Content uploaded by Monika Talarowska
Author content
All content in this area was uploaded by Monika Talarowska on Jul 10, 2020
Content may be subject to copyright.
1
Zdrowie psychiczne a epidemia SARS-COV-2 - badania polskie
Talarowska M., Chodkiewicz J., Nawrocka N., Miniszewska J.
Wprowadzenie
W ciągu pierwszych trzech miesięcy 2020 roku, rzeczywistość, znana i oswojona przez
każdego z nas zmieniała się stopniowo z dnia na dzień, z tygodnia na tydzień. Epidemia
COVID-19 (Coronavirus Disease 2019) w krótkim czasie przekształciła się z „lokalnej”
choroby w szybko rozwijającą się, budzącą strach globalną pandemię [WHO, 2020]. Sytuacja
będąca następstwem wystąpienia pandemii nosi znamiona zbiorowej traumy [Gafin i wsp.,
2020]. Pojawiła się niespodziewanie, dotknęła wszystkich obszarów życia: rodziny, pracy,
relacji z bliskimi osobami. Stopniowo ograniczyła zwykłą aktywność, nie pozwalając na
zadbanie o siebie w dawny, naturalny dla nas sposób [Ćosić i wsp., 2020].
W takich sytuacjach powszechnie pojawia się cały wachlarz przykrych emocji, m.in.
smutek, lęk, złość, poczucie winy czy żalu, uczucie utraty kontroli nad swoim życiem.
Emocje te są naturalnymi stadiami żałoby, pojawiającymi się w obliczu straty (taką stratą są
niewątpliwie trwające od kilku miesięcy ograniczenia), a opisywanymi już wiele lat temu
przez Elizabeth Kübler-Ross [Curry i Stone, 1991]. Z drugiej strony – emocje te mogą być
objawem zaburzeń sfery psychicznej, takich jak epizod depresji, czy zaburzenia lękowe
[Sønderskov i wsp., 2020].
Szczególnie trudną emocją powiązaną z sytuacją epidemii jest uczucie niepewności. Jest
ono niekorzystne dla organizmu, ponieważ działający stresor jest zupełnie nowym
zjawiskiem. Brak wcześniejszych ostrzeżeń przed zbliżającym się zagrożeniem uniemożliwił
przygotowanie się do nadchodzącej sytuacji oraz utrudnił wstępną, zdrową adaptację.
W chwili obecnej nie znamy ani leku pozwalającego na skuteczną walkę z wirusem, ani
2
przybliżonego czasu uzyskania szczepionki. Nieznane są długoterminowe implikacje
zdrowotne i społeczne wirusa. Nie wiemy również kiedy (i czy w ogóle) życie wróci do stanu
sprzed pandemii [Vinkres i wsp., 2020]. Wszechobecna niepewność utrudnia planowanie
przyszłości, a tym samym staje się źródłem dodatkowych stresorów [Vinkres i wsp., 2020].
Na rysunku 1 przedstawiamy czynniki stanowiące źródło stresu w trakcie epidemii SARS-
CoV-2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) oraz ich możliwe skutki w sferze
psychicznej oraz społecznej [Brooks i wsp., 2020; Holmes i wsp., 2020].
Rysunek 1.
Rysunek 1. Czynniki stanowiące źródło stresu w trakcie epidemii SARS-CoV-2 i ich
możliwe skutki w sferze psychicznej oraz społecznej [Brooks i wsp., 2020; Holmes i wsp.,
2020].
Spowolnienie gospodarcze
Straty finansowe rzeczywiste lub przewidywane
Izolacja i towarzysząca jej kwarantanna
Braki w zaopatrzeniu
Niepewność
Samotność
Lęk przed zarażeniem
Stygmatyzacja związana z zarażeniem lub jego ryzykiem
Nuda
Konsekwencje w sferze
psychicznej
Zaburzenia depresyjne
Zaburzenia lękowe
Samookaleczenia
Próby samobójcze
Nadużywania SPA
Przemoc
Hazard
Konsekwencje w sferze
społecznej
Izolacja społeczna
Bezrobocie
Wypalenie zawodowe
Rozpad związków
3
Celem prezentowanego badania była ocena stanu psychicznego Polaków w pierwszych
tygodniach epidemii koronawirusa SARS-COV-2 (i), a także określenie ewentualnych
czynników ryzyka pogorszenia stanu emocjonalnego badanych w tym czasie (ii).
Przedstawiany artykuł jest częścią podłużnego badania prowadzonego przez zespół z
Instytutu Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego, w którym ocenie poddaliśmy poza stanem
psychicznym, częstość spożywania alkoholu w badanej grupie [Chodkiewicz i wsp., 2020].
Prezentowane wyniki odnoszą się do pierwszego etapu badania przeprowadzonego w
kwietniu 2020 roku. Druga część badań zaplanowana na czerwiec oraz wrzesień 2020 roku
pozwoli na ocenę długoterminowych skutków pandemii, z którą cały czas mamy do
czynienia.
Metoda
Badania, których wyniki prezentujemy ze względu na aktualną sytuację epidemiologiczną
prowadzone były w pełni anonimowo, internetowo z wykorzystaniem formularza Google.
Badanych (wyłącznie osoby pełnoletnie) pozyskiwano metodą „kuli śnieżnej”. Procedura
badania została przeprowadzona zgodnie z Deklaracją Helsińską Światowego Stowarzyszenia
Lekarzy [WMA, 2013] oraz kodeksami etycznymi Raportu z Belmont [1979]. Badanie
zostało zaakceptowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
(PARPA) w Polsce.
W analizie statystycznej zebranego materiału wykorzystano wybrane metody statystyki
opisowej oraz metody wnioskowania statystycznego. W stosunku do zmiennych
nieparametrycznych do porównań statystycznych pomiędzy badanymi grupami zastosowano
nieparametryczny test zgodności rozkładów (test chi2), w przypadku zmiennych
parametrycznych posłużono się testem t-Studenta [Kirkwood i Sterne, 2003]. Obliczenia
4
statystyczne wykonywano przy użyciu programu komputerowego STATISTICA PL, wersja
13.3.
W badaniu wykorzystano ankietę własnego autorstwa, pozwalającą na zebranie danych
socjodemograficznych oraz danych powiązanych ze stanem emocjonalnym badanych.
Pozostałe metody badawcze:
1. GHQ – 28 (Ocena Zdrowia Psychicznego według D. Goldberga, General Health
Questionnaire-28) - metoda mierzy cztery aspekty zdrowia psychicznego: symptomy
somatyczne, poziom niepokoju i bezsenność, zaburzenia funkcjonowania w życiu
codziennym oraz symptomy depresji [Goldberg, 1978; Makowska i Merecz, 2001].
Rzetelność metody -α Cronbacha w prezentowanym badaniu wynosiła od 0,79
(symptomy somatyczne) do 0,91 (skala depresji). Rzetelność całej skali wynosiła 0,94.
2. PSS-10 (Skala Odczuwanego Stresu, The Perceived Stress Scale) – pozwala na ocenę
natężenia stresu związanego z własną sytuacją życiową na przestrzeni ostatniego
miesiąca [Cohen i wsp., 1983; Juczyński i Ogińska-Bulik, 2009].
W badanej próbie metoda uzyskała rzetelność α Cronbacha 0,84.
3. MINI-COPE - oszacowanie dostępnych sposobów radzenia sobie ze stresem pod
postacią radzenia sobie dyspozycyjnego lub sytuacyjnego. W prezentowanych
analizach korzystano z drugiej opcji (radzenie sobie w sytuacji pandemii). Zgodność
wewnętrzna polskiej wersji kwestionariusza wynosi 0,86 [Carver i wsp., 1989;
Juczyński i Ogińska-Bulik, 2009].
5
Materiał
W pierwszym etapie badania wzięły udział 443 osoby: 348 kobiet (78,6%) i 95 mężczyzn
(21,4%). Średni wiek badanych wynosił 31,9 roku (SD=11,31). Najmłodsza osoba miała lat
18, najstarszy uczestnik 68. Charakterystykę zmiennych socjodemograficznych przedstawia
tabela 1. W tabeli 2 zawarto charakterystykę sytuacji osobistej badanych w dobie pandemii.
Tabela 1.
Tabela 2.
Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy – zmienne socjodemograficzne (N=443).
N = 443
%
Miejsce zamieszkania
Wieś
69
15,58
Miasto do 100 tys. mieszkańców
100
22,57
Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców
274
61,85
Wykształcenie
Podstawowe/gimnazjalne
8
1,81
Zawodowe
4
0,90
Średnie
170
38,37
Wyższe
261
58,92
Stan cywilny
Kawaler/panna
210
47,40
Zamężna / żonaty, związek partnerski
204
46,05
Rozwiedziona/rozwiedziony, w separacji
27
6,09
Wdowa / wdowiec
2
0,45
Posiadanie dzieci
Tak
140
31,60
Nie
303
68,40
Zatrudnienie
studiuję / uczę się
93
20,99
studiuje i pracuję
79
17,83
pracuję na pełnym etacie
225
50,79
pracuję dorywczo
21
4,74
nie pracuję
25
5,64
6
Tabela 2. Codzienne funkcjonowanie badanych w czasie pandemii (N=443).
N = 443
%
Aktualny warunki pobytu/pracy:
Przebywam w domu i w ogóle nie wychodzę
53
12
Przebywam w domu i sporadycznie wychodzę(spacer,
zakupy)
290
65,5
Przebywam w domu, ale regularnie wychodzę do pracy
88
19,9
Przebywam poza domem ( znajomi, rodzina)
12
2,7
Czy odbywasz w chwili wypełnienia testów bądź
odbywałeś 2 tygodniową kwarantannę?
Tak
38
8,6
Nie
405
91,4
W tabeli 3 zaprezentowano zebrane dane dotyczące stanu zdrowia somatycznego oraz
psychicznego badanych osób.
Tabela 3.
Tabela 3. Zdrowie somatyczne i psychiczne badanych osób (N=443).
N = 443
%
Czy chorujesz lub chorowałeś(łaś) w ciągu ostatniego roku na
poważne choroby somatyczne (np. cukrzycę, nadciśnienie,
nowotwory)?
Tak
50
11,3
Nie
393
88,7
Czy chorujesz lub chorowałeś(łaś) na zaburzenia psychiczne
(np. depresję, nerwicę, zaburzenie odżywiania)?
Tak
135
30,3
Nie
308
69,5
Czy w związku z rozpoznanym zaburzeniem psychicznym
korzystasz obecnie z psychoterapii?
Tak
41
9,3
Nie
402
90,7
Czy kiedykolwiek podejmowałeś(łaś) próby samobójcze?
Tak
48
10,8
Nie
395
89,2
Czy w związku z rozpoznanym zaburzeniem psychicznym
przyjmujesz obecnie leki?
Tak
50
11,3
Nie
393
88,7
Czy od momentu pojawienia się ograniczeń związanych z pandemią
koronowirusa zaobserwowałeś(łaś) u siebie myśli samobójcze?
Tak
Nie
47
396
10,6
89,4
7
Wyniki
Wyniki uzyskane w kwestionariuszu GHQ-28 oraz Skali Odczuwalnego Stresu w badanej
grupie przedstawia tabela 4.
Tabela 4.
Tabela 4. Stan zdrowia psychicznego oraz poziom odczuwanego stresu w badanej grupie
(N=443).
Zmienne
M
SD
Min.
Max.
GHQ A symptomy somatyczne
9,12
4,78
0
21
GHQ B poziom niepokoju i bezsenność
9,04
5,85
0
21
GHQ C zaburzenia funkcjonowania w życiu codziennym
9,31
4,46
0
21
GHQ D depresja
5,25
5,23
0
21
GHQ SUMA
32,74
16,93
2
82
Skala Odczuwalnego Stresu (PSS-10)
18,99
6,63
2
30
GHQ - General Health Questionnaire-28; PSS-10 – Skala Odczuwanego Stresu; M – średnia;
SD – odchylenie standardowe; Min. – wartość minimalna; Max.- wartość maksymalna.
Wyniki uzyskane w dwóch metodach analizujących stan zdrowia psychicznego badanych
w ostatnich tygodniach (GHQ-28 oraz PSS-10) porównano z polskimi normami utworzonymi
w trakcie ich adaptacji [Makowska i Merecz, 2001; Juczyński i Ogińska-Bulik, 2009]. Wynik
sumaryczny w badanej grupie dla kwestionariuszu GHQ-28 wynosi M=32,74. Wartość ta
odpowiada siódmemu stenowi (wynik wysoki) według polskich norm, co oznacza, iż badani
charakteryzują się aktualnie gorszym stanem psychicznym w porównaniu z normą
populacyjną.
Szczegółowa analiza uzyskanych wyników (tabela 4), wskazuje na dominację zaburzeń
w zakresie codziennego funkcjonowania badanych (radzenie sobie z obowiązkami,
zadowolenie z wykonywania zadań), obecność symptomów somatycznych (bóle głowy,
wyczerpanie, osłabienie, subiektywne złe samopoczucie) oraz odczuwanie podwyższonego
poziomu niepokoju i problemy ze snem.
8
Analizując rozkład uzyskanych wyników stwierdzono, iż ponad połowa badanych
(52,82%) uzyskała wyniki wskazujące na 7 lub wyższy sten (wyniki wysokie). Wysoce
niepokojące jest, że aż 116 osób (26,18%) uzyskało wyniki na poziomie 9 lub 10 stena, co
przemawia za możliwością występowania w tej grupie zauważalnych zaburzeń
funkcjonowania psychicznego.
Z kolei średnie wyniki uzyskane w Skali Odczuwanego Stresu (PSS-10) w badanej
grupie plasują się w obrębie wyników przeciętnych (6 sten), jednak szczegółowa analiza
otrzymanych danych wskazuje (podobnie jak w przypadku GHQ- 28), iż nieco więcej niż
połowa badanych (niespełna 53%) uzyskała wyniki na poziomie siódmego stena i wyższe, co
również wskazuje na wysoki lub bardzo wysoki poziom odczuwanego stresu.
Chcąc przyjrzeć się związkom stanu zdrowia psychicznego z poziomem odczuwanego
stresu oraz z stosowanymi przez badanych strategiami radzenia sobie ze stresem pandemii,
porównano (test t -Studenta) poziom wymienionych zmiennych w dwóch grupach: grupie
z wysokimi (powyżej 7 stena) wynikami w kwestionariuszu GHQ-28 oraz w grupie osób
uzyskujących wyniki przeciętne lub niskie w tym teście (wynik GHQ-28 poniżej 7 stena)
(tabela 5).
Tabela 5.
Tabela 5. Porównanie wyników PSS 10 oraz MINI-COPE wśród badanych z wysokimi
i niskimi wynikami w kwestionariuszu GHQ-28.
GHQ > 7 sten
N=234
M SD
GHQ < 7 sten
N=210
M SD
t
p
d
PSS_10
SUMA
23,03
4,41
14,43
5,73
17,75
0,001
MINI-COPE
9
Aktywne radzenie sobie
3,15
1,57
3,28
1,67
-0,79
0,430
Planowanie
3,74
1,48
3,86
1,64
-0,81
0,418
Pozytywne przewartościowanie
3,21
1,71
3,98
1,72
-4,72
0,001
Akceptacja
4,33
1,35
5,05
1,13
-6,05
0,001
Humor
2,24
1,25
2,48
1,36
-1,89
0,060
Zwrot ku religii
1,56
1,90
1,45
1,85
0,64
0,522
Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego
3,82
1,76
3,70
1,83
0,76
0,450
Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego
3,53
1,68
3,04
1,79
2,99
0,002
Zajmowanie się czymś innym
3,74
1,36
3,88
1,48
-1,04
0,298
Zaprzeczanie
1,01
1,40
0,56
0,95
3,96
0,001
Wyładowanie
3,62
1,42
2,74
1,58
6,15
0,001
Zażywanie substancji
1,01
1,54
0,51
1,11
3,90
0,001
Zaprzestanie działań
1,98
1,60
0,82
1,19
8,54
0,001
Obwinianie siebie
2,19
1,62
0,92
1,18
9,35
0,001
GHQ - General Health Questionnaire-28; PSS-10 – Skala Odczuwanego Stresu; M – średnia; SD -
odchylenie standardowe; t - test T-studenta; p - poziom istotności
Jak wskazuje tabela 5, miedzy osobami charakteryzującymi się gorszym stanem zdrowia
psychicznego a tymi, którzy tego nie przejawiają, występuje szereg istotnych statystycznie
różnic. Osoby z gorszym stanem zdrowia psychicznego raportują znacząco silniejszy stres w
ostatnim miesiącu (d Cohena = 1,70, silny efekt). Z aktualną, trudną sytuacją rzadziej radzą
sobie poprzez szukanie pozytywnych jej aspektów (pozytywne przewartościowanie), mają też
większe trudności z jej akceptacją (akceptacja). Częściej natomiast poszukują wsparcia
instrumentalnego oraz stosują nieprzystosowawcze sposoby radzenia sobie takie jak:
zaprzeczają sytuacji, wyładowują emocje, zażywają substancje psychoaktywne, rezygnują z
rozpoczętych działań oraz obwiniają siebie za zaistniałą sytuację (efekty umiarkowane – d
Cohena 0,38 do 0,59, a w przypadku zaprzestania działań - 0,83 i obwiniania siebie - 0,91 –
silne).
10
Na kolejnym etapie analizy sprawdziliśmy, czy zmienne socjodemograficzne oraz wybrane
zmienne kliniczne różnicują osoby z wysokimi (powyżej 7 stena) i przeciętnymi lub niskimi
wynikami (poniżej 7 stena) uzyskanymi w kwestionariuszu GHQ-28.
W grupie osób z wynikami wysokimi w kwestionariuszu GHQ-28 znalazło się więcej
kobiet (chi 2 = 6,42, p = 0,02), a czynnikami różnicującymi badanych z wynikami powyżej 7
stena (istotnie gorszy stan zdrowia psychicznego) od osób z przeciętnymi lub niskimi
wynikami (poniżej 7 stena) okazały się być: fakt leczenia z powodu zaburzeń psychicznych
przed pandemią (chi 2 = 19,57, p < 0,001) oraz korzystanie w trakcie pandemii
z psychoterapii (chi 2 = 4,21, p = 0,04) i farmakoterapii psychiatrycznej (chi 2 = 8,31,
p = 0,01). Próby samobójcze w okresie przed marcem 2020 roku - nie różnicują badanych
(chi 2 = 1,92, p = 0,165), natomiast obecność myśli suicydalnych od momentu pojawienia
się ograniczeń w istotny sposób różnicuje porównywane grupy (chi 2 = 38,48, p < 0,001).
Wśród czynników, które nie różnicowały osób z wysokimi (powyżej 7 stena)
i przeciętnymi lub niskimi wynikami (poniżej 7 stena) uzyskanymi w kwestionariuszu GHQ-
28 znalazły się natomiast: stan cywilny (chi 2 = 0,086, p = 0,822), posiadanie dzieci
(chi 2 = 0,06, p = 0,792), poziom wykształcenia (chi 2 = 4,52, p = 0,235), miejsce
zamieszkania (chi 2 = 4,85, p = 0,08), charakter zatrudnienia (chi 2 = 5,65, p = 0,226), aktualne
warunki pobytu (chi 2 = 1,37, p = 0,241), czy przebyta kwarantanna (chi 2 = 0,93,
p=0,334).Również zmienne kliniczne takie jak obecność chorób somatycznych nie różnicuje
badanych grup (chi 2 = 0,03, p = 0,873).
Omówienie wyników
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) szacuje, iż negatywny wpływ SARS-
CoV-2 na sferę psychiki będzie widoczny u blisko 50% populacji [APA, 2020]. Objawy te
mogą pojawiać się nawet po kilku miesiącach od zniesienia najbardziej rygorystycznych
11
ograniczeń [Razai i wsp., 2020]. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych po
zakończeniu trwającej w 2009 roku epidemii grypy A (H1N1), wskazywały na czterokrotnie
wyższe ryzyko wystąpienia objawów stresu pourazowego u dzieci poddanych kwarantannie,
w porównaniu do ich rówieśników nie przechodzących kwarantanny [Sprang i Silman, 2013].
W przypadku rodziców badanych dzieci wskaźniki te wynosiły odpowiednio 28% do 6%
[Sprang i Silman, 2013]. Również po zniesieniu ograniczeń związanych z epidemią SARS
(the severe acute respiratory syndrome) w 2003 roku, badani zgłaszali objawy ze sfery
psychicznej takie jak unikanie zatłoczonych miejsc [26%] i publicznych przestrzeni [21%]
połączone z uczuciem lęku przez okres kilku tygodni po zakończeniu epidemii (badanie
przeprowadzone w Kanadzie) [Reyolds i wsp., 2008].
Wyniki otrzymane w przeprowadzonym badaniu potwierdzają dane z wcześniejszych lat.
Uzyskany w badanej grupie średni wynik w kwestionariuszu GHQ-28 wskazuje na gorszy
stan psychiczny badanych w porównaniu z normami polskimi. Badanie skarżą się głównie na
problemy w codziennym funkcjonowaniu, brak satysfakcji z własnej aktywności, napięcie,
kłopoty ze snem, poczucie wyczerpania. Osoby z istotnie gorszym samopoczuciem
psychicznym (wyższe niż 7 sten wyniki w GHQ 28) bardziej niż pozostali odczuwają
silniejszy stres, stosują w tym czasie raczej nieprzystosowawcze strategie radzenia sobie
(zaprzeczanie istnieniu problemów, wyładowywanie, zażywanie substancji, rezygnację z
działań i obwinianie siebie za zaistniałą sytuację). Można ostrożnie przyjąć, iż osoby te,
odczuwając najprawdopodobniej wysoki poziom lęku, preferują pasywne strategie zaradcze
(„zamrażanie’), występujące jako wzorzec behawioralny (i endokrynny) u niektórych
jednostek w sytuacjach, gdy niebezpieczeństwo odbierane jest jako nieuniknione ale
stosunkowo odległe [Raony i wsp., 2020].
Wysoce niepokojące jest, iż w badanej grupie co czwarta osoba (ponad 26%) uzyskała
wyniki wskazujące na wysokie prawdopodobieństwo zaburzeń funkcjonowania psychicznego
12
oraz, że około 10% badanych sygnalizowało występowanie od początku pandemii myśli
suicydalnych. Wyniki te nie są zaskakujące. W trakcie epidemii SARS w 2003 roku
zaobserwowano 30% wzrost prób samobójczych wśród osób po 65 roku życia, a u blisko 50%
osób po przebytej infekcji stwierdzano obecność wzmożonych objawów lękowych [Yip i
wsp., 2010]. Podobne zależności stwierdzono w Stanach Zjednoczonych podczas trwającej w
latach 1918-1919 pandemii grypy [Wassermann, 1992]. Co więcej, ryzyko samobójcze może
wzrastać z powodu coraz częściej obserwowanej stygmatyzacji pacjentów zarażonych
wirusem SARS-CoV-2, członków ich rodzin [Gunnell i wsp., 2020], a także przedstawicieli
służb medycznych [Reynolds i wsp., 2020].
Ponad 30% osób z badanej grupy zadeklarowało leczenie psychiatryczne przed
rozpoczęciem pandemii, 9,3% badanych korzystało w trakcie przymusowej izolacji z pomocy
psychoterapeutycznej, a 11,3% badanych stosowało w tym czasie farmakoterapię przepisaną
przez lekarza psychiatrę. Co więcej osoby te deklarowały istotnie gorszy stan zdrowia
psychicznego w porównaniu do osób nie korzystających przed marcem 2020 roku z pomocy
psychiatrycznej, czy psychologicznej (wyniki w kwestionariuszu GHQ-28 powyżej 7 stena).
Zatem, uzyskane wyniki należy rozważyć również w kontekście osób leczących się z powodu
zaburzeń psychicznych przed rozpoczęciem pandemii [Shinn i Viron, 2020]. Grupa ta jest
szczególnie narażona na wystąpienie długoterminowych konsekwencji emocjonalnych i
somatycznych obecnej sytuacji z dwóch powodów: możliwego nasilenia istniejących
wcześniej objawów ze sfery psychicznej w konsekwencji trwania w przedłużającej się
sytuacji kryzysowej oraz z powodu odroczonych konsekwencji stosowanego leczenia
farmakologicznego (np. ryzyko wystąpienia objawów zespołu metabolicznego) [Yao i wsp.,
2020]. Wielu spośród pacjentów psychiatrycznych to również osoby uzależnione od nikotyny,
co łączy się ze wszystkimi obciążeniami fizycznymi będącymi konsekwencją tego
uzależnienia i może pogarszać rokowania w przypadku zarażenia wirusem SARS-CoV-2
13
[Smith i wsp., 2020]. Najnowsze doniesienia wskazują również, iż ostry zespół niewydolności
oddechowej spowodowany koronawirusem CoV-2 może nie tylko zainfekować mózg, ale
również wyzwolić nasiloną odpowiedź immunologiczną, która zwrotnie wpłynie na działanie
ośrodkowego układu nerwowego, zwiększając ryzyko wystąpienia objawów oraz zaburzeń ze
sfery psychicznej [Holmes i wsp., 2020].
Odmienną grupę, ale również istotnie powiązaną z ryzykiem wystąpienia emocjonalnych
konsekwencji pandemii są przedstawiciel służb medycznych [Dort i wsp., 2020; Lima i wsp.,
2020; Tsamakis i wsp., 2020]. Yip. i wsp. [2020] szacują, iż trudności emocjonalne w
konsekwencji pandemii SARS-CoV-2 pojawią się u blisko 30% pracowników służby
zdrowia. Podobnie, w czasie epidemii SARS w Singapurze, aż 27% spośród pracowników
służb medycznych zgłaszało objawy ze sfery psychicznej [Wu, 2005]. Należy podkreślić, że
zjawisko to dotyczy nie tylko tych osób, które znajdują się na pierwszej linii walki z wirusem,
ale również tych, którzy spośród nas, których epidemia dotyka w zakresie zmian zawodowych
i organizacyjnych [Lu i wsp., 2020; Ornell i wsp., 2020]. Odpowiedź na pytanie o
funkcjonowanie psychiczne tej grupy powinny dać przyszłe badania
Analizując otrzymane wyniki warto również odnieść się do badań dotyczących relacji
między sytuacjami kryzysu a zdrowiem psychicznym jednostek. Wyniki badań dotyczących
relacji kryzys – zdrowie psychiczne na bazie kryzysu ekonomicznego z 2008 roku na świecie
wskazuje na kryzys jako ważny i wysoce znaczący czynnik który ma negatywny wpływ na
zdrowie psychiczne [Parmar i wsp., 2016]. Wzrost bezrobocia, zwiększone obciążenie pracą,
redukcja personelu i redukcja płac są powiązane z zwiększoną częstotliwością wystąpienia
zaburzeń nastroju, lęku, depresji, dystymii i samobójstw [Parmar i wsp., 2016]. Wydaje się
oczywistym, że wpływ obecnego kryzysu może być podobny, co będzie wymagało dalszych
14
badań i poszukiwania na ich bazie czynników zaradczych w odniesieniu do zdrowia
publicznego.
Podejmując próbę określenia czynników ryzyka pogorszenia stanu emocjonalnego
badanych w czasie pandemii SARS-CoV-2 można wymienić: leczenie psychiatryczne przed
rozpoczęciem pandemii, obecność myśli suicydalnych w trakcie przymusowej izolacji
oraz stosowanie mało przystosowawczych strategii radzenia sobie w zaistniałej sytuacji
(zaprzeczanie istnieniu problemów, wyładowywanie emocjonalne, zażywanie substancji
psychoaktywnych, rezygnację z działań oraz obwinianie siebie za zaistniałą sytuację).
Należy podkreślić, iż prezentowane badanie ma pewne ograniczenia. Do udziału w
badaniu zgłosiły się głównie kobiety, mieszkanki dużych miast, z wykształceniem średnim
lub wyższym. Ponadto uczestnikami badania z uwagi na jego charakter były jedynie osoby
korzystające z technik teleinformatycznych.
Podsumowanie i wnioski
Człowiek czuje się komfortowo i bezpiecznie, kiedy na podstawie napływających
informacji jest w stanie rozpoznać, przewidzieć oraz w znacznym stopniu kontrolować
otaczający go świat i kolejne zdarzenia [Jakovljevic i wsp., 2020]. Pandemia koronawirusa
pozbawia komfortu względnej przewidywalności świata i poczucia kontroli nad życiem w
wielu jego sferach. Dla większości jest to pierwsze takie doświadczenie i jak każda zmiana
wymaga stopniowej adaptacji [Jakovljevic i wsp., 2020].
Odwołując się do pojęcia ogólnego zespołu adaptacyjnego Hansa Selyego, możemy
powiedzieć, iż większość z nas obecnie znajduje się w fazie adaptacji [Selye, 1951]. Stan ten
jest naturalną odpowiedzią fizyczną i emocjonalną organizmu na działające bodźce. Zgodnie
z teorią H. Selyego, w przypadku przedłużającej się sytuacji stresogennej, nawet jeśli jej siła
15
nie jest zbyt duża, zasoby zaradcze naszego organizmu drastycznie zmaleją [Selye, 1951], co
w konsekwencji doprowadzi do objawów ze sfery somatycznej i/lub psychicznej
[Papadimitriou, 2017; Raony i wsp., 2020]. Druga część badań może dostarczyć w tym
obszarze interesujących wyników.
Wnioski
1. W badanej grupie co czwarta osoba (ponad 26% badanych), uzyskała wyniki
wskazujące na wysokie prawdopodobieństwo zaburzeń funkcjonowania psychicznego.
2. Około 10% badanych sygnalizowało występowanie od początku pandemii myśli
suicydalnych.
3. Badanie skarżą się głównie na problemy w codziennym funkcjonowaniu, brak
satysfakcji z własnej aktywności, napięcie, kłopoty ze snem, poczucie wyczerpania.
4. Osoby z istotnie gorszym samopoczuciem psychicznym stosują nie przystosowawcze
strategie radzenia sobie: zaprzeczanie istnieniu problemów, wyładowywanie się,
zażywanie substancji, rezygnację z działań i obwinianie siebie za zaistniałą sytuację.
5. Wśród czynników ryzyka pogorszenia stanu psychicznego badanych w dobie
pandemii można wymienić: leczenie psychiatryczne przed rozpoczęciem pandemii,
obecność myśli suicydalnych w trakcie przymusowej izolacji oraz stosowanie mało
przystosowawczych strategii radzenia sobie w zaistniałej sytuacji (zaprzeczanie
istnieniu problemów, wyładowywanie emocjonalne, zażywanie substancji
psychoaktywnych, rezygnację z działań oraz obwinianie siebie za zaistniałą sytuację).
16
Piśmiennictwo:
1. American PsychiatricAssociation (2020) New Poll:COVID-19 impacting mental well-
being. Available at https://www.psychiatry.org/newsroom/news-releases/ new-poll-covid-19-
impacting-mental-well-being-americans-feeling-anxiousespecially-for-loved-ones-older-
adults-are-less-anxious (dostęp z dnia 28.06. 2020 r.).
2. Carver CS, Scheier MF, Weintraub JJ. Assessing coping strastegies: A theoretically
based approach. Journal of Personality and Social Psychology 1989; 56: 267-283.
3. Chodkiewicz J, Talarowska M, Miniszewska J, Nawrocka N, Biliński P. Alcohol
consumption reported during the COVID-19 pandemic: the initial stage. Int J Environ Res
Public Health. 2020 (in press).
4. Cohen S., Kamarck T., Mermelstein R. A global measure of perceived stress. Journal
of Health and Social Behavior, 1983; 24: 385-396.
5. Coronavirus disease (COVID-19) outbreak. WHO characterizes C0VID-I9 as a
pandemic. World Health Organization website. https://who.int/emergencies/diseases/novel-
coronavirus-2019/events-as-they-happen. June 28.2020.
6. Curry LC, Stone JG. The grief process: a preparation for death. Clin Nurse Spec.
Spring 1991; 5(1): 17-22.
7. Ćosić K, Popović S, Šarlija M, Kesedžić I. Impact of human disasters and COVID-19
pandemic on mental health: potential of digital psychiatry. Psychiatr Danub. 2020; 32(1): 25-
31.
8. Dort J, Romanelli J, Choudhury N, Flink BJ, Lak K, Levy S, Needleman BJ, Paget CJ
3rd, Telem D, Schwarz E, Zhang LP, Sylla P, Mellinger JD, Matthews BD, Feldman L, Pryor
AD, Asbun HJ. SAGES primer for taking care of yourself during and after the COVID-19
crisis. Surg Endosc. 2020; 34(7): 2856-2862.
9. Garfin DG, Silver RC, Holman EA. The novel coronavirus (COVID-2019) outbreak:
amplification of public health consequences by media exposure. Health Psychol. 2020; 39(5):
355-7.
10. Goldberg D. Manual of the General Health Questionnaire. NFER-Nelson, Windsor,
1978).
11. Gunnell D, Appleby L, Arensman E, Hawton K, John A, Kapur N, Khan M, O'Connor
RC, Pirkis J; COVID-19 Suicide Prevention Research Collaboration. Suicide risk and
prevention during the COVID-19 pandemic. Lancet Psychiatry. 2020; 7(6): 468-471.
12. Holmes EA, O'Connor RC, Perry VH, Tracey I, Wessely S, Arseneault L, Ballard C,
Christensen H, Cohen Silver R, Everall I, Ford T, John A, Kabir T, King K, Madan I, Michie
S, Przybylski AK, Shafran R, Sweeney A, Worthman CM, Yardley L, Cowan K, Cope C,
17
Hotopf M, Bullmore E. Multidisciplinary research priorities for the COVID-19 pandemic: a
call for action for mental health science. Lancet Psychiatry. 2020; 7(6): 547-560.
13. Jakovljevic M, Bjedov S, Jaksic N, Jakovljevic I. COVID-19 pandemia and public and
global mental health from the perspective of global health securit. Psychiatr Danub. 2020;
32(1): 6-14.
14. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N. Mini-COPE - Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie
ze Stresem. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa, 2009.
15. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N. PSS-10 - Skala Odczuwanego Stresu. Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, Warszawa, 2009.
16. Kirkwood B, Sterne J. Essential medical statistics, 2nd edition. Wiley-Bleckwell;
2003.
17. Lima CKT, Carvalho PMM, Lima IAAS, Nunes JVAO, Saraiva JS, de Souza RI, da
Silva CGL, Neto MLR. The emotional impact of coronavirus 2019-nCoV (new coronavirus
disease). Psychiatry Res. 2020; 287: 112915.
18. Lu W, Wang H, Lin Y, Li L. Psychological status of medical workforce during the
COVID-19 pandemic: a cross-sectional study. Psychiatry Res. 2020;288:112936.
19. Makowska Z, Merecz D. GHQ - Ocena Zdrowia Psychicznego według D. Goldberga.
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi, Łódź, 2001.
20. Medical research involving human subjects. Declaration of Helsinki. Version 2013.
World Medical Association’s, Geneva, 2013.
21. Ornell F, Halpern SC, Kessler FHP, Narvaez JCM. The impact of the COVID-19
pandemic on the mental health of healthcare professionals. Cad Saude Publica. 2020; 36(4):
e00063520.
22. Papadimitriou G. The "Biopsychosocial Model": 40 years of application in Psychiatry.
Psychiatriki. 2017; 28(2): 107-110.
23. Parmar D, Stavropoulou C, Ioannidis JP. BMJ. Health outcomes during the 2008
financial crisis in Europe: systematic literature review. 2016; 354:i4588.
24. Raony Í, de Figueiredo CS, Pandolfo P, Giestal-de-Araujo E, Oliveira-Silva Bomfim
P, Savino W. Psycho-neuroendocrine-immune interactions in COVID-19: potential impacts
on mental health. Front Immunol. 2020; 11: 1170.
25. Razai MS, Oakeshott P, Kankam H, Galea S, Stokes-Lampard H. Mitigating the
psychological effects of social isolation during the covid-19 pandemic. BMJ. 2020; 369:
m1904.
18
26. Reynolds DL, Garay JR, Deamond SL, Moran MK, Gold W, Styra R. Understanding,
compliance and psychological impact of the SARS quarantine experience. Epidemiol Infect
2008;136:997-1007.
27. Selye H. The general-adaptation-syndrome. Annu Rev Med. 1951; 2: 327-342.
28. Shinn AK, Viron M. Perspectives on the COVID-19 pandemic and individuals with
serious mental illness. J Clin Psychiatry. 2020; 81(3): 20com13412.
29. Smith K, Ostinelli E, Cipriani A. Covid-19 and mental health: a transformational
opportunity to apply an evidence-based approach to clinical practice and research. Evid Based
Ment Health. 2020; 23(2): 45-46.
30. Sønderskov K.M. , Dinesen P.T., Santini Z.I., Dinesen Østergaard S. The depressive
state of Denmark during the COVID-19 pandemic. Acta Neuropsychiatr. 2020; 1-3.
31. Sprang G, Silman M. Posttraumatic stress disorder in parents and youth after health-
related disasters. Disaster Med Public Health Prep 2013;7:105-10.
32. The Belmont report. Ethical principles and guidelines for the protection of human
subjects of research. The National Commission for the Protection of Human Subjects of
Biomedical and Behavioral Research. Belmont, 1979.
33. Tsamakis K., Rizos E., Manolis A.J., Chaidou S., Kympouropoulos S., Spartalis E.,
Spandidos D.A., Tsiptsios D., Triantafyllis A.S. COVID-19 pandemic and its impact on
mental health of healthcare professional. Exp Ther Med. 2020; 19(6): 3451-3453.
34. Vinkers CH, van Amelsvoort T, Bisson JI, Branchi I, Cryan JF, Domschke K, Howes
OD, Manchia M, Pinto L, de Quervain D, Schmidt MV, van der Wee NJA. Stress resilience
during the coronavirus pandemic. Eur Neuropsychopharmacol. 2020; 35: 12-16.
35. Wasserman IM. The impact of epidemic, war, prohibition and media on suicide:
United States, 1910–1920. Suicide Life Threat Behav 1992; 22: 240–54.
36. Wu KK, Chan SK, Ma TM. Posttraumatic stress after SARS. Emerg. Infect. Dis. 2005;
11: 1297-1300.
37. Yao H, Chen J-H, Xu Y-F. Patients with mental health disorders in the COVID-19
epidemic. Lancet Psychiatry 2020; 7: e21.
38. Yip PS, Cheung YT, Chau PH, Law YW. The impact of epidemic outbreak: the case
of severe acute respiratory syndrome (SARS) and suicide among older adults in Hong Kong.
Crisis 2010; 31: 86–92.
