Content uploaded by Piotr Długosz
Author content
All content in this area was uploaded by Piotr Długosz on Jun 14, 2020
Content may be subject to copyright.
1
Lęk przed nową sytuacją (lęk dezintegracyjny) nie jest tylko
lękiem przed zmianą, lecz także przed własną klęską, przed
zwycięstwem otoczenia. Każdy kontakt z otoczeniem jest swoistą
walką - zwyciężę ja lub zwycięży otoczenie.
[Antoni Kępiński, Lęk]
Neurotyczne pokolenie koronawirusa?
Raport z II fali badań krakowskich
studentów
Piotr Długosz
Kraków 2020
Instytut Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego
im. KEN w Krakowie
2
Spis treści
Abstrakt: .................................................................................................................................................. 3
Główne wnioski ...................................................................................................................................... 3
1. Wstęp .............................................................................................................................................. 5
2. Metodologia badań ........................................................................................................................ 6
3. Zainteresowanie problematyką pandemii koronawirusa ............................................................. 8
4. Poziom zagrożenia zarażeniem koronawirusem ........................................................................... 8
5. Zadowolenie z życia ...................................................................................................................... 12
6. Samopoczucie psychofizyczne ...................................................................................................... 14
7. Kondycja emocjonalna młodzieży ................................................................................................ 18
8. Zasoby psychiczne ......................................................................................................................... 21
9. Strategie radzenia z zagrożeniami ................................................................................................ 22
10. Wypalenie zdalną edukacją .......................................................................................................... 23
11. Zakończenie ................................................................................................................................... 25
3
Abstrakt:
Raport prezentuje wyniki badań drugiej fali realizowanych wśród studentów. Metodą badawczą
był sondaż online (CAWI) na próbie 1927 respondentów. Porównanie odpowiedzi z obu
sondaży pokazuje, że doszło do zmiany postaw i kondycji psychicznej badanych. Po prawie
trzech miesiącach kwarantanny młodzież mniej się interesuje problematyką pandemii, ma
mniejsze obawy przed koronawirusem, gorzej ocenia działania rządu w walce z pandemią.
Obserwuje się też spadek zadowolenia z życia i wzrost symptomów stresu. Wśród młodzieży
dominują też negatywne emocje niepokoju, smutku, wyczerpania, samotności. Relatywnie w
niewielkim stopniu zostały nadwyrężone zasoby psychologiczne. Obserwuje się utrzymywanie
na podobnym poziomie reakcji adaptacyjnych. Wśród badanych dominuje aktywna walka z
zagrożeniami, odwracanie uwagi oraz pocieszanie się, że mogło być gorzej. Ankietowani są
wypaleni zdalną edukacją. Obserwuje się zmęczenie psychiczne, obniżoną sprawność działania
i spadek motywacji do nauki.
Główne wnioski
• Wśród studentów obserwuje się spadek zainteresowania pandemią z 94% do 74%.
Odsetek „bardzo zainteresowanych” zmniejszył się z 53% do 18%.
• Spadła liczba studentów oceniających pandemię jako poważne zagrożenie dla Polaków
z 67% do 37%.
• Zmniejszył się też odsetek respondentów oceniających pandemię jako poważne
zagrożenie dla swojego zdrowia z 30% do 21%.
• Nieznacznie zmieniło się osobiste szacowanie prawdopodobieństwo zarażenia się
koronawirusem przez studentów z 38% na 34%.
• Spadła ocena pozytywnych ocen rządu i odpowiednich służb w walce z pandemią z 49%
do 28%.
• Zmniejszyła się liczba zadowolonych ze swojego życia z 80% do 74%, w tym
zdecydowanie zadowolonych z 24% do 16%.
• Spadła liczba ankietowanych mających dobrą kondycję psychofizyczną. Zmniejszył się
odsetek osób nieodczuwających bólu głowy z 44% do 34%, bólu brzucha z 67% do 52%,
niemających zawrotów głowy z 77% do 63%, niemających problemów z zasypianiem z
59% do 39%, osób niezdenerwowanych z 25% do 13%, osób nieprzygnębionych,
pozbawionych złego nastroju z 34% do 18%, osób, którym nie brakuje energii z 35% do
13%, osób, które nie są rozdrażnione, nie mają złego humoru z 33% do 18%.
• Zły humor, obniżony nastrój, zdenerwowanie, bóle głowy stały się chroniczne w
badanej zbiorowości studentów.
• Wśród ankietowanych 59% doznaje niepokoju, 51% znudzenia, 46% wyczerpania, 42%
złości, 34% osamotnienia, 34% smutku.
• Jedynie 10% było zaciekawionych, 5% uspokojonych, 2% radosnych i 2%
podekscytowanych.
4
• Co czwarty z ankietowanych stracił przekonanie, że życie jest bezproblemowe, prawie
40% straciło poczucie kontroli nad życiem, 1/3 straciła poczucie pewności, że znajdzie
pracę po studiach, tyle samo utraciło przekonanie, że zrealizuje cele.
• Wśród badanych najczęściej deklarowaną strategią była walka z zagrożeniami (88% w
I fali i 79% w II fali badań). Drugą popularną strategią było odwracanie uwagi i
zajmowanie się innymi rzeczami niezwiązanymi z pandemią ( w I fali 83%, w II fali 77%).
Popularne też jest pocieszanie się, że mogłoby być jeszcze gorzej (w I fali 60%, w II fali
64%). Odsetek modlących się o pomoc do Boga jest podobny (I fala 40%, II fala 39%).
• Obserwuje się wypalenie zdalną edukacją: 64% jest zmęczona, 62% objawia
wyczerpanie psychiczne, 60% miewa wahania nastrojów, 59% ma mniejszą motywację
do nauki, 56% nie jest wypoczęta nawet po weekendowej przerwie, 50% stresuje się
ujawnianiem swojego wizerunku w trakcie zajęć online.
5
1. Wstęp
Pierwsze badania wśród studentów Uniwersytetu Pedagogicznego przeprowadzono na
samym początku kwarantanny. Wtedy pytaliśmy o to, jak wygląda życie na kwarantannie, jak
studenci spędzają swój czas oraz jaki jest ich poziom obaw przed zarażeniem. Niniejszy raport
pochodzi z powtórnego badania prowadzonego w tej samej zbiorowości studentów UP.
Zawarte są w nim dane z obu fal sondażu. Dysponując danymi z pierwszych badań, możemy
oszacować, jak aktualnie wygląda kondycja psychiczna studentów poddanych dłuższy czas
izolacji. Dzięki porównaniu wyników badań z marca i czerwca możemy zobaczyć wpływ
pandemii na życie i samopoczucie studentów.
Sama sytuacja związana z koronawirusem między dwoma pomiarami uległa znacznej
zmianie. Diametralnie zmieniła się liczba zakażonych i ofiar śmiertelnych. W trakcie realizacji
I fali badań czy raczej powstawania raportu, a było to 21.03. 2020 r. w Polsce potwierdzono
452 przypadków zakażenia koronawirusem, a pięć osób zmarło
1
. W Małopolsce było 15
przypadków zakażenia koronawirusem. Dziennie zakażonych w całym kraju było około 50. W
trakcie II fali badania, a konkretnie w czasie przygotowania raportu, tj. 7.06.2020 r. liczba
zarażonych w kraju liczyła już 25 986 osób, 1 153 pacjentów zmarło, a 12 641 osób
wyzdrowiało. W Małopolsce było 1327 zarażonych, w tym 40 osób zmarło. Liczba zakażeń
oscylowała miedzy 600 a 300 przypadków dziennie. Warto dodać, że w województwach o
dużej gęstości zaludnienia, gdzie są zlokalizowane największe miasta (mazowieckie – 3785
zarażonych, śląskie – 9314, dolnośląskie – 2700, wielkopolskie – 2259, łódzkie – 1888)
zarażonych jest najwięcej
2
.
Poza zmianą sytuacji epidemicznej, w której doszło do dużego wzrostu liczby
zachorowań i zgonów, zaszły też inne zmiany w społecznym otoczeniu. Zaczęło się tzw.
odmrażanie gospodarki: zostały poluzowane wprowadzone na początku kwarantanny
ograniczenia. Najmłodsze dzieci wróciły do żłobków, przedszkoli i szkół. Zniesiono
konieczność używania maseczek na zewnątrz budynków, otwierane są obiekty kultury, urzędy,
gastronomia. Działalność wznawiają przewoźnicy, linie lotnicze. Otwarte zostały galerie
1
https://zdrowie.radiozet.pl/Choroby/Choroby-zakazne/Koronawirus-w-Polsce.-MAPA-zakazen-objawy-gdzie-
sa-zarazeni-Nowe-dane-i-statystyki
2
https://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,zasieg-koronawirusa-covid-19--mapa-
,artykul,43602150.html
6
handlowe, kluby fitness, salony kosmetyczne, punkty obsługi klienta w urzędach. W połowie
czerwca mają zostać otwarte granice z sąsiadami.
Zatem obserwując powyższe działania można powiedzieć, że sytuacja się normalizuje i
społeczeństwo wraca do normalności. Jednakże nie do końca został przywrócony poprzedni
stan, gdyż nadal starsze dzieci i studenci nie wrócili na zajęcia do szkół i na uczelnie. Pozostali
w domach i będą ewaluowani w trybie zdalnym. Analogicznie będzie wyglądać obrona
egzaminów dyplomowych. Będą się one odbywać online. Jest to zupełnie nowa sytuacja, która
– jak całe zdalne nauczanie – rodzi wyzwania zarówno dla studentów, jak też wykładowców.
Głównym celem prowadzonych badań jest próba uchwycenia zmian, jakie zaszły wśród
studentów między początkiem marca a początkiem czerwca. Chcemy się dowiedzieć, w jaki
sposób edukacja zdalna, życie poza uczelnią oraz sytuacja kwarantanny wpłynęły na życie i
kondycję psychospołeczną studentów.
Prowadzone badania mają pokazać wpływ pandemii i towarzyszących jej procesów na
zachowania, samopoczucie studentów. Można założyć, że na podstawie tego konkretnego
studium przypadku możemy zorientować się, jak pandemia odcisnęło swoje piętno na polskich
studentach studiów stacjonarnych i w ogóle na młodzieży.
2. Metodologia badań
Już w trakcie pierwszego pomiaru postaw studentów zakładano, że w celu dokładnego
zbadania skutków pandemii należy przeprowadzić drugie badanie. Ono to bowiem pokaże
dopiero zachodzące w samopoczuciu zmiany. Takie podejście jest stosowane w badaniach
dynamicznych. Ich specyfika polega na zdolności do badania zmiany społecznej i tym się różni
od badań przekrojowych, że pozwala śledzić dynamikę społeczną.
Niniejsze badanie można zatem potraktować jako badanie dynamiczne i częściowo
przekrojowe. Za dynamicznym podejściem przemawia fakt, że dokonano dwóch pomiarów, w
tej samej zbiorowości, za pomocą tej samej metody i tych samych pytań. Szukając odniesień w
metodologii dla tego podejścia należy stwierdzić, że zostały przeprowadzone badania
trackingowe, które służą do monitorowania zmian w postawach i zachowaniach ludzi w
dłuższym czasie
3
.
3
Z. Sawiński, 2007, Badania trakingowe,[w:] D. Maison, A. Noga-Bogumilski (red.), Badania marketingowe od
teorii do praktyki. Gdańsk, GWP.
7
W prowadzonych badaniach są też elementy badania przekrojowego, gdyż część pytań
została zadana po raz pierwszy. Dotyczy to głównie pytań związanych z oceną zdalnej edukacji
i jej wpływem na psychospołeczne funkcjonowanie. Na początku, kiedy dopiero ruszała zdalna
edukacja i była ona przygotowywana, pytanie o te kwestie byłoby raczej przedwczesne. Dzisiaj,
po ponad dwóch miesiącach doświadczeń z nauczaniem na odległość studenci mogą je ocenić.
Tradycyjnie, jak za pierwszym razem, do zebraniu materiału zastosowano metodę
sondażową. W sondażu została wykorzystana ankieta internetowa CAWI (Computer-Assisted
Web Interview) rozsyłana drogą mailową do studentów Uniwersytetu Pedagogicznego w
formie zaproszenia do badania wraz z linkiem do ankiety
4
. Ponadto ankieta była też
umieszczona na Facebooku UP z informacją o badaniach z prośbą o wypełnienie ankiety.
Próba do badań miała charakter celowy. Sondażem objęto w głównej mierze studentów
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, którzy zgodzili się wypełnić ankietę. Innymi
słowy, próba była dobierana ze względu na dostępność badanych.
Badania zostały przeprowadzone w dniach 26.05-7.06 2020r. Zebrano 1927 poprawnie
wypełnionych ankiet. Jeśli porównamy te wyniki z pierwszym sondażem, w którym
wypełniono 3167 ankiet, widzimy, że stopa zwrotu ankiet jest o prawie 1000 mniejsza. Można
to tłumaczyć prawdopodobnie tym, że studenci są zmęczeni zdalną edukacją, cyfrowymi
narzędziami. Wpływ na mniejszą stopę zwrotu może mieć też przemęczenie wypełnianiem
ankiet. Pierwsza ankieta było realizowana zaraz na początku kwarantanny. W międzyczasie
pojawiło się sporo innych badań podejmujących kwestie epidemii koronawirusa.
Przed przystąpieniem do prezentacji wyników warto dodać, że wszystkie parametry
próby badawczej uzyskane w pierwszych badaniach zostały zachowane w drugiej fali sondażu.
Próba badawcza w obu pomiarach jest częściej reprezentowana przez studentki. Badani
pochodzą ze wszystkich typów jednostek osadniczych. Ich warunki materialne są dobre. Jedyna
zaobserwowana zmiana związana jest z powrotem studentów do swoich domów rodzinnych. O
ile w pierwszej fali w swoich domach rodzinnych przebywało 38%, o tyle w drugim pomiarze
było to już 76%. Studenci wrócili do swoich rodzin i tam w głównej mierze odbywają zdalną
edukację.
4
Serdecznie dziękuję Pani Edycie Kowalik kierownik z Centrum Rozwoju Systemów Dydaktycznych UP za
pomoc i wsparcie logistyczne badań.
8
3. Zainteresowanie problematyką pandemii koronawirusa
Rozkład odpowiedzi z dwóch fal badania pokazuje, że nastąpił wyraźny spadek
zainteresowania sprawami pandemii. Po ponad dwóch miesiącach bombardowania przez media
informacjami na temat epidemii uwidacznia się spadek zainteresowania tym tematem, przesyt
nim.
5
Przykładowo, w dniach między 16.03 a 23.03. 2020 r. średnio co sekundę pojawiała się
informacja o pandemii w Internecie. U odbiorców rodzi to poczucie „informacyjnej
niestrawności”, aczkolwiek należy zauważyć, że zainteresowanie tematem pandemii nie znika
zupełnie. Prawdopodobnie nie jest już na pierwszym planie, jednakże studenci nadal „trzymają
rękę na pulsie”, czyli śledzą to, co się dzieje z koronawirusem.
Wykres 1. Poziom zainteresowania na temat pandemii koronawirusa (%)
4. Poziom zagrożenia zarażeniem koronawirusem
Kolejny wykres pokazuje opinie na temat zagrożenia. Analizy porównawcze pokazują
istotne zmiany stosunku studentów do pandemii. W drugiej fali badania zdecydowanie spadła
liczba respondentów uważających, że koronawirus stanowi poważne zagrożenie dla Polaków.
Przy czym obiektywne zagrożenie wzrosło: w trakcie pisania pierwszego raportu dziennie
5
Jak w ciągu tygodnia zmieniło się podejście Polaków do tematu koronawirusa?2020,
https://www.ipsos.com/sites/default/files/ct/news/documents/202003/ipsos_koronawirus_w_polsce_fala_dr
uga_raport_pdf.pdf [dostęp 26.05.2020].
53
41
41
18
57
17
6
0
10
20
30
40
50
60
Bardzo się interesuję Raczej interesuję się Raczej nie interesuję
się
Nie interesuje się
I fala II fala
9
zarażało się około 57 osób, a dzisiaj zarażeń w jednym dniu jest już 599 (w dniu 8.06.2020 r.)
przypadków. Mamy prawie dziesięciokrotny wzrost ryzyka zainfekowaniem. Zagrożenie
zarażeniem koronawirusem jest dzisiaj zdecydowanie wyższe niż w trakcie pierwszej fali
badań. Ankietowani dziś znacznie bardziej bagatelizują niebezpieczeństwo zagrożenia
epidemią, co może mieć związek z poluzowaniem ograniczeń i wprowadzeniem odmrażania
gospodarki.
Wykres 2. Czy koronawirus stanowi zagrożenie dla życia Polaków? (w%)
Być może znoszenie ograniczeń i stopniowe wracanie do życia sprzed pandemii
sprawiają wrażenie, że zagrożenie minęło. Innymi słowy, w tym przypadku młodzież ocenia
poziom zagrożenia na podstawie obserwacji zewnętrznych wskaźników zachowań
społecznych.
Kolejne odpowiedzi na wykresie 3 wskazują, jaki jest osobisty poziom obaw przed
zarażeniem. Druga fala badań pokazuje, że ankietowani w mniejszym stopniu niż wcześniej
obawiają się zachorowania. Aktualnie tylko jedna 1/5 uważa, że epidemia może jej zagrozić.
Nie zmieniła się liczba ankietowanych, którzy uważają, że koronawirus stanowi jedynie
niewielkie zagrożenie.
Można zauważyć, że młodzież częściej uznaje, że spada zagrożeniem koronawirusem
wśród ogółu społeczeństwa (spadek o 20 punktów procentowych) niż u siebie (spadek o 9
punktów procentowych). Być może ankietowani instynktownie zachowują w stosunku do
67
22
1
9
37 39
8
16
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Tak, stanowi poważne
zagrożenie
Stanowi jedynie
niewielkie zagrożenie
Nie stanowi
zagrożenia
Trudno powiedzieć
I fala II fala
10
siebie samych większą ostrożność, gdyż utrata czujności i lekceważenie środków ostrożności
może ich kosztować utratę zdrowia, a niekiedy nawet życia.
Wykres 3. Czy koronawirus stanowi zagrożenie dla Ciebie? (w%)
Chcąc uzyskać precyzyjną odpowiedź na temat poziomu lęku przed koronawirusem,
zapytano studentów wprost o ich szacowany poziom ryzyka zarażeniem w skali od 0% do
100%. Rozkład odpowiedzi z obu fal sondażu pokazuje, że poziom ryzyka został oszacowany
na podobnym poziomie.
Może to oznaczać, że prawdopodobieństwo szacowania ryzyka zarażeniem przed
koronawirusem jest stałe i nie jest uzależnione od czynników zewnętrznych. Należy pamiętać,
że w pierwszych badaniach realne ryzyko zarażenia mierzone liczbą zakażonych i zgonów nie
było duże, a obecnie wzrosło ono ponad dziesięciokrotnie. Jednakże, jak pokazują pomiary w
obu przypadkach, ryzyko to jest szacowane na ponad trzydzieści procent.
30
46
11 13
21
45
19
14
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Tak, stanowi
poważne zagrożenie
Stanowi jedynie
niewielkie
zagrożenie
Nie stanowi
zagrożenia
Trudno powiedzieć
I fala II fala
11
Wykres 4. Prawdopodobieństwo zarażenia się koronawirusem w skali od 0% do 100% (w%)
Kolejne pytania ankiety dotyczyły oceny funkcjonowania państwa i jego służb w
warunkach zagrożenia pandemią koronawirusa. Na pytanie o działania rządu i służb w celu
zabezpieczenia kraju przed epidemią koronawirusa zanotowano spadek pozytywnych ocen o
20 punktów procentowych. Wzrósł też odsetek osób wyrażających negatywną opinię i brak
zdania.
Wykres 5. Ocena działań rządu i odpowiedzialnych służb (w%)
Według najnowszego sondażu Estymatora walkę rządu z koronawirusem pozytywnie
oceniło 61%, negatywnie 34%, a 5% nie miało zdania
6
. Zatem jak widać, młodzież jest bardziej
krytyczna wobec władzy. Być może ten większy krytycyzm wynika ze zmęczenia wywołanego
6
https://dorzeczy.pl/kraj/142812/polacy-docenili-walke-rzadu-z-koronawirusem-pis-ma-powody-do-
zadowolenia.html
38
34
1
6
11
16
21
26
31
36
41
I fala II fala
49
21 21
28 28
36
0
10
20
30
40
50
60
Tak, robią dostatecznie
dużo
Nie, robią za mało Trudno powiedzieć
I fala II fala
12
zdalną edukacją oraz ekonomicznymi skutkami dotykającymi tych młodych ludzi, którzy
stracili pracę w usługach.
Reasumując, młodzież studencka zmieniła swoje postawy wobec pandemii. Wykazuje
mniejsze zainteresowanie jej tematem oraz mniejsze obawy przed zagrożeniem
koronawirusem. Pogorszyły się oceny walki rządu z pandemią. Na stałym poziomie studenci
szacują potencjalne ryzyko zarażenia się chorobą.
5. Zadowolenie z życia
Pandemia koronawirusa, a przede wszystkim jej medialne reprezentacje i wybuch
zbiorowej histerii na początku epidemii mogły eskalować poziom stresu, lęku. Szczególnie w
sytuacji, kiedy zostały zamknięte szkoły, uczelnie, instytucje. Na to wskazują wyniki badań, w
których pytano o to: „Jak oceniasz swój poziom stresu w kontekście bieżącej sytuacji związanej
z epidemią koronowirusa”. Uzyskane wyniki pokazują spadek poziomu stresu we wszystkich
kategoriach wiekowych oraz to, że wśród młodzieży stres jest najniższy. W skali od 1-5 jego
średnia wartość wynosiła początkiem kwietnia 4,5, a obecnie spadła do 3,60
7
. Spadek poziomu
stresu można wyjaśnić tym, że sytuacja obecnie się normalizuje, życie wraca stopniowo do
stanu sprzed pandemii. Jednakże, inne badania prowadzone przez psychologów, w których
stosowano rzetelne i trafne skale stresu i depresji pokazują zupełnie odmienny obraz. Po
pierwsze, najgorzej skutki kwarantanny znoszą młodzi ludzie między 18 a 24 r.ż. Po drugie,
wśród młodzieży doszło do najwyższego wzrostu lęku i depresji w trakcie kwarantanny
8
.
Zatem, przywoływane powyżej badania naukowe wyraźnie pokazują, że największym
przegranym pandemii jest młodzież. W związku z tym w drugiej fali badań chcieliśmy
dokładniej przyjrzeć się tej kwestii.
Można przyjąć, co wynika z prowadzonych w pierwszej fali i drugiej obserwacji, że
dla młodzieży największym problemem nie jest stres wynikający z groźby zarażenia
koronawirusem, ale psychospołeczne skutki pandemii. Na młodzieży mogły się najbardziej
7
https://wiadomosci.onet.pl/kraj/koronawirus-w-polsce-pandemia-koronawirusa-a-stres-jak-czuja-sie-polacy-
infografika/wx29j8h?utm_source=panelariadna.pl_viasg_wiadomosci&utm_medium=referal&utm_campaign=l
eo_automatic&srcc=ucs&utm_v=2
8
Uwarunkowania objawów depresji i lęku uogólnionego u dorosłych Polaków w trakcie epidemii Covid-19 -
raport z pierwszej fali badania podłużnego. http://psych.uw.edu.pl/2020/05/27/raport-z-i-fali-badania-
podluznego-uwarunkowania-objawow-depresji-i-leku-uogolnionego-u-doroslych-polakow-w-trakcie-epidemii-
covid-19/
13
odbić ograniczenia dotyczące kontaktów społecznych. Młodzież jest w tej fazie życiowej, kiedy
głównie przebywa się w grupach rówieśniczych. To wiek, w którym dąży się do poszukiwania
autonomii. Pandemia i przymus wspólnego przebywania z domownikami na ograniczonej
przestrzeni znaczenie utrudniają realizację tych potrzeb. Studenci od zawieszenia zajęć na
uczelniach odbywają cały czas naukę zdalnie, co także ma swoje negatywne skutki psychiczne.
Przemęczenie, wypalenie, monotonia dnia prowadząca do nudy to tylko niektóre ze skutków.
Pandemia wygenerowała wzrost niepewności do maksymalnych poziomów. Wśród młodzieży
sytuacja ta może wywoływać silne napięcia, gdyż ze względów na swoją fazę życiową znajduje
się ona pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Zatem do niepewności wywołanej cyklem
rozwojowym dochodzi niepewność systemowa. Wszystkie te czynniki raczej wzmagają
napięcia i stresy, niż je łagodzą.
W tej części raportu zostaną podjęte kwestie kondycji psychicznej studentów. Dzięki
przeprowadzeniu pierwszej fali badania będzie można określić wpływ pandemii na zdrowie
psychiczne studentów.
Dane na wykresie 6 pokazują, że większość studentów jest zadowolonych z życia.
Jednakże druga fala badań pokazuje, że poziom dobrostanu psychologicznego wśród
ankietowanych nieco spadł w porównaniu z pierwszym pomiarem.
Wykres 6. Poziom zadowolenia z życia (w%)
Sytuacja społecznej izolacji, odosobnienia, zdalnej edukacji, ciągłego przebywania
przed ekranem smartfonu, laptopa oraz niepewność związana z przyszłością mogą skutecznie
obniżać jakość życia, co odbija się na poziomie poczucia szczęścia.
24
56
837
16
58
12
4
10
0
10
20
30
40
50
60
70
Zdecydowanie
zadowolony(a)
Raczej
zadowolony(a)
Raczej
niezadowolony(a)
Zdecydowanie nie
zadowolony(a)
Nie wiem, ciężko
ocenić
I fala II fala
14
6. Samopoczucie psychofizyczne
Zastosowanie tych samych skal pomiarowych w tej samej zbiorowości po upływie
ponad dwóch miesięcy pozwoli oszacować wpływ kwarantanny na kondycję psychofizyczną.
W badaniach pytano, czy w ostatnim tygodniu pojawiały się symptomy stresu.
Ból głowy zdarza się częściej. Porównanie wyników dwóch fal pokazuje, że
respondenci częściej skarżą się na ból głowy, którego dotkliwość już odczuwa ¾ badanych.
Wykres 7. Bóle głowy (w%)
Nastąpił wzrost kolejnej dolegliwości potencjalnie związanej ze stresem – ból brzucha.
W drugim pomiarze, już co piąty student uskarżał się często na te dolegliwości. Tylko połowa
respondentów nie miała problemów gastrycznych.
Wykres 8. Bóle brzucha (w%)
5
18
33
44
9
23
33 34
0
10
20
30
40
50
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Bóle głowy
I fala II fala
29
22
67
5
16
25
52
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Bóle brzucha
I fala II fala
15
Kolejnym obserwowanym objawem, którego częstotliwość się zwiększyła wśród
ankietowanych są zawroty głowy. Często towarzyszą one stresowi. Ponad 1/3 ankietowanych
doświadczyła tego symptomu w ostatnim tygodniu przed wypełnieniem kwestionariusza.
Wykres 9. Zawroty głowy (w%)
Jeszcze gorzej wygląda kwestia snu. U badanych zaobserwowano wzrost problemów z
zasypianiem i obecnie około 60% ma takie problemy. Co istotne, w przypadku tej przypadłości
nastąpił znaczny wzrost objawów w stosunku do pierwszej fali badań.
Wykres 10. Trudności w zasypianiu (w%)
Zdenerwowanie było najczęściej deklarowanym objawem występującym wśród
ankietowanych w pierwszym pomiarze. Obecnie stan podenerwowania dotyka prawie 90%
2615
77
512 20
63
0
20
40
60
80
100
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Zawroty głowy
I fala II fala
7
14 20
59
17 22 21
39
0
10
20
30
40
50
60
70
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Trudności w zasypianiu
I fala II fala
16
ankietowanych. Można stwierdzić, że studenci doświadczają ciągłego podenerwowania, co
może być wynikiem przeżywania stresu chronicznego. Zdalna edukacja, deprywacja potrzeb,
mogą sprzyjać powstawaniu stresu.
Wykres 11. Zdenerwowanie (w%)
Analogicznie, jak w prezentowanym powyżej przypadku zdenerwowania, druga fala
sondażu pokazała, że studenci deklarują obniżony nastrój w postaci przygnębienia i złego
nastroju. W drugiej fali nastąpił wzrost negatywnych emocji i stan ten widoczny jest u ponad
80% badanych.
Wykres 12. Przygnębienie, zły nastrój (w%)
20
27 28 25
33 31
23
13
0
5
10
15
20
25
30
35
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Zdenerwowanie
I fala II fala
14
24 28
34
25
30 26
18
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Tak, kilkanaście razy Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Przygnębienie, zły nastrój
I fala II fala
17
Jeszcze większy wzrost dolegliwości psychicznych widoczny jest w przypadku
kolejnego symptomu. Brak energii, zmęczenie deklaruje prawie 90% ankietowanych. Można
zauważyć, że kwarantanna, która początkowo była traktowana jako koronowakacje nie służy
młodzieży studenckiej.
Wykres 13. Przygnębienie, zły nastrój (w%)
Kolejny symptom stresu także nasilił się u młodzieży. Rozdrażnienie, zły nastrój
deklaruje prawie 80% badanych. Złe samopoczucie psychiczne staje się doświadczeniem dużej
części młodzieży. Być może jest to związane z ograniczeniami, które zostały wprowadzone
oraz z negatywnymi skutkami zdalnej edukacji. Sytuacja ta, jak pokazują wyniki badań rodzi
większe straty niż korzyści dla młodych ludzi.
Wykres 14. Rozdrażnienie, zły humor (w%)
13
21
31 35
30 32
24
13
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Brak energii, zmęczenie
I fala II fala
12
23
32 33
24
30 28
18
0
5
10
15
20
25
30
35
Tak, kilkanaście
razy
Tak, kilka razy Tak, 1-2 razy Nie,
odczuwałem/am
Rozdrażnienie, zły humor
I fala II fala
18
Analiza porównawcza pokazuje, że wzrosła skala dyskomfortu psychicznego u
respondentów. Wszystkie symptomy stresu podwyższyły się w stosunku do pierwszych badań.
Opisane reakcje, a szczególnie ich nasilenie może wskazywać na być może powstawanie
neurotycznej generacji. Na to wskazywałyby też wyniki badań realizowane na całej populacji
polskiego społeczeństwa oraz te robione wśród młodzieży w Chinach. Z pierwszych badań
wynika, że objawy depresyjne w grupie wiekowej 18-34 lata miało przed pandemią 16,2%
badanych, a w czasie pandemii 36,6%
9
. Zaś u chińskiej młodzieży obserwuje się u ponad 40%
pojawienie się problemów psychologicznych w związku z pandemią
10
. Za słusznością tej tezy
przemawia też fakt, że w pandemii wzrosła liczba wizyt psychiatrycznych i psychologicznych
2,5-krotnie od marca. Najbardziej narażone na problemy są osoby do 39 r. życia, które
rezerwują 45 proc. wizyt
11
.
Nerwica, jak podaje Antoni Kępiński, cechuje się osłabieniem, drażliwością, bólami
głowy, problemami z zasypianiem, bólami brzucha, smutkiem
12
. Wyniki badań pokazują, że
upadek dotychczasowego porządku społecznego oraz wzrost niepewności mogą wzmagać
tendencje neurotyczne. Podobna sytuacja dotknęła ludność w czasach Wielkiego Kryzysu w
latach 30. XX w. Teraźniejszość stała się wroga, a przyszłość niepewna. Warunki te
doprowadziły do powstania neurotycznej osobowości
13
. W czasach pandemii może być
podobnie: teraźniejszość jest zła, a przyszłość może być jeszcze gorsza. Stan ten prowadzi do
korozji zdrowia psychicznego.
7. Kondycja emocjonalna młodzieży
Chcąc dokładniej przyjrzeć się zdrowiu psychicznemu studentów, zapytaliśmy też o
dominujące emocje. Biorąc pod uwagę wcześniejsze odpowiedzi na temat symptomów
psychosomatycznych, zakładano, że młodzież znajduje się raczej pod wpływem negatywnych
emocji. Wyniki badań potwierdziły owe przypuszczenia. Wśród studentów dominuje niepokój,
znudzenie, wyczerpanie, złość. Ponad 1/3 deklaruje też, że odczuwa osamotnienie i smutek.
Pandemia, kwarantanna, zdalne nauczanie odcisnęło negatywne piętno na badanych.
9
Uwarunkowania objawów depresji i lęku … dz. cyt.
10
Liang, L., Ren, H., Cao, R. et al. The Effect of COVID-19 on Youth Mental Health. Psychiatr Q (2020).
https://doi.org/10.1007/s11126-020-09744-3
11
https://www.pulshr.pl/rynek-zdrowia/pracownicy-potrzebuja-opieki-psychologicznej-zwlaszcza-ci-z-
pokolenia-y-i-z,73705.html
12
A. Kępiński, 1986, Psychopatologia nerwic. Warszawa: PZWL.
13
K. Horney, 1981, Neurotyczna osobowość naszych czasów. Warszawa: PWN.
19
Wykres 15. Emocje wśród studentów (w%)
Uzyskane wyniki potwierdzają tezę dotyczącą znerwicowania młodego pokolenia pod
wpływem pandemii. Młodzież znajduje się pod wpływem lęku dezintegracyjnego, o którym
pisał Kępiński. Każda zmiana narusza istniejący stan równowagi, pewnego rodzaju spokój,
wprowadza nas w nową sytuację, w której nie wiadomo, co nas czeka. Przed nami pojawia się
znak zapytania
14
. Oznacza to, że rozpad znanej rzeczywistości i bezpieczeństwa
egzystencjalnego jest najdotkliwszy dla młodzieży na co wskazują wyniki innych badań
15
.
Niepokój dotyczy tego, co dopiero ma się wydarzyć, jego wysoki poziom wśród młodzieży
może świadczyć o lęku przed nieznaną przyszłością. Może być to szczególnie dotkliwe dla
pokolenia, które nie zaznało w życiu żadnych wstrząsów. Zatem należy założyć, że nie tyle
zagrożenie pandemią jest traumatyczne, ile zniknięcie świata dobrze znanego i
przewidywalnego. Młodzi przygotowywali się do życia w znanym sobie świecie i dzięki
studiom mieli dobrze funkcjonować w tym systemie. Koronawirus, burząc zastane struktury,
może zakwestionować cały ich dotychczasowy wysiłek i zniweczyć inwestycje w swój rozwój.
Smutek, złość, gniew, rozpacz mogą wynikać z utraconych kontaktów, szans życiowych
i znanej rzeczywistości. Smutek i rozpacz są reakcją na poczucie ich straty. Złość i gniew zaś
wynikają z frustracji niezaspokojonych dążeń, niezrealizowanych celów. Być może nagła i
14
A. Kępiński, 1995, Lęk, Warszawa: Sagittarius, s. 267
15
Uwarunkowania objawów depresji i lęku … dz. cyt.
15
20
59
34
42
25
8
17
34
9
19
51
2
10
46
524
0
10
20
30
40
50
60
70
20
długotrwała deprywacja wielu potrzeb wywołanych kwarantanną wywołały te emocje. Samo
pojawienie się pandemii i zniweczenie wielu planów życiowych mogło doprowadzić do
pojawienia się negatywnych afektów.
Nuda, apatia pojawiają się w wyniku monotonii życia na kwarantannie. Codzienny rytm
życia, wyznaczany porami na posiłki i ewentualnie na studiowanie w dłużej perspektywie staje
się męczący. Brak rozrywek, odcięcie od kręgów towarzyskich i ograniczenie kontaktów
jedynie do domowników jest trudną sytuacją dla młodzieży przywykłej do przebywania w
świecie rozrywki, zabawy. Nuda może być tak samo męcząca jak nadmiar zmian. Zwraca na
ten fakt Kępiński, pisząc, że zmiana wywołuje różnego stopnia napięcie lękowe, ale też brak
zmiany, tkwienie w jednym punkcie czasoprzestrzeni w jednej sytuacji, choćby
najprzyjemniejszej, po pewnym czasie prowadzi do narastania coraz większego niepokoju.
Natura dąży bowiem do zmiany, brak zmiany jako zjawisko sprzeczne z dynamiką przyrody
jest czymś patologicznym, przeciwnym życiu i dlatego lęk jest sygnałem ostrzegawczym, że
trzeba z takiej sytuacji uciec. Powstaje pytanie, dokąd w obecnej sytuacji można uciec? W świat
środków psychoaktywnych, w mistycyzm, chorobę?
Należy także wspomnieć o osamotnieniu. Emocja ta pojawia się jako następstwo
izolacji społecznej, przerwania kontaktów i relacji grupowych, koleżeńskich.
Widoczne jest wśród ankietowanych również wyczerpanie. Być może jest to symptom
wypalenia zdalną edukacją. Praca samodzielna, niepokój, stres, deprywacja potrzeb prowadzą
do szybkiego wyczerpania psychicznego i fizycznego. Jednostki mają już dość niepewności,
zdalnej edukacji, monotonii i problemów związanych z koronawirusem.
W konsekwencji kwarantanny, zdalnej edukacji pojawiają się symptomy stresu.
Niewielu studentów potraktowało tę sytuację jako miły i sympatyczny czas koronowakacji.
Należy pamiętać, że negatywne emocje będą rzutowały na społeczne funkcjonowanie
młodzieży. W tym kontekście jej dyskomfort psychiczny może się pogłębiać, gdyż
rzeczywistość będzie postrzegana przez pryzmat zagrożeń, spadnie też ich motywacja do walki
z koronawirusem i w znaczny sposób mogą zostać osłabione ogólne zdolności adaptacyjne
młodzieży.
21
8. Zasoby psychiczne
W drugiej fali badania zadaliśmy też pytania mające na celu ustalenie czy studenci
doznali straty zasobów psychologicznych. Wyniki badań pokazują, że pandemia koronawirusa
nie naruszyła drastycznie przekonań na temat bezpieczeństwa egzystencjalnego.
W największym stopniu kwarantanna doprowadziła do utraty poczucia kontroli nad
wydarzeniami w swoim życiu. Co czwarty ankietowany pod wpływem pandemii stracił
poczucie, że życie jest bezproblemowe. Około 1/3 respondentów straciła przekonanie, że
koronawirus i jego konsekwencje uniemożliwią realizację celów oraz zdobycie dobrej pracy po
studiach.
Z jednej strony należałoby stwierdzić, że głębsze pokłady sił psychicznych nie zostały
nadmiernie uszkodzone. Z drugiej strony, można przypuszczać, że ankietowani stosują strategie
obronne i starają się robić „dobrą minę do złej gry”. Młodzież wyrosła w kulturze optymizmu,
jest jej produktem, w związku z tym może niejako automatycznie deklarować, że nie jest aż tak
źle, że wszystko dobrze się skończy. Warto też pamiętać, że młodzież z natury jest
optymistyczna, więc może widzieć światełko w tunelu. Być może jest tak, że to nie tyle ujawnia
się optymizm przyszłościowy, ile są odtwarzane skrypty pokolenia, które ma przekonanie, że
jest wyjątkowe, stworzone do sukcesu, że umie sobie ze wszystkim poradzić i etc.
Wykres. 16. Zmiana przekonań życiowych (w%)
32
27
37
25
39
49
44
58
28
27
18
15
020 40 60 80 100 120
Poczucia, że zrealizuję swoje cele
Poczucia pewności, że po studiach znajdę pracę
Poczucia kontroli nad wydarzeniami w swoim
życiu
Przekonania, że życie jest spokojne,
bezproblemowe
Tak Nie Trudno powiedzieć
22
9. Strategie radzenia z zagrożeniami
Kolejne odpowiedzi pokazują reakcje ankietowanych na pojawiające się zagrożenie.
Prowadzone obserwacje pozwalają także oszacować strategie radzenia sobie studentów ze
stresem kwarantanny. W przypadku analizowanych strategii obie fale badań wskazują na ich
stałość. W niewielkim stopniu doszło w nich do zmian. Oznaczać to może, że wpływ na ich
podejmowanie w większym stopniu mają czynniki wewnętrzne, np. posiadane przez jednostkę
zasoby. Takie wnioski płyną z badań nad traumą mieszkańców Krakowa
16
.
Wyniki drugiej fali badań pokazują, że analogicznie jak w przypadku pierwszych badań,
studenci przejawiają aktywną strategię walki z zagrożeniem. Niemalże równie popularna jest
strategia polegająca na odwracaniu uwagi w celu zapewnienia sobie dobrego humoru.
Popularna też jest racjonalizacja, która polega na szukaniu pozytywów i koncentracji na
dobrych rzeczach w swoim życiu. Mniejszy odsetek studentów zwraca się też z modlitwą o
pomoc do Boga oraz szuka rady i pomocy u innych osób.
Wyniki analiz pokazują, że studenci w niewielkim stopniu podejmują działania
polegające na zmniejszeniu napięcia poprzez spożywanie substancji psychoaktywnych czy
leków. Niewielu też deklaruje, że stosuje strategie eskapistyczne polegające na rezygnacji i
podaniu się losowi, przypadkowi.
Warto podkreślić, że nieznacznie spadł odsetek stosujących strategie walki z
zagrożeniem oraz odwracających uwagę od zagrożenia. Być może jest to wynik wyczerpania i
zmęczenia ciągłą czujnością, zachowywaniem środków bezpieczeństwa. Wzrosła za to
nieznacznie grupa tych, którzy się pocieszają oraz zażywają środki uspokajające. W ten sposób
jednostki zamierzają poprawić sobie nastrój.
16
P. Długosz, 2020, Trauma pandemii koronawirusa wśród krakowian. https://ifis.up.krakow.pl/wyniki-badan-
laboratorium-socjologicznego/
23
Wykres 17. W jaki sposób starasz się zachowywać w sytuacji zagrożenia koronawirusem w
Polsce? (w%)
10. Wypalenie zdalną edukacją
Ostatnim aspektem badań jest analiza wypalenia zdalną edukacją. Wcześniejsze wyniki
dotyczące kondycji psychicznej i dominujących emocji pokazały duży poziom wyczerpania.
Wydaje się to sprzeczne z powszechną wizją życia studenckiego. Czymże mieliby być
wyczerpani studenci, siedząc komfortowo w domu przed komputerem pod opieką najbliższych.
Jednakże z wielu stron, zarówno ze strony studentów, jak i wykładowców dochodzą
głosy, że wszyscy chcieliby wrócić już do normalnej edukacji na uczelni. Zdalna edukacja tak
od strony nadawcy, jak i odbiorcy jest wyczerpującym działaniem, które intensywnie
eksploatuje zasoby psychofizyczne. Może to być szczególnie trudne i męczące doświadczenie
dla tych, którzy nie mają odpowiednich warunków w domu. Dane na poniższym wykresie
pokazują pozytywne (zgodne z twierdzeniem) odpowiedzi dotyczące odczuć studentów
związanych ze zdalną edukacją.
38
88
9
60
6
4
40
83
36
79
10
64
7
6
39
77
010 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Zwracam się o radę i pomoc do innych osób
Mobilizuję się i staram się wszystko robić, aby się przed
nim zabezpieczyć
Sięgam po alkohol, papierosy, inne środki psychoaktywne
Pocieszam się myślą, że mogłoby być jeszcze gorzej, a ja na
razie jestem zdrowy/zdrowa
Poddaję się, nie wiem co robić, nie wiem co będzie
Zażywam środki uspakajające
Modlę się o pomoc do Boga
Zajmuje się innymi rzeczami, które odwracają uwagę i
poprawiają nastrój
II fala I fala
24
Wykres. 18. Odczucia na temat edukacji zdalnej (zdecydowanie się zgadzam + zgadzam się) w
(%)
Najczęstszym uczuciem towarzyszącym badanym studentom jest zmęczenie, wahania
nastroju, wyczerpanie psychiczne. Badania pokazują także, że studenci zgłaszają pogorszenie
się relacji z rówieśnikami i wykładowcami. Mają też mniejszą motywację do nauki oraz dłużej
i trudniej jest im wykonywać różne zadania. Warto podkreślić fakt, że dla 50% stresujące jest
pokazywanie przez kamerę siebie i swojego otoczenia. U respondentów widać też mniejsze
zaangażowanie w studiowanie. Ponad jedna trzecia uważa, że jest mniej kreatywna, ma mniej
cierpliwości i częściej daje upust swoim negatywnym emocjom.
Uzyskane rezultaty pokazują, że studenci mogą być wypaleni zdalną edukacją.
Nauczanie na odległość jest dla nich stresujące i okupione znacznymi kosztami psychicznymi.
Można założyć, że zdalna edukacja mogła przyczynić się do wzrostu neurotyzmu wśród
młodzieży.
64
36
62
56
45
45
38
50
31
34
59
54
52
52
7
60
010 20 30 40 50 60 70
Czuję się zmęczony/a
Czuję się wyczerpany/a fizycznie
Czuję się wyczerpany/a psychicznie
Nawet po weekendowej przerwie od zajęć nie czuję się wypoczęty/a
Robię coraz mniej dodatkowych rzeczy, prac związanych z uczelnią
Angażuję się w studiowanie mniej niż kiedyś
Pokazuję swoje negatywne emocje
Pokazywanie siebie, swojego otoczenia w trakcie zajęć online…
Mam mniej cierpliwości do rówieśników, wykładowców niż kiedyś
Jestem mniej kreatywny/a niż kiedyś
Odczuwam mniejszą motywację do nauki niż kiedyś
Wykonywanie tych samych zadań związanych ze studiami zajmuje…
Moje relacje z innymi studentami są słabsze niż kiedyś
Moje relacje z wykładowcami są słabsze niż kiedyś
Moje relacje z rodzicami są słabsze niż kiedyś
Miewam wahania nastrojów
25
11. Zakończenie
Wielki społeczny eksperyment, jakim jest pandemia z towarzyszącymi mu procesami
parametrycznymi takimi, jak: kwarantanna, zdalna edukacja, społeczna izolacja, wzrost ryzyka
i niepewności zdaje się pokazywać swoje szkodliwe skutki.
Spadło zainteresowanie informacjami na temat pandemii, zmniejszyło się poczucie
zagrożenia koronawirusem. Warto podkreślić, że szacowane osobiście ryzyko zagrożenia
zarażeniem jest na podobnym poziomie i wynosi około trzydziestu paru procent.
Realizowane dwie fale badań na początku kwarantanny i obecnie pokazują, że
pogorszeniu uległ stan psychiczny badanych. Spadł poziom zadowolenia z życia oraz wzrosły
symptomy psychosomatyczne stresu. U studentów dominują negatywne emocje. Młodzież
odczuwa głównie niepokój, smutek, wyczerpanie, samotność. Z danych wynika, że nie doszło
na dużą skalę do utraty zasobów psychologicznych. Tylko 40% straciło poczucie kontroli nad
własnym życiem. Około jednej trzeciej uważa, że będzie problem ze znalezieniem pracy po
studiach, tyle samo uważa, że będzie mieć utrudnioną realizację celów. Podobny odsetek
uważa, że stracił przekonanie, że życie jest bezproblemowe. W odpowiedzi na pojawiający się
stres, zmęczenie studenci stosują działania mające na celu walkę z zagrożeniami oraz
odwracanie uwagi, pocieszaniem się, że mogłoby jeszcze gorzej.
Należałoby też podkreślić, że na pogorszenie kondycji psychicznej wpływ może mieć
uczestnictwo w zdalnej edukacji. Wyniki badań pokazują, że młodzież jest psychicznie
wyczerpana i zmęczona. Straciła motywację do nauki, gorzej się jej studiuje oraz przeżywa
stres związany z prezentacją swojego wizerunku online.
Badania wskazują, że warunki, w jakich funkcjonuje obecnie młodzież mają
niekorzystny wpływ na jej rozwój. Niepewność, nerwowość, depresyjność, wypalenie mogą
wskazywać na powstawanie neurotycznego pokolenia. Skutki społeczne będą dotkliwe, gdyż
poraniona psychicznie młodzież będzie miała problem z dostosowaniem się do
postpandemicznej rzeczywistości, w której może dojść do kryzysu ekonomicznego, wzrostu
nierówności i dezintegracji społecznej.
Jednakże, aby się przekonać czy pandemia koronawirusa doprowadzi do powstania
neurotycznego pokolenia należy poddać młodzież obserwacji dłuższy czas. Dopiero w
perspektywie wielu lat po pandemii będzie można zobaczyć na ile dzisiejsze wydarzenia miały
moc sprawczą w formowaniu nowej generacji.
