 2019 r. do 14 września 2020 r. odnotowano na świecie 29 212
017 przypadków COVID-19 w tym 928 888 ofiar śmiertelnych
66
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19 ZAŁĄCZNIKI
Decyzja nr / Prezesa Polskiej Akademii Nauk z dnia czerwca r. w sprawie powołania
interdyscyplinarnego Zespołu doradczego COVID- przy Prezesie Polskiej Akademii Nauk
Decyzja Nr /
Prezesa Polskiej Akademii Nauk
z dnia czerwca r.
w sprawie powołania interdyscyplinarnego Zespołu doradczego COVID- przy Prezesie Polskiej Akademii
Nauk
Na podstawie art. ust. ustawy z dnia kwietnia r. o Polskiej Akademii
Nauk (Dz. U. z r. poz. z późn. zm.), postanawiam, co następuje:
§
Powołuję Zespół doradczy do spraw COVID- przy Prezesie Polskiej Akademii Nauk, zwany dalej „Zespo-
łem”, w następującym składzie:
1) Przewodniczący – Prof. Jerzy Duszyński – Prezes PAN;
2) Zastępca Przewodniczącego – Prof. Krzysztof Pyrć – Uniwersytet Jagielloński;
3) Sekretarz – Dr Aneta Afelt – Uniwersytet Warszawski;
4) Członkowie:
a) Prof. Radosław Owczuk – Gdański Uniwersytet Medyczny;
b) Dr hab. Anna Ochab-Marcinek – Polska Akademia Nauk;
c)
Dr hab. Magdalena Rosińska – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Hi-
gieny;
d) Prof. Andrzej Rychard – Polska Akademia Nauk;
e) Dr hab. Tomasz Smiatacz – Gdański Uniwersytet Medyczny.
§
Głównymi celami Zespołu są:
1) Bieżące monitorowanie stanu zagrożenia epidemicznego COVID-19 w Polsce i analiza możliwych sce-
nariuszy rozwoju epidemii na terenie kraju i w Europie, na tle sytuacji globalnej.
2) Przygotowywanie dokumentów merytorycznych podsumowujących doświadczenia z kolejnych etapów
walki z epidemią COVID-19 w Polsce.
3)
Opracowanie zaleceń odnośnie budowania gotowości do stawienia czoła ewentualnej nowej fali epidemii
COVID-19 lub nowego wariantu SARS-CoV-2 o zmienionej zjadliwości lub zakaźności.
4) Nawiązanie kontaktów z podobnymi zespołami w innych krajach i wzajemna wymiana doświadczeń.
§
Przewodniczący Zespołu może zapraszać do udziału w pracach Zespołu, z głosem doradczym, inne osoby.
§
Posiedzenia Zespołu odbywają się w terminie wyznaczonym przez Przewodniczącego.
Obsługę administracyjną Zespołu zapewnia Sekretariat Prezesa Polskiej Akademii Nauk.
§
Wydatki związane z obsługą Zespołu są pokrywane ze środków Gabinetu Prezesa PAN.
§
Członkom Zespołu nie przysługuje wynagrodzenie z tytułu udziału w pracach Zespołu.
§
Zespół kończy swoją pracę z dniem grudnia r.
§
Decyzja wchodzi w życie z dniem podpisania.
Prezes Polskiej Akademii Nauk
Jerzy Duszyński
67 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Stanowisko Nr Zespołu COVID- przy Prezesie PAN
Warszawa, sierpnia r.
Oświadczenie Zespołu doradczego COVID- przy Prezesie Polskiej Akademii
Nauk
W ostatnich dniach obserwujemy zwiększoną liczbę zakażeń koronawirusem SARS-CoV-.
Należy się spodziewać, że następstwem tego będzie rosnąca liczba osób z ciężką postacią choro-
by COVID-, wymagające leczenia w szpitalach oraz na oddziałach intensywnej terapii. Część
z tych przypadków zakończy się śmiercią chorego. Zbliżamy się do sezonu jesiennego i można
się spodziewać, że z każdym tygodniem obraz tej choroby będzie coraz groźniejszy. Dlatego
z dużym niepokojem obserwujemy pojawiające się w przestrzeni publicznej, szczególnie w me-
diach społecznościowych oraz w wydawnictwach książkowych i prasowych, informacje negujące
istnienie wirusa oraz powagi pandemii, wywołanej przez niego. Rozpowszechnione negowanie
istotnego zagrożenia zdrowotnego, szczególnie w kontekście obserwowanego lekceważenia za-
leceń dotyczących stosowania metod ochrony przed zakażeniem może istotnie przyczyniać się
do dalszego wzrostu liczby zachorowań i groźnych tego konsekwencji.
Nie ma jakichkolwiek przesłanek naukowych do negowania istnienia wirusa, jego choro-
botwórczości i skutków zakażenia. W najważniejszych na świecie periodykach medycznych
wypowiedziały się na ten temat najpoważniejsze autorytety w dziedzinie medycyny, wirusologii
i epidemiologii. W Polsce do dnia sierpnia roku z powodu COVID- zmarły oso-
by. W tym samym czasie na grypę zmarło w Polsce osób. Na świecie liczba ofiar COVID-
przekroczyła tysięcy. Również ze względu na pamięć o tych osobach, cierpieniu ich i ich
bliskich, negowanie pandemii jest nieetyczne i niegodziwe.
Apelujemy o niepoddawanie się fałszywym informacjom i rzetelne stosowanie prostych
zaleceń, realnie ograniczających pandemię i obniżających ryzyko zachorowania każdego z nas:
zachowania dystansu co najmniej , metra, częstego mycia i dezynfekcji rak I starannego stoso-
wania osłon na nos oraz usta w pomieszczeniach zamkniętych. Apelujemy o ostrożność w kon-
taktach z innymi osobami, szczególnie seniorami. Te proste działania mogą uchronić nas przed
kolejnymi restrykcjami.
Stanowisko Nr Zespołu COVID- przy Prezesie PAN
O powrocie uczniów do szkół we wrześniu roku
Nikt nie wie, jak wyglądać będzie sytuacja epidemiczna COVID- w Polsce za kilka mie-
sięcy. Tym niemniej można, a nawet trzeba, formułować prognozy oparte na doświadczeniu
z różnych krajów i przygotowywać się na możliwe scenariusze, w zależności od intensywności,
z jaką będzie się rozprzestrzeniała epidemia – czyli od wielkości współczynnika reprodukcji R
.
Wstępnie zakładać należy scenariusze możliwego rozwoju sytuacji:
1) Dobry, kiedy R0 nie przekracza 1,1;
2) Umiarkowany, kiedy R0 jest pomiędzy 1,1 a 1,7;
3) Zły, kiedy R0 jest większy od 1,7.
Według złego scenariusza, choć ciągle jesteśmy przyzwyczajeni do utrzymującego się długo
R wokół ,, szybko, bowiem w kilkanaście tygodni, R zacznie przekraczać wartość , i sytuacja
epidemiczna stanie się dramatyczna. Już teraz być może obserwujemy pierwsze symptomy tego
procesu, bowiem ostatnio szacuje się, że R
zwiększył wartość do poziomu wokół .. Przesłanki
do poważnego rozpatrywania tego scenariusza są następujące:
1.
Zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną podlega znacznym wahaniom sezonowym i tra-
dycyjnie osiąga najwyższy poziom zimą.
2.
Po wakacyjnym powszechnym rozluźnieniu kultury sanitarnej spodziewamy się dużego
wzrostu liczby zachorowań na COVID-19 w skali kraju z lokalnymi, a nawet regional-
nymi ogniskami epidemii.
68
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19
3.
Znacząca koncentracja funkcjonowania służby zdrowia na COVID-19 wpłynie na ogra-
niczenie możliwości opieki nad pacjentami z innymi chorobami. Będzie to prawdopo-
dobnie skutkować zwiększeniem liczby przypadków niedostatecznie kontrolowanych
chorób przewlekłych lub chorób niezdiagnozowanych. Co więcej, trudność w rozróż-
nieniu zakażenia wirusem SARS-CoV-2 od zakażeń innymi wirusami sprawi, że duża
część osób będzie całkowicie pozbawiona dostępu do podstawowej pomocy medycznej.
Wyniki badań jasno wskazują, że osoby ze schorzeniami towarzyszącymi przechodzą
COVID-19 ciężej, co może prowadzić do zwiększenia liczby chorych wymagających
intensywnej opieki zdrowotnej.
4. Przypuszcza się, że typowa w naszym regionie sezonowa epidemia grypy oraz częste
występowanie innych zakażeń wirusowych i bakteryjnych w sezonie jesienno-zimo-
wym (efekt koinfekcji), w połączeniu z innymi czynnikami, jak obniżenie odporności
czy wzrost zanieczyszczenia powietrza, pogorszą przebieg COVID-19 u wielu zara-
żonych.
Dlatego w planowaniu wszelkich przedsięwzięć polityki społecznej wszystkie wzmiankowane
powyżej trzy scenariusze należy na równi brać pod uwagę.
W kwestii powrotu uczniów do szkół należy dostrzec, że na terenie całego kraju sytuacja
nie będzie taka sama jak przed wybuchem epidemii i tym samym, że nie powinno się zakładać,
że funkcjonowanie szkół będzie takie jak przed wybuchem epidemii lub jedynie lekko zmody-
fikowane. Jesteśmy świadomi, że szkody związane z tym, że dzieci miałyby nie pójść do szkoły
są istotne. Nie chodzi tu tylko o straty gospodarcze, związane z koniecznością pozostawania
rodziców z mniejszymi dziećmi w domu, ale także o straty zdrowotne (nadwaga, depresje, sta-
ny lękowe) i rozwojowe u dzieci. Dlatego do kwestii powrotu uczniów do szkół podchodzimy
z wielką rozwagą. Jednak nawet w scenariuszu dobrym i optymistycznym (Ro poniżej , w cią-
gu najbliższych miesięcy), według którego epidemię uda się utrzymywać na względnie niskim
poziomie intensywności, powszechnie powinien być wprowadzony obowiązek noszenia mase-
czek w szkołach dla personelu i przynajmniej starszych dzieci. W scenariuszu umiarkowanym
do tego zalecenia powinno dojść zwiększenie dystansu między ławkami uczniów, wydzielenie
grup uczniów, którzy mogą kontaktować się ze sobą, ale nie pomiędzy grupami, oddelegowa-
nie nauczycieli do konkretnych klas (brak transmisji rozszerzonej przy zakażeniu nauczyciela),
ograniczenie poruszania się uczniów w przestrzeni wspólnej (np. asynchroniczne przerwy),
wietrzenie pomieszczeń w ciągu dnia i dezynfekcja ławek, klamek oraz przedmiotów wspól-
nych po zajęciach.
Nadzór sanitarny powinien starannie śledzić sytuację zdrowotną w rodzinach uczniów, na-
uczycieli i obsługi technicznej, a wykrycie w szkole przypadku COVID- powinno skutkować
wszczęciem opracowanej z góry procedury sanitarnej. Ponieważ szczegółowe testowanie wszyst-
kich osób może nie być możliwe, sugerujemy wykorzystanie metody testowania grupowego oraz
testowania środowiskowego, które to metody są aktywnie rozwijane przez PAN oraz badaczy
stowarzyszonych.
W warunkach złego scenariusza szkoły, które funkcjonują w regionach o stosunkowo wyso-
kim nasileniu epidemii i które nie mogą sprostać surowemu reżimowi sanitarnemu przedsta-
wionemu powyżej powinny przejść na system zajęć zdalnych.
Władze oświatowe już teraz powinny opracowywać zalecenia, które powszechnie obowią-
zywałyby w szkołach w sytuacji każdego z tych trzech scenariuszy, a szkoły, rodzice, instytucje
sanitarne i samorządy powinny się pilnie przygotowywać na ich ewentualność. Pozwoli to na dy-
namiczne podejmowanie decyzji przez dyrektorów szkół w oparciu o jasne wytyczne. Wytyczne
powinny mieć charakter algorytmu postępowania w konkretnych przypadkach, co pozwoli za-
chować maksymalną funkcjonalność, przy szybkiej reakcji na zdarzenia lokalne lub regionalne.
69 o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
Spis rycin:
Ryc. Liczba publikowanych prac naukowych ujętych w bazie PubMed (dane na wrzesień br.),
które w tytule lub abstrakcie mają hasła: COVID- lub SARS-CoV- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Okresy miarodajności testów: molekularnego i serologicznego, w wykrywaniu zakażenia
wirusem SARS-CoV-. Na liniach dolnych przedstawiony jest przebieg u typowych
pacjentów: bezobjawowej postaci choroby i objawowej postaci choroby COVID- . . . . . . . .
Ryc. Etapy rozwoju nowej epidemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Kumulatywna liczba wykrytych przypadków COVID- w krajach sąsiadujących
z Polską, średnia ruchoma z dni. Wykres przedstawiony został dla początkowego
okresu epidemii, od .. do ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. . Kraje sąsiadujące z Polską można podzielić na grupy pod względem występowania
„pierwszej fali” epidemii, jako wzrostu a następnie spadku dziennej liczby nowych
przypadków COVID-. Dzienna liczba nowych przypadków (średnia ruchoma z dni)
jest tu p podana w proporcji na mln mieszkańców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Liczba przypadków (-dniowa średnia ruchoma) zakażeń SARS-CoV- na świecie
wg obszaru geograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Suma zachorowań na COVID- wg powiatów, stan na kwietnia . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Suma zachorowań na COVID- wg powiatów, stan na czerwca . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Koncentracja przestrzenna potwierdzonych przypadków zachorowań na COVID-,
stan dla zdiagnozowanych przypadków, czerwiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Suma zachorowań na COVID- wg powiatów, stan na września . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Gęstość zaludnienia w Europie (osoby na km na poziomie NUTS ) w roku ,
(NUTS – Wspólna klasyfikacja jednostek terytorialnych do celów statystycznych
została stworzona przez Eurostat w celu stosowania wspólnych standardów statystycznych
w całej Unii Europejskiej, dla Polski – podregiony (zgrupowanie kilku powiatów). . . . . . . . .
Ryc. Czas poświęcany na codzienne czynności w rożnych krajach Europy
(pomiary w latach – ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. W jaki sposób w ciągu ostatnich miesięcy najczęściej spędzał(a) Pan(i)
swój wolny czas? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Dynamika epidemii i postaw wobec niej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Główne sposoby przenoszenia się wirusa SARS-CoV- między osobami i wytłumaczenie
dlaczego utrzymywanie właściwego dystansu przestrzennego i zakrywanie ust i nosa
maseczką znacznie ogranicza ten proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. Struktura wiekowa populacji w Polsce a ryzyko śmierci w poszczególnych kategoriach
wiekowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis tabel:
Tab. Częstotliwość spędzania czasu poza domem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tab. Średnia liczba schorzeń przewlekłych na osobę w wieku lat i więcej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tab. Czyim informacjom nt. COVID- ludzie ufają? (jak bardzo ufasz temu,
co każda z poniższych grup mówi o sytuacji COVID-?% osób,
które odpowiedziały „całkowicie ufam” lub „w pewnym stopniu ufam”) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tab. Grypa i podejrzenia zachorowań na grypę i wirusy grypopodobne
w sezonie epidemicznym /‒/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
o p r a c o w a n i e p o l s k a
a k a d e m i a n a u k
ZROZUMIEC COVID-19
