Content uploaded by Pallieter De Smedt
Author content
All content in this area was uploaded by Pallieter De Smedt on Jun 01, 2020
Content may be subject to copyright.
BOSRESERVATENNIEUWS
April 2020
INSTITUUT
NATUUR- EN
BOSONDERZOEK
Ash to ashes? Bosdynamiek in het
Muizenbos na de intrede van de essen-
taksterfte
Een doctoraat over het onderzoek in
onze onbeheerde bossen
Dood hout: bron van stikstof of
buffer tegen verzuring?
Bosplanten in onbeheerde
bossen: is nietsdoen nu goed of
slecht?
Een boek over kevers en
andere ongewervelden in
Limburg en de Limburgse
bosreservaten
Bosanemoon-toename:
nu ook in het
Zoniënwoud
In dit nummer 17
En nog veel meer ...
(foto: Peter Van de Kerckhove)
.
_
.
_
.
_ BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 2
P. 03 Editoriaal
P. 04 Ash to ashes? Bosdynamiek in het Muizenbos na
deintredevandeessentakstere
P. 09 Een doctoraat over het onderzoek in onze
onbeheerde bossen
P. 13 Dood hout: bronvanskstofofbuertegen
verzuring?
P. 18 Bosplanten in onbeheerde bossen: is nietsdoen nu
goedofslecht?
P. 21 Een boek over kevers en andere ongewervelden
in Limburg en de Limburgse bosreservaten:
een‘MagnumOpus’inontwikkeling
P. 24 Bosanemoon-toename:nuookinhetZoniënwoud
P. 26 Het Zoniënwoud in 3D opmeten:opstapmeteen
laserscanner
P. 31 Doodhoutpaddenstoelen op beukenstammen:
17jaarlater
P. 34 Pissebedden in bosgebieden
P. 39 Korte sprokkels
Index
Prachtvlamhoed (foto: Peter Van de Kerckhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 3
.
_
.
_
.
_
Bestelezer,
We leven momenteel in bevreemdende en wat beangsgende jden door de maatrege-
len tegen het coronavirus. We hopen dat deze bosreservatennieuwsbrief u wat aeiding
en wie weet wel wat nuge informae kan brengen. We hebben alleszins ons best ge-
daan om weer voor een gevarieerd aanbod te zorgen.
Het eerste verhaal is een klassieker: we beschrijven een aantal opmerkelijke veranderin-
gen in het bosreservaat Muizenbos. Daar stellen we een zeer grote dynamiek vast door
de hoge stere onder de populieren, maar ook onder de essen.
In 2 andere bijdragen gaan we in op een aantal resultaten uit de bosreservaten die
recent werden gepubliceerd in een doctoraat. Hier worden resultaten uit onze eigen
reservaten vergeleken met andere landen, en worden een aantal aanbevelingen gefor-
muleerd. Zo leggen we uit hoe we biodiversiteitsdoelen in bossen kunnen combineren
met het behoud van het zo belangrijke bosmicroklimaat. Ook de opmerkelijke toename
in de bosreservaten van bepaalde bosplanten zoals bosanemoon komen weer aan bod,
met een studie verspreid over 4 bosreservaten. Ondertussen stellen we ook een ge-
lijkaardige ontwikkeling vast in delen van het Zoniënwoud. Ook daarover is een korte
bijdrage opgenomen.
Dat het bosmicroklimaat zo belangrijk is, wordt ook toegelicht in de bijdrage over
pissebedden door de specialist ter zake: Pallieter De Smedt. In dit nummer trouwens
opvallend veel bijdragen van of over onderzoek door ‘derden’. De laatste jd is immers
veel onderzoek gebeurd in de reservaten door de universiteiten van Gent, Leuven en
Antwerpen. Er is een bijdrage over de mogelijkheden van 3D-scanners voor het opme-
ten van bossen, en ook een aantal masterthesissen worden besproken. Daarin bestu-
deerden de studenten het belang van liggend dood hout voor de nutriëntenvoorraad
en de rijkdom aan zwammen die er in voorkomt. Bij dit laatste komen niet alleen de
‘klassieke’ paddenstoelen aan bod, maar ook de onbekende wereld van de korst- en
slijmzwammen. In een laatste bijdrage hebben we het kort over de soortenrijkdom aan
doodhoutkevers in de Limburgse bosreservaten. Dit naar aanleiding van een overzichts-
werk over ongewervelden in Limburg, dat er zit aan te komen.
Naar goede gewoonte eindigen we met een paar korte sprokkels. Dit keer niet alleen
over een aantal opmerkelijke vondsten in onze reservaten, maar ook een stukje over een
vernieuwde visie op de ontwikkeling van ‘procesnatuur’ in Vlaanderen. Men wil het net-
werk en het onderzoek rond onbeheerde en extensief begraasde natuurgebieden verder
Carabus auronitens (foto: Peter Van de Kerckhove)
uitbouwen, en er werd een begeleidingscommissie opgericht om dit proces te adviseren.
Het spreekt voor zich dat de ‘onbeheerde climaxvegetaes’, zeg maar de bosreservaten,
daar een belangrijke rol zullen bij spelen. De toekomst van het bosreservaten-onderzoek
lijkt daarmee nog meer verzekerd.
In alle geval, we hopen dat deze nieuwsbrief voor elk wat wils bevat, en wensen jullie
naar goede gewoonte veel leesplezier.
Namens het hele team,
Kris Vandekerkhove
Editoriaal
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 4
.
_
.
_
.
_
Ash to ashes? Bosdynamiek in het Muizenbos na de intrede van de essentaksterfte
LucDeKeersmaeker,KrisVandekerkhove,AnjaLeyman,PeterVandeKerckhove
Jonge dode essen in het Muizenbos ankeren een oude boom, die eveneens is aangetast door de essentakstere (Luc De Keersmaeker)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 5
.
_
.
_
.
_
Wat vooraf ging
Onbeheerdebosreservatenlerenonsomnatuurlijkeprocesseninbossenbetertebe-
grijpenenhelpenonsomreferenebeeldenvoorbeheerdebossenteontwikkelen.Bij
debesprekingvandemonitoringinonzeonbeheerdebosreservatendurvenwijdaar-
omweleenseenprognosetemakenoverderichngdiedespontanebosontwikkeling
uitgaat.ZohebbenweenjaargeledengeopperddathetMuizenbos,inhetverleden
grotendeelseenpopulierenbos,optermijnzoukunnenevoluerennaareenbosgedo-
mineerddoordees(Fraxinusexcelsior)(DeKeersmaekeretal.,2010).Datleekeenlo-
gischeconclusie:deeersteinventarisaein2007weesuitdatjongeessen-samenmet
zwarteelzen-zeertalrijkaanwezigwarenindeonderetage.Oudecultuurpopulieren
warennogsteedsdominantindebovenetage,maardeaakelingwastochalvolopin-
gezetendezebomenverjongenzichniet.Tussendeinstellingalsbosreservaatin1997
en2007,dusnaslechts10jaarnulbeheer,wasongeveer1/3vandecultuurpopulieren
reedsafgestorven.Hierdoorwas op kortejdheelwatruimtewasvrijgekomenvoor
boomsoortenuitdeonderetage,zodatzekunnendoorgroeien.
Onzeprognosewasbuitendeessentaksteregerekend,dieinVlaanderenwellicht
omstreeks2007zijnintredeheegedaan,dustenjdevandeeersteinventarisae
inhetMuizenbos.DeessentaksterewordtveroorzaaktdoordeschimmelHymen-
oscyphusfraxineus,het‘valsessenvlieskelkje’,dieaomsgisuitAzië.Deschimmel
tasthetcambiumaan,waardoordesapstroomvermindertendebomenverdrogen.
Jongeessenkunnenhierdoorsnelafsterven,oudebomenkunnenlangerweerstand
biedenmaar leggenuiteindelijktoch ook dikwijls het loodje,vaakeen gevolgvan
secundaireaantasngen.Ineenvorigenieuwsbriefhebbenweberichtoverdege-
zondheidstoestand van93essen in 12bosreservaten(waaronderhetMuizenbos),
diegedetailleerdwordenopgevolgd.Uitdeeersteresultatenbleekdatin2015reeds
43%vandeessenwasaangetastdoordeessentakstere(Sioenetal.2016).
In 2017 hebben we een tweede inventarisae in het Muizenbos afgerond en dit
biedtons de mogelijkheid omdeevoluevanhet onbeheerde bos tebekijkenna
deintrede van de essentakstere.Wezoeken eenantwoordop volgendevragen:
inwelkematekande es zichhandhaven? Hoe evolueertdelevende biomassa en
dehoeveelheiddoodhout,alstotaalenperboomsoort? Hoe reagerendeandere
boom-ofstruiksoorten?Omdatdeverwerkingsindsdeeersteinventarisaeisaan-
gepast,hebbenwedegegevensuit2007eveneensopnieuwberekend.Deverschillen
metdecijfersdieweinonzenieuwsbriefuit2010hebbengepresenteerdzijnkleinen
doordeherrekeningzijnzewelperfectvergelijkbaarmetderesultatenvandetweede
opmeng.
Veranderingen in de structuur en samenstelling van het Muizenbos
In2007was hetMuizenbosoverwegendeenbosmetjongebomen: het stamtalwas
hoog(1155bomenperhametdiameter≥5cm)enhetgrondvlak(26,0m²/ha)enhet
levendvolume(265,2m³/ha)wareneerderlaag.Tienjaarlaterishetstamtalaanzienlijk
afgenomentot909perha,terwijlwevoor het grondvlak(28,6m²/ha)en het levend
volume(305,1m³/ha)eentoenamenoteren(Tabel1).Ditiseennatuurlijkprocesvan
eenbosmetverouderendebomen:hetgrondvlakendebiomassanemendoordeop-
groeiendebomentoe,maarhierdoorgaanzemeerenmeermetelkaarincompee
omruimteenlicht,waardoorhetaantalindividuenafneemt.Meestalzienwedathet
aandeelvanlichtbehoevendeboomsoortenafneemt,terwijlhetaandeelvansoorten
diemeerschaduwverdragen,toeneemt.
Delen van het Muizenbos zijn een referenebeeld voor goed ontwikkeld Essen-Elzenbos (Cornelis et al.
2009). De foto gee een beeld van het oude essenbestand voor de aantasng door de essentakstere
zich manifesteerde (Luc De Keersmaeker)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 6
.
_
.
_
.
_
Figuur 1. Aantallen dode en levende telgen (als hakhout of jonge boompjes) van essen, in diame-
terklassen tussen 5 cm en 65 cm dik.
soort Stamtal (1/ha) Grondvlak (m²/ha) Volume (m³/ha)
2007 2017 2007 2017 2007 2017
Berken 43 32 0,4 0,6 2,3 4,0
Cultuurpopulier 50 34 9,7 9,2 134,8 136,7
Elzen 293 224 3,0 3,7 13,5 22,2
Es 283 123 5,0 4,3 42,4 45,0
Gewoneesdoorn 163 155 1,8 2,7 11,3 19,8
Hazelaar 95 158 0,8 1,5 1,2 3,1
Wildelijsterbes 23 30 0,1 0,2 4,2 4,8
Wilgen 77 53 1,3 2,0 11,2 19,4
Winterlinde 14 14 0,3 0,6 2,9 5,2
Zomereik 75 48 2,5 2,5 27,7 28,8
Overige 43 40 1,2 1,3 13,6 15,9
Totaal 1159 909 26,0 28,6 265,2 305,1
Tabel 1. Stamtal, grondvlak en levend volume van de belangrijkste boom- en struiksoorten in het Mui-
zenbos, in 2007 en in 2017
DatbeeldzienweookinhetMuizenbos,maarerismeeraandehand. Omtebegin-
nenishetaantalcultuurpopulierenopnieuwmetongeveereenderdegedaald:van50
naar34perha(Tabel1).Deresterendeoudecultuurpopulierenzijnwelnogink ge-
groeid,wanthetgrondvlakenlevendvolumezijnongeveergelijkgebleven.Destere
vancultuurpopulierenindebovenetagezoukansenkunnenbiedenaanlichtminnende
soorten,diehierdoorminder in het nauw gedrevenwordendan in een bos meteen
geringedynamiek.Tochzienwedathetaantalberken,wilgenenzomereiken,allemaal
lichtbehoevendesoorten,vrijsterkisafgenomen.Deresterendewilgen zijnwelink
bijgegroeid,enookdeanderesoortenkondenhunaandeelongeveerbestendigen.Ge-
woneesdoornenwinterlinde,diemeerschaduwverdragen,nemenminderafinaantal
ennemenforstoeingrondvlakenvolume(Tabel1).
Deverschillendetrendbijessenenelzen(zowelzwartealswieels)isopmerkelijk(Ta-
bel1).Vanessenisbekenddatzeinhunjeugdveelschaduwverdragen,terwijlelzenin
elkefaseeenhogelichtbehoeehebben.Tochvielhetaantalessenin2017sterkterug
totminderdandehel(43%)vanhetaantalin2007,terwijlhetaandeelvoorelzennog
steeds76%bedraagt.Ook het grondvlak van es neemt af,hetlevendvolumeneemt
nogzeerlichtjestoe.Bijdeelzenzienweeenforsetoenamevanzowelhetgrondvlak
alshetlevendvolume.
Vooraljongebomenenhakhoutvanesmetgeringedimensieszijnsterkachteruitge-
gaan:vandetelgenindediameterklasse5-10cmismeerdandehelreedsafgestor-
ven(guur1).Diejongeessenenhetessenhakhoutstaanvaakineenmengingmet
zwarteenwieels,hazelaar,wildelijsterbes,enanderesoorten.Doordesterevan
deessen,kunnendezesoortenuitbreidenendevrijgekomenplaatsinnemen.Naastde
elzenwasvooralhazelaarsuccesvolinhetvoorbije decennium:hetstamtalvandeze
struiksoortistoegenomenvan95perhatot158perha.
Dood hout: achter de forse toename zit een nog forsere input.
Hettotaledood hout volumeisindevoorbije10jaaraanzienlijktoegenomenin het
Muizenbos,vanongeveer65tot96m3perha,enzoweldestaandealsliggendefraces
namentoe(Figuur2).In2007namenafgestorvencultuurpopulieren90%vanhetdood
houtvolumevoorhunrekening.In2017ishettotalevolumevandoodpopulierenhout
noggestegen,maarwenoterenookeenaanzienlijkvolume(12m3perha)vandetal-
rijke,vooralkleine,dode essen.Diestaanvoorlopignogrecht,wateropwijstdatze
recentzijnafgestorven.Bijdecultuurpopulierenishetdoodhoutvolumetoegenomen
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 7
.
_
.
_
.
_
vanca.60naar75m³perha.Destaandefracelijktlichtafgenomenendeliggende
fraceinktoegenomen.Maardezecijfersverbergeneennogveelgroteredynamiek:
uitdestamtalcijferswetenwedatongeveer⅓vandepopulierenuit2007zijnafgestor-
ven,watovereenkomtmeteen‘input’vanruim40m³doodhoutperhaindeafgelo-
pen10jaar.Indiezelfdeperiodeisruim25m³perhadoodhoutvanpopulierverteerd,
watdusresulteertineenneotoenamevanongeveer15m³perha.Voorwaarduseen
bosmeteenzeergrotedynamiek.Eenbosecosysteem‘inoverdrive’zegmaar.
Wat wordt het nu…
Dezaailingenendejongebomenenstruiken,diezichspontaanhebbengevesgd,kun-
nen ons een aanwijzing geven van de samenstelling van de volgende generae – al
moetenwenatuurlijkaljdafwachtenofzesuccesvoldoorgroeien.Desoortendiein
2017hetmeestwerdengeteld,verdeeldover4hoogteklassen,staanintabel2.
Vangewoneesdoornwerdende meestezaailingenenjongeindividuengetelden de
soortisin3vande4hoogteklassentalrijkerin2017danin2007.Ookzwarteels(klei-
nezaailingen),hazelaar,rodekornoelje,Spaanseaak,hulst,winterlindeenNoorsees-
doornzijn als verjongingtalrijkerin2017 dan in2007. Deze soorten maken wellicht
dankbaargebruikvandevrijgekomenruimteenhetextralichtdoordeessentakstere
endeafgestorvencultuurpopulieren.Deesdoethetzoalsverwachtnietgoed:wezien
globaaleenforseafnamevanzaailingenenverjongingtussen2007en2017.Wellicht
zijnheelwatoudeesseninmiddelsteverzwaktomnogveelzaadteproduceren.Ook
vanzomereikzien weeen inkeafname,nietalleenbijdekleinstezaailingen,maar
ookbijdemiddenklasse.Overdieveranderingindekleinsteklassekanjenietzoveel
zeggen:daarspelenzaadjareneengroterol.Maarblijkbaarishetookvoordegrotere
boompjeslasg.Jongebomenvanzomereikhebbenheelveellichtnodigenmoeten
hetincompeemetanderesoorten,zoalsesdoorn,meestalaeggen.
Wat leren ons de cijfers?
Vegetaekundigrekenenwehet Muizenbosgrotendeelstothetessen-elzenbos(Cor-
nelis et al 2009) en een decennium geleden hadden we goede redenen om aan te
nemendatesseneecefeenhoofdrolzoudengaanspelen.InhetMuizenbosiseen
bestandaanwezigmet 80-100 jaar oudeopgaandeessen,ontstaandooromvorming
vanessenhakhoutnaWOI,datwe10jaargeledenalseenreferenebeeldvoorhettoe-
komsgeboshebbengepresenteerd(DeKeersmaekeret al.2010).Nustellenwevast
Figuur 2. Evolue van het staande en
liggende dode hout in het Muizenbos,
tussen 2007 en 2017, verdeeld over de
boomsoorten
Soort Totaal aantal
per ha (2017)
Verschil tussen 2017 en 2007
(aantal per ha)
0 - 30 cm 30 - 50 cm 50 - 200 cm > 200 cm
Gewoneesdoorn 5488 765 328 273 -10
Zwarteels 3373 3308 0 10 -14
Es 2621 -4277 492 -256 -301
Hazelaar 806 96 68 48 96
Rodekornoelje 731 0 -55 222 -38
Spaanseaak 270 14 68 75 14
Zomereik 253 -683 -68 7-3
Hulst 106 0 41 62 3
Winterlinde 103 14 55 27 0
Noorseesdoorn 75 -14 41 21 0
Tabel 2: Zaailingen & jonge bomen met een diameter < 5 cm van de soorten die het meest werden geteld
in 2017. Verschillen in aantallen met de tellingen uit 2007 worden weergegeven voor de 4 hoogteklassen.
2007
2007
2017
2017
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 8
.
_
.
_
.
_
datookdeoudeessensterkaangetastzijnenwellichtzaleenaanzienlijkaantalervan
afstervenbinnenenkelejaren.Decijfersdiewehierbovenpresenteerden,tonenaan
datdeposievanestussen2007en2017verzwaktisinhetMuizenbos,endatandere
soortenhetaanzienlijkbeterdoen.
Demagzuretotkalkrijke,vochgebodeminhetMuizenbosisgeschiktvooreengroot
aantalhougesoorten:intotaalhebbenwemeerdan20soortenbomenenstruiken
geteldinonze46proefvlakken.Daarvanzijnerheelwatdieonderdeelwarenvanhet
oudebos dat alshakhout werd beheerd, enwaartussenlater cultuurpopulieren zijn
aangeplant(es,zwarteels,gladdeiep,berken,grauweabeel).Anderesoortenzijnvoor-
alaangeplantnadatpopulierenwerdengekapt(winterlinde,gewoneesdoorn,zome-
reik).Nog andere soortenwerdenbijdeopeenvolgendebebossingenvanlandbouw-
gronden als onderetageaangeplant tussen cultuurpopulieren (Spaanse aak, gewone
esdoorn,wieenzwarteelzen,haagbeuk).DaarnaastzijninhetMuizenbossporadisch
ooktaxus,wiepaardenkastanje,tammekastanje,boskers,Noorseesdoorn enbeuk
aanwezig.Aldezesoortenverjongenzichspontaan,inminofmeerderemate,lokaalof
verspreidinhethelebos.Vooraldeelzen,dedriesoortenesdoorns(gewone,Noorse
enSpaanseaak)enwinterlindezijnforsvooruitgegaanofverjongensuccesvol.Bijde
struikenisereenopvallendetoenamevanhazelaareninminderemateookvanwilde
lijsterbesenhulst.Wewagenonsechternietmeeraaneenprognoseoverdesamen-
stellingvanhettoekomsgebos:doordeklimaatveranderingendemondialiseringvan
allerleiinfeceszijnerteveelonzekerheden.
Meer weten
Cornelis J, Hermy M, Roelandt B, De Keersmaeker L, Vandekerkhove K (2009) Bosplantengemeenschap-
pen in Vlaanderen, een typologie van bossen gebaseerd op de kruidlaag. INBO.M.2009.5. Agentschap
voor Natuur en Bos en Instuut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel, België.
De Keersmaeker L, Leyman A & Vandekerkhove K (2010) Van populierenaanplanng naar essenbos: een
snelle wissel van de wacht in Muizenbos? Bosreservatennieuws 10: 8-11.
Sioen G, Roskams P, De Haeck A & Steenackers M (2016) Essenziekte en de gezondheidstoestand van es
in Vlaamse bosreservaten. Bosreservatennieuws 15: 18-21.
De oude essen zijn nog in leven, maar toch al vrij sterk aangetast door de essentakstere
(Luc De Keersmaeker)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 9
.
_
.
_
.
_
Een doctoraat over het onderzoek in onze onbeheerde bossen
KrisVandekerkhove
Dood hout opbouw gaat traag maar gestaag, na 50-100 jaar worden de hoeveelheden van natuurlijke bossen bereikt.
(foto: Kris Vandekerkhove)
Alruim20jaarvoerthetINBOonderzoekuitinonbeheerdebossen.Datleverdeal
heelwatinteressantenieuwekennisop.Eendeelvandezekennisisnugebundeldin
eendoctoraatsscripe(Vandekerkhove, 2019: referene en meer info onderaan dit
arkeltje).Derodedraaddoorheendezeverhandelingis:hoesnelherstellennatuur-
lijkeelementenineenboszich,naeeuwenvanintensiefbeheer?
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 10
.
_
.
_
.
_
In het bosreservaat van Zoniënwoud komen uitzonderlijke dichtheden en dimensies van beuken voor, zelfs indien vergeleken met oerbossen van beuk (foto: Kris Vandekerkhove).
Doordateeuwenlangintensiefbeheerverschillenonzebossenimmerssterkvannatuur-
lijkebossen.Typischeelementenuitdeverouderingsfasevannatuurlijkebossen,zoals
grotehoeveelhedendoodhoutofoude,monumentalebomenwarenerverdwenen,en
komennulangzaammaarzekerterug.Hetonderzoeknaardeopbouwvandoodhout
inonbeheerdebossen wastoegespitstopdoor eik en beukgedomineerdereservaten
metuiteenlopendeperiodesvanspontaneontwikkeling.Hieruit konden we opmaken
datdeneotoenamevandoodhoutverlooptaaneentempovan1-1.5m³perhaper
jaar.Alswewetendatdehoeveelheid doodhoutinnatuurlijkebossenuctueerttus-
sen50en300m³perha,kunnenwebesluitendathet50-100jaarzaldurenvooraleer
eenvoormaligbeheerdbosdehoeveelhedendoodhoutvaneennatuurlijkbos(in de
verschillendearaakstadia),zalbereiken.
Voorhetonderzoeknaar oude monumentalebomenvoerden we een case-studieuit
inhetoudstegedeeltevanhetbosreservaatvanhetZoniënwoud.Westeldenvastdat
degrotebeukenhieralleverwachngen,gebaseerdopliteratuur,overtreen.Blijkbaar
combineren deze bomen een uitzonderlijk goede groei met hoge leeijd, wat ervoor
zorgtdatzevermoedelijkbehorentotdegrootstebeukenterwereld.Ookhunaantal-
lenperhazijnuitzonderlijkhoog.Deverklaringligtineencombinaevanzeergunsge
groei-omstandigheden,maarookhetvroegerebeheerdatervoorzorgdedatdebomen
ookinhunjeugdfasevoldoenderuimtehaddenomongehinderdtegroeien.Dezeresul-
tatendwingenonsomeenaantalbasis-aannamesoverdimensiesenmaximaleleeijd
vanbeukeninNoordwest-Europabijtestellen.Hettoontookaandathet weldegelijk
zin hee om ook bij ons reservaten in te richten en te bestuderen: vaststellingen en
mengeninDuitseofTsjechischereservatenzijnimmersnietzomaarovertenemenin
onzeklimaatzone.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 11
.
_
.
_
.
_
Eentweedethemadatweonderdeloepnemen,isdegevolgenvannietsdoenopde
ontwikkelingvandebiodiversiteit.Daarbijkekenwenaardeontwikkelingvandekruid-
laag,ennaar een aantal typische soortengroepen die gebonden zijn aan doodhout.
Aanhetluikoverdekruidlaaghebbenweeldersinditbosreservatennieuwseenapart
arkelgewijd.Wekunnenalvastmeegevendatdeontwikkelingenhiermaartendele
voldoenaandeverwachngen.Datmaakthetdesteinteressanternatuurlijk.Wienu
nieuwsgierigisgewordenweetalwelkstukjehij/zijhiernazallezen...
Endandedoodhoutgebondensoorten:alsdehoeveelheiddoodhouttoeneemtinde
onbeheerdebossenzoujeverwachtendatditookeenposiefeectheeopdiesoor-
ten.Alleensteltzichdevraag:zijndezesoortenernogwel,naeeuwenvanbosbeheer
waarbijalle dode hout werdweggenomen?Ofhebbenzeonzebossenterugkunnen
koloniseren?Misschienzorgenwewelvoorhabitatvoorsoortendieernietmeerzijn?
Omditna tegaanhebbenwetweesoortengroepengeselecteerd:doodhoutpadden-
stoelenendoodhoutkevers.Voorhetonderzoeknaardepaddenstoelenhebbenwede
verspreidingsgegevensoverdelaatste50jaarbekekeneneendoorgedreveninventa-
risaeuitgevoerdinhetZoniënwoud.Voordedoodhoutkeversbaseerdenweonsop
eenaantalcase-studieswaarbijspecialistenwerdeningehuurdomdezegroepteinven-
tariseren.Inbeidegevallenmaaktenwedevergelijkingmetbuitenlandsereservaten,
zowelvoormaligbeheerdebossenalsechteoerbossen.
Westeldenvastdat desoortengemeenschappenvan houtbewonende zwammen en
keversinonzebosreservatenduidelijkverarmdzijninvergelijkingtotechteoerbossen
inCentraal-Europa,maartochnogbehoorlijksoortenrijkkunnenzijn.Daarbijkunnen
zedevergelijkingmetreservatenin onzebuurlandengoeddoorstaan.Deresultaten
tonenaandatdezesoorteneecefgunsgreagerenopdetoenamevanhetaandeel
doodhoutenoudebomen.Dematewaarinzedezenieuwehabitatkunnenkolonise-
ren,hangtsterkafvandematedatzezichkunnenverspreidenenhoespeciekdehabi-
tateisenzijn.Soortendiemobielzijn,engeenaltehogeeisenstellenaanhetdodehout
dataanwezigis,kunnenvrijsnelkoloniseren.Anderesoortendieweinigmobielzijnof
heelspeciekeeisen stellen, komenveeltrager,ofzullennooitinstaatzijn omonze
reservatentekoloniseren.Somsishetookgewooneenkwesevanjdenvantoeval.
Locaesmetgroteconcentraesaandoodhout,zoalsdebosreservaten,kunnenhier
eenheelbelangrijkerolspelen:zevormenimmersvaakdeeerstevesgingsplaatsofde
enigeplekwaarleearepopulaeskunnenontstaan.Daarbijishetookbelangrijkaan
tegevendatinbeidegroepen,netalsbijveelandereorganismen,erzowelsoortenzijn Aanduiden van habitatbomen in beheerd bos: deze worden gespaard bij kappingen en zijn zeer belang-
rijk als stapsteen en leefgebied voor soorten van dode en kwijnende bomen (foto: Kris Vandekerkhove).
Voor lichtminnende bossoorten, zoals deze kleine ijsvogelvlinder, kunnen we open plekken en interne
bosranden inrichten. We voorzien deze het best in de periferie van het bos, en houden de kern van het
bos gesloten (foto: Kris Vandekerkhove).
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 12
.
_
.
_
.
_
diebaathebbenbijmeerlichtinhetbos(bijvoorbeeldwindvalgaten),alssoortendie
heelstriktgebondenzijnaanhettypischevochgeengedemptemicroklimaatonder
eengeslotenkronendak.
Opbasisvanal dezeresultatenformuleerdenweeenaantalaanbevelingen voorhet
bosbeheer, waardoor de typische soorten vande verouderingsfaseook in beheerde
bossenzoveelmogelijkkansenkunnenkrijgen.Daarbijishetbelangrijkomtestreven
naarfunconelenetwerkenvan‘old-growth’-elementen:stukkenbosreservaatincom-
binaemetkleinere‘set-aside’percelenenbomengroepen,maarookvoldoendedood
houten‘habitatbomen’indebeheerdebospercelen.Hetisookbelangrijkomcentraal
inhetbosbewusttekiezenvooreengeslotenboskerndieesseneelisvoordescha-
duwminnendesoortendiehetkoelebosmicroklimaatnodig hebben.Wenoemen ze
‘coldspots’(incontrasttot‘hotspots’).Indebeheerdebospercelengajedaarbewust
kiezenvoor‘boomgerichtbeheer’enuitkapbossen,zodathetkronendakzoweinigmo-
gelijkverstoordwordt.Indeperiferievanhetboscomplexwordtruimtevoorzienvoor
lichtminnendesoorten(ook boomsoorten). Daar kanbijhetbeheergekozenworden
voorlichtrijkebosbeheertypesmet groteregroepenkappen.Ditzijn ook deplaatsen
waarjeopenplekkeninhetbos,zowelpermanentealsjdelijke,hetbestkuntleggen.
Hetdoctoraateindigttensloemeteenaantalaanbevelingenvoorhetbeleid:wehou-
den een pleidooi voor hernieuwde aandacht voor onbeheerde bossen en hun lang-
lopendewetenschappelijkeopvolging en verkenneneenaantalveelbelovendepistes
voor toekomsg onderzoek, zoals radarbeelden (LiDAR) en nieuwe technieken voor
DNA-analyse(meta-barcoding)vanbodem-enhoutstalen.
Vandekerkhove K., 2019. Status and development of old-growth elements and biodiversity in secondary
succession of unmanaged temperate forests. Doctoraatsscripe UGent en INBO.
Je kunt het doctoraat integraal downloaden via volgende link:
hps://pureportal.inbo.be/portal/les/16968740/Vandekerk-
hove_2019_StatusAndDevelopmentOfOldGrowthElement-
sAndBiodiversityDuringSecondarySuccessionOfUnmanaged-
TemperateForests.pdf
Schemasche voorstelling van een goede zonering van beheertypes in grotere boscomplexen in
funce van biodiversiteit. Centraal in het complex gaan we voor beheertypes die het microklimaat
van het bos in stand houden: onbeheerde zones (blauw/paars en felgroen) afgewisseld met mul-
funconeel bos met kleinschalige kappingen en schaduwboomsoorten (donkergroen). Bosbeheer
met lichtboomsoorten (groen), kapvlaktes en permanente open plekken, hakhout… (lichtgroen) be-
vinden zich in de periferie. Verspreid in het bos worden ook ‘habitatbomen’ gespaard (rode sppen).
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 13
.
_
.
_
.
_
Dood hout: bron van stikstof of buffer tegen verzuring?
LucDeKeersmaeker,ElsDhiedt,KrisVandekerkhove,KrisVerheyen
Een sterk verteerde beuk in agbraakstadium 4, in het Joseph Zwaenepoelreservaat van het Zoniënwoud (foto Luc De Keersmaeker)
Debetekenisvandoodhoutvoordebiodiversiteitvanbossenisgoedbekendbijhet
grotepubliek.Maardatdoodhoutookeenbelangrijkerolspeeltindenutriëntenhuis-
houding, krijgt veel minder aandacht. De wetenschappelijke literatuur leert ons dat
doodhoutkanhelpenomdemineralenvoorraadvaneenbosoppeiltehouden,maar
anderzijdsookdatdearaakvandoodhoutdeskstofvoorraadkanverhogen.Onze
bossenlterenaldecennialangskstofvervuilinguitdelucht,dietegelijkverzurenden
vermestendinwerktopdebosbodem.Hetisdusnietduidelijkofdeverteringvandood
houtdeongunsgeeectenvanskstofdeposieafremt,omdathetbelangrijkemine-
ralenbevat,of netversterktdoor de skstofvoorraad te verhogen. Bovendien is het
wetenschappelijkonderzoeknaarderolvandoodhoutindenutriëntenhuishouding
totnutoevooraluitgevoerdin‘relaefpropere’naaldhoutbossenvanNoord-Amerika
enScandinavië,nietopdoodloooutingemagdestreken,waardeskstofdeposie
hogeris.Ditwasvooronsdeaanleidingomhieroverin2017eenafstudeerwerkopte
zeen,insamenwerkingmethetForest&NatureLab(Fornalab)vandeUGent.Indeze
bijdragegaan we dieper in op desprekenderesultatenvanhetthesisonderzoek,die
ondertussenookgepubliceerdzijn(Dhiedtet al.2019).
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 14
.
_
.
_
.
_
Proefopzet en werkwijze
Omeeneectvanverterenddoodhoutopdebodemaantetonen,ishetvangrootbe-
langomdeanderefactorendieeenrolkunnenspelenzoveelmogelijkuitdeproefopzet
tehoudenofopeengecontroleerdewijzemeeinrekeningtebrengen.Tussenbossen
onderlingiservaakeengrootverschilinnatuurlijkebodemkenmerkenofvervuilende
deposie.Hethoutvandeverschillendesoortenvertoontookaanzienlijkeverschillen,
dusbeperktenweonstot één boomsoort. Daarenbovenverandert de samenstelling
vandood houtindeloopvanhet verteringsproces:ookdeverteringsgraadmoesten
wedusmeenemeninhetonderzoek.Omdieverteringsgraadtebepalen,gebruikenwe
eenzesdeligeschaal(tabel1),diewetoepassenopstamsecesvan2mlang.Descore
vaneenboomisdandegemiddeldewaardevanalleopeenvolgendestamseces.
We selecteerden liggende dode beuken in twee grote bosreservaten van de ‘eerste
reeks’:hetWijnendalebos(Ichtegem)opeennaezandbodemenhetoudstedeelvan
hetJosephZwaenepoelreservaatopeenleemplateauinhetZoniënwoud(Hoeilaart).
Beidebosreservatenzijngrotendeelsalonbeheerdsindshetmiddenvandejaren1980.
Beukwasdemeestgeschikteboomsoortvoorditonderzoek:vandezesoorthebben
wegenoegdodeliggendebomen,verdeeldoverhethelebereikvanaraakklassen.
Bovendiengroeiendebeukeninbeidebossenopeenzurebodem,waareenmogelijk
buerendeectduidelijkerisdanopeenrijkebodem.
Indezomervan2017namenwehoutstalenvan148liggendedodebeuken(‘logs’),69
inhetWijnendalebosen79inhetZoniënwoud.Vande148logswaarvanhethoutwerd
geanalyseerd,werdener45uitgekozenomookdebodemtebestuderen:30inhetZo-
niënwouden15inWijnendalebos.Geschiktelocaesvoorhetbodemonderzoekmoes-
tenvoldoenaaneenaantalbijkomendevoorwaarden:hetterreinnabijdelogsmocht
geenhellingofmicroreliëfvertonen.Hetdoodhoutmoestookvoldoendegeïsoleerd
liggen,zodatergeeninvloedwasvannaburigelogs.Loodrechtopde45geselecteerde
logsnamenwe bodemmonstersvandeorganischelaag en demineralebodem(0-10
cm),enditop5vasteafstanden(guur1).
Klasse Omschrijving Fijne takken Schors Impregnae
met een mes
0Hetzelfdejaar
afgestorven
Aanwezig,met
verdroogde
bladerenof
knoppen
Intact Enkelemm
1Maximaal
tweejaardood
Aanwezig Intact Enkelemm
2Oppervlakkig
verteerd
Afwezig Los,begintafte
bladderen
maximum1cm
3Magverteerd Afwezig Grotendeelsafge-
bladderd
enkelecm,vnl.
spinthout
4Grotendeels
verteerd
Afwezig Afwezig Geheel
vermolmd
5Resten in de
strooisellaag
Afwezig Afwezig Geheel
vermolmd
Tabel 1: Omschrijving van de zes araakklassen van liggend dood hout
Figuur 1: De bodem langs dood hout werd bemonsterd op 5 afstanden loodrecht op de stam,
tussen 0 en 300 cm.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 15
.
_
.
_
.
_
Samenstelling van verterend dood hout
Deverteringssnelheidvandoodhoutisaankelijkvandeverhoudingvankoolstoftot
skstof(C:N).Versdoodhoutbreektmoeilijkafomdatdeskstofconcentraelimite-
rendis:deC:Nishierdooraanvankelijkhoog.Indeloopvanhetaraakproceswordt
doodhoutrijkeraanstikstof:hetkanbinnengebrachtwordenviamicrobiëlefixatievan
stikstofgas(N2)uitdeatmosfeer,maarookdoorfungidiestikstofhalenuitde
bodem waarophethoutligt.Omdattijdenshetafbraakproceshetstikstofgehalte
stijgtenhetkoolstofgehalteongeveergelijkblijft,daaltnaverloopvantijddeC:Nvan
het verteren-de hout (figuur 2). Er zijn echter opmerkelijke verschillen in de
samenstelling van dood hout uit de twee onderzochte bossen: in het Wijnendalebos
bevathet dood beukenhoutmeerstikstofenisdeC:Nverhoudinglagerdaninhet
Zoniënwoud.Ditverschilhand-haaftzichdoorheenhetvolledigeafbraakprocesenis
wellichttoeteschrijvenaande historische verschillen in stikstofdepositie, die in
WijnendalebosveelhogerwarendaninhetZoniënwoud.
Figuur 2: Verande-
ring van de C:N en de
calciumconcentrae
in dood hout van het
Wijnendalebos (bruin)
en het Zoniënwoud
(paars), bij toene-
mende vertering. De
araakklasse of verte-
ringsgraad wordt ge-
meten op een zesdelige
schaal, van 0 tot 5 (zie
tabel 1).
De beuk Visart in het Joseph Zwaenepoelreservaat van het Zoniënwoud is omgevallen in 1969 en
bevindt zich in araakklasse 4 (foto Luc De Keersmaeker)
Daarstaattegenoverdatdeconcentraesvancalcium,magnesiumenfosforhogerzijn
inversbeukenhoutvanhetZoniënwouddanindatvanhetWijnendalebos.Indeloop
vandeverteringconvergerende elementenconcentraes inhetdood hout vanbeide
bossen(ziebijvoorbeeldcalciuminguur2):inhetWijnendalebosisereenduidelijke
sjgingvandeconcentrae,terwijldatinhetZoniënwoudveelminderhetgevalis.Mo-
gelijkspeeltookhierdeiniële skstofconcentraevanhethouteenrol,omdatvoor
hetaraakprocesookeenopmaleverhoudingvanskstofmetdeanderenutriënten
nodigis.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 16
.
_
.
_
.
_
Eecten op de bodem
Indeorganischebodemiseenduidelijkrelaemeetbaartussendeconcentraesvan
demeesteelementenendeafstandtothetverterendedoodhout.Deskstofconcen-
traeishogerindenabijheidvanverterendestammen,maardatisnogmeerhetgeval
voor het koolstofgehalte, waardoor de C:N verhouding daalt met de afstand tot de
logs(guur3).Deconcentraevanbelangrijkemineralen,zoalscalcium,vertoonteen
gelijkaardigedalendetrend(guur3).Bijdeprotonenconcentraezienwehetomge-
keerde,watbetekentdatdepHhogerisnabijdelogsendatdebodemdaardusminder
zuuris(guur3).Indemineralebodemisditpatroonmindersterk,maarnogaljdsig-
Figuur 3: De C:N, calcium-,
protonen- en aluminium-
concentraes in relae tot
de afstand tot verterende
stammen (logaritmische
schaal; in cm) in het Wij-
nendalebos (bruin) en het
Zoniënwoud (paars).
nicantvoorhetcalciumgehalteendepH.Tussendetweebestudeerdebossenzijner
eenaantalopvallendeverschillen:wemeteninhetWijnendaleboslagereconcentraes
vanhetgiigealuminiumnabijdoodhoutdanopgrotereafstand,maarinhetZoniën-
woudzienwegeenafstandseect(guur3).InhetZoniënwoudneemtdeconcentrae
vanmangaanafmetdeafstandtotdeverterendestammen,eenpatroondatweniet
waarnemenin het Wijnendalebos.Dezeverschillen tussen beideonderzoekslocaes
zijnhetgevolgvannatuurlijkebodemverschillen(respecevelijkzand-enleembodem)
envandeverschilleninskstofdeposie.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 17
.
_
.
_
.
_
Besluiten
Onzebossenlterenalveledecennia vervuiling uit delucht,voorheenwasdatveel
zwavelenrecentervooralskstof.Sindsenigejdiserweleenaanzienlijkedalingvan
deatmosferischedeposies,maareenduidelijkbodemkundigherstelblijvoorlopig
uit(Verstraeten2018).Atmosferischedeposievanskstofzorgttegelijkvoorverzuring
envermesngvandebosbodem,m.a.w.vooreenverstoringvandenutriëntenvoorzie-
ning.Deovermaataanskstofendeuitspoelingvanessenëlemineralenzoalscalcium
hebbeneectenopdekruidvegetae(Baetenet al.2009),maarookopdevitaliteitvan
bomen(Lucassenet al.2014)enopdefaunavanbossen(Nijssenet al.2017).
Somswordtveronderstelddatintensievehoutoogsteengeschiktemaatregelisomde
skstofovermaataantepakken.Houtbevatechterrelaefmeermineralendanskstof
ennutriëntenbalansenwijzenuitdateenintensiefbosbeheer,verzuringenverarming
vandebodemindehandkanwerken(DeKeersmaekeret al.2017).
Omgekeerdkanhetachterlatenvandoodhoutdeeectenvanverzurendedeposie
lokaalmilderen.Hetonderzoekindetweebosreservatentoontaandatindedirecte
nabijheidvanverterenddoodhout,meeressenëlenutriënten,zoalsbijvoorbeeldcal-
cium,aanwezigzijnindebodem.DebodemiserminderzuureninhetWijnendalebos
isdeconcentraevangiigaluminiumooklager.Erisookmeerskstofindebodem
nabij verterend dood hout, maar de hogere C:N wijst er op dat de beschikbaarheid
ervanwellichtniethogeris. Wemogendus besluiten datrondverterenddoodhout
eilandjesvanmineralenrijkebodemontstaan,dieeentoevluchtkunnenzijnvoorbio-
diversiteitdiegevoeligisvoorbodemverzuring.
Referenes
Baeten L, Bauwens B, De Schrijver A, De Keersmaeker L, Van Calster H, Vandekerkhove K, Roelandt B,
Beeckman H & Verheyen K (2009) Herb layer changes (1954-2000) related to the conversion of coppice-
with-standards forest and soil acidicaon. Applied Vegetaon Science 12: 187–197.
De Keersmaeker L, Cosyns H, Thomaes A & Vandekerkhove K (2017) Kan houtoogst skstofdeposie mi-
geren? Landschap 34: 5-13.
Dhiedt E, De Keersmaeker L, Vandekerkhove K & Verheyen K (2019) Eects of decomposing beech (Fa-
gus sylvaca) logs on the chemistry of acidied sand and loam soils in two forest reserves in Flanders
(northern Belgium). Forest Ecology and Management 445: 70-81.
Lucassen E, van den Berg L, Aben R, Smolders, Roelofs J & Bobbink R (2014) Bodemverzuring en achter-
uitgang zomereik. Landschap 31/4: 185-193.
Nijssen M E, Wallis De Vries M F & Siepel H (2017) Pathways for the eects of increased nitrogen deposi-
on on fauna. Biological Conservaon 212(B): 423-431.
Verstraeten A (2018) Evoluon of soil soluon chemistry in temperate forests under decreasing atmosp-
heric deposion in Flanders (PhD thesis). Universiteit Gent.
Dood hout is een belangrijke bron van mineralen als buer tegen verzuring (foto: Luc De Keersmaeker).
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 18
.
_
.
_
.
_
Bosplanten in onbeheerde bossen: is nietsdoen nu goed of slecht?
KrisVandekerkhove,LucDeKeersmaeker,ArnoThomaes,PeterVandeKerckhove,MarcEsprit,StefaanGoessens&AnjaLeyman
Ook soorten als wilde hyacint houden goed stand in donkere bossen (Bos
Terrijst - foto: Peter Van de Kerckhove).
In het bosreservaat Pruikenmakers (Meerdaalwoud) is de bedekking van bosanemoon duidelijk toegenomen
(foto’s: veldwerkteam bosecologie)
Hetinstellenvaneennietsdoen-beheerinvoorheenbeheerdebossenleidtweleenstot
discussies.Eenbelangrijkebedenkingdievaakwordtgemaakt,isdatdezebossenvoor
eenlangere periode heeldonkerworden.Allerlei licht- en warmteminnendesoorten
dreigen daardoor te verdwijnen, waardoor de biodiversiteit dus eerder afneemt dan
toeneemt.Vooralbotanicimakendezebedenkingenzijndanookvaakmaarkoelemin-
naarsvanonbeheerdebossen.
‘The woods are lovely, dark and deep’
Deredeneringlijktaannemelijk.Zolangdezebossenbeheerdwerden,waserregelma-
gverstoringvande bodem enhetkronendakbij kappingen.Datleidtweliswaartot
perturbaesenschadeaandekruidlaag,maaralsdieingrepenmagfrequentenniet
altedrasschzijnkandesoortenrijkdomjuistgroterzijndanzonderverstoringen,om-
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 19
.
_
.
_
.
_
datereengroterevariaeaangroei-omstandighedenvoorkomt.Bijnietsdoenvaltdie
menselijkestoringsfactorweg.Bovendienzijndebossendieuitbeheerwordengeno-
menmeestalrelaefjongenkennenzeweinigleeijdsvariae.Hierdoorzijnzedeeer-
stedecenniaheelstabielenontstaanerspontaanweinigopeningeninhetkronendak.
Defrequeneenoppervlaktevanopenplekkeninhetbosneemtdusduidelijkaf,en
soortendiedaarvanaankelijkzijn,krijgenhetmoeilijk.Wekunnendusverwachten
datdesoortenrijkdomzalafnemen.Maarinhoeverreisdieafnamesignicantenwelke
soortenverdwijnendan?Enzijnwediesoortendandeniefkwijt?
Omdieeectenopdekruidlaagteonderzoekenselecteerdenwevierbosreservatenop
rijkeleembodems:Jansheideberg(Hallerbos),PruikenmakersenEverzwijnbad(Meer-
daalwoud)enBosTerrijst.Opdezebodemshebjevannatureeenzeerrijkeora,dus
kanje ook beterde eectenop de soortenrijkdombestuderen.Bovendienis de ve-
getaein elkvandezereservatenaltweekeeropgemetenineendichtsystemasch
gridvanpermanenteproefvlakken.Intotaalsprekenweover183proefvlakkendieeen
eerstekeerwerdenopgenomenin2003-2005enenjaarlaterterugwerdengeïnven-
tariseerd.Ookdeopnameploegwasinbeidegevallendezelfde:eenidealeproefopzet
dusomeeceveveranderingenteanalyseren.
Inderdaad, de soortenrijkdom neemt af, maar...
Westeldeninderdaadvastdatdesoortenrijkdomindekruidlaagsignicantafneemt
alswenulbeheerintroduceren.Datgeldtzowelop niveauvandeindividueleproef-
vlakken,alsop niveau van alleproefvlakkenineen reservaat. Voorallichtminnende
soortenensoortendiegebondenzijnaanverstoringzijn logischerwijzeachteruitge-
gaan (hennepnetel, framboos, bosandoorn, drienerfmuur, waterpeper,...). Het zijn
vaaksoortendiezichsnelterugkunnenvesgenalsdeomstandighedengeschiktzijn,
omdatzezichvlotverspreidenoflang overlevenindezaadbank.Eenaantalsoorten
zijnwedusnietdeniefkwijt,maarhunfrequeneenbedekkingneemttussende
eersteendetweedeinventarisaeduidelijkaf.Wellichtbiedenoptermijnnatuurlijke
verstoringen,zoalswindworpenendebijhorendekluitenenkuilen,voordezesoorten
eenperspecef.Dekarakterisekevoorjaarssoortenvanvoedselrijkelooossen,zoals
bosanemoon,daslook,wildehyacint,...enschaduwverdragendesoortendiezichlater
ontwikkelen(stekelvarens,bosgierstgras,wieklaverzuring,...),houden daarentegen
welgoedstand.Detotalesoorten-poolvandiesoortengroepenblijongewijzigd.Meer
nog,wekondenvaststellendatdezesoortenduidelijkinbedekkingzijntoegenomen.
Vooronswasdatnietechteenverrassing,wantwehaddenditaleerdervastgesteld
(zieookvorigenieuwsbrieven).Maarhetblijtochopmerkelijkwantvaakveronder-
steltmendatookdevoorjaarsoranuendannood heeaaneenlichtrijkefase,en
doorconstanteoverschermingenverdonkeringachteruitgaat.Bovendiengingen in
eenrecentverledenookdebosplanteneecefoveralachteruit.Tweemogelijkever-
klaringenwerdendaarvooraangehaald:verdonkeringmaar ook verzuring door zure
regenen skstofdeposie.Welkevan de tweedoorslaggevendwaskonnietworden
bepaald,aangezien beide processenoveraltegelijkoptraden.Onzeresultatenlijken
nuuitsluitseltegevenenwijzendeverzuringalsbepalendefactoraan.Westellenim-
mersdelaatste10-15jaareenvoorzichgherstelvastvaneenaantalbosplantenmaar
het bos bleef even donker of werd nog donkerder. De zure deposies daarentegen
namenwelduidelijkaf.Meernog:alswede(donkere)reservatenvergelijkenmetde
aangrenzendebeheerde delen vanhetbos,danzien we een veel sterkeretoename
binnen het reservaat dan daarbuiten, op de plaatsen waar beheer plaats vond (zie
DeKeersmaekeret al. 2015).Directebeschadigingvan de plantendoorexploitaes
zaldaarzekereenrolbijspelen,maar indirecteeectenzijnvermoedelijknogmeer
doorslaggevendineenregioalsdeonze,metverminderde,maarnogsteedsvrijhoge
skstofdeposies.
Daslook neemt zelfs zeer sterk toe in de onbeheerde reservaten
(Bos Terrijst - foto: Peter Van de Kerckhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 20
.
_
.
_
.
_
Een scheefgegroeide compee
Door de vele decennia van skstofdeposie is er een opstapeling van skstof in de
bodemopgetreden.Dezeskstofzitopgeslagenindehumuslaag.Alsereengatinhet
kronendakontstaat,bijvoorbeeldbijkappingen,gaateendeelvandehumusminera-
liserenenkomterplotsveelskstofbeschikbaar.Daarproterenvooralruigtekruiden
van,inhetbijzonderbramen.Debosplantenkunnenhierveelminderopreageren,en
deonderlingeconcurreneverhoudingenverschuiven.Alseenopenpleknietsnelte-
rugdichtgroeitwordendebosplantenlangejdverdruktenmoetenhetaeggentegen
deruigtekruiden.Enkelwanneerhetkronendakzichsnelterugsluit,endelicht-behoe-
venderuigtekruidenweerwegkwijnen,kunnende bosplantenzichherstellen.Inbos-
senmeteen connugeslotenkronendakenweinigfrequentekorteverstoringenzijn
deschaduwminnendebosplantenenvoorjaarsbloeiersbijonsmomenteeldusbeteraf
daninbeheerdebossen.Detheoreschemodellen,waarbijbosplantengesmuleerd
worden door regelmage lichtstelling (zoals in hakhoutbossen in Engeland) moeten
doordieskstofoverschoentochwatgenuanceerdworden.Enookdeklimaatveran-
deringkanhiereenrolinspelen.Schaduwminnendebosplantenzijnsterkgesteldop
eenstabielmicroklimaat,metweinigextremenzoalsextremekoudeenvooraldroogte.
Inkapvlakteskandebodemheetwordenensterkuitdrogenwaardoorbepaaldebos-
plantenhetmoeilijkkrijgen,en veel tragerhiervanherstellendanpioniersoortenen
ruigtekruiden. In gesloten bossen zorgt het microklimaat ervoor dat de bodem veel
minderuitdroogt,endeplantendroogteperiodesdusbeterkunnenoverleven.
Wildatnuzeggendatwedanmaarbeteroveralinonzebossenvoornietsdoenmoeten
kiezen?Datnuookweerniet:wewillenookdelicht-enwarmteminnendesoorten,die
zichdoordeeeuwenheenhebbenaangepastaanonzebeheerdebossennietkwijtspe-
len.(Endanhebbenwehetnognietoverhetbelangvanhoutalsecologischeenher-
nieuwbaregrondstof.)Alleenishetbelangrijkomindekernenvanonzegroterebossen
tochookvoldoendegrotezonestevoorzienwaarconnuekroonsluingeneenon-
gestoordbosklimaattenvolleeenkanskrijgen.Datmoetennietallemaalonbeheerde
bossenzijn:ookbeheersystemenmetselecevekapenschaduwboomsoortenzijnhier
inpasbaar.Debeheerdoelenen-systemendievooralgerichtzijnoplichtminners(zowel
boomsoortenalsfaunaenora)kunnenwedanbestsituerenindeperiferieronddeze
kernzones. Als we het verstandig aanpakken en ruimtelijk goed plannen kunnen we
beidedoelenrealiseren.
Meer weten
Bovenstaand verhaal is gebaseerd hoofdstuk 4 uit Vandekerkhove (2019). Wie de resultaten meer in de-
tail wil bestuderen, met alle data en stassche verwerking kan die hier bekijken :
hps://pureportal.inbo.be/portal/les/16968740/Vandekerkhove_2019_StatusAndDevelopmentOfOld-
GrowthElementsAndBiodiversityDuringSecondarySuccessionOfUnmanagedTemperateForests.pdf
De Keersmaeker L, Vandekerkhove K, Leyman A, Van de Kerckhove P, Esprit M & Goessens S (2015) Wel of
geen bosbeheer: hoe reageren bosplanten in het Meerdaalwoud? Bosreservatennieuws 14: 16-19.
https://pureportal.inbo.be/portal/files/8389519/Vandekerkhove_2015_Bosreservatennieuws14_
pag16_19_meerdaalwoud.pdf
In het bosreservaat Pruikenmakers (Meerdaalwoud) is de bedekking van bosanemoon duidelijk toege-
nomen (foto’s: veldwerkteam bosecologie)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 21
.
_
.
_
.
_
Een boek over kevers en andere ongewervelden in Limburg en de Limburgse bosreservaten
KrisVandekerkhoveenLucCrevecoeur
De eikenboktor (Cerambyx scopolii), een zeldzame soort die vooral lee in takken van dikke, zonbeschenen
kwijnende looomen. (foto: Kris Vandekerkhove)
AlvelejarenvoerenvrijwilligersvandeWerkgroepOngewerveldeninventarisaesuit
indeLimburgsenatuurgebieden.BijzondereaandachtgaatdaarbijnaardeLimburgse
bosreservaten.Hetplanomaldieinformaetebundelenineenomvaendepublicae
krijgtnuconcreetgestalte.Datisgeenevidenewantwesprekenhierovereengigan-
scheberggegevens.Wewillennog niet teveel prijsgeven, maar tochaleen aantal
teasers(ofspoilersalsjewil)dieverbandhoudenmetdebosreservaten.
EEN ‘MAGNUM OPUS’ IN ONTWIKKELING
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 22
.
_
.
_
.
_
Impressionante cijfers
IndeLimburgsebosreservatenwerdenervoorlopigal1583soortenkeverswaarge-
nomen.Datisongeveer70%vandegekendeLimburgsekeverfauna.Erwerdenook
al356soortenspinnengevondenen28soortenmieren.Alswespeciekgaankijken
naardekeversdieindoodhoutleven,danzijndecijfersookindrukwekkend.Inheel
Limburgwerdeneral578soortendoodhoutkeversgenoteerd,voorhetovergrotedeel
indebosreservaten,maarookinanderebossen,hoogstamboomgaarden,houtkan-
tenentuinen.Datcijferomvatongeveer70%vanallesoortendieooitinBelgiëzijn
genoteerd.Hetondertussen‘wereldvermaarde’Kolmontbosspanthierdekroonmet
323soorten,opruimeafstandgevolgddoorVeursbosmetruim230soorten.Dathet
Pijnven,met 180soorten,opeenvoorlopigderdeplaats komt,isopmerkelijk,want
hetbosbestaatgrotendeelsuitklassieke‘dennenaanplanngen’.Dehogeinventarisa-
egraadzalhierzekereenrolhebbengespeeld,enerwerdookgerichtgekekeninde
loooutpercelen,maartochblijheteenbijzonderresultaat.Hetillustreertalleszins
datookboscomplexengedomineerddoor dennenbosseneenrijkedood-hout-kever-
faunakunnenherbergen, als zemaar diverszijnenvoldoendedoodhout bevaen.
Zelfsdedennenbossenopzichkunnenrijkzijnaansoorten,alleenwordenzezelden
bestudeerd.Datisnuwelgebeurd,endanblijkendiedennenbossennietzo’nsoorten-
arme‘plantages’tezijnalsvaakwordtverondersteld.ZowerdenerinLimburgonder
dedoodhoutkeversalleenalruim 100 soortengevondendieexclusiefaan naaldbo-
mengebondenzijn.
‘Oerbos’-soorten
Kwanteit zegt iets, kwaliteit zegt soms nog meer. En ook op dat vlak slaan de re-
servatengeen slecht guur invergelijkingtot de buurlanden.Zoishetaandeelaan
rode-lijst-soorteninonzeLimburgsereservatenzeervergelijkbaarmetdeDuitsere-
servaten:eenvijfdetoteenderdevanallegevondensoorteninelkreservaatstaanin
DuitslandopdeRodeLijst.
Een bijzonder toetsingskader vormt de lijst van ‘oerbos-indicator-soorten’ die voor
Europawerdontwikkeld(‘primevalforestrelictbeetles’).Eeneersteversievandielijst
werddoorJörgMüllerencollega’salin2005voorDuitslanduitgewerkt,entelde115
soorten.Recentwerddelijstverderverjnd en uitgebreidvoorheelEuropa(Eckert
et al.,2018). Delijstbevatnu168zeldzameindicatorsoortenvoorbossen methoge
kwaliteitenconnuïteitwatbetredood-hout-habitat.Zezijnintweecategorieënin-
Kolmontbos, een ‘hotspot’ voor doodhoutkevers (foto: Luc De Keersmaeker)
Zelfs dennenbossen kunnen een rijke fauna van doodhoutkevers herbergen, als ze maar voldoende
dood hout bevaen. Op de foto het bosreservaat in het Pijnven (foto: Kris Vandekerkhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 23
.
_
.
_
.
_
gedeeld.Categorie1zijndesoortenvangroteoerboscomplexenmetzeldzamehout-
zwammenen zeeroudebomen.HetzijnsteedsextreemzeldzamesoorteninWest-
Europa.Opdeoudelijstuit 2005 hadden we1soortindezecategorie:Temnochila
caerulea, een soort van naaldbossen. In de nieuwe lijst zit deze nu in categorie 2.
De voorwaarden van categorie 2 zijn minder extreem en van deze groep zijn er,
Temnochilameegerekend,al11soorteninLimburgaangetroen:Abraeus parvulus,
Thoracophorus corcinus, Sepedophilus binotatus, Quedius truncicola, Euryusa coarc-
tata, Crepidophorus mulans, Elater ferrugineus, Cerophytum elateroides, Allecula
rhenana en Corceus fasciatus.Nietminderdan7vandiesoortenwerdenindebos-
reservaten gevonden. Ook hier spant Kolmontbos de kroon met 6 soorten. Andere
werden vooralgevonden in enkele ‘natuur-boomgaarden’,dat zijn oude hoogstam-
boomgaardenwaarmenregelmagnieuwebomenaanplantmaardeoudeendode
veteraan-fruitbomenbewustlaatstaan.Netalsindereservatenvindenwehier dus
veel dood hout en boomholtes, maar dan bij zonbeschenen bomen. Veel van deze
indicatorsoortenzijninderdaadsoortendieinvermolmdhoutleven,enzichnietover
groteafstand(kunnen)verplaatsen.
De larven van de Gouden tor leven in vermolmd hout. Deze soort is de laatste decennia duidelijk
toegenomen, niet alleen in Limburg (foto: Kris Vandekerkhove).
Allecula rhenana, één van de oerbos-indicatorsoorten die reeds in de Vlaamse bosreservaten werd
gevonden (foto: Frank Köhler).
Zijn11soortennuveelofweinig?Tervergelijking:indeDuitsebossendiealwerden
geïnventariseerdopdoodhoutkeverswordenookzeldenmeerdandrievandiesoor-
ten gevonden, en heel vaak ook geenenkele. Neen, de Limburgse doodhoutkever-
faunamoetzekernietonderdoenvoordievandebuurregio’s.
Voorwienudenktdatwealteveelinfohebbenvrijgegeven.Ditisnogmaareenklein
pjevandesluier.Ervaltimmersnogveelmeertevertellen.Wekijkenalvastuitnaar
depublicaevandithuzarenwerk.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 24
.
_
.
_
.
_
De Harras maakt deel uit van het bosreservaat Joseph Zwaenepoel in het Zoniënwoud
Bosanemoon-toename: nu ook in het Zoniënwoud
KrisVandekerkhove,LucDeKeersmaekerenPeterVandeKerckhove
Ineen ander arkelindezenieuwsbrief hadden wehetal over deopvallende toe-
name van voorjaarsbloeiers zoals bosanemoon in een viertal bosreservaten in de
leemstreek.Ondertussenzijnerookheropnamesvandekruidlaaguitgevoerdineen
deelvanhetbosreservaatinhetZoniënwoud,metname hetstukgenaamd‘deHar-
ras’.Vroegerwasditeenapartreservaat(naasthetgrotereKersselaerspleyn),maar
sinds 2010 zijn beide reservaatsdelen met mekaar verbonden door ook de tussen-
liggende zones mee op te nemen en zo één groot bosreservaat van ruim 230 ha
tevormen,het‘JosephZwaenepoel-reservaat’(zieookvorigeediesvanBosreserva-
tenNieuws).
De Harras is een stuk van het bos dat wat afwijkt van het klassieke beeld van het
Zoniënwoud.Hiervinden we nietde typische stageoudebeuken,maar wel oude
eiken,meteenondergroeivanhaagbeuk.Webevindenonsimmersineenietsvoed-
selrijkere,envochgerzonevanhetbos,indeomgevingvandebronnenvandeIJse.
Dathiereikenstaanisgeentoeval:ookdebeheerdersvan200jaargeledenhaddenal
geziendatdezeplaatsvruchtbaarderennaerwas,enduszeergeschiktvooreiken.
Datdedenzetrouwensnogopveelplaatsen:ongeveereenkwartvandeherbebos-
singeneind18deenbegin19deeeuw(onderZinner)gebeurdemeteikenen haag-
beuken.
In2009dedenwehiereeneersteopmeng.Erwerdtoenenkeleenkernvlaktevan1
hauitgezet.In2019werddezetrouwensheropgemeten.Ineenvolgendenieuwsbrief
gaanwehetdaaruitgebreidoverhebben.Ondertussenhebbenwehetgridvansteek-
proefcirkelsvanKersselaerspleynuitgebreidoverhethelereservaat,dusookinHar-
ras.Diecirkelswordendekomendemaandenopgemeten.Ookhieroverongetwijfeld
meerineenvolgendenieuwsbrief.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 25
.
_
.
_
.
_
Terugnaar de kruidlaagnu. Bij de her-
opnamevande vegetaein het proef-
vlak in Harras stelden we vast dat ook
hier op 10 jaar jd de bedekking door
bosanemoon spectaculair is toegeno-
men.Zonderdedrogecijfergegevenser
temoetenbijnemen,wordthetpatroon
alduidelijkalsweeenaantalfotoparen
naastelkaarzeen.Defoto’szijnnage-
noegopdezelfdeplaatsgenomenmaar
met10jaartussen.Deopnamedatumis
heelvergelijkbaar,dus daar kunnen de
verschillennietaan liggen:de beelden
sprekenvoorzich.Detoenamevanbos-
anemoonligtindelijnvanwatweook
alzageninhetMeerdaalwoud.Ingrote
delen van het Zoniënwoud is de toe-
name van bosanemoon minder opval-
lend, omdat de soort er slechts spora-
dischvoorkomtengeentapijtenvormt,
door de zure bodem. Ook hier kan op
termijn een zeker herstel worden ver-
wacht,vooralopdevoedselrijkereplek-
ken waar relictpopulaes van bosplan-
tenkondenoverleven.Eldersinhetbos
zien we trouwens ook andere soorten
alsgeledovenetelenboshyacintduide-
lijktoenemen.Zoudenwedantochkun-
nen spreken van een voorzichg her-
stel van onze bossen op leembodems
nu de skstofdeposies gedaald zijn?
Ofisdatteopmissch?
Deze fotoparen werden in het voorjaar van 2009 en
2019 genomen: bemerk de spectaculaire toename
van bosanemoon (foto’s 2009: Luc De Keersmaeker;
foto’s 2019: Peter Van de Kerckhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 26
.
_
.
_
.
_
Het Zoniënwoud in 3D opmeten: op stap met een laserscanner
MiroDemol,KrisVandekerkhove,LucDeKeersmaekerenPeterVandeKerckhove
Een Terrestrische Laser Scanner (TLS) in ace in het bosreservaat van Zoniënwoud (foto: Luc De Keersmaeker)
Vorige lente tese Miro Demol een 3D-laserscanner uit het bosreservaat Joseph
Zwaenepoel.Ditsoortscanners,ookbekendalsterrestriallidar,heeeenaantalveel-
belovendetoepassingenvoorhetbosbeheer.
Mirodoet zijn doctoraatsonderzoekaan de UGentenUAntwerpen,naar het gebruik
vandiescannersvoorhetopmetenvanbomenenboombiomassa.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 27
.
_
.
_
.
_
Rondhetinventariserenvanbomenenbossen(dendrometrie)bestaataleenheellan-
getradie.Dezegegevenszijnimmersesseneelomhetbosbeheeroptevolgenente
sturen.Inhetverledenstond(hout)producedaarbijcentraalenwoumendegroeivan
dehoutvoorraadgoedopvolgen.Delaatstedecenniazijnookanderefuncesvanhet
bosmeerin deaandachtgekomen:naasteconomischedoelen zijndatbiodiversiteit,
desocialefuncevanbossenenrecentookdebueringvanklimaatsveranderingdoor
bossen.Datmaaktdatdevraagnaar datauithetbosalleen maar istoegenomenen
complexerisgeworden(liggenddoodhout,volumesvanlevendebomen,...).Erisdus
dringendnoodaannieuwetechniekenomdezecomplexegegevensopeennauwkeu-
rigemanieroptemeten.Meteeneenvoudigediameter-mengkomenweerimmers
nietmeer.
Het bos opmeten met lasers: een virtueel snapshot van het bos
Eenveelbelovendetechniekishetgebruikvan3D-scanners.Dezekunnenimmerseen
ongelofelijkpreciesruimtelijkbeeldmaken.Zoeenterrestriallaserscanner(TLS,ook
wel terrestrische lidar) is een toestel dat enkele honderdduizenden laserpulsen uit-
stuurt,diedanweerkaatsenopobjectenindedirecteomgevingenterugwordenopge-
vangendoordescanner.Hetjdsverschiltussendeuitgaandeenterugkerendepulskan
met de lichtsnelheid omgerekend worden tot een uiterst precieze afstandsbepaling.
HetresultaatvanzoeenTLS-scanisdaneen3D-puntenwolk,bestaandeuitmiljoenen
punten,telkenswaardelaseropeenobjectisgereecteerd.
Vanwege hun snelheid, accuraatheid en hetfeitdat objecten vanop afstandkunnen
ingemeten worden, werden TLS-systemen vanaf begin de jaren 2000 populair in de
mijnbouwen ingenieurstechniek.Gradueelwerdenook experimenten in bossenuit-
gevoerd.Onderzoekerszagenin TLS eeninnovaevemogelijkheid om destructurele
complexiteitvanbossenzeergedetailleerdinkaarttebrengen.Metgespecialiseerde
sowarekunnendaardanallerleianalysesenmengenmeewordenuitgevoerd.
Foto: Luc De Keersmaeker
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 28
.
_
.
_
.
_
Figuur 2 onder: van puntenwolk tot boom-
volume. Op de guur een stukje Zoniënwoud
van 60 bij 60 meter met (a) de volledige pun-
tenwolk vanuit zeven verspreide scanposies
(gekleurd volgens de hoogte), (b) de geclassi-
ceerde puntenwolk, met grondpunten (bruin),
vegetaepunten (zwart). (c) Voor verdere
analyses worden de vegetaepunten geseg-
menteerd tot afzonderlijke bomen.
Figuur 1: een Quantave Structure Model
(QSM) benadert de boomvorm door cilin-
ders te en aan de puntenwolk. De kleuren
geven de tak-orde weer. Blauw is de spil van
de boom, groen de eerste orde vertakking,
rood de tweede orde, enz.
Hetstaandvolumevanbomenwordtklassiekbepaaldaandehandvanmengenvan
diameterenhoogtevanbomen,diedanviavolumetabellen(‘tarieven’)ofzogenaamde
allometrischerelaeswordenomgerekendnaareenboomvolumeofbiomassa.Deze
relaesmoetenvoorelkestandplaatsenboomsoortgekalibreerdworden,datwilzeg-
gendateenvoldoendegrootaantalgeveldebomenindetailwordenopgemetenen
gekubeerd,omdaarnahetgevondenvolumeterelaterenaandediameterenhoogte
vandeoverigebomen.Hetspreektvoorzichdatditeenbijzonderjdrovendenduur
werk is, zeker voor grote bomen en complexe bostypes. Bovendien blijf je voor de
volumebepalingvanjelevendebomendusaankelijkvanhoogtemengenenomre-
keningenvooreen‘gemiddeldeboom’vandezelfdedimensies.Opdezemengenen
omrekeningenkaneenbelangrijkefoutzien.
EénvandebelangrijkstetoepassingenvanTLSishetdirectaeidenvanboomvolume
op basis van een scan van de boom. Dit steltons in staat om enerzijds preciezere
allometrische relaes te maken, en anderzijds zonderlinge bomen, die bv. afwijken
quaboomvorm,geschiedenis, groeiplaatsetc.kwantaefop te meten.Denkmaar
aanstadsbomen(openlichtcondies,verstoordebodem,ingrijpendesnoei,…)ofve-
teraanbomen.Andereuiterstenzijnbijvoorbeeldextreemgrotebomen,dieietsover
fysischeenbiologischegrenzenvanplantengroeikunnenvertellen.Tochkomterook
bijdezenieuwetechniekheelwatkijken:uiteenpuntenwolkhaaljenognietdirect
eenvolumeomdatjedaarvoordeonderlingerelaevandepuntenmoetkennen.
Omtotvolume te komen, worden eerst uit depuntenwolkende grond-envegeta-
epuntenvanelkaaronderscheiden.Vervolgenswordendaar individuelebomenuit
afgezonderdof‘gesegmenteerd’.Daarnawordendoormiddelvan‘QuantaveStruc-
tureModelling’(QSM)cilindersaandepuntengemodelleerd.Decilindersvertrekken
onderaanaandestamvoetenversmallenensplitsenop,totzestoppenaandejnste
takjes.Hiervoorwordtrekeninggehoudenmetdebiologischeregelsvanboomgroei.
Zoiseencilindersteedskleinerindiameterdanzijnvoorganger.Cilindersblijkendaar-
enboveneenrobuusteenpreciezebouwsteenomdevormvanbomentebenaderen,
envragenminderrekenwerkdangeometrischcomplexerevormen.Metdezecilinder-
modellenkunnenwedeeigenschappenvandeboombecijferen,zoalshetvolumevan
deboom,maarookeenheelaantalveelcomplexerestructureleeigenschappen.Met
kennisvandehoutdensiteitkanboomvolumezelfsomgezetwordeninbovengrondse
biomassaenkoolstofgehaltes.Hetheleprocesvanpuntenwolktotindividueleboom
wordtgeïllustreerdinguren1en2.
Koolstofopslag in 3D: nieuwe manieren om de bovengrondse biomassa te bepalen
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 29
.
_
.
_
.
_
Nieuwe dimensies: de reuzen in Zwaenepoelreservaat
IndekernvlaktevanhetZwaenepoelreservaatinhetZoniënwoudgroeieneenaantal
vandegrootstebeukenvanEuropa(zieookBosreservatennieuws16)endie wilden
wegraagin3Dvastleggen.Indelentevan2019hebbenwedegrootstebeukgescand.
Dooropgenoegplaatsenronddebeoogdebomentescannen,kondenalledelenvan
destamenkruinpreciesin3D-beeldgebrachtworden.Omdiezelfderedenscannenwe
looomenwanneerzenietinbladstaan.Debladerenzorgenimmersookvoorweer-
kaatsing,waardoorhetbinnenstevandekruinnietinbeeldkomt.Dedatavandescans,
alsnelgoedvoorenkelemiljoenenpuntposies,werdennadienineensowarepakket
ingeladenvoordepostprocessing.Daarwerdendescansvanverschillendeposiessa-
meninhetzelfdecoördinatensysteemgebracht,werdendegeselecteerdebomen‘uit-
geknipt’encilindermodellengemaakt.Ditleiddeuiteindelijktoteenzeergedetailleerd
driedimensioneelbeeld van deboom (zie guur), waar allerleimengen en bereke-
ningenopkondenwordengedaan.Onzeanalysestonenaandatboomhoogtevande
recordbeuk46,24mbedraagt.Datkomtzogoedalsexactovereenmetdeopmengen
doorhetINBOendeboomklimmersenkelejarengeleden,dieop46,30meteruitkwa-
men.Deboomheeeengiganschvolume:nietminderdan59kubiekemeter.Ookdat
komtzeergoedovereenmetdeberekeningopbasisvantarieven.UitdeQSM’sblijkt
nogdatdezerecordbeukmeerdan20.000takkenhee,goedvoor14kmaantakken
eneen gezamenlijke tak-oppervlaktevan 1900 vierkantemeter. De projece van de
kruinbeslaateenoppervlaktevan
bijna350vierkantemeter.Ditzijn
variabelendiewemetdeklassieke
opmengennietkunnenbegroten.
Miro Demol gee uitleg aan het bosreservatenteam over de werking van een TLS - op de achtergrond
de te scannen beuk (foto: Luc De Keersmaeker).
Figuur 3 : het spectaculaire eindbeeld : :
Onder- en zij-perspecef van de grootste
beuk van het reservaat.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 30
.
_
.
_
.
_
Plannen voor de toekomst: doodhounventarisae met lidar
ZowelbijdeVlaamsebosinventarisalsbijdebosreservatenmonitoringwordtveelbe-
lang gehecht aan de opmeng van dood hout. Voor liggend dood hout is dat geen
evidene.Bijdebosinventarisgebruiktmenhiervoordeline-intersect-methode,inde
bosreservatenwordenalledoodhouragmentenbinneneenproefvlakindetailinge-
meten en gekubeerd met formules afgeleid van een afgeknoe kegel. Deze bereke-
ningenzijneensterkevereenvoudigingvandewerkelijkheid.Zehoudenimmersgeen
rekening met rare kronkels, vergroeiingen en onregelmage breukvlakken. Zeker bij
sterkverteerdestukkenhoutwordtdefoutgroot,wanthetisonmogelijkomrekening
tehoudenmetallerleischeuren,afplangenenholtesdiedoorverteringinhethout
ontstaan.Weziendussteedsmeteenoverschangvanhetwerkelijkevolume.
Hierbiedtdelaserscannerinteressantenieuwemogelijkheden.TLSisimmersgeknipt
omonregelmagestructuren te registrerenenvolumestebepalen.Wehopeninde
nabijetoekomsteenverkennendestudieoptezeen(viaeenmasterthesis)waarbijwe
deprakschetoepasbaarheidbekijkenen tegelijk vergelijkingen makenmet klassiek
opgemetendoodhoutvolumes.
Geïntegreerde bosmonitoring: zorgt TLS voor een revolue?
OpditmomentvergtdedataverzamelingmetTLSeengelijkaardigejdsinvesteringals
deklassiekevolopname(ongeveer1mandag/hectare in open,volwassenbos).Daar
moeten nog jd voor postprocessing en volumereconstruces bijgerekend worden.
Meteen prijskaartjevan>100.000 eurozijnhigh-endscannersnietmeteenbeschik-
baarvoorparculiergebruik.Delidar-marktisechterinvolleontwikkeling,medeaan-
gedrevendoordehypevandezelfrijdendeauto’s,dielidargebruikenvoorautonome
navigae.Hetisaannemelijkdatveelanalysesdienumanueelgebeuren,indekomen-
de5-10jaarvolautomaschkunnendoorverbeteringvandesowareendatscanners
goedkoperengebruiksvriendelijkerzullenzijn.
DegrootschaligetoepassingvanTLSinhetbosbeheerlijktnog niet voor zometeen,
maarhetkansnelgaan.Frankrijkheenureeds(alsenigelandinEuropa)systemasch
TLSscansinzijnnaonalebosinventarisae,maardecapaciteitvoordeverwerkingvan
descansisnoginontwikkeling.InhetonderzoekisTLSdanwelweereenvastbegrip
geworden.Enkelevoorbeeldenvanhuidigonderzoek:het3D-detecterenvandeimpact
vanlianenopdevitaliteitvantropischebossen,destaandehoutkwaliteitensormen-
tering bepalen (bv. door een scanner op een harvester te monteren), boomsoorten
onderscheiden via boomarchitectuur (vertakking, schors) met machine learning, de
biomassavanstadsbomenbepalen,bladoppervlakte-indexen(LAI)meten,concurren-
evoorlichtinde kronenkwanceren,gevoeligheidvoorwindworpdetecteren,de
invloedvanbosbrandmeten,…Voordetoekomstkijktmenvooraluitnaardeverdere
ontwikkelingvanlaserscannersopdrones.NASAlanceerdeookeenlidarsatellietmet
deitsendenaamGEDI,dieinstaatzalzijnomglobaaldebiomassavanbossenteme-
ten.De‘virtueledendrometrie’wordtdusmeerenmeerrealiteit.
https://sketchfab.com/3d-models/a-beech-tree-in-wuustwezel-belgium-78b7917b4fa943a3ab90e-
6897f6abfa8
Miro Demol is Doctoraatsonderzoeker bij CAVElab – computaonal and applied vegetaon ecology,
UGent en PLECO, Plants & Ecosystems, UAntwerpen
Figure 4: Laser scanning van een recent afgebroken beuk in het Zwaenepoelreservaat met links de
opstelling van de scanner en rechts het resultaat als puntenwolk. De zwarte delen zijn de ‘schaduw’ die
niet gescand is vanaf deze ene posie zoals de directe omgeving onder de scanner en de zone achter het
liggend dood hout. Om die ‘schaduw’ weg te werken scannen we vanaf verschillende posies.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 31
.
_
.
_
.
_
Doodhoutpaddenstoelen op beukenstammen: 17 jaar later
KrisVandekerkhove,MiekeVerbeken,NathanSchoueten,JanaGoesenPeterVandeKerckhove
De thesisstudenten aan het werk (foto: Peter Van de Kerckhove)
In2001inventariseerdeonzebetreurdecollega Ruben Walleyn,inhetkadervanhet
EuropeseNAT-MANproject,193liggendebeukenstammeninhetZoniënwoudopde
aanwezigheid van vruchtlichamen van doodhoutpaddenstoelen. Zevenen jaar later
vondenwetweemasterthesisstudentenbereidomopeenselecevandiestammende
inventarisovertedoen,enuittebreidennaardegroepvandekorstzwammen.
JanaGoesconcentreerdezichopdegroependieookbijdeeersteinventariswerden
opgenomen(typischeplaatjeszwammen,poriezwammen,bekerzwammen,…),enpro-
beerdedaarbijtweevragentebeantwoorden:hoeverandertdesoortensamenstelling
(doorsuccessie)overeenperiodevan17jaar?Hiervoorwerdeneen80-talstammen
heropgenomenenvergelekenmetdevorigeinventaris.Ententweede:isdezwam-
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 32
.
_
.
_
.
_
mengemeenschapinhetreservaatveranderd?Voorhettweedevraagstukwerdeen
nieuwe selece van dode bomen gemaakt met araakstadia vergelijkbaar met de
steekproefvan17jaargeleden.
Intotaalwerdenonderdegemeenschappelijkegroepen121soortenwaargenomen.
De gemeenschappen op de beukenstammen worden gekenmerkt door slechts een
paarveelvoorkomendesoorten,dieopdemeestestammenvoorkomen,eneengrote
hoeveelheid eenmalig en tweemalig waargenomen soorten. De totale soortenpool
waseenpakkleinerdan17jaargeleden,toenervooreenvergelijkbarestaalnametus-
sen150en160soortenwerdengevonden.Vooreenstukisdatteverklarendoorde
verdereverteringvanhetdodehout.Demeestsoortenrijkefaseszijndevrijrecentaf-
gestorvenbomentotaraakklasse2,datzijnstammenwaarnoghardhoutenschors
aanwezigis.Eengrootdeelvandebomenin2001zatenindezefase(gevallenbijde
stormenvan1990),enwarendusophun‘toppunt’quarijkdomaanvruchtlichamen.
Bovendienwasdezomerenherfstvan2001ideaalvoorpaddenstoelen:eenheelnat
maarniet tekoudzomer-enherfstseizoen.Denieuweinventariswasinde extreem
drogezomervan2018,dusjuisteenzeerarmjaarvoorpaddenstoelen.Entensloe
zalookhet‘waarnemerseect’hebbengespeeld.Hoeweldestudentenheelhardhun
besthebbengedaan,enkondenrekenenopdehulpvanheelwatspecialistenvoor
dedeterminae,ishetnietuitgeslotendatzesoortenoverhethoofdhebbengezien.
Bijkomende inventarisaes, over meerdere jaren, zijn dus nodig om echtde verge-
lijking te maken, en beide onderzoeksvragen goed te kunnen beantwoorden. Ook
nieuwetechnieken(e-DNA)kunnenonsdaarbijhelpen.Daaromisnueendoctoraats-
voorstelingediendomhiernogveeldieperopintegaan,enooklinkenteleggenmet
anderepaddenstoelgroepenin de bodem en op levende bomen. Hopelijk wordt dit
voorstel gehonoreerd met een beurs, en kunnen we op die manier het onderzoek
verderzeen.
De andere student, Nathan Schoueten, voegde een nieuwe dimensie toe aan het
onderzoekdoor speciektegaankijkennaardeweiniggekendeenbestudeerdede
groepenvande‘corcoïdefungi’,ookgekendalskorstzwammen,endetrilzwammen.
Korstzwammenzijnpaddenstoelendiealsvruchtlichaamgeensteelofhoedvormen,
maarenkeleendunlaagjeoverhetsubstraat.Ditlaagjetoonttocheendiversiteitaan
kleuren,vormenentextuur.Dezegroepomvatmeerdan1000soorteninEuropaal-
leen,enhunwerkelijkediversiteitishoogstwaarschijnlijknogveelgroter.
Calocera cornea (Geel hoorntje), één van de trilzwammen die werd waargenomen
(foto: Nathan Schoueten)
Rhizochaete radicata (Karamelhuidje) is een korstzwam die speciek aan de oudste verteringsstadia
van Beuk is gebonden. (foto: Nathan Schoueten)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 33
.
_
.
_
.
_
Hierwasgeenvergelijkingmogelijkmetdeopnameuit2001,aangeziendezetoenniet
indetailbekekenzijn.Nathanlegdezichvooraltoeopdevraag:inhoeverredragen
dezesoortenbijtotdetotalesoortenrijkdomenzijndaarbelangrijkeindicatorenbij?
Hijvondnietminderdan108soortenkorst-entrilzwammen,waaronderook6soor-
tenzwammendiealsparasietinkorstzwammengroeien.Zevertegenwoordigendus
eenbijnaevengrotesoortenrijkdomalsde‘klassiek’bestudeerdezwammen(almoe-
tenwehierbijwelopmerkendatzemindergevoeligzijnvoorhetdroogte-eectwaar
plaatjeszwammenen bekerzwammenmeetekampenhadden).Eenextrapolaeop
basisvandeaccumulaecurveschatdetotalesoortenrijkdominhetstudiegebiedop
ongeveer 200 soorten, evenveel als de andere zwammengroepen samen. Ook hier
herbergendejongstearaakstadiadegrootstesoortenrijkdom.Delatereverterings-
stadia3en4zijnmindersoortenrijk,maarbevaenweleenheelanderegemeenschap
aansoortendandejongstestadia.Hieruitkanafgeleidwordendathetbelangrijkisom
voldoendestammenin alle mogelijkeverteringsstadia te hebben ineen bosecosys-
teemomdegemeenschapaanhout-geassocieerdezwammenteondersteunen.
Tensloeleverdehetonderzoeknaardekorstzwammenookeengrootaantalbijzon-
derevondstenop, die tot de eerstewaarnemingenvooronzeregiobehoren.Datis
opzichnietzoverwonderlijk,aangezienslechtseenhandvolspecialisteninonsland
indezesoortenthuiszijn. Onderandere Peniophorella guulifera werdjdensdeze
studietweekeerinhetgebiedwaargenomen,enditzijnmeteendeeerstetweevond-
stenvoorBelgië.NahetafrondenvandethesissenwerdeneenaantalDNAsequenes
geanalyseerdinhetkadervaneeninternaonaalmycologischonderzoek.Dezewezen
uitdaterenkelesoortentrilzwammenwerdengevondendiezelfsnieuwzijnvoorde
wetenschap!Hetisalduidelijkgewordendatdegroepvandekorst-entrilzwammen
eensterkmiskendegemeenschapvertegenwoordigtdiezijngeheimennoglangniet
allemaalheeprijsgegeven.
Goudgele hertenzwam, een zeldzame soort op sterk verteerd zwaar beukenhout
(foto: Peter Van de Kerckhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 34
.
_
.
_
.
_
Pissebedden in bosgebieden
PallieterDeSmedt&KrisVandekerkhove
Bosreservaat Parikebos werd grondig geïnventariseerd op de aanwezigheid van pissebedden.
(foto: Edwin Brosens)
Landpissebedden(Isopoda: Oniscidea)zijneenuniekegroepbodemdierendoordatze
nagenoegalsenigekreeachgedeovergangvan het waternaarhetlandsuccesvol
hebben doorgemaakt. Desondanks zijn ze nog steeds sterk gebonden aan vochge
omstandigheden en zijn ze zeer gevoelig voor uitdroging. Het hoe dan ook niet te
verbazendatboshabitatzeerbelangrijkisvoorvelesoorten.Bossenhebbenoverhet
algemeeneenhogevochgheideneengebuerdklimaatwatwilzeggendatschom-
melingen in temperatuur en vochtgehalte relaef beperkt zijn ten opzichte van het
klimaatbuitenhetbos.Hierdoorkunnenpissebeddenzeerhogedichthedenbereiken
inbosgebieden,vaaktotenkelehonderdenindividuenpervierkantemeter.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 35
.
_
.
_
.
_
Landpissebeddenzijn macro-detrivoren,datwilzeggendatzerelaefgrootzijnvoor
bodemdierenendatzeinhoofdzaaklevenvandoodplantenmateriaal.Zehebbendaar-
omeenheelbelangrijkerolindenutriëntenkringloopinbossendoorhetetenenfrag-
menterenvandoodorganischmateriaalzoalsdodebladeren.Hunuitwerpselenworden
danweerdoor anderebodemdierengegetenwaardoornutriëntenoplangeretermijn
weerbeschikbaar zijn indebodemvoorplanten.Onderzoeknaarhetvoorkomenvan
landpissebedden in België bleef lange jd beperkt, maar met de publicae van een
gloednieuweverspreidingsatlas(ziekaderstuk;DeSmedtetal.2020)isdieachterstand
ingehaald.Dewerkgroep“Spinicornis”(WerkgroepvoorLandpissebeddeninBelgië)in-
ventariseerdetussen2014en2020elk10x10kmhokinBelgië.Daarinbeoogdezeom
minstenséén,enliefstoud,bosteonderzoeken.Onderoudbosverstaanwebossendie
onafgebrokenboszijngeweestsindsdeFerrariskaart(ca.1775).Ditheehetmogelijk
gemaaktomeengoedbeeldtekrijgenvanaanbosgebondensoortenenhunversprei-
dinginBelgië.
Het belang van microklimaat
Deverspreidingvanpissebeddeninbossenisniethomogeenenhangtvooreengroot
deelafvanhetmicroklimaat.Openplekkenzorgenervoordatermeerlichtopdebo-
demvaltendatdebosbodemsterkeropwarmt.Soortendiegoedtegendroogtekunnen
zoalsbijvoorbeeldRuwepissebedzoekendezeplaatsenop.Doordeextrawarmtezijn
desoortendiehiervoorkomenookveelaceverenkunnenzezichsnelvoortplantenen
opkortejdgrotepopulaesopbouwen.Ditgaatechtertenkostevanvochtgevoelige
soortendiedezeplekkenmeestalmijdenzoalsBuispissebed.Kleineresoortenzijnhier
ookampertevindenomdatzesneluitdrogen.
Eenalomtegenwoordigeectopmicroklimaatwordtveroorzaaktdoorbosranden.Ditis
zeerrelevantvoorVlaanderenwaarnaarschang58%vanhetbosbinnende50mvan
eenbosrandligt(DeSchrijveretal.2007).Bosrandenzijnwarmerendrogerdanbosker-
nenenweziendatdegemeenschappenvanpissebeddendaardoorsterkbeïnvloedwor-
den.Zosterkzelfsdatdeindividueleverspreidingvaneensoortkangecorreleerdwor-
deninhoofdzaakaanzijndroogteresistene(DeSmedtetal.2018).Daaromvindenwe
Ruwepissebedvooralindebosrand,demeervochtminnendeKelderpissebedinzowel
derandalsdekernendezeervochtgevoeligeBuispissebedbijnaexclusiefinboskernen.
De droogtetolerante Ruwe pissebed (Porcellio scaber), de meer vochtminnende Kelderpissebed
(Oniscus asellus) en de zeer vochtgevoelige Buispissebed (Ligidium hypnorum) (foto’s: Gert Arijs)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 36
.
_
.
_
.
_
Doorhetgrotebelangvanvochtvoorpissebeddenzijnbosbekenendepressiesinhet
bosvaakideaalpissebeddenhabitat.Door de gradiënt van zeer vochgnaar droger
komenervaakverschillendesoortenbijelkaarvoor.Ditzijnookdeidealeplekkenom
kleinesoortentevindenzoalsVeenribbelenWijnroodpissebedje.Voordezesoorten
zijnvochgeenbeschaduwdeplekkenvancruciaalbelang.
Dood hout
Naasthetmicroklimaatis het voorkomenvanveeldood hout belangrijkvoorpisse-
bedden.Allereerstbiedt doodhouteenruim assorment aan schuilmogelijkheden.
Pissebeddenzijnvooralacefopdemeestvochgemomentenvandedag,ditisinde
prakjkvooral‘snachts.Overdagschuilenzeinhetbosonderhout,schorsenstenen.
Daaromisdoodhoutvancruciaalbelang.Doodhoutbiedtookeenomgevingmeteen
constantereluchtvochgheidwatheteenzeerbetrouwbareschuilplaatsmaaktom’s
ochtendsnaarterugtekeren.Hetvoedselaanbodisuiteraardookbelangrijk.Strooisel
hooptvaakopnabijdikkestukkendoodhoutwateengoedfoerageerhabitatoplevert.
Binneneenstukdoodhoutzijnmeestalverschillendefaseninhetaraakprocesaan-
wezigwaardoordikdoodhoutvoorlangejdeeninteressantevoedselbronkanzijn
(Toppetal.2006).Bodemsnabijdoodhouthebbenookeenhogereconcentraeaan
bodemnutriëntenzoalscalcium(Dhiedtetal.2019).Calciumisonderanderebelang-
rijkvoordeopbouwvanhetexoskeletvanpissebedden.Ditallesmaaktdatpissebed-
denvaakaggregerenonder,in,tussenennabijdoodhout.
Ookaandevoetvanstaanddoodhoutvindenwevaakeenaggregaevanpissebed-
den om dezelfde redenen. Hogerop in staand dood hout zijn pissebedden meestal
zeldzamerenhoofdzakelijkRuwepissebedkomthiervoordoordedrogeomstandig-
heden.Ookzeldzamereoprollers,zoalsPracht-enKleuroproller,kunnen opstaande
dodebomen gevonden worden. Ze zijndan te vindentussen spleten van schorsof
achterschors.Pissebeddenkruipenwaarschijnlijkdezestammenopomalgentegra-
zenvandeschors,maar ditisdusenkelweggelegdvoorde meestdroogtetolerante
soorten.
Eect van de dominante boomsoort
Bladstrooisel,endebacteriënenschimmelsdiehieropleven,isinbosdebelangrijkste
voedselbronvoorpissebedden.Hetisdanooklogisch datdedominanteboomsoort
eenbelangrijkerolspeeltinhetvoorkomenvanpissebedden. De kwaliteit(nutriën-
tengehalte)vanbladerenkanenormverschillentussenloooomsoorten.Zohebben
bladerenvanlindeeneseenhogekwaliteit,terwijlsoortenalseikenbeukeenlage
kwaliteit hebben. Pissebedden verkiezen, zoals de meeste bodemdieren, hoogkwa-
litaefstrooisel als voedsel. Langs de anderekantverterendezebladerenzeersnel
waardoorerna verloop van jdmaar weinig strooisel overblij voor dedierenom
inteleven.Eenidealecombinaelijktdaaromeengoedemenging van bomen met
hoogenlaagkwalitaefstrooisel.Boomsoortenhebbenverderookeensterkeinvloed
opdezuurtegraadvandebodem(ziebv.Scheloutetal.2017).Inzuurderebossen
zijnnutriëntenzoalscalciumschaarsen bijgevolgzullenerookminderpissebedden
voorkomen.Daaromvindenwebijvoorbeeldweinigsoortenenlageaantalleninzure
naaldbossen.
Pissebedden in Vlaamse bossen
Vande34 inVlaanderenvoorkomendesoortenpissebeddenkunnener22 opregel-
magebasisinbepaaldebostypengevondenworden.Hunaniteitmetbosisechter
zeerverschillend.Elfvandezesoortenhebbenhunhoofdverspreidinginopengebie-
denzoalswegbermenengraslanden(bijvoorbeeldGewoneoprolpissebedenKleipis-
sebed).Vijfsoortenkomeninzowatallehabitaypenvoorzowelbinnen alsbuiten
bos. Hierbij kan je denken aan zeer algemene soorten als Kelderpissebed, Mospis-
sebedenRuwepissebed.ZessoortenhebbenhetzwaartepuntvanhunVlaamsever-
spreidinginbossen.Vandezezessoorteniserslechtséénsoortalgemeen:deBuispis-
sebed.DeanderevijfsoortenzijnzeldzaamtotzeerzeldzaaminVlaanderen.Hetzijn
Bosoproller,Kleuroproller,Prachtoproller,BlekemospissebedenKleinegaper.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 37
.
_
.
_
.
_
Bossoorten
Datdemeesteechtebossoortenzozeldzaamzijn,hoeonsinVlaanderenniettever-
wonderen.Bosgebondenpissebeddenmoetenzichinhoofdzaaklopendverspreiden.
IneenversnipperdVlaanderenisditvoordezekleinebeestjeseenenormeuitdaging.
Daarbovenopzijnslechts15-20%vanonzebossen ‘oudbos’enhebben de meeste
bosseneenlangegeschiedenisachterderugvanintensievehoutkap.Ookopgrotere
kapvlakteskunnendiesoortennietoverleven,eneenseenpissebeddensoortverdwe-
nen is, wordt het moeilijk om op natuurlijke wijze bossen opnieuw te koloniseren.
Daaromkunnenwedevijfzeldzamesoortenbeschouwenalsgoedeindicatorenvoor
eenheelspeciekesituae:nietalleenwijzenzeop‘oudbos’(zoalsbosplanten),maar
ookopeen’connubosklimaat’.Datisheelbelangrijk,wantookheelwatandereor-
ganismen,diewevaaknogminderkennendandepissebedden(zoalsspringstaarten,
maarookbepaaldepaddenstoelen)zijnookaandieomstandighedengebonden.
BosoprollerbijvoorbeeldkomtinBelgiëalgemeenvoorinWallonië,maarisinVlaan-
derenenkeltevindenindegroteboscomplexeninBrusselenVlaams-Brabant,Zuid-
LimburgeninhetbosreservaatParikebos.Dezelaatsteiseenrelictpopulaemetde
dichtstbijzijndepopulaeopmeerdan30kmnaarhetzuiden.Kleuroprollerkomtnog
voorinhetboscomplexvandeMakkegemsebossenmaardezepopulaeissterkge-
isoleerdendedichtstbijzijndepopulaevoordezerelictpopulaezitinNukerkeinhet
zuidenvan Oost-Vlaanderen.Prachtoprollerhee,naast het West-Vlaamse Heuvel-
land,nogdrierelictpopulaesin oude bosgebieden in de KempenenZuid-Limburg.
EénvandiepopulaesbevindtzichinhetbosreservaatHasselbos.Kleinegaperkomt
enkel voor in de structuurrijke bossen in de Voerstreek(ook grotendeels bosreser-
vaat).EnookBlekemospissebedkomtvooralvoorinhetzuidenvanVlaanderen,en
wordtervaakindeonbeheerdebosreservatengevonden.
Ongetwijfeldzijnernogpopulaesoverhethoofdgezienomdatde meestesoorten
nietmakkelijktevindenzijn,maarhetgeewelaanhoeversnipperddezepopulaes
zijnenhoebelangrijkoudbosenbosreservatenzijn.Devraagiswelhoelangdezepis-
sebeddenpopulaeskunnenstandhoudenenofdeoudeboscomplexengrootgenoeg
zijnomoplangetermijnduurzamepopulaesteonderhouden.
Vijf zeldzame oud bossoorten in Vlaanderen:
Kleuroproller (Armadillidium pictum), Prachtop-
roller (Armadillidium pulchellum), Bleke mospis-
sebed (Philoscia anis), Kleine gaper (Porcellium
conspersum) en Bosoproller (Armadillidium
opacum),
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 38
.
_
.
_
.
_
De landpissebedden van België
Recentwerdereennieuweenmeteen
ook de eerste ecologische atlas over
deBelgischelandpissebeddengepubli-
ceerdinboekvorm.
Dezepublicaekomternavijfjaaron-
derzoekdoorSpinicornis,dewerkgroep
voor landpissebedden in België. Het
volledige Belgische grondgebied werd
geïnventariseerd op het voorkomen
vanlandpissebedden,eenunicumvoor
bodemdiereninBelgië.Ditresulteerde
in betrouwbare en gebiedsdekkende
gegevensover de actuele verspreiding
van de zesenderg soorten landpisse-
bedden in België. Daarnaast bevat dit
boekeengeheelvernieuwdedeterminaetabelvooralleBelgischesoortenen
geeinzichtinhethabitatgebruikvanelkesoort.Alleinformaeoverlandpis-
sebeddenistevindenop www.spinicornis.be,waarookhetboekbesteldkan
worden.
Referenes
De Schrijver A., Devlaeminck R., Mertens J., Wuyts K., Hermy M., Verheyen K. (2007) On the importance
of incorporang forest edge deposion for evaluang exceedance of crical pollutant loads. Applied
Vegetaon Science 10: 293-298
De Smedt P., Boeraeve P., Arijs G., Segers S. (2020) De Landpissebedden van België (Isopoda: Oniscidea).
Spinicornis, Bonheiden, België. 148pp.
De Smedt P., Baeten L., Berg M.P., Gallet-Moron E., Brunet J., Cousins S.A.O., Decocq G., Diekmann M.,
Giard B., De Frenne P., Hermy M., Bonte D., Verheyen K. (2018) Desiccaon resistance determines dis-
tribuon of woodlice along forest edge-to-interior gradients. European Journal of Soil Biology 85: 1-3
Dhiedt E., De Keersmaeker L., Vandekerkhove K., Verheyen K. (2019) Eects of decomposing beech (Fa-
gus sylvaca) logs on the chemistry of acidied sand and loam soils in two forest reserves in Flanders
(northern Belgium). Forest Ecology and Management 445: 70-81
Schelout S., Mertens J., Verheyen K., Vesterdal L., Baeten L., Muys B., De Schrijver A. (2017) Tree spe-
cies identy shapes earthworm communies. Forests 8: 85
Topp W., Kappes H., Kulfan J., Zach P. (2006) Distribuon paern of woodlice (Isopoda) and millipedes
(Diplopoda) in four primeval forests of the Western Carpathians (Central Slovakia). Soil Biology and
Biochemistry 38: 43-50
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 39
.
_
.
_
.
_
Voordeopvolgingvandezebeidetaken(uitbouwnetwerkenbijhorendonderzoekspro-
gramma)werdeen‘begeleidingscommissiereferenenetwerkprocesnatuur’opgericht,
ondervoorzierschapvanhetINBO.Dezecommissiezaladviserenwatbetrenieuwe
voorstellenvooropnameinhetnetwerk,knelpuntenrondbeheerkeuzes,envooralook
ronddeverdereuitbouwenopvolgingvanhetonderzoeksprogramma.Indiezinishet
takenpakketvandebegeleidingscommissietebeschouwenalseencombinaevan de
vroegereadviescommissiesvoordebosreservaten,endewetenschappelijkestuurgroep
vanhetonderzoeksprogrammaspontanebosontwikkeling,maardanuitgebreidtotde
tweetypesvanprocesnatuur.Decommissiekomttweekeerperjaarsamen,heeeen
15-talleden en omvatvertegenwoordigers van ANB,INBO, de universiteiten,terrein-
beherendeNGO’senonaankelijkeexperten.Voorhetbosreservatenonderzoekishet
alleszinseengoedezaakomterugeenklankbordentoetsingskadertehebben.Weheb-
benerdanookopaangedrongendatdezevisienotaencommissieerkwamen.
Korte mededelingen en sprokkels
Het Agentschap voor Natuur en Bos ontwikkelde een visie rond de verdere uitbouw van ‘procesnatuur’ in Vlaanderen. Daarin spelen onbeheerde
bosreservaten een belangrijke rol (foto: bosreservaat ‘Pruikenmakers’ - foto: Peter Van de Kerckhove)
n Een visie en begeleidingscommissie voor ‘procesnatuur’
Vorigjaarkeurdede direceraad van hetAgentschap voor Natuuren Bos (ANB) een
visienotagoedronddeverdereuitbouwvaneen‘representaefenfunconeelnetwerk
vanvoldoendegrote,procesgestuurdereservaten’.Ditnetwerkomvatzoweldegebie-
denmetnatuurstreeeeld‘onbeheerdeclimaxvegetae’(devroegereintegralebosre-
servaten),alsgebiedenmetnatuurstreeeeld‘mozaïeklandschapmetextensievebe-
grazing’.Bijdezeverdereuitbouwwordtzowelgewerktnaar‘uitbreidingvanbestaande
kernen, als het invullen van hiaten in het netwerk in funce van een meer volledige
representaviteit’.UitditreferenenetwerkwensthetANBkenniste verwervenrond
eectenopbiodiversiteitenklimaatrobuustheid.DaarbijvraagtmenaanhetINBOom
eenonderzoeksprogrammaoptezeendathetbestaandemeetnetvooronbeheerde
bossenconnueertenvervolledigt(hetbosreservatenonderzoekdus)enverderaanvult
meteencomplementairopvolgingsprogrammavoorbegraasdemozaïeklandschappen.
Denotasteltookexplicietdatdevroegereintegralereservateninprincipehundoelstel-
lingbehoudenendusverderonbeheerdzullenblijven(tenzijinuitzonderlijkegevallen).
Eenpuntvandiscussiedathiermeeisuitgeklaard.
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 40
.
_
.
_
.
_
n Echte wildernis-iconen in onze bosreservaten
Ineerderebijdragenhaddenwehetaloverwildekaen,lynxenenoehoesdieinonze
reservateneenonderkomenhaddengezocht.Datdie soorten preciesdaarzijn waar-
genomenheevooreenstukmettoevaltemaken,maartochookniethelemaal:veel
vandezesoortenzijnsterkophunrustgesteld,enonbeheerdebossenbiedendaneen
uitgelezenplekje.Ookboommarterslijkeneenneustehebbenvoorbosreservatenen
doken ondertussen ook al op in de reservaten van Wijnendalebos en Vloethemveld.
Nietminderdan4of5broedparenvanoehoehebbenondertussenhunvastestekinde
bosreservatengevonden.Daarkomennuooknogdoortrekkendewolvenbij,enrecent
ookraven.DeeerstebroedpogingeninVlaanderenvondenplaatsinMeerdaalwouden
Voeren,telkensinofvlakbijeenbosreservaat,ensindsditjaarwordenerookregelmag
waargenomeninhetZoniënwoud.Endanhebbenwehetnognietgehadoverdevele
everzwijnendievanuithetoostenvanVlaanderenoprukken,enookinhetZoniënwoud
zijnopgedoken.Zelfsdassen werdenalwaargenomeninhetwestenvanVlaanderen,
niettoevalligookineenbosreservaat.Alleenopbruineberenishetnogevenwachten…
n Een nieuwe houtzwammen-kever in de duinbossen van De Haan
Injanuari2017inventariseerdeKevinGieleneenaantalhoutzwammeninhetdeelvan
hetbosreservaatinWenduinevandeduinbossenvanDeHaan.Daarbijontdektehij,
eenbeetjebijtoevaleigenlijk,eennieuwesoortvoorBelgië:Cisbilamellatus.Hijvond
dekevertjesindevruchtlichamenvanElzenweerschijnzwamopeendodeelsinhet
reservaat.Ondertussenvondhijdesoortookalopandereplaatsenindeduinbossen,
o.a.ookinhetanderereservaatsdeel(Klemskerke).Voorwiehiermeerwiloverweten
kanvolgendelinkaanklikken:www.researchgate.net/publicaon/332936155_Cis_bi-
lamellatus_Wood_1884_and_Xylographus_bostrichoides_Dufour_1843_two_new_
minute_tree-fungus_beetles_for_the_Belgian_fauna_Coleoptera_Ciidae
Indegroepvande‘fungicolekevers’wordennognuendaneensnieuwesoortenvoor
Belgiëontdekt.Dezegroepbestaatvooraluit kleine, heelmoeilijk te determineren
zwarteofbruinespeldenkopjes.Denieuwevondstisbijvoorbeeldmaar2mmgroot.
Als men echter wel de moeite doet om die in detail te bestuderen, gaat een heel
nieuwewereldvoorjeopen. De soortengemeenschap die leeindodehoutzwam-
menisimmersbijzonderrijk.Eenrecentestudie,waarookhetINBOaanmeewerkte,
inventariseerdevliegenenkeversinlevendeendodevruchtlichamenvangewoneton-
derzwammen,gevondenopbeuk.Uitdieanalysebleekdatergemiddeld25-30soor-
teninéénvruchtlichaamwerdengevonden,endatdezwammenuithetZoniënwoud
totdesoortenrijksteuitdehelestudiebehoorden.Eenextrapolaeopbasisvanalle
gevondensoortenschatdetotalesoortenrijkdomaanvliegenenkeversdieinEuropa
intonderzwammenvoorkomtopnietminderdan600soorten!
Cis bilamellatus, een nieuwe kever
voor België, door Kevin Gielen gevon-
den in de Duinbossen van de Haan
(foto: Camille Locatelli).
Boven: één van de broed-
gevallen van Oehoe was
gewoon op de grond, aan
de voet van een oude beuk
(foto: Peter Van de Kerck-
hove)
Links: Grimbeert op stap in
een West-Vlaams bosreser-
vaat (fotoval: Koen Maer-
tens)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 41
.
_
.
_
.
_
n Roestbruine kniptor (Elater ferrugineus) in het Meerdaalwoud
DeRoestbruinekniptoriseenkeverdieleeinhoutmolmininroendeholtenvanbo-
men.Daar is heteen rover, die jaagtop de larvenvan allerlei andereinsectendie in
hetvermolmdehoutleven.Dit‘microhabitat’,endesoortendieerinvoorkomen,zijn
zeldzaamenvaakmoeilijkteinventariseren.AlsdeRoestbruinekniptor,alstoppredator
vandezehabitat,ineenbosvoorkomtdanmogenweerookvanuitgaandatdehabitat
ende bijhorendesoortengemeenschapaanwezigzijn. Tegelijkkunnen we dezekever
gerichten gestandaardiseerdopsporendoorhetophangenvanvallenmetdaarineen
feromoondatdemannetjesaantrekt.Daardoorisheteengoedeindicatorsoortvoorhet
opvolgenvande habitatkwaliteit in bossen, en werdeen gestandaardiseerdmeetnet
uitgeroldoverVlaanderenom populaetrendsvandezekeveroptevolgen.Deinven-
tarisaesgebeurendoorvrijwilligersvanNatuurpunt.Devoorbijejarenwerdenaleen
aantalinventarisaes uitgevoerd,en dat leverdeo.a. nieuwe vondstenvandezezeld-
zamekeverin Bos t’Ename,Steenbergsebossen,HeverleebosenMeerdaalwoud(oa.
bosreservatenDeHeideenGroteOmheining).Erwarenechterookveel‘nulwaarnemin-
gen’waargeenkeverswerdengevangen.Datwijstertochopdatdezekevernietoveral
voorkomt,maarheelspeciekeeisensteltnaarhabitatkwaliteit.Bossenwaardekever
regelmagwordtgevangenwijzenopeenhoogaanbodenconnuïteitvanhabitatvoor
houtmolmbewonendesoorten,endusookeenhogerebiodiversiteit.
n Zeldzame truels in het Zoniënwoud
Momenteelloopteenthesisonderzoeknaarectomycorrhiza-paddenstoelenopbeukin
hetbosreservaatvanhetZoniënwoud.Daaroverineenvolgendnummerongetwijfeld
meer.Bijdatonderzoekwordtgebruikgemaaktvane-DNA-stalen.Bijhetverzamelenvan
destalenontdekteMargauxBoeraevevruchtlichamenvandeWelriekendesterspoor-
truel (Octaviania asterosperma). Voor het Zoniënwoudwas de soort wel al gekend,
maarhetblijeenopmerkelijkevondst,wantdezesoortwordtbeschouwdalsheelzeld-
zaam.Vruchtlichamenzijnbovendienonopvallendenondergronds,endusheelmoeilijk
waarte nemen. Ook in enkeleDNA-stalendook de soort op, maarook beperkt,wat
bevesgtdatheteecefeenzeldzamesoortisennietgewoonoverhethoofdgezien.
Nogenkelezeldzamesoortendieuitdesequencingkwamenzijn:Gazonrussula(Russula
anana),Kleinewatermelkzwam(Lactarius cremor),Donzigetruel(Tuber puberulum)
enHoorn-van-overvloed(Craterellus cornucopioides).Naarmatededeterminaemoge-
lijkhedenmetdezenieuwetechniekentoenemenmoetonzekennisvandepaddenstoe-
lengemeenschappenin onze bossen misschienwel op eenaantalaspecten bijgesteld
worden.Wordtzekervervolgd...
De Roestbruine kniptor, een goede indicator van bossen met goed aanbod en connuïteit aan holle bo-
men met vermolmd hout (foto: Arno Thomaes)
Ectomycorrhiza op de wortels van jonge beuken (foto: Peter Van de Kerckhove)
BOSRESERVATENNIEUWS 17 // 42
.
_
.
_
.
_
n Nog bijzondere zwammenvondsten
OnderzoeksmedewerkersPeterVande KerckhoveenMarcEsprit ontdektenin2018
en2019,langsdePuendreefvlakbijdeHarras(bosreservaatZoniënwoud)nogvol-
gende bijzondere paddenstoelsoorten: Ivoorinktwam (Coprinopsis spelaiophila) en
Gelobde pruikzwam (Hericium cirrhatum). Beide zijn aan dood hout gebonden. De
IvoorinktzwamwerdaandevoetvaneenNoorseesdoorngevonden.Dezesoortiszo-
welindemycologen-databankFUNBELalsopwaarnemingen.beslechtsvaneenpaar
locaesgekend,eenzeerzeldzameverschijningdus.Ietsminderzeldzaammaarzeker
ookvermeldenswaardig,wasdevondstvanGelobdepruikzwamopeenuitgebroken
beukenkruin.HetiseensoortdieopgenomenisopdelijstvanVeerkamp&Walleyn
alsindicatorsoortvoorwaardevollesoortenrijkeBeukenbossen.
De fraaie Ivoorinktzwam en de Gelobde
pruikzwam, twee zeldzame soorten van dood
hout, in het bosreservaat van het Zoniën-
woud (Foto’s: Peter Van de Kerckhove).
n Een bosvleermuis in Wijnendalebos
Debosvleermuisiseenzeldzameverschijning, die eerderal opdook in de bosreser-
vaten van Voeren, Meerdaalwoud, Zoniën en de Vlaamse Ardennen (zie vroegere
nieuwsbrieven).Ondertussenisdesoortop nog een aantalplekkenontdekt,onder
andere in het Couthoos (Poperinge). Het is een typische soort van oude bossen.
Vroegerwasdezesoortmetdebat-detectormoeilijkteonderscheidenvandeRosse
vleermuis,maarmetdenieuwetechnologieën(sonogrammen)kanmenzeerwelon-
miskenbaaruithalen.Wanneerdanoudeopnamesvanonderhetstofwordengehaald
enherbekekenkunnennoglateontdekkingenwordengedaan.ZohieldMarcVanDe
Sijpeeenopnameuit2007nogeensonderdeloepeneecef:eenbosvleermuisin
Wijnendalebos.Eenbeetjeoudnieuwsmisschien,maartochhetvermeldenwaard.