Hafızayı Oluşturma Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye'den Yazmak

Full text

Medya kuramları, letşm kuramları, ktle letşm kuramları, letşm çalışmala-
rı, medya çalışmaları, medya ve letşm çalışmaları başlıkları altında, medya ve
letşmn merkezde olduğu akademk blg brkmnn tarh yazımı, grş ve der-
leme düzeynde de olsa Türkye açısından 1960’ların sonuna kadar gtmektedr.
Türkye’de “Ktle Haberleşme/İletşm Kuramları” dersnn 1967 yılında lk defa
okutulmaya başlandığı blnmektedr (Tokgöz, 2015, s. 13). Bu tarhten k yıl son-
ra İnglzce lteratürden derlenerek tercüme edlen “Ktle Haberleşmes ve Sosyal
Pskoloj Açısından Görünümü”, “Haberleşme Sürec ve Etkler” le “Propaganda”
başlıklı üç bölümden ve 13 çevr makaleden oluşan derleme lk eser, Kitle Haber-
leşme Teorilerine Giriş smyle Ünsal Oskay tarafından hazırlanmıştır. Enver Daldal
tarafından hazırlanan ve Ege Ünverstes İletşm Fakültes tarafından 1978 tar-
hnde yayımlanan Haberleşme Kuramları ve Uygulamaları (Ders Kitabı), bu alanda
Türkçe telf edlen lk “ders ktabı”dır. Raşt Kaya ve Korkmaz Alemdar ortak mza-
sı le 7 makaleden oluşan derleme br eser, 1983 yılında Kitle İletişiminde Temel Yak-
laşımlar smyle alandak knc derleme ktaptır. Çevr-derleme br başka ktap da
UNESCO’nun mal desteğ le Türk Sosyal Blmler Derneğ tarafından hazırlanıp
basılmıştır. Oya Tokgöz’ün yayına hazırladığı İletişim ve Toplum Sorunları Kuram ve
Uygulama sml 1983 tarhl ktapta, Internatonal Socal Scnce Journal’da yayım-
lanan on makalenn çevrs yer almaktadır.
© İlmi Etüdler Derneği
DOI: 10.12658/R0022
insan & toplum, 2019.
insanvetoplum.org
Doç. Dr., Marmara Üniversitesi. hediyetullah@gmail.com
Hediyetullah Aydeniz
Hafızayı Oluşturma
Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
https://orcid.org/0000-0003-4481-632X
the journal of humanity and societ y
insan toplum Değerlendirme Makalesi

insan & toplum
2
Ders ktabı amacının ötesnde alanın medya ve letşm çalışmalarının kuram-
sal blg brkmn Türkye’den “tutucu-değşmc” dkotomsyle ele alan ve ken-
dsnden sonra Türkye’dek alanyazın üzernde belrleyc br etkye sahp olduğu
söyleneblecek lk eser, İrfan Erdoğan ve Korkmaz Alemdar tarafından kaleme alı-
nan “Ktle İletşm Kuramları Tutucu ve Değşmc Yaklaşımlar” alt başlığıyla İle-
tişim ve Toplum ktabıdır.1 Bu ktabın yazılma tarh (1989 yılında yazımı tamam-
lanmış olmasına rağmen kâğıt sorunundan dolayı br yıl geckme le 1990 yılında
basılmıştır.) dkkate alındığında otuz yıl aradan sonra bu alanda öneml br ktap
yayımlanmıştır. İstanbul Blg Ünverstes İletşm Fakültes öğretm üyes Burak
Özçetn’n yazdığı bu yen eser, Türkye’dek alanyazın geleneğ üzernde düşünme
mkânı vermes açısından önemldr. Bu önemnn yanında Türkye’dek alanyazın
çersnde yer ednen ve tartışılmayı hak eden, brncl kaynakları kullanarak yazı-
lan ve özgün br kurguya sahp olan bu eser, medya ve letşm çalışmalarının blg
brkmnn ele alınmasını ve alanyazın tarhnn yazımı üzernde de düşünmeye
davet edc ntelktedr.
Kavramlar, okullar ve modeller alt başlığıyla Burak Özçetn tarafından yazı-
lan Kitle İletişim Kuramları ktabı, üç kısım ve on bölümden oluşmaktadır. Yazar,
ktabın k temel amacının olduğunu fade etmektedr. Ktabın amaçları yazar ta-
rafından “letşm kuramlarının ezberlenecek malumatlar bölümünden baret ol-
madığını, sosyal ve beşerî blmler çersnde son derece dernlkl, ncelkl ve zor
br çalışma alanı olduğunu göstereblmek” ve “okuyucuyu lk el kaynaklara yön-
lendrmek ve teşvk etmek” (s. 16) olarak belrtlmektedr. “Kuramlar üzerne son
sözü söyledğn dda eden ve konuyu kapatan br metnden zyade açılan, davet
eden, heyecanlandıran, daha fazla deşme steğ uyandıran br metn” olması, ya-
zarın temel steğ olduğu anlaşılıyor. Ancak bu steğn ötesnde lsans-yüksek l-
sans-doktora eğtmn İnglzce yapan ama hocalığını Türkçe cra etmes gereken
br öğretm üyesnn karşılaştığı br htyacın ktabın yazılmasında etkl olduğu-
nu yne yazardan öğrenyoruz. Bu htyacın fade edlmesnn yanında ktabın br
parçası olduğu Türkye’dek alanyazına lşkn yazarın yaptığı değerlendrme de
önemldr:
1 Bu kitabın ikincisi baskısı 1998’de Başlangıcından Günümüze İletişim Kuram ve Araştırmaları başlığı ile
olmuştur. Kitabın üçüncü baskısı ise 2002 yılında Öteki Kuram: Kitle İletişimine Yaklaşımların Tarihsel ve
Eleştirel Bir Değerlendirmesi başlığı ile genişletilerek ve ikinci defa kitabın ismi değiştirilerek yayımlan-
mıştır. Türkiye’deki akademik çevrelerde ve bu alanda araştırma yapan genç akademisyen adayları ve
öğrencileri arasında daha çok Öteki Kuram ismiyle bilinmektedir.

Hediyetullah Aydeniz , Hafızayı Oluşturma: Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
3
Türkye’de eğtm dl Türkçe olan ve öğrenclernn çoğunun yabancı dle vakıf olmadığı
br ünverstede letşm kuramları ders vermenn en büyük sıkıntılarından br öğren-
clerle paylaşacak kaynakları bulmanın zorluğu olmuştur. (…) nce kurucu fgürünün
temel eserlernn Türkçeye kazandırılamadığı, daha da kötüsü letşm çalışmaları alanı-
nın bu kurucu smlernn temel eserlernn orjnallernn de çok da önemsenmedğn
görmek mümkün. İletşm kuramları üzerne yazılan pek çok ktapta bu smlern let-
şm blmlerne katkıları sürekl olarak tekrarlanan kalıp formüllere ndrgenmş, adı ge-
çen smlern entelektüel yaşamlarındak dönüşümler yada başucu eserlernn letşm
blmler açısından taşıdığı önemn üzernde yeternce durulmamıştır. Türkiye’de bilim
dünyasında, özellikle de üniversitede hâkim olan konformst eğilimler ve alışkanlıklar ileti-
şim çalışmalarını ve iletişim kuramları ile ilgili meseleleri ansiklopedik malumata, yüzeysel
modellere ve hap-ezber bilgilere mahkûm etmeye meyillidir*2 (s. 15).
Orta Doğu Teknk Ünverstes’nde Uluslararası İlşkler lsans, Syaset Blm
ve Kamu Yönetm alanında yüksek lsans ve doktora derecelern alan Özçetn, İle-
tşm Fakültes’nde letşm kuramları dersn vermeye başlaması le hssettğ ve
yaşadığı br htyacı karşılamak üzere br ders ktabı yazmıştır. Bu ders ktabının
amacını yukarıda alıntılayarak fade ettğmz şeklde eğtm dl Türkçe olan le-
tşm fakültes öğrenclerne brncl kaynaklardan yararlanarak medya ve letşm
çalışmaları alanının “kavram, okul ve model”lern, tarhsel-toplumsal bağlamını ve
kurucu fgürlern entelektüel yaşamlarındak dönüşümü de hmal etmeden verme-
y vadeden br eser ortaya konulmuştur.
Ktabın kısımlarını oluşturan üç temel başlık aynı zamanda ktabın kurgusunu
da vermektedr: “Kuram, Anaakım İletşm Kuramları ve Ktle İletşm Modeller”,
“Eleştrel İletşm Kuramları” ve “İletşm, Teknoloj ve Toplumsal Dönüşüm”. Top-
lamda üç kısım ve on bölümden oluşan ktabın kuramları tasnfnn “anaakım ve
eleştrel” şeklnde k ana kategorde olduğu, hem yazar hem de ktaba önsöz yazan
Mutlu Bnark tarafından dle getrlmektedr. İletşm kuramlarını bu k temel ka-
tegor le ele almanın ktabın kurgusuna tam olarak yansımayan tarafı se “İletşm,
Teknoloj ve Toplumsal Dönüşüm” başlığını taşıyan ktabın üçüncü kısmıdır. Alan
brkmn eleştrel ve anaakım dkotomsne sıkıştırmadan ele alma çabası olarak
da okunablecek bu terchle son kısımda teknoloj ve toplumsal dönüşüm bağla-
mında letşm ele alan yaklaşımlara ve smlere yer verlmştr.
Kuram, paradgma, blm, blmsel yöntem ve sosyal blm kavramlarının yer
aldığı ktabın grş olarak ele alınablecek brnc bölüm le brlkte ktabın brnc
kısmı, altı bölümden oluşmaktadır: Ktle, Ktle İletşm ve Ktle İletşm Kuramları,
* Bu paragraftaki alıntılarda yer alan italik kısım, vurgu amacıyla tarafımızdan yapılmıştır (H.A.).

insan & toplum
4
Erken Dönem Amerkan İletşm Araştırmaları (I: Chcago Okulu, II: Güçlü Etkler
Paradgması), İknc Dünya Savaşı Sonrası İletşm Çalışmalarında Etk Sorunu: Sı-
nırlı Etklerden Güçlü Etklere ve Ktle İletşm Modeller. Altı bölümden oluşan ve
“anaakım” kavramını merkeze alarak kurgulanan ktabın brnc kısmı, medya ve
letşm çalışmalarının doğuşu, gelşm ve müstakl br akademk çalışma zemnne
kavuşması anlamında kurumsallaşma sürecn anlatma özellğn taşıdığını söyle-
mek yanlış olmayacaktır. Şemsye kavram olarak kullanılan “anaakım”, Brnc Kısım
başlığını taşımakla beraber alt başlıklar dkkate alındığında kullanılan asıl smlen-
drmenn Amerkan letşm araştırmaları olduğu görülmektedr. Dolayısıyla coğraf
konumlama le kuramsal yaklaşımların özdeş tutulduğu br kurgudan söz edleblr.
“Eleştrel İletşm Kuramları” başlığını taşıyan ktabın knc kısmı se Frank-
furt Okulu, Eleştrel Teor ve Kültür Endüstrs, İnglz Kültürel Çalışmaları, İletş-
mn Ekonom Poltğ şeklnde üç bölümden oluşmaktadır. Frankfurt Okulu, İnglz
Kültürel Çalışmalar le İletşmn Ekonom Poltğ başlıkları altında daha çok Av-
rupa’dak alanyazının ele alındığını söylemek mümkün. Herbert Schller, Edward
S. Herman ve Noam Chomsky gb Amerkalı akademsyenlern dışında ağırlığının
Avrupalı düşünürler ve okulların çalışmalarının ele alındığı bu kısım, eleştrel yak-
laşımları çermektedr.
Br bölümden oluşan ktabın son kısmı “Zaman, Mekân ve İletşm: Teknolojk
Paradgmalar” başlığını taşımakta ve bu başlık altında da “İletşm, Teknoloj ve
Toplumsal Dönüşüm” smn taşımaktadır. “İletşm konusunu genel olarak tekno-
loj ve özelde de letşm teknolojler le brlkte düşünmeye gayret eden kuramcı-
ları” (s. 233), “letşm araçlarının teknk aygıtının toplumsal lşklern bçmlen-
mesnde rastlantısal değl, kurucu br rol oynadığı” (s. 234) ortak noktasında bulu-
şan smlern brlkte ele alındığı belrtlmektedr. Bu çerçevede de ktapta zaman
(dün-bugün-yarın), mekân (toplumsal, kültürel, ekonomk, syasal), letşm (re-
sm, söz, yazı, matbaa vd.) üçlüsünün brbryle lşksn ve etkleşmn, etklern
ve hafızayı konu ednen smler ele alınmaktadır.
Br ders ktabı olarak düşünüldüğünden kavramların ve bazı öneml blgler le
okuma parçaları ve kuramcıların byograflernn sayfa kenarlarında kutucuklar
çnde verlmes, ktabın anlatım dlnn akıcılığının yanında metn daha okunur
kılmaktadır. Ktabın üç kısmı le on bölümünün de grşnde açıklayıcı kısa br me-
tn ve temel sorular le bazı alt başlıklara yer verlmes, ktabın pedagojk ve okur
dostu yanını yansıtmaktadır. Ktabın sonunda sm ve eserlern takbn ve erşm-
n kolaylaştıran br dznn yer alması da öneml ve değerldr. Kavramları, okulları
ve modeller, ktle letşm kuramları başlığı altında ele alan esern dayandığı tüm

Hediyetullah Aydeniz , Hafızayı Oluşturma: Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
5
kaynaklar İnglzce ve Türkçe yazılmış ve yayımlanmış çalışmalardan oluşmaktadır.
Dolayısıyla Almanca, Fransızca gb İnglzce dışında yazılan eserlern de İnglzce
tercümelernden yararlanıldığını belrtmekte fayda var.
Ktabın yazımında ve kurgusunda dkkate değer br başka özellk se bazı bö-
lümlern sonunda eleştrlere ve genel değerlendrmelere ayrı br alt başlık altında
yer verlmesdr. Erken Dönem Amerkan İletşm Araştırmaları kapsamında Ch-
cago Okulu’nun ele alındığı üçüncü bölümün sonunda “Eleştrel ve Genel Değer-
lendrme” başlığı yer alırken Erken Dönem Amerkan İletşm Araştırmaları kap-
samında Güçlü Etkler Paradgması’nın ele alındığı dördüncü bölümün ve “Zaman,
Mekân ve İletşm” başlığı altında teknolojk paradgmaların ele alındığı onuncu
bölümün sonlarında da “Genel Değerlendrme” başlığı altında bölümün kısa br de-
ğerlendrmes yapılmaktadır.
Son k yüzyıllık tarhsel süreçte Batı’da üretlen blg brkmnn medya ve le-
tşm çalışmaları kapsamında değerlendrlen ve kabul görülen kısmını (kurum-ku-
ramlar-kuramcıları) tarhsel-toplumsal bağlamı da dkkate alarak lsans ve lsan-
süstü düzeyde stfade edleblecek ntelkte br ders ktabı hüvyetnde yazılan br
eser söz konusudur. Yazarın ortaya koyduğu amaç, kapsam ve alanyazın tasnf çer-
çevesnn dışına çıkmamaya gayret ederek Türkye’den br bakışla alanyazını Türkçe
yazma çabasından hareketle eser değerlendrmek yernde olacaktır.
Çevr-derleme de olsa ktle letşm kuramları le lgl lk eser Türkçeye ka-
zandıran Ünsal Oskay’ın Kitle Haberleşme Teorilerine Giriş (1969) ktabına yazdığı
önsözde Nermn Abadan - Unat, çetn br görev olarak ntelendrdğ ve genç syasal
blmclermzden Ünsal Oskay’ın yerne getrmeye çalıştığı görev; “Türk sosyal ve
syasî blmler lteratürü, bugüne dek, büyük ölçüde sosyal pskoloj, sosyal antro-
poloj ve sosyolojden yararlanan bu teorler ve onlara bağlı olarak gelştrlen yo-
rum, varsayım, ve amprk deneyler gösteren br ‘kaynak ktap/reference book’tan
yoksun” (s. v) olmak şeklnde fade etmşt. Türkye’de ktle letşm kuramlarını
okumaya temel teşkl edecek derleme-çevr br eser hazırlandığında Nermn Aba-
dan-Unat’ın 1969 yılında belrttğ hususlarla sürekllk arz eden benzer vurguyu
Burak Özçetn’n ktabına önsöz yazan Mutlu Bnark’ın alanyazında öneml br ek-
sklğ gderlmesyle lgl fade ettklernde bulablrz:
Türkçe letşm çalışmaları alanyazınındak en öneml eksklklerden brnn brncl
kaynaklardan beslenen, kavramlar arasındak lşkler, sosyal teor le letşm kuram-
ları arasındak bağı kuran br letşm kuramları ktabının yokluğu olduğunu düşünüyo-
rum (Bnark, 2018, s. 11).

insan & toplum
6
Ktle letşm kuramları alanındak lk ve son esern ortak paydalarından br
olan yazarın hoca ve meslektaşının yazdığı önsözde ortaya koyduğu htyaç ve bek-
lentnn sürekllğnn en az ktap kadar değerl olduğunu belrtme htyacı duyu-
yorum. Nermn Abadan - Unat’ın tam yarım asır önce (1969) dle getrdğ hızlı
br sosyal değşme sürec çnde bulunan Türkye’de haberleşme teorler alanında
özgün çalışmalar yapma htyacı ve Oskay’ın bunu yakında gerçekleştreceğ ümd
ve temennsnn (Abadan-Unat, 1985, s. x) 2019 yılı Türkye’snde hâlâ yerne ge-
trlmes gereken br beklent ve htyaç olduğunu, Özçetn’n ktabına önsöz yazan
Mutlu Bnark’ın şu fadelernde de görmekteyz:
…bu çalışma letşm blmler alanında Türkçe alanyazınında var olan br eksklğ gde-
recek br değere sahp. Bu çalışmanın Türkye’de letşm çalışmaları alanının tarhnn
yazılacağı, düşünce tarhn temel alarak Türkye’dek özgül araştırmalarının kavram
ve kuramlardan nasıl yararlandığını, dünyayı kavramaya ve sorgulamaya lşkn bakış
açılarının ön kabullernn tartışılacağı, yen, blnmeyen ve yahut tanınmayan epste-
molojk çevrelern varlığını ortaya konableceğ yen br çalışmaya da zemn olması tem-
mensyle… (Bnark, 2018, s. 14).
Yazarının da belrttğ ama daha net ve çerçeves belrlenmş hâlyle ktaba
değerl katkısı olduğunu bldğmz Bnark’ın fade ettğ üzere “bell ontolojk,
epstemolojk ve metodolojk varsayımlarla temellenen nanç sstem olarak” pa-
radgmadan hareketle medya ve letşm çalışmalarının blg brkmnn k temel
paradgma (anaakım ve eleştrel) kategorsnde ele alınması hedeenmştr. Bu çer-
çevede ktabın “letşm blmlerndek paradgmatk farklılığa, anaakım ve eleştrel
kuram olmak üzere her k paradgmanın ontolojk, epstemolojk ve metodolojk
olarak nsan-toplum ve ktle letşm araçları arasındak lşklenmelere yönelk kav-
ramsal-kuramsal tartışmalarına lşkn sarh br anlatım ve kurguya sahp” (Bnark,
2018, s. 12) olduğunu kabul ederek br değerlendrme yapılablr. İletşm blmle-
rnde anaakım ve eleştrel paradgma şeklnde var olan k paradgmanın çnde ko-
numlanan kavram ve kuramlarla verlen yanıtların zleğn ve bu ayrımın da özünde
deoloj ve erk sorunsalı le lgl br ayrım olduğunun altını da net br şeklde çz-
mektedr. İletşm blmlernde anaakım ve eleştrel paradgmanın ürettğ blgnn
toplumsal ve syasal olanla kurduğu lşknn ontolojk olarak farklılığının kuram-
sal ve metodolojk boyutlarını da ktapta görünür kılınmaya çalışıldığını anlıyoruz.
Bu açıdan ktapta, Türkye’dek alanyazında belrleyc br etkye sahp olduğunu
söyleyebleceğmz İrfan Erdoğan ve Korkmaz Alemdar’ın 1990 tarhnde yayımla-
nan İletişim ve Toplum ktabında ortaya konulan dkotomnn (smlendrme farklı
olsa da “tutucu ve değşmc”), anaakım ve eleştrel kuramlar şeklnde devam et-
trldğn söylemek mümkün. Özellkle de T. Kuhn’dan hareketle ortaya konulan

Hediyetullah Aydeniz , Hafızayı Oluşturma: Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
7
ontolojk-epstemolojk-metodolojk kabuller bütünü olarak k temel paradgma
çerçevesnde medya ve letşm çalışmalarını tasnfe dayalı br ktap kurgusunun
olduğunu dkkate aldığımızda bu sürekllğn varlığı daha rahat söyleneblr. Bu-
rada sorulablecek ve sorgulanablecek nokta, Chcago Okulu’ndan başlatıldığında
130 yıla yaklaşan br zaman dlmne tekabül eden br medya ve letşm çalışmala-
rı müktesebatının sadece k temel paradgma kapsamında rahatlıkla tasnf edlp
edlemeyeceğdr. Chcago Okulu le poztvst-amprk sosyal blm ve dolayısıyla
letşm çalışmaları geleneğnn, br çatı altında yan “anaakım” olarak tasnf etme
güçlüğü, bu açıdan düşünülmeye değerdr.
Özellkle epstemolojk ve metodolojk boyutuyla poztvst geleneğn dışına
kapı aralayan hatta o geleneğn dışına çıkan br okulun, ontolojk-epstemolojk-me-
todolojk boyutuyla sosyal blmlern kurucu paradgması olan poztvst geleneğn
parçası olan kuram ve kuramcılarla br arada bulunmanın gerekçelendrlmesnde
yaşanablecek br zorluğun olduğu açıktır. Medya ve letşm çalışmaları brkm-
nn tasnfnn ve yazımının paradgma temell değl de başka br krter esas alına-
rak (ülke, kıta, ünverste, okul vs.) yapılacağı belrtlmş olsaydı bu tür br soru ve
sorgulanmanın gerekçelendrlmes de aynı oranda zor olurdu. Kuhn’dan hareketle
ktabın brnc bölümünde br alt başlık olarak da ele alınan ve Kuhn’a referansla
tanımlanan paradgmadan hareket edldğnde sosyal blmlerdek paradgmaların
poztvst, eleştrel ve yorumsamacı şeklnde üçlü tasnf çerçevesnde medya ve le-
tşm çalışmalarındak kuramsal brkm ele alınablrd. Ontolojk, epstemolojk
ve metodolojk kabullern oluşturduğu paradgma çerçevesnde ktabın kurgusuna
bakıldığında Frankfurt Okulu, eleştrel teor ve kültür endüstrs le aynı ontolojk,
epstemolojk ve metodolojk zemne sahp onuncu bölümde yer verlen bazı çalış-
maların da br şeklde brbryle lşklendrlerek anlatılması metnn ç tutarlılığını
ve bütünsellğn güçlendrrd.
Özçetn’n ktabına lşkn br başka değerlendrme se ktabın bze vadettğ
tarhsel-toplumsal bağlam, tartışmalardak farklı yaklaşımlar, kavramlar ve kuram-
cıların brbryle lşks çerçevesnde yapılablr. Ktle kavramının ortaya çıkışı ve
ktle kültürü le lgl tartışmaların tarhsel-toplumsal bağlamı özellkle de ktapta
ele alınan lk sm olan Le Bon dkkate alındığında kıta Avrupası ve özellkle de
Fransa’dak syasal, toplumsal ve kültürel boyutlarının braz daha belrgn kılınma-
sına htyaç olduğu değerlendrlmektedr. Baran ve Davs’n yorumlarının aktarıl-
masından öte Türkye’den ve Türkçe yazılan br ders ktabında buradan o dönemsel
okumanın yapılması da y olurdu (s. 42).

insan & toplum
8
Ktle, ktle letşm ve ktle kültürü le lgl blglern yer aldığı kısımda, Türkçe
ve Türkye’dek yansımaların kısa blglerle metnde yer aldığı görülmektedr. Ala-
nın temel kavramlarının denk geldğ tartışmalar bakımından Türkye’den örnek-
ler veya hatırlatmalar yapıldığı dkkate alındığında bu alana lşkn erken dönem
tartışmaların ve blg brkmnn Türkye’ye taşınmasının atlandığı söyleneblr.
Bu çerçevede Le Bon’un ktleler pskoloj ktabının Ruh’ul Cemaat adıyla 1908, İlmî
Ruhi İctimaî adıyla 1925’te de Türkçeye kazandırıldığının blgsnn verlmes, za-
ten bell oranda yapılmaya çalışılan kavramların Türkye ve Türkçedek zler nok-
tasında metn güçlendrmş olurdu. Sosyal pskolojnn lk dönem tartışmalarının
İknc Meşrutyet ve erken Cumhuryet dönemnde neredeyse eş zamanlı olarak
Türkye’de ve Türkçede karşılık bulduğu blgsnn verlmes, alanyazındak temel
bazı kavramların ve farklı yaklaşımların tarhsel-toplumsal bağlamını yakalamada
Türkçe lteratürü takp edenler açısından br htyacı karşılamış olurdu.
Batı’dak tartışmaların tarhî seyr açısından da brbryle lşkl hatta brbry-
le çekşen ve bu çekşmenn sonunda ortaya çıkan bazı eserlern ve müellernn
durumunun belrtlmes, sürecn braz daha kapsayıcı şeklde anlaşılmasına katkı
sağlardı (s. 43). Örneğn; erken dönem ktle toplumu tartışmalarında Freud’un
1921’de Le Bon’a cevaben yazdığı Kitle Ruhu ktabı, aynı tartışmanın çeyrek asır
sonrak durumu ve k kuramcının farklılaşan yaklaşımlarını görme mkânını ve-
rr ntelktedr. Hatta bu tartışmanın tamamlayıcısı olarak Le Bon (1896), Freud
(1921), Gasset (1929) üçlüsünün ktle le lgl yaklaşımları ve bunların da Frank-
furt Okulu’nun hemen hemen aynı dönemdek ktle kavramı etrafındak tartışma-
larıyla da lşklendrlp verlmes, dönemsel bağlamı ve kavram etrafındak çok-
lu boyutu görme mkânı vereblrd. Bu tartışmalar kapsamında br tür ktaplarla
brbrlerne cevap veren ve polemk olarak da görüleblecek k smn k ktabı da
hatırlanmaya değer: Walter Lppmann’ın Phantom Publc ktabı ve Chcago Okulu
le brlkte anılan John Dewey’n Publc and Its Problems ktabı, hem dönemsel
yaklaşımları (1920’l yıllar) yakalamak hem de medya ve letşm çalışmaları kapsa-
mında publc ve mass kavramları etrafında yürütülen tartışmalar açısından dkkate
değer öneml eserlerdr.
Tarhsel-toplumsal bağlam çerçevesnde Le Bon, Freud, Lppmann, Dewey ve
Gasset’n de üzernde durdukları ktle (mass) ve kamusallık (public) kavramları et-
rafındak tartışmaların brlkte ele alınması güzel olurdu. Dewey ve dğer Chcago
Okulu üyelernn de bu tartışmaların br parçası olarak Amerkan demokrassn
kurtarmaya çalışmaları bağlamında bu tartışmanın br parçası oldukları blgsne
yer verlmes bağlamın daha kolay anlaşılmasına katkı yapablrd. Tam da bu bağ-
lamda Park’ın kamuoyu-gazete lşksnn anlatıldığı kısımda Le Bon, Freud, Lpp-

Hediyetullah Aydeniz , Hafızayı Oluşturma: Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
9
mann, Dewey ve Gasset’n gündemnde olan temel meselenn modern toplum ya-
pılanmasında syasal sstem ve kabul edlen meşruyet mekanzmasının şleyşnde
ortaya çıkan sorunlar olduğu hatırlatılablrd (s. 69). Metnn akışı ve ele alınan ko-
nular açısından kronolojk olarak daha uygun br yerde verleblecek olan gazetenn
modern toplumdak konumu ve şlevne lşkn parlamento tartışmalarının haber-
leştrlmes, letşmn 19. yüzyıl ABD’snde aktf br topluluk oluşturma ve ayakta
tutma sürec (s. 69) olarak ele alınan tartışma, Dewey, ABD, demokras, medya,
eğtm (s. 70) gb lgl konu ve anlatımların da bu çerçevede lşklendrlerek zk-
redlmes metn güçlendrmş olurdu. “Walter Lppmann ve Kamuoyu” alt başlığı
altında Dewey ve Lppmann’ın görüşler kamuoyu bağlamında hatırlatılırken bu
eserlern ve sürecn ktle letşm kuramları bağlamında ktle, kamu, kamusallık ve
kamuoyu kavramları etrafındak tartışmaların sürekllğnn kurulmasına katkı ya-
pacak br bağlantı metnde yer alablrd (s. 92).
Kitle İletişim Kuramları ktabı okunduğunda bazı kavramların Türkçe karşılık-
larında yerleşk hâle gelmş kullanımlarının terch mümkün olablrd. Örneğn;
yazarın Tönnes’n cemaat ve cemyet kavramlarının ele alındığı bölümde cemaat
ve toplum şeklnde Türkçe karşılık vermey terch ettğ Gemensschaft ve Gesellsc-
haft kavramlarının Türkçe sosyal blm lteratüründe yerleşk hâle gelen cemaat ve
cemyet şeklnde kullanımı daha uygun olurdu. Metnn ç tutarlığını koruyacak şe-
klde topluluk ve toplum şeklndek kullanım da terch edleblrd. Baran ve Davs’e
referansla Tönnes’n cemaat ve cemyet le lgl görüşlern aktarmaya çalışırken
metnn orjnal dl olan Almancadan İnglzceye yapılan çevrlerden (gemenschaft,
or folk communty, and gesellschaft, or modern ndustral socety) yararlanılarak
oradan Türkçeye aktarımın yapılmasının bazı anlam belrszlklerne yol açablecek
kavram kullanımlarının terchler farklı olablrd: Halk cemaatler, geleneksel halk
cemaatler (s. 45) gb. Bu kapsamda değerlendrleblecek br başka nokta da “yığın-
ların kente çıkagelmes” (s. 40), “ktleler ve kalabalıklar” (s. 6) şeklndek kullanımlar
dkkate alındığında özellkle ktle, yığın ve kalabalıkların eş anlamlı mı yoksa farklı
anlamlara mı sahp olduklarının braz daha netleştrlerek kullanılması olablr.
Brncl kaynaklardan yararlanılmış olması ktabın ntelğn, önemn ve de-
ğern arttırırken Türkçeye kazandırılmış ktapların blgsnn dpnot veya metn
çnde verlmes ktabı ayrıca zengnleştrmş olurdu. Gülbenkyan Komsyonu Ra-
poru’nun Sosyal Bilimleri Açın başlığı le yayımlanan ktabının Mets Yayınları’n-
dan çıkan tercümesnde ek açıklama olarak verlen dografk ve nomotetk kelme-
lernn anlamları da ktabın genel kurgusuna uygun olarak kare çnde veya dpnot
olarak verlmes güzel olurdu . Benzer br durum Chcago Okulu ’nu anlamaya
katkı

insan & toplum
10
yapablecek br eser olan Andrew Abbott’un Bölüm ve Disiplin: 100. Yılında Şikago
Okulu ktabı çn de geçerldr.
Çevr veya edtöryal hata olarak görüleblecek br detay da nomotetk yerne
nornotetk (s. 35) şeklndek kullanımı, kavrama aşna olmayan ve Gülbenkyan
Komsyonu’nun hazırlattığı Sosyal Bilimleri Açın ktabının orjnal eserne vâkıf ol-
mayan Türk okur açısından kavramsal hata yapmaya yol açablecek br tashh hata-
sı olarak not etmek gerekr. Çevr ve tashh kategorsnde değerlendrleblecek br
başka kullanım örneğ olarak commtte on publc nformaton smnn “kamuoyu
blglendrme” komtes olarak başlıkta yer verlmesne rağmen metn çnde “ka-
muyu blglendrme” komtes şeklnde verlmesdr (s. 90).
Türkye’de Türkçe yazılan br ktle letşm kuramı ktabı olarak, ktapta mo-
dernleşme ve letşm çalışmaları arasındak lşk, başta Danel Lerner başta olmak
üzere W. Schramm ve başka smlern de çalışmaları çerçevesnde Türkye’de alan-
dak lk tartışmaların 1960 sonrasında planlı kalkınma sürecnn başlatılmasına
paralel olarak yapıldığının braz daha üzernde durulablrd. Batı dışı toplumların
toplumsal ve kültürel gelşmşlğn medya ve letşm sektörü ve alan blgs üzern-
den hızlandırılmış br modernleşme projes le yapılableceğne lşkn tartışmalar
ve Türkye’den buna yöneltlen trazların (Oskay, 1971, 1972; Tokgöz, 1972) me-
tnde yer alması, tarh yazımı açısından da öneml br katkı olurdu.
Alanyazının brkmn görmeye mkân veren ve bu tarhn yenden yazımı ko-
nusunda da davet ve teşvk edc ntelkte olan Burak Özçetn’n çalışmasından ha-
reketle son söz olarak br k hususu belrtmek styorum. Yetmş yıllık br akademk
brkm (1950), üç yüz yıla yaklaşan br matbaa (1727) ve k yüz yıllık br medya
(1828) pratğ-deneymn dkkate alarak Türkye’nn medya ve letşm çalışmaları
(kavram, kuram, yaklaşım vs.) tarhnn yazımının bugün ve gelecektek ntelkl
ve özgün çalışmalar açısından geckmekszn yerne getrlmes gereken temel br
htyaç olduğu açıktır. Bununla brlkte Batı’nın sosyal ve beşerî blmler brkm-
nn br parçası olan medya ve letşm çalışmalarının brncl kaynaklardan yarar-
lanarak yenden okunması ve Türkye’den hareketle çoklu okumalarla yen tarh
yazımlarının öncelkl ve gerekl br htyaç olduğunu söylemek de abartı olmaya-
caktır. Almanca ve İtalyanca konuşan dünyanın blg brkmnn br kısmı Türkçeye
kazandırılmış olsa da yetmş yıllık Türkye’dek medya ve letşm çalışmaları blg
brkmnn daha çok İnglzce ve Fransızca alanyazının Türkçeye aktarılmasından
oluşmakta olduğunu söyleyeblrz. Özçetn’n çalışmasında belrttğ gb bu b-
rkmn de brncl kaynaklardan yararlanarak oluşturulduğunu söylemek güçtür.
Batılı blg brkmnn Türkye’ye aktarılmasının (alımlanma) ele alınmasına lave

Hediyetullah Aydeniz , Hafızayı Oluşturma: Kitle İletişim Kuramlarını Türkiye’den Yazmak
11
olarak yen arayışlarda değerlendrmek üzere bu blg brkmnn kapsamlı çalışma-
lara konu edlmes, Türkye’dek yen arayış ve yapılanmalar açısından önemldr,
önemsenmeldr.
Blm dl (İnglzce, Fransızca, Almanca vd.), ülke (Brleşk Krallık, ABD, Ka-
nada, Fransa vd.), kıta (Avrupa, Amerka, Asya, Afrka vd.), okul-ekol (Chcago,
Frankfurt vd.) gb krterler çerçevesnde medya ve letşm çalışmaları brkmnn
tarhnn Türkçe yazımı, günümüzde ve gelecektek özgün ve ntelkl çalışmalar
açısından kendsn hssettren öneml br htyaçtır. Bunu yaparken de kl kar-
şıtlıkların yer aldığı tasnern ötesnde çoklu krterlerden çoklu okumaları yapan
mukayesel çalışmalara yönelmek ön açıcı olablecektr.
Batı dışı toplumların ve Türkye’nn modernleşme önces tarhsel brkmn de
hesaba katarak medya ve letşm çalışmaları alanına denk gelen brkmn gündeme
alınması ve çalışmalara konu ednmes gereğn de unutmamak gerekr. Bu tür çalışma-
lar sadece tarhsel olanı gün yüzüne çıkarmak çn değl yen arayışlar bağlamında ge-
leceğn medya ve letşm çalışmalarının ntelğ ve özgünlüğü açısından da değerldr.
Kaynakça | References
Abbott, A. (2013). Bölüm ve disiplin, 100. yılında Şkago Okulu. S. G. Ihlamur-Öner (Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
Abadan-Unat, N. (1985). Önsüz. Ü. Oskay (Drl.). Kitle haberleşme teorilerine giriş çnde (ss. v-x). Ankara: Ankara
Ünverstes Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları.
Bnark, M. (2018). Önsöz. B. Özçetn (Drl.). Kitle iletişim kuramları çnde (ss. 11-14). İstanbul: İletşm Yayınları.
Daldal, E. (1978). Haberleşme kuramları ve uygulamaları (ders kitabı). İzmr: Ege Ünverstes İşletme Fakültes Ya-
yınları.
Erdoğan, İ. ve Alemdar, K. (1990). İletişim ve toplum-kitle iletişim kuramları tutucu ve değişimci yaklaşımlar. Ankara:
Blg Yayınev.
Erdoğan, İ. ve Alemdar, K. (2005). Ötek kuram ktle letşm kuram ve araştırmalarının tarhsel ve eleştrel br de-
ğerlendrmes. Ankara: Erk Yayınları.
Kaya, R. ve Alemdar, K. (1983). Kitle iletişiminde temel yaklaşımlar. Ankara: Savaş Yayınları.
Le Bon, G. (1327). Ruhü’l-cemaat. M. F. Köprülü ve Sadrettn Celal Antel (Çev.). Dersaâdet: Uhuvvet Matbaası.
Le Bon, G. (1924). İlm-i ruh-ı ictimai. A. Cevdet (Çev.). İstanbul: Amed Matbaası.
Le Bon, G. (1969). Kitleler psikolojisi. S. Demrkan (Çev.). İstanbul: Bedr Yayınev.
Oskay, Ü. (1969). Kitle haberleşme teorilerine giriş. Ankara: Ankara Ünverstes Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları.
Oskay, Ü. (1971). Toplumsal gelişmede radyo ve televizyon: Geri kalmışlık açısından olanaklar ve sınırlar. Ankara: Ankara
Ünverstes Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları.
Oskay, Ü. (1972). G elişim a çısından kültür gelişimi. Doktora tez. Ankara: Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes.
Özçetn, B. (2018). Kitle iletişim kuramları: Kavramlar, okullar, modeller. İstanbul: İletşm Yayınları.
Tokgöz, O. (2015). İle tişim kuramlar ına anlam vermek. Ankara: İmge Ktabev.
Tokgöz, O. (1983). İle tişim ve toplum sor unları kuram ve u ygulama. Ankara: Olgaç Matbaası
Wallersten, I. (2003). Sosyal bilimleri açın: Sosyal bilimlerin yerinden yapılanması üzerine rapor. Ş. Tekel (Çev.). İstan-
bul: Mets Yayınları.