Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej na terenie Kotliny Jeleniogórskiej

Full text

2016
4(48)
DOI: 10.5277/arc160403
Aleksandra Marcinów*
Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej
na terenie Kotliny Jeleniogórskiej
Modern adaptations of farm complexes
in the area of the Jelenia Góra Valley
Wprowadzenie
Początek XXI w. to okres, w którym coraz więcej za-
łożeń pałacowo-folwarcznych zostaje poddanych gruntow-
nym pracom budowlanym. Wzrost zainteresowania zaku-
pem zabytków można było zaobserwować już po roku
1989, kiedy to nastąpiła zmiana sytuacji społeczno-poli-
tycznej w Polsce. Jednak ówcześni nabywcy często nie
zdawali sobie sprawy z nakładu środków finansowych po-
trzebnych do wyremontowania cennych budowli. Liczyli
na znaczne wsparcie pieniężne ze strony służb konserwa-
torskich1 [1, s. 33]. Wiele z zabytków zakupionych w tam-
tych czasach dopiero teraz, dzięki nowym właścicielom
z
odpowiednim kapitałem poddawanych jest zabiegom bu-
dowlano-konserwatorskim. Obiekty zabytkowe nie tylko
zostają wyremontowane, ale również otrzymują nowe war-
tości użytkowe. Największe zmiany dotyczą należących do
zespołów budynków gospodarczych, których nowe przezna-
czenie staje się całkiem odmienne od pierwotnego. Dawne
stajnie, obory czy spichlerze zaczynają często pełnić funk-
cję podobną do funkcji położonych obok rezydencji.
Istotny problem stanowi to, iż zmiana przeznaczenia
obiektów folwarcznych może wiązać się ze znaczną inge-
* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar-
chi tecture, Wrocław University of Science and Technology.
1 Zdarzały się również osoby, które kupując zabytek, kierowały
się przede wszystkim myślą o potencjalnym zysku ze sprzedaży nowo
nabytej budowli. Niewielu właścicielom udało się zrealizować swoje
założenia, co skończyło się tragicznie dla niechcianych przez nich
obiek tów zabytkowych, które pozostawały w ich rękach [1, s. 33].
Introduction
The beginning of the 21st century is a period in which
an increasing number of palace and farm layouts under-
went extensive construction work. A growing interest in
buying architectural monuments could be observed after
the year 1989 when the social and political situation in
Poland was changed. However, the then purchasers were
often unaware of the amount of funds which were neces-
sary in order to renovate valuable buildings. They hoped
to be supported financially by the restoration authorities
in a considerable way1 [1, p. 33]. Many of the monuments,
which were purchased at that time, only now undergo
construction and restoration treatment thanks to their new
owners who have an adequate capital at their disposal. Not
only are historic buildings renovated but they also receive
new commercial values. The biggest changes can be no -
ticed in the case of farm buildings which belong to com-
plexes, whose new use is completely different from the
original one. Former stables, cowsheds or granaries often
begin to perform a function which is similar to functions
of the residences next to which they are located.
A change in the use of farm buildings may be con-
nected with a significant interference in their historical
1 There were also people who by purchasing a monument were first
of all guided by the idea of potential profits from selling a newly bought
building. Few owners managed to realize their assumptions, which
ended tragically for the historic buildings they did not want to have, but
which remained in their hands [1, p. 33].

54 Aleksandra Marcinów
rencją w ich substancję zabytkową2. W większości przy-
padków obiekt jest dostosowywany do nowych zadań bez
brania pod uwagę, czy traci on pod wpływem tych działań
swój pierwotny charakter. Właściciele powinni najpierw
dokonać oceny wartości zabytków, a dopiero później do-
brać do nich nowy sposób użytkowania3. Dlatego głów-
nym celem przeprowadzonych analiz adaptacji obiektów
gospodarczych było zwrócenie uwagi na kwestię zacho-
wania jednej z najważniejszych wartości – autentyzmu
zabytku.
Do zrealizowania badań wybrane zostały założenia
z terenu Kotliny Jeleniogórskiej. Obecnie znajduje się tu-
taj 27 folwarków podworskich4, z czego przeanalizowane
zo stały prace w 5 zespołach (Bukowiec, Łomnica, Sta-
niszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów). Te zabudo-
wania gospodarcze położone są przy zamkach, dworach
oraz pałacach posiadających wysoką wartość historyczną
i artys tycz ną5. W ostatnim czasie rozporządzeniem prezy-
denta RP 11 rezydencji Kotliny Jeleniogórskiej uznanych
zostało za pomniki historii6. Obecnie rozpoczęły się dzia-
łania w celu ich wpisania, wraz z innymi pałacami regio-
nu, na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wartość
artystyczna i historyczna tych budowli ma istotny wpływ
na zakup nie tylko ich samych, ale również tworzących
wraz z nimi jedną całość zabudowań folwarcznych.
Pierwsze dwory pańskie na tym obszarze zaczęły powsta-
wać w 2. połowie XIII w. [5, s. 5]. Początkowo obiekty
gospodarcze były wykonywane z drewna [8, s. 179]. Do
dziś zachowały się późniejsze zabudowania, w większo-
ści powstałe w XVIII i XIX w.7 Zespoły mają typowy dla
2 Bogusław Szmygin w swojej publikacji z roku 2009 wyraził
opinię, iż […] adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funk-
cji użytkowych jest obecnie najpowszechniejszym, najważniejszym i naj-
trudniejszym problemem konserwatorskim [2, s. 129].
3 Pierwotna funkcja gospodarcza nie ułatwia ochrony tych obiek-
tów, które jeszcze niedawno postrzegane były jako „niezabytkowe”.
O problemie niedoceniania zespołów folwarcznych pisała Grażyna Ba -
lińska [3, s. 151], Wojciech Kapałczyński [4, s. 314] oraz autorzy opra -
cowania pod redakcją Ulrike Treziak [5, s. 85].
4 Zachowały się założenia w Barcinku, Bobrowie, Bukowcu, Ci -
szy cy, Czernicy, Dąbrowicy, Dziwiszowie, Grabarach, Janowicach
Wiel kich, Jeleniej Górze-Czarnem, Jeleniej Górze („Paulinum”), Jele-
niej Górze-Sobieszowie, Karpnikach, Komarnie, Łomnicy, Maciejowcu,
Mił kowie, Mysłakowicach, Radocinach, Radomierzu, Rybnicy, Sie dlę-
ci nie, Staniszowie Dolnym, Staniszowie Górnym, Starej Kamienicy,
Trzciń sku oraz Wojanowie.
5 W XIX w. zafascynowani romantycznym krajobrazem Kar-
konoszy przedstawiciele pruskich elit zaczęli nabywać rezydencje na
terenie Kotliny Jeleniogórskiej. Najważniejszymi spośród notabli byli
król Fryderyk Wilhelm III (Mysłakowice, Wojanów) oraz książę
Wilhelm Pruski (Karpniki). Obiekty były przebudowywane przez zna-
nych pruskich architektów – Karla Friedricha Schinkla oraz Friedricha
Augusta Stülera, a projektami zieleni zajmował się Dyrektor Generalny
Ogrodów Pruskich Peter Joseph Lenné [6, s. 45–47].
6 Za pomniki historii uznano zespoły pałacowo-parkowe w Bu kow -
cu, Karpnikach, Kowarach-Ciszycy, Łomnicy, Mysłakowicach, Sta ni-
szowie Górnym, Wojanowie, a także „Paulinum” w Jeleniej Górze, pałac
Schaff gotschów w Jeleniej Górze-Cieplicach oraz zespół pałacowo-gospo-
darczy w Bobrowie i willę „Pałac Dębowy” z parkiem w Karp ni kach [7].
7 Najstarsze, XVIII-wieczne zabudowania folwarczne znajdują się
w Dziwiszowie (stajnie, stodoła, obora, chlew, magazyn uprzęży), Ja no-
wicach Wielkich (spichlerz, stajnia), Karpnikach (spichlerz, kuchnie,
stajnia), Łomnicy (spichlerz), Siedlęcinie (oficyna), Staniszowie Gór -
nym (obora) oraz Wojanowie (obora, oficyna, stajnia).
substance, which constitutes a serious problem2. In most
cases an architectural object is adapted to new tasks with-
out considering if it loses its original character as a result
of these changes. Owners ought to first assess the value of
monuments and only then should they select a new way
of usage3. Therefore, the main objective of the conducted
analyses of farm buildings’ adaptations was to draw atten-
tion to the issue of preserving one of the most important
values – the authenticity of a given monument.
Certain layouts from the area of the Jelenia Góra Val-
ley were selected in order to carry out our research. At
present, there are 27 complexes of manor farms4, in five
of which all the work was analyzed (Bukowiec, Łomnica,
Staniszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów). These
farm buildings are situated near castles, mansions and
palaces with a high historical and artistic value5. Recent-
ly, by virtue of the regulation issued by the President of
the Republic of Poland, eleven residences in the Jelenia
Góra Valley were recognized as monuments of history6.
At present, actions are taken with a view of their recogni-
tion by UNESCO, along with other palaces in the region,
and their inclusion as part of the World Heritage Site. The
historical and artistic value of these buildings has not only
a significant influence on their purchase, but also on the
whole arrangement along with their farm buildings. The
first manors of lords in this area were built in the second
half of the 13th century [5, p. 5]. Initially, farm buildings
were made of wood [8, p. 179]. The subsequent buildings,
most of which were erected in the 18th and 19th centuries,
have remained until today7. The complexes have systems
2 Bogusław Szmygin expressed the following opinion in his publi-
cation in 2009: [...] adaptation of historic buildings to modern utility
functions is currently the most common, the most important and the most
difficult problem of restoration [2, p. 129].
3 The original farming function does not make the protection of
these objects easier and which still until recently were seen as “non-hi-
sto rical”. Grażyna Balińska [3, p. 151], Wojciech Kapałczyński [4,
p. 314] and the authors of the study edited by Ulrike Treziak [5, p. 85]
wrote about the problem of underestimating farm complexes.
4 Among other things, the layouts in Barcinek, Bobrów, Bukowiec,
Ciszyca, Czernica, Dąbrowica, Dziwiszów, Grabary, Janowice Wielkie,
Jelenia Góra-Czarne, Jelenia Góra (“Paulinum”), Jelenia Góra-So bie-
szów, Karpniki, Komarno, Łomnica, Maciejowiec, Miłków, Mysła ko wi-
ce, Radociny, Radomierz, Rybnica, Siedlęcin, Staniszów Dolny, Sta ni-
szów Górny, Stara Kamienica, Trzcińsko and Wojanów were preserved.
5 In the 19th century, representatives of the Prussian elites began to
purchase residences in Jelenia Góra Valley being fascinated with the
romantic landscape of the Giant Mountains. King Frederick William III
(Mysłakowice, Wojanów) and Prince Wilhelm of Prussia (Karpniki)
were the most important among notables. The objects were rebuilt by
famous Prussian architects – Karl Friedrich Schinkel and Friedrich
August Stüler and projects of green were made by Peter Joseph Lenné
who was the General Director of the Prussian Gardens [6, pp. 45–47].
6 Palace and park complexes in Bukowiec, Karpniki, Kowary-Ci-
szy ca, Łomnica, Mysłakowice Staniszów Górny, Wojanów, “Paulinum”
in Jelenia Góra, Schaffgotsch’s in Jelenia Góra-Cieplice and the palace
and farm complex in Bobrów as well as “Oak Palace” Villa along with
the park in Karpniki were recognized as monuments of history [7].
7 The oldest 18th-century farm buildings are in Dziwiszów (stables,
barn, cowshed, pigsty, harness stockroom), Janowice Wielkie (gra nary,
stable), Karpniki (granary, kitchens, stable), Łomnica (granary), Sie d-
lęcin (annex), Staniszów Górny (cowshed) and Wojanowo (cowshed,
annex, stable).

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 55
dolnośląskich folwarków układ z zamkniętym czworokąt-
nym majdanem, przy którym bezpośrednio znajduje się
rezydencja8. Poszczególne obiekty stanowią przeciętną
zabudowę gospodarczą: magazynową (stodoła, spichlerz)
oraz inwentarską (obora, chlewnia, stajnia).
Okres poprzedzający współczesne działania
w założeniach folwarcznych
Kotliny Jeleniogórskiej (1945–2000)
Po zakończeniu II wojny światowej, w wyniku zmiany
uwarunkowań formalnoprawnych, właściciele ziemscy
Kotliny musieli opuścić swoje majątki. Większość z ich
dóbr przeszła w posiadanie państwa polskiego. Dobry
stan techniczny założeń pałacowo-folwarcznych spowo-
dował, iż szybko otrzymały one nowych użytkowników.
Obiekty przekazane zostały przede wszystkim przedsię-
biorstwom państwowym podległym Ministerstwu Rolnic-
twa i Reform Rolnych. Głównym właścicielem stało się
Państwowe Przedsiębiorstwo Nieruchomości Ziemskich,
przekształcone po kilku latach w Państwowe Gospodars-
two Rolne (PGR) [9, s. 158]. Jednym z największych
go spodarstw na tym obszarze było Państwowe Przedsię-
biorstwo Hodowlane Wojanów z areałem 4000 ha [5,
s. 80]. Brak dbałości podczas użytkowania zarówno daw-
nych rezydencji, jak i budynków gospodarczych dopro-
wadził do tego, że zaczęły popadać w ruinę. Nadmiernie
eksploatowane budowle były opuszczane w momencie,
kiedy nie nadawały się już do użytkowania [6, s. 123].
Na początku lat 90. XX w., po zlikwidowaniu PGR-ów
majątki zostały przejęte przez Agencję Własności Rolnej
Skarbu Państwa (AWRSP), która również nie dbała
o podległe jej założenia zabytkowe. Agencja w krótkim
czasie podjęła decyzję o wystawieniu ich na sprzedaż.
Zespoły podworskie składające się z trzech składowych:
rezydencji, ogrodu i zabudowań gospodarczych zaczęły
być wówczas dzielone i kupowane przez różnych właści-
cieli (Bukowiec, Łomnica, Siedlęcin, Staniszów Dolny).
W ten sposób zatracono ich integralną całość. Do końca
zeszłego stulecia Agencji udało się znaleźć nabywców dla
większości obiektów [1, s. 33].
Konserwacja i odbudowa
dawnych budynków folwarcznych w XXI w.
W XXI w. rozpoczął się nowy okres w dziejach zało-
żeń folwarcznych Kotliny Jeleniogórskiej. W ciągu ostat-
niej dekady zostały przeprowadzone gruntowne prace
budowlano-konserwatorskie w obiektach gospodarczych
w Wojanowie, Łomnicy, Staniszowie Górnym, a w trak-
cie realizacji są prace przy założeniach w Bukowcu
i w Staniszowie Dolnym. Zmiana przeznaczenia założeń
folwarcznych w większości przypadków wiązała się ści-
śle z nową funkcją najważniejszego budynku na terenie
zespołu podworskiego – rezydencji9. Dawne siedziby
8 Charakterystykę układu przedstawiła Renata Gubańska w swojej
publikacji na temat folwarków dolnośląskich [8].
9 Podzielone w XX w. zespoły podworskie są obecnie ponownie
scalane.
typical of Lower Silesia farms with a closed farming
square neighbouring the residence directly8. The parti-
cular objects constitute an average farm development,
namely a warehouse (barn, granary) and livestock build-
ings (cowshed, piggery, stable).
The period preceding current activities in the farm
layouts of the Jelenia Góra Valley (1945–2000)
After the end of World War II, as a result of changes in
formal and legal conditions, the landowners in Jelenia
Góra Valley had to leave their estates. Most of their prop-
erties were taken over by the Polish State. Good technical
condition of the farm and palace layouts resulted in the
fact that they quickly received new users. The objects
were first of all transferred to state-owned enterprises
under the Ministry of Agriculture and Agrarian Reforms.
The State Real Estate Enterprise became the main owner,
whose name was soon changed to the State Agricultural
Farm (Polish acronym PGR) [9, p. 158]. One of the big-
gest farms in this area was the State Breeding Farm
Wojanów with an acreage of 4,000 hectares [5, p. 80].
Due to lack of care when using both old residences and
farm buildings, they began to fall into ruin. The overex-
ploited buildings were abandoned at the moment they
were no longer fit for any use [6, p. 123].
At the beginning of the 1990s, after the liquidation of
the state agricultural farms, the estates were taken over by
the Agricultural Property Agency of the Treasury (Agen-
cja Własności Rolnej Skarbu Państwa – AWRSP) which
also failed to exercise proper care of those historical lay-
outs. Within a short time the Agency decided to offer
them for sale. The post-manor complexes which consisted
of three components, i.e. a residence, garden and farm
buildings were divided and then bought by different own-
ers (Bukowiec, Łomnica, Siedlęcin, Staniszów Dolny). In
this way their integral whole was lost. By the end of the
20th century the Agency succeeded in finding buyers for
most of the properties [1, p. 33].
Restoration and reconstruction of
old farm buildings in the 21st century
In the 21st century a new period in the history of the
farm layouts in Jelenia Góra Valley began. Over the last
decade thorough construction and restoration works of
farm buildings in Wojanów, Łomnica, Staniszów Górny
were carried out and the works in the layouts in Bukowiec
and Staniszów Dolny are under way too. In most cases the
change of use of the farm layouts was strictly connected
with a new function of the most important building in the
territory of the post-manor complex – the residence9. The
old buildings were adapted mainly for exclusive hotels
(Wojanów, Łomnica “Widow’s House”, Staniszów Dolny,
Staniszów Górny). The farm buildings, which belong to
8 The characteristics of the layout was presented by Renata Gu -
bańska in her publication on Lower Silesian farms [8].
9 Post-manor complexes, which were divided in the 20th century,
are now being rejoined.

56 Aleksandra Marcinów
zostały zaadaptowane głównie na ekskluzywne hotele
(Wojanów, Łomnica „Dom Wdowy”, Staniszów Dolny,
Sta niszów Górny). Budynki gospodarcze należące do
tego samego właściciela co rezydencje pełnią w tym mo-
men cie funkcje uzupełniające przeznaczenie głównego
budynku: gastronomiczną, rekreacyjną, hotelową oraz
handlową. Można też jednak odnaleźć przypadki funkcji
odmiennej: muzealnej czy edukacyjnej.
Właściciel w dużym stopniu już poprzez dobór prze-
znaczenia obiektu decyduje o liczbie wprowadzanych
w budynkach zmian. Stopień nawiązania do pierwotnego
sposobu użytkowania budowli jest tutaj istotnym czynni-
kiem. Współczesne adaptacje założeń folwarcznych
w Kotlinie Jeleniogórskiej można więc podzielić na dwie
grupy:
– o funkcji odmiennej od pierwotnej,
– o funkcji zbliżonej do historycznej.
Adaptacja budynków folwarcznych
do nowych zadań
Największe współczesne działania budowlano-konser-
watorskie zostały do tej pory przeprowadzone w zespole
folwarcznym znajdującym się przy rezydencji w Wo ja-
nowie. Jest to zarazem pierwsza w tym wieku na terenie
Kotliny Jeleniogórskiej realizacja, gdzie dokonana zosta-
ła zmiana użytkowania obiektów gospodarczych. Za ło-
żenie składa się ze stajni, oficyny, obory oraz odbudowa-
nej stodoły, położonych wokół trapezowego dziedzińca,
przy któ rym znajduje się również dawna siedziba10.
W 1997 r. AWRSP sprzedała zespół pałacowo-folwarczny
włoskiej spółce, jednak dopiero kolejny właściciel, spół-
ka „Pałac Wojanów Sp. z o.o.”, przeprowadził w latach
2004–2008 kapitalny remont obiektów. W momencie
rozpoczęcia prac stan techniczny budynków był tragicz-
ny. Założenie od końca lat 40. do roku 1992 znajdowało
się bowiem pod zarządem PGR-u, który eksploatował
obiekty bez przeprowadzania bieżących remontów [11,
s. 302].
Obecnie zespół został zaadaptowany na hotel z cen-
trum konferencyjnym. Budynki gospodarcze radykalnie
zmieniły swoje pierwotne przeznaczenie. Dawna stajnia,
usytuowana na północny zachód od rezydencji, zaczęła
pełnić podobną funkcję do tej, którą obecnie nadano pała-
cowi – główne pomieszczenie stajenne przerobiono na salę
restauracyjną (miejsce organizacji wesel na 100 osób),
zaś
powyżej, na poddaszu znalazły się pokoje hotelowe
(13 pokoi i 2 apartamenty). W momencie przystąpienia do
remontu budynek był zaniedbany (il. 1a). W środku bra-
kowało drzwi i instalacji, a z powodu nieszczelnego po-
krycia dachu wystąpiło zawilgocenie [12, s. 7–8]. Podczas
prowadzenia prac bryła obiektu nie uległa większym
przekształceniom (il. 1b). Istotną zmianą są jednak nowe,
powiększone lukarny pasowe. Pierwotnie na dwuspado-
wym dachu znajdowały się wąskie lukarny tego typu,
10 Pałac w Wojanowie mający korzenie renesansowe przebudowa-
ny został w XIX w. dwukrotnie w stylu neogotyckim. Zmiany te wyko-
nano m.in. dla księżnej Luizy Niderlandzkiej, córki króla Prus Fryderyka
Wilhelma III [10, s. 222–224].
the same owner, at this point perform complementary
functions of the main building, namely catering, recrea-
tion, accommodation and commercial. However, it is also
possible to find cases of various functions such as muse-
um or educational.
By the choice of the object’s purpose, the owner deter-
mines to a large extent the number of changes which are
introduced to the buildings. The degree of references to
the original usage of a building is an important factor
here. The modern adaptations of farm layouts in the Jele-
nia Góra Valley can be divided into two groups:
– with a function different from the original,
– with a function similar to the historical one.
Adaptation of farm buildings to perform new tasks
The most extensive contemporary construction and
restoration works so far have been carried out in the farm
complex located near the residence in Wojanów. This is
the first realisation in this century in the territory of the
Jelenia Góra Valley where the use of farm buildings was
changed. The layout consists of a stable, an annex, a cow-
shed and a barn which was rebuilt later, and is located
around a trapezoidal courtyard where there is also the
former seat10. In 1997 the Agricultural Property Agency
of the Treasury sold the palace and farm complex to an
Italian company, however, it was only the next owner,
namely the company “Wojanów Palace Sp. o.o.”, that car-
ried out a complete overhaul in the years 2004–2008. At
the start of the work, the technical condition of buildings
was disastrous. From the end of the 1940s until 1992 the
layout was in fact under the control of a state agricultural
farm which used the buildings without conducting any
current repairs [11, p. 302].
At present, the complex has been adapted to a hotel
with a conference centre. The farm buildings radically
changed their original purpose. The former stable, which
is situated north-west of the residence, began to perform
a similar function to the one which today is fulfilled by
the palace – the main stable room was converted into
a restaurant (a venue for organizing wedding receptions
for 100 people), whereas above in the attic there are hotel
rooms (13 rooms and 2 suites). The building was neglect-
ed when the repair works began (Fig. 1a). Inside the build-
ing there were no doors or installations and due to the
leaky roof some moisture occurred [12, pp. 7–8]. During
the renovation works the body of the object did not under-
go any greater transformations (Fig. 1b). An important
change, however, is the introduction of new enlarged belt
dormers. Originally, on the pitched roof there were nar-
row dormers of this type, which determined the character
of the building, as well as dormers of an ox-eye type. This
solution was chosen due to the new hotel function (better
lighting of the attic rooms). A visible change, which is also
connected with another use of the building, is represented
10 The palace in Wojanów which has renaissance roots was rebuilt
twice in the 19th century in the neo-Gothic style. These changes were
made, among other things, for Princess Luisa of the Netherlands, daugh-
ter of King of Prussia Friedrich Wilhelm III [10, pp. 222–224].

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 57
stanowiące o charakterze budynku, oraz lukarny typu
wole oko. Na to rozwiązanie zdecydowano się ze wzglę-
du na wprowadzaną funkcję hotelową (lepsze doświetle-
nie pomieszczeń poddasza). Widoczną zmianą, związaną
również z innym użytkowaniem budowli, było dobudo-
wanie od strony elewacji tylnej szklanej oranżerii miesz-
czącej drugą salę restauracyjną.
We wnętrzu zachowano oryginalny układ ścian no-
śnych. Nowe przegrody drugiej kondygnacji wykonane
zostały w formie muru pruskiego. Chciano w ten sposób
nawiązać do lokalnej tradycji budowlanej. Ważnym za-
biegiem z punktu widzenia konserwatorskiego było wtór-
ne wykorzystanie do ich wykonania oryginalnych ele-
mentów pochodzących ze stajni oraz z innego budynku
zespołu. Użyta została rozbiórkowa cegła z wyburzonych
przegród i kominów oraz drewno z załamanej więźby da-
chowej obory. W ten sposób podkreślono też historyczny
charakter budowli. Wnętrzom starano się nadać rustykalny
wystrój, przede wszystkim poprzez wyekspono wanie za-
chowanej więźby dachowej. Nie wszystkie ory ginalne
elementy zdecydowano się pozostawić, między innymi
będące w dobrym stanie technicznym schody drewniane
zostały zastąpione żelbetowymi (wymagały tego przepisy
przeciwpożarowe) [12, s. 6–8], [13, s. 48–49].
Stojąca obok stajni oficyna najmniej zmieniła swoją
pierwotną funkcję – umieszczono w niej pokoje hotelowe
o skromnym wystroju, nawiązującym do wcześniejszego
przeznaczenia budynku. W momencie przystąpienia do
prac oficyna była najlepiej zachowanym obiektem zało-
żenia. Podczas wykonywania projektu architekci starali
się pozostawić oryginalny układ ścian wewnętrznych
I i II kondygnacji [14, s. 5, 10]. Zmiany jednak zostały
wprowadzone w związku z zaprojektowaniem dużej licz-
by pomieszczeń mieszkalnych (32 pokoje) oraz usytu-
owanych przy nich węzłów higieniczno-sanitarnych.
Wy konano nowe ściany działowe, instalacje oraz przeku-
to otwory drzwiowe. Podobnie jak w budynku stajni wy-
konano nowe lukarny, w tym wypadku pasowe, i wole
oka umożliwiające umieszczenie pokoi również na dwóch
kondygnacjach dachu. W związku ze zmianą użytkowa-
nia poddasza zdemontowany został żuraw, zachowany
w dobrym stanie od strony północnej. Mógł pozostać
by the glass orangery housing the second restaurant room,
which was added to the back facade.
The original arrangement of the load-bearing walls
was preserved in the interior. New partitions of the second
storey were made in the form of timber framing. In this
way it was possible to refer to the local building tradition.
From the restorers’ point of view, the reuse of the original
elements, which were taken from the stable and another
building of the complex, in order to make timber framing
was a significant treatment. Bricks from the demolished
partitions and chimneys as well as wood from the broken
roof truss of the barn were used. In this way, the historical
character of the building was emphasised. Interiors were
given rustic decor primarily by exposing the preserved
roof truss. Not all of the original elements were left;
among other things, the wooden stairs, which were in good
technical condition, were replaced by reinforced con crete
stairs (as required by the fire regulations) [12, pp. 6–8],
[13, pp. 48–49].
The annex situated next to the stable changed its origi-
nal function the least – inside there are rooms of modest
design which corresponds to the former use of the build-
ing. When the works began the annex was the best-pre-
served object of the layout. In the design the architects
tried to preserve the original arrangement of the interior
walls of the first and second floors [14, pp. 5, 10]. How-
ever, changes were introduced in connection with a large
number of designed residential rooms (32 rooms) as well
as hygienic and sanitary facilities which were situated
near those rooms. New partition walls, installations and
door openings were made. Like in the stable building,
new belt dormers were made and ox-eyes, which made it
possible to situate rooms also on the two floors of the
roof. Due to the change of the attic’s use the crane, which
was preserved in good condition on the northern side, was
disassembled. It could have remained visible on the
facade as a “witness” of the original purpose of the build-
ing, however, in its place dormers were situated11 .
11 The wooden staircases were also dismantled (in case of fire) and
replaced with the ones made of reinforced concrete [14, p. 5].
Il. 1. Wojanów, stajnia:
a) przed remontem (fot. J. Grochowski, 2004) oraz b) po jego przeprowadzeniu (fot. A. Marcinów, 2015)
Fig. 1. Wojanów, stable:
a) before renovation (photo by J. Grochowski, 2004) and b) after the renovation (photo by A. Marcinów, 2015)
a b

58 Aleksandra Marcinów
widoczny na elewacji jako „świadek” pierwotnego prze-
znaczenia budynku, jednak na jego miejscu zdecydo wa no
się umieścić lukarny11 .
W najgorszym stanie technicznym był budynek daw-
nej obory (obecnie obiekt nazywany jest „spichlerzem”).
W 2004 r., po przeprowadzeniu inwentaryzacji zawalił się
jego dach, częściowo uszkadzając sklepienie. Zdecy-
dowano się wówczas na rozebranie ocalałego fragmentu
więźby (zachowała się w 20%) i odtworzenie jej pierwot-
nego kształtu [15, s. 4]. Przyziemie budynku zostało za-
adaptowane na pomieszczenia konferencyjne, zaś na
poddaszu przygotowano pokoje hotelowe. Cegła z wybu-
rzonych ścian dolnej kondygnacji została ponownie wy-
korzystana do uzupełnienia ubytków w sklepieniach
głów nej sali konferencyjnej12. Sklepienia pozostawiono
nie otynkowane, aby nadać sali rustykalny klimat [13,
s. 44–48]. Nie jest to jednak zgodne z wcześniejszym
wyglądem wnętrza. Pierwotnie w budynkach gospodar-
czych ściany ze względów praktycznych tynkowano.
Ostatni budynek w założeniu jest nowym obiektem.
W jego miejscu stała dawniej stodoła, która ze względu
na jej katastrofalny stan techniczny została w latach 80.
rozebrana jeszcze przez PGR [13, s. 49]. Budynek odtwo-
rzono w zarysie zewnętrznym na podstawie jednej foto-
grafii przedstawiającej obiekt. W odbudowanej stodole
zaprojektowano basen, centrum spa, fitness, bar oraz po-
koje hotelowe. Ważnym zagadnieniem był sposób rozwią-
zania wnętrza w nowo projektowanym budynku na terenie
zespołu podworskiego. Właściciel mógł zdecydować się
zarówno na wystrój współczesny13, jak i na historyzujący.
Ostatecznie nadano budynkowi rustykalny charakter, po-
dobny do tego, jaki otrzymały inne obiekty. W ten sposób
stodoła nie wyróżnia się wśród otaczających ją zabytków
ani swoją architekturą, ani wystrojem wnętrza (il. 2).
Pozytywnym krokiem było wtórne użycie oryginalnych
elementów do jej budowy: kamienia oraz belek z więźby
i stropu innych obiektów gospodarczych zespołu.
Właściciele dwóch zespołów pałacowo-folwarcznych
położonych w oddalonym o 14 km od Wojanowa Sta-
niszowie również postanowili zaadaptować je na hotel14.
W odróżnieniu od Wojanowa prace w tych założeniach
prowadzone są etapami.
Zakupiony w ostatniej dekadzie XX w. zespół budyn-
ków gospodarczych w Staniszowie Dolnym dopiero kilka
lat temu doczekał się rozpoczęcia prac budowlanych,
które trwają do dzisiaj (zakończenie zaplanowane jest na
2017 r.). Najpierw w XVIII-wiecznym pałacu właści-
11 Drewniane klatki schodowe również zostały rozebrane (ze
wzglę dów przeciwpożarowych) i zastąpiono je żelbetowymi [14, s. 5].
12 Sklepienia zostały tam wzmocnione poprzez zakotwienie ich do
żelbetowego rusztu, który spinał mur powyżej [13, s. 47].
13 Na takie rozwiązanie zdecydował się właściciel położonego
niedaleko pałacu w Pakoszowie. Uznał, że nie należy fałszować rzeczy-
wistości w momencie, kiedy nie zachowało się oryginalne wyposażenie,
dlatego nadał mieszczącemu się w budynku hotelowi współczesny wy -
strój [16].
14 Majątek w Staniszowie w latach 1784–1945 należał do książę-
cego rodu von Reussów. W roku 1784 książę Heinrich von Reuss posta-
wił barokowy pałac w Staniszowie Dolnym oraz rozbudował renesanso-
wą rezydencję w Staniszowie Górnym [17, s. 148, 153].
The building of the former barn was in the worst tech-
nical condition (at present, the object is called “a grana-
ry”). In 2004 after carrying out the inventory its roof col-
lapsed, which partially damaged the vault. Then, a de cision
was taken to dismantle the remaining fragment of the truss
(preserved in 20%) and to reconstruct its original shape
[15, p. 4]. The ground floor of the building was adapted for
conference rooms, whereas in the attic hotel rooms were
prepared. The brick from the demolished walls of the lower
storey was reused to fill losses in the vaults of the main
conference room12. The vaults were left non-plastered in
order to make the atmosphere of the room rustic [13,
pp. 44–48]. Never theless, it is not in accor dance with the
for mer appea r ance of the interior. Originally, the walls in
the farm build ings were plastered due to practical reasons.
The last building of the layout is a new object. Ori-
ginally, there was a barn in its place, which due to its
disastrous technical condition was pulled down in the
1980s by the State Agricultural Farm [13, p. 49]. The
building was reconstructed in its external outline on the
basis of one photograph depicting the object. A swimming
pool, spa and fitness centre, bar and hotel rooms were
designed in the restored barn. The method of the interior’s
solution in the newly designed building in the territory of
the post-manor was an important issue. The owner could
decide on modern decor13 as well as a historicising ver-
sion. Finally, the building was given a rustic character,
which was similar to the one given to other objects. In this
way, the barn does not really stand out either with its
architecture or interior design among the surrounding
monuments (Fig. 2). A positive step was the reuse of
original elements in its construction, namely stone and
beams of the roof truss as well as the ceiling of other farm
objects of the complex.
The owners of two palace and farm complexes situated
in Staniszów which is 14 km away from Wojanów also
decided to adapt them to a hotel14. Unlike Wojanów the
works in these layouts are carried out in stages.
Construction works in the complex of farm buildings
in Staniszów Dolny, which was purchased in the last dec-
ade of the 20th century, began only a few years ago and
they are still underway (completion is scheduled for
2017). First, the owner of the palace opened an exclusive
hotel in it15. In the area of the farm, which was not in the
register of cultural heritage objects, the owner planned to
make a district of swimming pools, saunas, beauty salons
and suites for guests [18]. The farm complex consisted of
12 The vaults were reinforced there by anchoring them to the rein-
forced concrete grid which spanned the wall above [13, p. 47].
13 The owner of the nearby palace situated in Pakoszów agreed on
this solution. He claimed that he should not fake the reality when the
original equipment was not preserved, therefore he designed his hotel in
the building in a modern style [16].
14 The property in Staniszów belonged to the princely family of
von Reuss in the years 1784–1945. In 1784, Prince Heinrich von Reuss
built a Baroque palace in Staniszów Dolny and expanded the Renaissance
residence in Staniszów Górny [17, pp. 148, 153].
15 The current owners called the object “Palace on the Water”. The
name is derived from the thermal springs which are hidden under the
building and the nearby ponds.

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 59
ciel otworzył ekskluzywny hotel15. Na terenie folwarku,
który nie znajdował się w rejestrze zabytków, zaplanował
urządzić strefę basenów, saun, gabinetów zabiegowych
oraz apartamentów dla gości [18]. Zespół gospodarczy
składał się z trzech budynków usytuowanych na planie
podkowy na zachód od rezydencji. Właściciel zdecydo-
wał się na wyburzenie dwóch z nich (stodoły oraz obiek-
tu, który w ostatnim czasie pełnił funkcję garażu)16.
Pozostawiono jedynie dawną stajnię, a w miejscu wybu-
rzonych budowli zaplanowano nową architekturę.
Obecnie postawiony jest już pierwszy budynek, który
w przyziemiu mieści 16 ga binetów zabiegowych, a powy-
żej, na dwóch poziomach, 46 pokoi hotelowych [19].
Bryła obiektu nawiązuje nie do zburzonej jednokondy-
gnacyjnej budowli, ale do zachowanej stajni – parterowej
z wysokim dachem17. Nie zdecydowano się jednak na
nadanie obiektowi charakteru typowego dla zabudowy
gospodarczej (il. 3). Wykonano wprawdzie na poddaszu
lukarny pasowe, jednak ich wysokość oraz dostawione do
nich balkony bliższe są architekturze mieszkaniowej.
W zachowanej stajni prace nie zostały jeszcze wyko-
nane. Budowla w dolnej kondygnacji będzie miała gabi-
nety zabiegowe i basen, w górnych zaś pokoje hotelowe
[18]. Koncepcja przewiduje zachowanie istniejącej bry ły
obiektu, planowane są w niej jednak pewne zmiany. W czę-
ś ci poddasza, z którego zostanie wydzielona druga kon-
dygnacja użytkowa, pojawią się dwa rzędy lukarn pa so -
wych z bal konami, analogiczne do tych wykonanych
w no wo powstałym budynku. Pierwotnie stajnia miała
niskie lukarny tego typu. Dach z naczółkiem zostanie
zastąpio ny zwykłym dwuspadowym dachem. W budyn -
ku nie pla nuje się za chowania oryginalnych otworów
okiennych i drzwiowych. Zarówno stajnia, jak i pozostałe
obiek ty zyskają dużo elementów drewnianych w celu na-
da nia im rustykalnego wyglądu. W Wojanowie mur pru-
15 Obecni właściciele nazwali obiekt „Pałacem na Wodzie”.
Nazwa wywodzi się od źródeł termalnych, które kryją się pod budowlą,
oraz od pobliskich stawów.
16 Budynki, które po wojnie były użytkowane przez Doświadczalny
Ośrodek Rolniczy, zostały zaniedbane, jednak można było je wyremon-
tować.
17 Podobnie będzie wyglądał drugi nowy budynek.
three buildings which were located on a horseshoe plan
west of the residence. The owner decided to demolish two
of them (the barn and the building which recently per-
formed the function of a garage)16. Only the former stable
was left, whereas at the site of the demolished buildings
new architecture was designed. At present, the first build-
ing is already erected and on its ground floor there are 16
beauty salons and above on two levels there are 46 ho tel
rooms [19]. The body of the object does not refer to
the demolished single-storey building but to the preserved
one-storey stable with a high roof17. However, the owner
did not agree to give the object the character typical of the
farm development (Fig. 3). Although three belt dormers
were made in the attic, their height and extra balconies
made them closer to residential architecture.
The works are still not completed in the preserved sta-
ble. The building will have beauty salons and a swimming
pool on its lower floor, whereas on its upper floors it will
house hotel rooms [18]. The concept provides for the
preservation of the existing body of the object, however,
16
The buildings, which after the war were used by the Agricultural
Ex pe rimental Centre, were neglected but it was possible to renovate them.
17 The other new building is going to look similar.
Il. 3. Staniszów Dolny, nowy budynek w miejscu dawnego gospodar czego
(fot. L. Golonka, 2016)
Fig. 3. Staniszów Dolny, new building in place of the old farm one
(photo by L. Golonka, 2016)
Il. 2. Wojanów: a) odbudowana stodoła, elewacja frontowa oraz b) wnętrze – część basenowa (fot. A. Marcinów, 2015)
Fig. 2. Wojanów: a) rebuilt barn, front elevation and b) interior – swimming pool part (photo by A. Marcinów, 2015)
b
a

60 Aleksandra Marcinów
ski pojawił się w środku budynku, tutaj zaś jego imitacja
została wykonana na elewacjach.
W Staniszowie Górnym barokowy pałac został na po-
czątku XXI w. zaadaptowany na hotel, a kilka lat później
wyremontowano dwa budynki zespołu folwarcznego,
położone na zachód od rezydencji. Dawny spichlerz zo-
stał przystosowany do funkcji rekreacyjnej. W piwnicach
umieszczono dwie sauny, na parterze basen, recepcję
i bar, a na piętrze 5 gabinetów zabiegowych oraz pokoje
hotelowe [20]. W momencie przystąpienia do prac stan
techniczny budynku był średni (il. 4). Więźba dachowa
oraz stolarka okienna i drzwiowa musiały zostać wymie-
nione. Duże zmiany wprowadzone w obiekcie wynikały
jednak z innego powodu: potrzeby dostosowania go do
nowej funkcji. Aby pomieścić zaplanowany w poprzek
budynku basen, spichlerz musiał zostać poszerzony.
W tym celu dobudowane zostały z dwóch stron podłuż-
nych ścian dwa parterowe pawilony. Kolejną zmianą było
wyburzenie środkowego fragmentu spichlerza i umiesz-
czenie w tym miejscu szklanego łącznika. Chciano w ten
sposób oddzielić strefę wejściową od pływalni. Podobnie
jak w przypadku Wojanowa i Staniszowa Dolnego podda-
sze spichlerza mieszczące pokoje hotelowe zostało do-
świetlone wysokimi lukarnami pojedynczymi oraz paso-
wymi, które zastąpiły wcześniejsze rozwiązanie tego
typu. Podczas wykonywania więźby dachowej nad base-
nem podjęto decyzję o nadaniu jej nowego kształtu. Dach
– pierwotnie czterospadowy – zamieniono na naczółko-
wy. Taką formę miał dach znajdujący się nad drugą częś-
cią budynku (il. 4).
Wystrój wnętrz spichlerza łączy elegancki, historyzu-
jący styl, jaki występuje w pałacach z rustykalnym kli-
matem zabudowy wiejskiej. Dużo elementów drewnia-
nych ma nawiązywać do pierwotnego przeznaczenia
obiek tu [21].
Drugim odremontowanym budynkiem jest stodoła,
któ ra częściowo pełni funkcję niezależną od kompleksu
ho telowego. W przyziemiu mieści się bowiem galeria
sztuki, w której prezentowane są dzieła współczesnych
karkonoskich artystów. Pomieszczeniu nadano wystrój
łączący elementy nowoczesne z historyzującymi. W sto-
dole znajdują się również sklep z wyrobami lokalnymi
(parter) oraz jednoprzestrzenna sala konferencyjna na
certain changes are planned in it. In one part of the attic,
out of which the second floor will be separated, there will
be two rows of belt dormers with balconies, similarly to
those made in the newly built house. Originally, the stable
had low dormers of this type. The half-hipped roof will be
replaced with an ordinary pitched roof. The original win-
dow and door openings are not going to be preserved.
Both the stable and other objects will receive a lot of
wooden elements in order to give them a rustic appear-
ance. In Wojanów timber framing appeared in the middle
of the building, whereas here its imitation was made on
the elevations.
At the beginning of the 21st century in Staniszów
Górny a Baroque palace was adapted to a hotel and sev-
eral years later two buildings of the farm complex, which
were located west of the residence, were renovated. The
former granary was adapted to a recreational function. In
the basement there are two saunas, on the ground floor
a swimming pool, a reception and a bar, whereas on the
first floor there are five beauty salons as well as hotel
rooms [20]. When the work began, technical condition of
the building was average (Fig. 4). The roof truss and win-
dow as well as door woodwork had to be replaced.
However, major changes which were introduced to the
object resulted from another reason, i.e. the need to adapt
it to a new function. In order to accommodate the swim-
ming pool which was designed across the building, the
granary had to be extended. For this purpose, two one-
storey pavilions were added on both sides of longitudinal
walls. Demolition of the central fragment of the granary
and placing a glass connector in this place constituted
another change. In this way this was supposed to separate
the entrance area from the swimming pool. Similarly to
the case of Wojanów and Staniszów Dolny the attic of the
granary, which housed hotel rooms, was lit by high single
and belt dormers which replaced the former solution of
this type. During the works on the roof truss above the
swimming pool the decision was taken to give it a new
shape. The roof – originally a four-slope roof – was
turned into a half-hipped roof. The roof on the other part
of the building had the same form (Fig. 4).
The decor of the granary’s interior combines an elegant
and historicising style, which occurs in palaces with a rus-
Il. 4. Staniszów Górny, spichlerz: a) przed remontem (fot. A. Marcinów, 2006) oraz b) po jego przeprowadzeniu (fot. L. Golonka, 2016)
Fig. 4. Staniszów Górny, the granary: a) before renovation (photo by A. Marcinów, 2006) and b) after renovation (photo by L. Golonka, 2016)
a b

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 61
tic atmosphere of the rural development. Many of wooden
elements are supposed to refer to the original purpose of
the object [21].
The second renovated building is the barn which par-
tially fulfils an independent function in relation to the
hotel complex. In the basement there is an art gallery
where works of modern artists of the Giant Mountains are
presented. The decor of the room combines modern and
historicising elements. In the barn there is also a shop
with local products (ground floor) and one-space confer-
ence room for 100 people (attic) [22]. Prior to the works,
technical condition of the building was awful and, for
example, the roof truss was partially collapsed. During
the works the original window openings in the basement
were preserved, however, some new ones were added,
inter alia, a huge glazing in the gable wall of the attic was
made. On the reconstructed roof there are elements,
which were previously absent – single high dormers.
On completion of works the former farm in Bukowiec
will be the largest layout which will be adapted to new
tasks. This is the only case among the discussed com-
plexes where the buildings will exist regardless of the
residence. The owner of the palace is the Association of
the Giant Mountains Municipalities, whereas the owner
of the farm buildings is the Foundation of the Valley of
Palaces and Gardens. In 2006 the organization leased the
ruined farm buildings from the AWRSP and four years
they were bought by this organisation18. The complex
which consists of a residential and farm building, a cow-
shed, a barn, an administration building and a brewery is
grouped around a rectangular courtyard. The palace is
situated at some distance from the farm buildings19.
Condition of the buildings which were used after the war
by the PGR was tragic. At present, the farm layout is
planned to be used for Education and Training Integrative
Centre. Several-day training sessions and conferences for
institutions with small and medium budgets are to be held
there. The first project of adapting the former barn to
a conference and exhibition object was made in 2011.
Soon modernization works started. In the years 2013–
2014 in the next building – the brewery – several rooms
were used as a tourist information office. The seat of the
Foundation of the Valley of Palaces and Gardens was
located there too. At that time in the barn, which had rus-
tic decor, a cafe and a shop with local products were
opened and exhibitions were organised (Fig. 5) [23], [24].
In May 2015 apartments for rent were arranged in the
former administrative building. Most of these rooms have
modern decor. Only the interior of the old parlour of the
owner Earl von Reden was made in a historicising style.
So far, it can be seen that in the adapted objects of
Bukowiec the works have been carried out in a conserva-
tive way. No major changes were introduced either to the
18 In 2005 the Foundation also leased the palace park which is
under going restoration. Currently, the organization owns a part of the
park (100 ha) [23].
19 The residence in Bukowiec dating from the 16th century was
completely rebuilt in the classical style in around 1800 for Frederick von
Reden – the minister of mining in the Prussian government [23].
100 osób (poddasze) [22]. Przed przystąpieniem do prac
stan techniczny budynku był tragiczny, między innymi
częś ciowo zawalona była więźba dachowa. Podczas pro-
wadzenia prac zachowano oryginalne otwory okienne
w przyziemiu, dodano jednak nowe – wykonano między
inny mi ogromne przeszklenie w ścianie szczytowej pod-
da sza. Na odtworzonym dachu pojawiły się elementy, któ-
rych wcześ niej nie było – pojedyncze, wysokie lukarny.
Dawny folwark w Bukowcu po zakończeniu prac bę-
dzie największym z przystosowanych do nowych zadań
założeń. Jest to jedyny przypadek wśród omawianych
zespołów, gdzie budynki będą egzystować niezależnie od
rezydencji. Właścicielem pałacu jest Związek Gmin Kar-
konoskich, zaś zabudowań folwarcznych Fundacja Do -
liny Pałaców i Ogrodów. W 2006 r. organizacja wy dzier ża-
wiła zrujnowane obiekty gospodarcze od AWRSP, a cztery
lata później je kupiła18. Zespół składający się z budynku
mieszkalno-gospodarczego, obory, stodoły, budynku ad-
ministracyjnego oraz browaru zgrupowany jest wokół
prostokątnego dziedzińca. Pałac usytuowany jest w pew-
nym oddaleniu od zabudowań gospodarczych19. Stan
budynków użytkowanych po wojnie przez PGR był tra-
giczny. Obecnie założenie folwarczne ma zostać przezna-
czone na Integracyjne Centrum Edu ka cyjno-Szkolenio-
we. Mają się w nim odbywać kilkudniowe szkolenia oraz
konferencje dla instytucji o niewielkim oraz średnim
bud żecie. W 2011 r. wykonany został pierwszy projekt
ada ptacji dawnej stodoły na obiekt konferencyjno-wy-
stawien niczy. W niedługim czasie rozpoczęto prace
modernizacyjne. W latach 2013–2014 w kolejnym budyn-
ku – browarze – zaczęto kilka pomieszczeń użytkować
jako biuro informacji turystycznej. Ulokowano w nim
również siedzibę Fundacji Doliny Pałaców i Ogro dów.
W tym czasie w stodole, której nadano rustykalny wy-
strój, otwarto kawiarnię, sklep z produktami lokalny mi
oraz zaczęto organizować wystawy (il. 5) [23], [24].
18 Fundacja w 2005 r. wydzierżawiła również park pałacowy, który
jest w trakcie rewaloryzacji. Obecnie organizacja jest właścicielem
części parku (100 ha) [23].
19 Rezydencja w Bukowcu pochodząca z XVI w. została gruntow-
nie przebudowana w stylu klasycystycznym około 1800 r. dla Fryderyka
von Redena – ministra górnictwa w rządzie pruskim [23].
Il. 5. Bukowiec, wyremontowana stodoła (fot. A. Marcinów, 2015)
Fig. 5. Bukowiec, renovated barn (photo by A. Marcinów, 2015)

62 Aleksandra Marcinów
bodies of buildings or to the location and size of the win-
dow and door openings. Comparing them with the pre-
sented farm complexes it should be emphasized that the
roofs were left without roof windows or dormers (barn,
administrative building) and the existing small belt dor-
mers were not made bigger (brewery). In this way, the
area to be used was limited by prioritizing the authentic-
ity of monuments. The renovated objects were in much
better technical condition than other buildings of the
complex in Bukowiec. Only after waiting a few years, on
completion of works in all the buildings, will it be possi-
ble to make an overall assessment of the obtained result.
Adaptation of farm buildings
to the functions close to historical
An isolated case in the Jelenia Góra Valley is a modern
adaptation of the farm layout in Łomnica, which refers to
the original function. At the beginning of the 21st century
the owner of the nearby palace along with the foundation
“Dominium Łomnica” which was established by him,
bought a significant part of the old farm20. The purchased
outbuildings, which were interconnected on an L-shaped
plan, were then in an average technical condition21.
Window and door joinery was incomplete. Plasters were
suitable for exchange. Roof covers had numerous defects.
However, condition of the roof structure of these objects
was good and the walls showed no damages or moisture
[26]. In 2007 the work began in order to adapt the old
farm layout to a “living museum of the Lower Silesia
manor”. The owners decided to present the life and work
on an old farm [25]. In this way the original purpose of
the buildings became an important factor which had an
influence on the modern adaptation of the complex.
Maintaining the original function to a large extent made it
possible to carry out construction works in a preservative
way. In the biggest building of the layout, i.e. the old
granary, a linen shop was opened which referred to the
tradition of production and trade of flax in the area of
Łomnica (Fig. 6). The object also began to function as
a museum. It housed an exhibition which presented the
history of Łomnica property, the region and the develop-
ment of agriculture. The products which were the subject
of sale as well as the exhibits were integrated into the
original interior of the building without any demolition or
erecting new walls (Fig. 6) [26]22.
The original wooden stairs were preserved inside. The
open roof truss was restored so that it could retain its age
20 The residence in Łomnica was founded in the 17th century. Later
it was owned by the Prussian ambassador Carl Gustav von Küster at the
Sicilian Court [17, pp. 101–102]. Since the beginning of the 21st century
the palace serves as the seat of the “Association of Silesian Culture and
Art”. Exhibitions and concerts are organised there too. The nearby man-
sion called “Widow’s House” was adapted to serve as a hotel. The main
owner of the buildings is the grandson of the last German owner of the
property in Łomnica – Ulrich von Küster [5, p. 82].
21 Like most buildings of this type after the war they were used by
the PGR [25].
22 Originally there were not many divisions inside the granary, i.e.
several cross walls on the ground and first floor.
W maju 2015 r. w dawnym budynku administracyj -
nym umieszczono apartamenty do wynajęcia. Większoś ci
z tych pomieszczeń nadano współczesny wystrój. Jedy-
nie wnętrze dawnego saloniku właściciela, hrabiego von
Re dena, wykonane jest w stylu historyzującym.
W do tej pory zaadaptowanych obiektach Bukowca
można zauważyć, iż prace były wykonywane w sposób
zachowawczy. W bryłach budynków nie wprowadzono
większych zmian, podobnie w lokalizacji oraz wielkości
otworów okiennych i drzwiowych. Porównując je z inny-
mi prezentowanymi zespołami folwarcznymi, należy
podkreślić, iż zdecydowano się na pozostawienie dachów
bez okien połaciowych czy lukarn (stodoła, budynek ad-
ministracyjny), a istniejące, niewielkie lukarny pasowe
nie zostały powiększone (browar). W ten sposób ograni-
czono powierzchnię, którą można było wykorzystać, sta-
wiając na pierwszym miejscu autentyzm zabytków. Wy-
remontowane obiekty znajdowały się w dużo lepszym
stanie te chnicznym od pozostałych budowli zespołu
w Bukowcu. Dopiero za kilka lat, po zakończeniu prac we
wszystkich budynkach, będzie można całościowo ocenić
uzyskany efekt.
Adaptacja budynków folwarcznych
do funkcji zbliżonych do historycznych
Odosobnionym przypadkiem w Kotlinie Jeleniogór-
skiej jest współczesna adaptacja założenia folwarcznego
w Łomnicy, nawiązująca do funkcji pierwotnej. Na po-
czątku XXI w. właściciel położonego obok pałacu wraz
z założoną przez siebie fundacją „Dominium Łomnica”
nabył znaczną część dawnego folwarku20. Zakupione
obiekty gospodarcze, połączone ze sobą na planie litery
L, znajdowały się wówczas w średnim stanie technicz-
nym21. Stolarka okienna i drzwiowa była niekompletna.
Tynki nadawały się do wymiany. Pokrycia dachów miały
liczne ubytki. Jednak stan konstrukcji dachowej obiektów
był dobry, a ściany nie wykazywały uszkodzeń ani zawil-
goceń [26]. W 2007 r. rozpoczęto prace w celu adaptacji
dawnego założenia folwarcznego na „żywe muzeum dol-
nośląskiego dworu”. Właściciele postanowili pokazać
życie i prace toczące się w dawnym gospodarstwie rol-
nym [25]. W ten sposób pierwotne przeznaczenie budyn-
ków stało się ważnym czynnikiem mającym wpływ na
współczesną adaptację zespołu. Zachowanie w znacznym
stopniu pierwotnej funkcji umożliwiło przeprowadzenie
prac budowlanych w sposób zachowawczy. W najwięk-
szym budynku założenia, dawnym spichlerzu, usytuowa-
no sklep lniarski, nawiązując w ten sposób do tradycji
produkcji oraz handlu lnem na terenie Łomnicy (il. 6).
20 Rezydencja w Łomnicy powstała w XVII w. W późniejszym
czasie jej właścicielem był pruski ambasador przy dworze sycylijskim
Carl Gustav von Küster [17, s. 101–102]. Od początku XXI w. pałac
pełni funkcję siedziby „Stowarzyszenia Pielęgnacji Kultury i Sztuki
Śląskiej”. Organizowane są w nim również wystawy i koncerty. Stojący
obok dwór „Dom Wdowy” zaadaptowano na hotel. Głównym właścicie-
lem budynków jest wnuk ostatniego niemieckiego właściciela majątku
w Łomnicy – Ulrich von Küster [5, s. 82].
21 Podobnie jak większość tego typu budynków użytkowane były
one po wojnie przez PGR [25].

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 63
Obiekt zaczął również pełnić funkcję muzealną. Umiesz-
czona została w nim wystawa prezentująca historię łom-
nickiego majątku, regionu oraz rozwoju rolnictwa. Sprze-
dawane produkty oraz eksponaty zostały wkomponowane
w oryginalne wnętrza obiektu, bez wyburzeń czy stawia-
nia nowych ścian (il. 6) [26]22.
W środku zachowano oryginalne drewniane schody.
Otwarta więźba dachowa poddana została zabiegom kon-
serwatorskim w taki sposób, aby nie zatraciła swojego
wiekowego charakteru, tak samo deski podłogowe czy
belki stropowe23. Niskie lukarny pasowe zostały zacho-
wane w pierwotnej postaci. Ich wielkość była wystarcza-
jąca do nowej funkcji muzealnej poddasza. W przypadku
spichlerza sam budynek stanowił zarazem eksponat mu-
zeum, dlatego istotne było, aby sposób przeprowadzenia
prac budowlano-konserwatorskich jak najmniej ingero-
wał w jego substancję zabytkową. Należało zachować
jego zbliżony do pierwotnego wygląd. Nie wprowadzono
ocieplenia ścian ani nowych podziałów pomieszczeń.
Wtórne otwory zostały zamurowane [26].
Budynkom gospodarczym przylegającym do spichle-
rza, które po wojnie pełniły funkcję gospodarczo-maga-
zynową, planowano przywrócić pierwotne przeznaczenie
inwentarskie [26]. Ostatecznie postanowiono jednak
część pomieszczeń przeznaczyć na strefę handlową. Za-
projektowaną w pierwotnej koncepcji zagrodę dla owiec
i krów przekształcono w piekarnię z lokalnymi wyrobami
spożywczymi oraz sklep z regionalnym rękodziełem,
a chlew w kuchnię, gdzie organizowane są warsztaty kuli-
narne
. Pokazową hodowlę zwierząt (koni, świń oraz owiec)
zrealizowano ostatecznie w małej stajni i oborze24 [27].
W skrzydle prostopadłym znajdują się kuźnia oraz
dawna główna stajnia25. Niewielka kuźnia została roze-
22 Pierwotnie w spichlerzu znajdowało się niewiele podziałów –
kilka ścian poprzecznych na poziomie przyziemia i piętra.
23 Belki stropów, projektowane dawniej na duże obciążenie użyt-
kowe, mogły dalej pełnić swoją funkcję. Jednak ze względów funkcjo-
nalnych i przeciwpożarowych wykonano nowe warstwy podłogowe.
24 Przed budynkami wykonano dodatkową zagrodę.
25 W czasach PGR-u stajnia pełniła funkcję gospodarczo-magazy-
nowo-warsztatową. W trakcie eksploatacji budynek rzadko poddawany
był doraźnym remontom [26].
character along with the floorboards and ceiling beams23.
The low belt dormers were preserved in their original
form. Their size was just right to fit a new museum func-
tion of the attic. In the case of the granary the building
itself constituted a museum exhibit, therefore it was sig-
nificant to conduct the construction and restoration works
possibly without interfering in its historical substance. Its
appearance ought to remain similar to the original form as
close as possible. No wall insulation or new room divi-
sions were introduced. The secondary openings were
bricked up [26].
There were plans to restore the original livestock pur-
pose to the farm buildings adjoining the granary, which
buildings after the war served as storage places [26]. In
the end some of these buildings, however, were ear-
marked for a commercial zone. The originally designed
pen for sheep and cows was converted into a bakery with
local food products and a shop with regional handicrafts
while the pigsty into a kitchen where culinary workshops
are held. A show of animal husbandry (horses, pigs and
sheep) was finally organised in a small stable and cow-
shed24 [27].
The perpendicular wing houses a blacksmith’s shop
and the former main stable25. A small blacksmith’s shop
was dismantled and then reconstructed in the existing
dimensions. A blacksmith profession is presented in it
now. The stable changed its original function radically as
a consequence of which it required the introduction of
numerous changes. A restaurant, catering facilities and
toilets were situated there. The main room was adapted
for a dining room which was given a rustic interior. Some
farming tools were hung on the walls. No constructional
changes were introduced into the building. The original
concept assumed the adaptation of the stable’s attic for
a multi-functional room. This solution would require
23 The ceiling beams, which were formerly designed to bear large
loads, could continue performing their function. However, for func-
tional and fire safety reasons new floor layers were made.
24 An additional pen was built in front of the buildings.
25 During the times of the PGR the stable served as a storage and
workshop. When it was used the building rarely underwent any current
repairs [26].
Il. 6. Łomnica, spichlerz: a) widok od strony elewacji bocznej oraz b) wnętrze I piętra (fot. A. Marcinów, 2015)
Fig. 6. Łomnica, granary: a) view from the side elevation and b) interior of 1st floor (photo by A. Marcinów, 2015)
ab

64 Aleksandra Marcinów
brana, a następnie odtworzona w istniejących gabarytach.
Obecnie prezentowany jest w niej zawód kowala. Stajnia
radykalnie zmieniła swoją pierwotną funkcję, w związku
z czym wymagała wprowadzenia największej liczby
zmian. Usytuowano w niej restaurację, zaplecze gastro-
nomii oraz sanitariaty. Główne pomieszczenie zaadapto-
wano na salę jadalną, której nadano rustykalny wystrój.
Na ścianach powieszono narzędzia rolnicze. W budynku
udało się nie wprowadzać zmian konstrukcyjnych. Pier-
wotna koncepcja przewidywała adaptację poddasza bu-
dynku stajni na salę wielofunkcyjną. Rozwiązanie takie
wymagałoby znacznej ingerencji w substancję zabytko-
wą. Między innymi planowano wykonać wysokie lukarny
pasowe doświetlające pomieszczenie, dwie klatki schodo-
we prowadzące na drugą kondygnację oraz nowy strop
[26]. Ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu, pozosta-
wiając poddasze jako nieużytkowe [27].
Podsumowanie
Założenia folwarczne Kotliny Jeleniogórskiej po okre-
sie nadmiernej eksploatacji przez PGR-y zyskują nowe
życie. W większości przypadków – wraz z towarzyszący-
mi im pałacami – są przeznaczane na ekskluzywne hote-
le26. W rezydencjach zazwyczaj mieści się tylko część
mieszkalno-gastronomiczna. Budynki gospodarcze uzu-
pełniają wówczas układ programowy hotelu. Dawne po-
mieszczenia inwentarskie o dużych powierzchniach nada-
ją się na sale wielofunkcyjne (stajnia Łomnica, stodoła
Staniszów Górny, obora, stajnia Wojanów) czy pływalnie
(stajnia Staniszów Dolny, spichlerz Staniszów Górny).
Służby konserwatorskie, które wymagają, aby w rezy-
dencjach wprowadzano jak najmniej zmian, często nie
działają już tak restrykcyjnie w przypadku obiektów go-
spodarczych. Odnawiane czy odbudowywane budynki
folwarczne muszą przede wszystkim zachować swoją
bryłę w zarysie i styl historyzujący komponujący się z re-
zydencją. Istotny wpływ na rozmiar pozostawionej sub-
stancji zabytkowej mają inwestor i architekt. Wartość
użytkowa, która często stawiana jest na pierwszym miej-
scu przez właścicieli, wzrasta kosztem malejącej wartości
autentyzmu27. W zespołach folwarcznych na poddaszach
pełniących dawniej funkcję magazynową umieszczane są
teraz zazwyczaj pokoje hotelowe z węzłami higieniczno-
-sanitarnymi, co wiąże się z wykonaniem nowych ścian
działowych, instalacji, otworów drzwiowych, w niektó-
rych przypadkach podwyższeniem lukarn oraz wymianą
drewnianych klatek schodowych (spichlerz Staniszów
Górny, obora, oficyna, stajnia Wojanów). Powiększanie
powierzchni użytkowej odbywa się nie tylko poprzez
adaptowanie poddaszy, ale również dostawianie do zabyt-
ków nowej kubatury. Przykładem jest tu wspomniana
26 Adaptacja różnych budowli (w tym zabytkowych) jest charakte-
rystyczną cechą współczesnego hotelarstwa [28, s. 44].
27 W ostatnich latach kwestię tę wielokrotnie poruszała Bogumiła
Rouba. W swoim artykule, podsumowującym działalność Służb
Ochrony Zabytków, napisała: […] nagminnie obserwujemy traktowanie
zabytków, które można określić jako „rabunkowe” degradujące je dla
osiągania doraźnych korzyści i efektów komercyjnych [29, s. 113].
a substantial interference in the building’s historical sub-
stance. Among the plans there were high belt dormers
providing better lighting, two more staircases leading to
the second floor as well as a new roof [26]. In the end this
idea was abandoned thus leaving the attic as a non-usable
area [27].
Summary
The farm layouts of the Jelenia Góra Valley are gain -
ing a new life after a period of excessive exploitation by
the State Agricultural Farms. In the majority of cases –
along with the accompanying palaces – they are ear-
marked for exclusive hotels26. The residences usually
house only the residential and restaurant part. In that situ-
ation, the farm buildings complement the program system
of the hotel. The former livestock large-size premises are
suitable for multi-functional halls (stable in Łomnica,
barn in Staniszów Górny, cowshed, stable in Wojanów) or
swimming pools (stable in Staniszów Dolny, granary in
Staniszów Górny).
The restoration authorities that require the least possi-
ble amount of changes introduced into the residences are
rarely so restrictive in the case of farm buildings. Re -
newed or rebuilt farm buildings are first of all bound to
retain their outline shape and a historicizing style supple-
menting the residence. A significant impact on the size of
the historical substance that is left is exerted by the inves-
tor and the architect. The utility value which is often
given priority by an owner increases at the expense of the
decreasing value of authenticity27. In farm complexes at
the attics which used to serve the storing function there
are now usually hotel rooms with hygiene and sanitation
facilities, which is associated with the implementation of
new partition walls, installations, door openings, in some
cases increasing the dormers and replacement of wooden
staircases (granary in Staniszów Górny, cowshed, annex,
stable in Wojanów). Increasing the usable area takes place
not only by adapting attics but also by adding new cuba-
ture to the existing architectural monuments. An example
here is the mentioned glass orangery performing the role
of the restaurant room at the stable in Wojanów and added
one-storey annexes in Staniszów Górny which are sup-
posed to “adjust” the historical granary to perform func-
tions of a swimming pool. At the same time there are farm
complexes with new functions referring to the historical
use (a small stable and cowshed in Łomnica) and the
objects whose new museum or conference-exhibition
function does not require introducing many changes in
their historical substance (granary in Łomnica, barn in
Sta niszów Górny, barn in Bukowiec).
26 Adaptation of various buildings (including historical ones) to
serve as hotels is a characteristic feature of the modern hotel industry
[28, p. 44].
27
In recent years, this issue was repeatedly raised by Bogumiła
Rouba. In her article which summarised the actions of the Monument Re -
storation Authorities she wrote: […] we can commonly observe the treat-
ment of monuments that can be described as “predatory” degrading them
in order to achieve immediate benefits and commercial effects [29, p. 113].

Współczesne adaptacje zabudowy folwarcznej /Modern adaptations of farm complexes 65
w tekście szklana oranżeria pełniąca funkcję sali restaura-
cyjnej przy stajni w Wojanowie oraz dobudowane parte-
rowe przybudówki w Staniszowie Górnym, które mają za
zadanie „dopasować” zabytkowy spichlerz do zadań pły-
walni. Jednocześnie występują założenia folwarczne o no-
wym przeznaczeniu nawiązującym do historycznego
(mała stajnia i obora Łomnica) oraz obiekty, których
nowa funkcja muzealna czy konferencyjno-wystawienni-
cza nie wymaga wprowadzania wielu zmian w ich sub-
stancji zabytkowej (spichlerz Łomnica, stodoła Staniszów
Górny, stodoła Bukowiec).
Na koniec należy jeszcze raz podkreślić, iż wyraźnie
da się zauważyć z jednej strony możliwość nobilitacji
obiektów gospodarczych w wyniku nadania im bardziej
reprezentacyjnej funkcji, z drugiej zaś to, że zmiany wy-
nikające z nowego przeznaczenia budowli powodują
znaczną utratę składowych ich wartości autentyzmu28.
Jak pokazały wymienione przykłady, przede wszystkim
maleje autentyzm funkcji, materiału oraz technologicznej
i konstrukcyjnej struktury budowli. Zatraca się również
ważny podczas odbioru zabytku autentyzm oddziaływa-
nia i skojarzeń. Rustykalny charakter nadawany zapre-
zentowanym obiektom nie przyczynia się do wzrostu tych
wartości w przypadku odmiennej funkcji. Wyeks po no-
wanie oryginalnych elementów również nie do końca
po może je zachować. Jeśli zależy nam na ochronie tych
wartości, to jedynie adaptacja budynków do funkcji zbli-
żonych do historycznych jest właściwym rozwiązaniem.
Niejako na marginesie przedstawionych rozważań na-
leży jeszcze dodać, iż zaprezentowane powyżej działania
sprawiły, iż dokonała się nie tylko rewitalizacja architek-
toniczna, ale również społeczna i ekonomiczna obszaru
Kotliny Jeleniogórskiej. Zaprezentowane zespoły dały
miejsca pracy okolicznym mieszkańcom oraz przyczyniły
się do ożywienia gospodarczego regionu i rozwoju tu -
rystyki.
28 Na temat istoty wartości autentyzmu oraz jej składowych pisał
Olgierd Czerner [30].
Finally, it must be once again emphasized that on the
one hand we can observe a possibility of ennoblement of
the farm facilities as a result of giving them more repre-
sentative functions, while on the other hand the changes
resulting from a new purpose of a building contribute to
the loss of components of their authenticity value28. As
we can see from the presented examples, first of all the
authenticity of function, material and technological and
constructional structure of a building is decreasing. What
is also lost is the authenticity of impact and associations
which is so important during the monument’s reception.
The rustic character assigned to the presented architec-
tural objects does not contribute to the increase of these
values in the case of introducing a different function.
Highlighting the original elements will not allow for their
full preservation either. If we really care about protecting
these values, the only right solution is to adapt these
buildings to the functions similar to the historical ones.
To complement the presented considerations it needs
to be added that the aforementioned actions contributed
not only to architectural revitalization of the Jelenia Góra
Valley but they also improved social and economical
aspects of the whole process. The presented complexes
provided jobs for local residents and contributed to the
revival of the region’s economy and tourism develop-
ment.
Translated by
Bogusław Setkowicz
28 The value of the essence of authenticity and its components was
discussed by Olgierd Czerner [30].
Bibliografia /References
[1] Kapałczyński W., Informacje o stanie zachowania zabytkowych
dworów i pałaców w województwie jeleniogórskim, „Karkonosze.
Państwowa Służba Ochrony Zabytków 1991–1998. Wydanie Spe-
cjalne” 1999, Nr 223–224, 32–33.
[2] Szmygin B., Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji
do współczesnych funkcji użytkowych – metodologia światowego
dziedzictwa, [w:] B. Szmygin (red.), Adaptacja obiektów zabytko-
wych do współczesnych funkcji użytkowych, Wydawnictwo
Politechniki Lubelskiej, Lublin 2009, 129–136.
[3] Balińska G., Racot. Przemiany i zagrożenia zespołów podworskich,
Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1996.
[4] Kapałczyński W., Pałac jako zabytek. Praktyczne doświadczenia
ochrony zabytków dworsko-pałacowych, [w:] O. Czerner, A. Herzig
(red.), Dolina zamków i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska – wspól-
ne dziedzictwo, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze, Jelenia Góra
2001, 306–314.
[5] Treziak U. (red.), Na tyłach dworu. O historii folwarków i władzy
dworskiej w Kotlinie Jeleniogórskiej i na pogórzu Karkonoskim,
Gesellschaft für interregionalen Kulturaustausch e.V., Fundacja
Dominum Łomnica, Berlin–Jelenia Góra 2009.
[6] Marcinów A., Doktryna a praktyka w konserwacji i odbudowie
zamków, dworów i pałaców Kotliny Jeleniogórskiej w XIX i XX w.,
praca doktorska, Wydział Architektury PWr, Wrocław 2013.
[7] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20
września 2011 r., Dz. U. Nr 217, poz. 1283.
[8] Gubańska R., Współczesny obraz dolnośląskiego folwarku, „Prace
Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG” 2008, Nr 10, 178–185.
[9] Łuczyński R., Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945–1991,
Ocyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświa -
towe, Wrocław 2010.
[10] Sieber H., Schlösser in Schlesien, Verlag Wolfgang Weidlich,
Frank furt am Main 1972.
[11] Łaborewicz I., Zamki i pałace Kotliny Jeleniogórskiej po II woj-
nie światowej, [w:] O. Czerner, A. Herzig (red.), Dolina zamków
i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska – wspólne dziedzictwo, Muzeum
Okręgowe w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001, 298–305.

66 Aleksandra Marcinów
Streszczenie
W ostatnich latach, kiedy w Polsce coraz więcej dawnych rezydencji zostaje zaadaptowanych do współczesnych funkcji użytkowych, istotną rolę
zaczynają pełnić również towarzyszące im założenia folwarczne. Budynki te po II wojnie światowej były często zaniedbywane przez różnych użyt-
kowników. Obecnie obiekty gospodarcze często radykalnie zmieniają swoje pierwotne przeznaczenie. Dokonywane są wówczas znaczne ingerencje
w ich substancję zabytkową. Przeprowadzone badania miały za zadanie pokazać, na ile podczas wykonywanych prac zachowywany jest autentyzm
cennych budynków folwarcznych. Analizie poddano pięć założeń zlokalizowanych na terenie Kotliny Jeleniogórskiej (Bukowiec, Łomnica,
Staniszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów). W największym stopniu zatraciły wartość autentyzmu zespoły gospodarcze przeznaczone na cele
hotelowe (Staniszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów), a w najmniejszym budynki nawiązujące do swojej pierwotnej funkcji (Łomnica). Jeśli
chodzi o zespół w Bukowcu, to dopiero za kilka lat, po zakończeniu prac we wszystkich jego obiektach, będzie można całościowo ocenić uzyskany
efekt. Jak pokazały wymienione przykłady, podczas adaptacji zabudowy folwarcznej przede wszystkim maleje autentyzm funkcji, materiału oraz
technologicznej i konstrukcyjnej struktury budowli. Zatraca się również ważny podczas odbioru zabytku autentyzm oddziaływania i skojarzeń.
Słowa kluczowe: zabytek, adaptacja, konserwacja, zabudowa folwarczna, Kotlina Jeleniogórska
Abstract
In recent years, when an increasing number of old residences are being adapted for contemporary uses, farm complexes which accompany those
residences are beginning to play a more significant role. After World War II, these structures were often neglected by their various users. Currently,
they are often radically changing their original purpose. This means an important interference in their historic substance. The aim of the research
was to show to what extent the work being carried out on valuable farm buildings ensures the preservation of their authenticity. The study examined
five complexes in the Jelenia Góra Valley (Bukowiec, Łomnica, Staniszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów). The farm complexes chosen for
hotel purposes have lost their authenticity value to the largest degree (Staniszów Dolny, Staniszów Górny, Wojanów) while those whose present uses
are connected to the original ones have preserved more of their authenticity (Łomnica). In Bukowiec, the impact of the works on the historic sub-
stance will only be seen in a few years when works on all of its objects are completed. The examples show that the adaptation of farm complexes
results, above all, in a decrease in authenticity of function, material, and the technological and constructional structure of the building. The authen-
ticity of impact and associations connected with a historic building is also lost to a large measure.
Key words: monument, adaptation, conservation, farm complexes, Jelenia Góra Valley
[12] Karst M., Projekt architektoniczno-budowlany, zespół pałacowy,
obiekt nr 5 gastronomiczno-hotelowy – dawna stajnia, archiwum
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu
Delegatura w Jeleniej Górze, Wrocław 2005 [mpis].
[13] Napierała P., Pałac w Wojanowie, Fundacja Doliny Pałaców i Og -
ro dów Kotliny Jeleniogórskiej, Wrocław 2008.
[14] Włosowicz R., Projekt architektoniczno-budowlany, zespół pała-
cowy, obiekt nr 4 – oficyna, archiwum Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków we Wrocławiu Delegatura w Jeleniej Górze,
Wrocław 2005 [mpis].
[15] Klimek A., Projekt docelowych robót zabezpieczających, zespół
pałacowo-parkowy, obiekt nr 3 – obora, archiwum Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu Delegatura w Jeleniej
Górze, Wrocław 2005 [mpis].
[16] Augustyn A., Hagen Hartmann wrócił do pałacu w Pako-
szowie, 26 lutego 2012 r., http://wroclaw.gazeta.pl/wrocla-
w/1,35771,11225626,Hagen_Hartmann_wrocil_do_palacu_w_Pa-
koszowie.html [accessed: 12.04.2012].
[17] Franke A., Śląskie Elizjum. Zamki, pałace, dwory i parki w Kotlinie
Jeleniogórskiej, Dt. Kulturforum Östl. Europa, Poczdam 2004.
[18] Ocjalna strona hotelu, resortu SPA i restauracji „Pałac na Wodzie”
w Staniszowie Dolnym, http://palacnawodzie.pl/dzial/termy/ [ac-
cessed: 26.04.2016].
[19] Pałac na Wodzie w nowej odsłonie, http://naszbiznes24.pl/palac-
-na-wodzie-w-nowej-odslonie/ [accessed 7.05.2016].
[20] Oferta Pałacu Staniszów bogatsza o centrum Spa, http://www.
horecanet.pl/Oferta-Palacu-Staniszow-bogatsza-o-centrum-
Spa,wiadomosc,19,wrzesien,2012.aspx [accessed: 26.04.2016].
[21] Centrum Sztuki i basen w Staniszowie. W XVIII-wiecznym fol-
warku, http://www.jelonka.com/news,single,init,article,38147
[accessed: 26.04.2016].
[22] Ocjalna strona hotelu i resortu SPA – Pałac Staniszów, http://www.
palacstaniszow.pl/sale_konferencyjne [accessed: 26.04.2016].
[23] Korzeń K., Rewitalizacja założenia parkowego w Bukowcu, „Kar-
konosze” 2014, Nr 3(277), 33–35.
[24] Korzeń K., Koncepcja Rewitalizacji Założenia Pałacowo-Par ko-
wego w Bukowcu, Fundacja Doliny Pałaców i Ogrodów Kotliny
Jele niogórskiej i Związek Gmin Karkonoskich, Wrocław–Bu -
kowiec 2011, http://www.bukowiec.dolinapalacow.pl/folwark.html
[accessed: 7.05.2016].
[25] Oficjalna strona hotelu, restauracji i folwarku Pałac Łomnica, http://
www.palac-lomnica.pl/pl/palac_i_folwark [accessed: 7.05.2016].
[26] Antoszewska M., Wasiucionek K., Projekt budowlany. Remont fol-
warku z przeznaczeniem na skansen w Łomnicy na działkach nr
406/1 i 406/11 wraz z infrastrukturą techniczną na działkach nr
408/4, 407, 406/3, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Za-
bytków we Wrocławiu Delegatura w Jeleniej Górze, Jelenia Góra
2009 [mpis].
[27] Dziedzicka M., Wasiucionek K., Projekt zamienny. Remont i prze-
budowa budynku gospodarczego z przeznaczeniem na zaplecze
części gastronomicznej w obrębie folwarku przy pałacu Łomnica
zlokalizowanego na działce 406/12 w Łomnicy, archiwum Wo je-
wódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu Dele gatura
w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2009 [mpis].
[28] Grabiszewski M., Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelo-
we, [w:] B. Szmygin (red.), Adaptacja obiektów zabytkowych do
współczesnych funkcji użytkowych, Wydawnictwo Politechniki
Lu belskiej, Lublin 2009, 43–54.
[29] Rouba B., Służba Ochrony Zabytków – jubileuszowe obrachunki,
[w:] J. Jasieńko, K. Kuśnierz (red.), 90 lat Służby Ochrony Za -
bytków w Polsce, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wro-
cław 2008, 113–122.
[30] Czerner O., Wartość autentyzmu w zabytkach, „Ochrona Zabyt-
ków” 1974, Nr 3, 180–183.