Organizacja i struktura ochrony zabytków na pruskim Śląsku Organisation and structure of monument protection in Prussian Silesia

Abstract

Pod koniec XVIII w. rozpoczął się w państwie pruskim rozwój struktur prawnych zajmujących się ochroną zabytków. Opieką objęto wówczas publiczne budynki i rzeźby. Na początku lat 40. XIX w. król Fryderyk Wilhelm IV powołał profesjonalne służby zajmujące się ochroną zabytków na terenie Prus. Utworzono wówczas stanowisko konserwatora zabytków. Kolejnym ważnym wydarzeniem było wydanie przez cesarza Wilhelma II w 1891 r. rozkazu gabinetowego, który spowodował decentralizację struktury zajmującej się ochroną zabytków. Najwcześniej powołano służby konserwatorskie prowincji śląskiej. Oprócz powołania prowincjonalnego konserwatora zabytków utworzona została również Prowincjonalna Komisja do Spraw Badania i Ochrony Zabytków. Od początku XX w. obserwujemy wśród społeczeństwa wzrost autorytetu konserwatora oraz zrozumienia potrzeby dbania o stare obiekty. Kryzys w budownictwie podczas I wojny światowej przyczynił się do spowolnienia działań mających chronić zabytki. W latach 30. XX w. zlikwidowano Prowincjonalną Komisję do Spraw Badania i Ochrony Zabytków. Ostatni okres istnienia prowincji Śląsk to czas II wojny światowej, podczas którego działania urzędników skupiły się na zabezpieczaniu przed zniszczeniem cennych zabytków ruchomych.

The end of the eighteenth century marked the rise of legal structures dedicated to the preservation of historical monuments in the Kingdom of Prussia. First, public buildings and sculptures were placed under protection. In the early forties of the nineteenth century King Frederick William IV set up professional services charged with heritage preservation in Prussia. The post of conservation offi cer was created. The next important event was a cabinet order from 1891 which brought about a decentralisation of the historical preservation structures of the German Empire. The earliest to be established were the conservation services of the Province of Silesia. Along with the appointment of a provincial conservation offi cer, the Commission for the Preservation and Study of Historical Monuments was set up. At the turn of the twentieth century conservation offi cers started to win growing regard from the public, whose awareness about the need to protect heritage sites was increasing. Owing to the construction crisis during World War I, conservation efforts slowed down. The Provincial Commission for the Preservation and Study of Historical Monuments was dissolved in the thirties of the twentieth century. During World War II, the last period of the existence of Silesia Province, preservation efforts focused on saving valuable movable monuments from destruction.

Full text

36 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018
NAUKA SCIENCE
WPROWADZENIE
Genezy idei konserwacji zabytków nie można jed-
noznacznie określić1. Nie kwestionuje się jednak, że
główny rozwój tej dziedziny nastąpił wXIXw. O g r om -
ny postęp wprzemyśle oraz wtechnice przyczyniał się
wówczas do utraty wartości wytworzonych przez dawne
generacje. Powodowało to większe zainteresowanie
naukami historycznymi2. Zaczęto również doceniać
wagę budowli oraz dzieł sztuki dla tradycji narodowej3.
Wed ług Jana Pruszyńskiego oochronie zabytków wjej
współczesnym znaczeniu należy mówić od II połowy
XIXwieku4. Jednak starszymi obiektami zaczęto się
interesować już wXVIIIw. W tym czasie rozpoczęły
się zmiany wdziedzinie kultury wkilku krajach euro-
pejskich. Spowodowały one zamiłowanie do antyku
ikolekcjonerstwa, atakże pojawienie się stylu zwanego
klasycyzmem. We Francji zwrócono wówczas uwagę na
średniowiecze5. Ten nowy nurt sentymentalny okazał się
tak atrakcyjny, że pod koniec XVIIIw. z ai n t e re s o w a no si ę
nim wwielu krajach, m.in. wpaństwie pruskim. Konse-
kwencją większego poszanowania wartości historycznej
było pojawienie się konkretnych przepisów prawnych
chroniących zabytki6.
ORGANIZACJA ISTRUKTURA
OCHRONY ZABYTKÓW WPRUSACH
Pod koniec XVIIIw. zaczęły rozwijać się wpań-
stwie pruskim struktury prawne zajmujące się ochroną
zabytków. W1794r. opieką objęto publiczne budynki
irzeźby na podstawie kilku zapisów wprowadzonych
INTRODUCTION
The origins of the idea of monument conservations
cannot be clearly determined1. It is not questioned, how-
ever, that the heyday of development in this discipline
occurred in the 19th century. The immense progress in the
industry and technology contributed to the loss of values
created by former generations, which resulted in greater
interest in historical sciences2. The value of buildings and
artwork for national traditions also began to be appreciated3.
According to Jan Pruszyński, about monument protection
in its contemporary meaning one should talk since the 2nd
half of the 19th century4. Yet, already in the 18th century
there was interest in older objects. At that time, changes in
the sphere of culture commenced in afew European coun-
tries. Their consequence was apassion for the antiquity and
for collecting, as well as the emergence of astyle known
as classicism. The medieval period became the focus of
attention in France5. That new sentimental trend became
so attractive that towards the end of the 18th century it was
the focus of interest in many countries, e.g. in Prussia. The
result of the increased respect for historic values was estab-
lishing concrete legal regulations protecting monuments6.
ORGANISATION AND STRUCTURE
OF MONUMENT PROTECTION
INPRUSSIA
To w a r d s t h e e n d o f t h e 1 8 th century, legal structures
dedicated to the preservation of monuments began to de-
velop in the Kingdom of Prussia. In the year 1794, public
buildings and sculptures were put under protection on
Aleksandra Marcinów*
Organizacja istruktura ochrony zabytków na pruskim Śląsku
Organisation and structure of monument protection
inPrussian Silesia
Słowa kluczowe: ochrona zabytków, służby
konserwatorskie, prowincja Śląsk, Prusy
Key words: heritage preservation, conservation
services, Province of Silesia, Prussia
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
* dr inż. arch., Wydział Arc hite ktury, Pol itec hnik a Wroc ławska * dr inż. arch., Faculty of Architecture, Wrocław University of Science
and Technology
Cytowanie / Citation: Marcinów A. Organisation and structure of monument protection in Prussian Silesia. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage
Conservation 2018;54:36-45
Otrzymano / Received: 15.11.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 05.01.2018 doi:10.17425/WK54SILESIA

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018 37
wprawie krajowym (Allgemeines Landrecht für die Preus-
sischen Staaten)7. Od tego momentu na wykonywanie
prac budowlanych wtakich obiektach należało uzyskać
zgodę urzędową8. Na początku XIXw. zaczął kształto-
wać się nowoczesny system samodzielnej administracji
budowlanej. Podejmowane decyzje były rezultatem
kilkustopniowej procedury, wktórej udział brały wy-
specjalizowane jednostki9. Wyższa Deputacja Budow-
lana wBerlinie (Oberbaudeputation) w1809r. wswojej
instrukcji określiła, że będzie wydawać opinie również
wkwestii zachowania pomników ipozostałości sztuki10.
Problem stanowiły niskie kwalifi kacje zawodowe urzęd-
ników zajmujących się spraw ami zwi ązanymi zzabytka-
mi11. Sytuacja dotycząca ochrony zabytków zaczęła się
poprawiać po roku 181 5 dzięki działaniom Karla Friedri-
cha Schinkla12, jednego znajbardziej znanych pruskich
architektów. Pracował on ówczas wOberbaudeputation.
Wykon ywał m.in. ek spertyzy działań przeprowadzanych
na zabytkowych budowlach. Schinkel szybko doszedł do
wniosku, że aby zwiększyć skuteczność pracy urzędu
zajmującego się ochroną zabytków, należy uregulować
sprawy organizacyjne iprawne13. Wzwiązku ztym na-
pisał memorandum do pruskiego Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, wktórym zawarł swoje przemyślenia
izałożenia programowe. Chciał m.in., aby powstała
osobna instytucja zajmująca się ochroną zabytków
14.
Pismo nie przyniosło jednak oczekiwanego efektu.
Król zdecydował się jedynie na zarządzenie obowiązku
dostarczania Deputacji projektów zmian dokonywanych
wzabytkowych budowlach. Pomimo wprowadzenia
wnastępnych latach kolejnych aktów prawnych dotyczą-
cych ochrony zabytków nie polepszyła się skuteczność
działań wtym kierunku. Dopiero na początku lat 40.
XIXw. król Fryderyk WilhelmIV powołał profesjonal-
ne służby zajmujące się ochroną zabytków na terenie
Prus. Za wzorzec posłużyły tu francuskie działania na
tym polu15. Wroku 1843 Ferdynand von Quast16 zo-
stał mianowany przez króla na stanowisko pierwszego
Konserwatora Zabytków Sztuki Królestwa Prus. Mógł
się jednak zajmowa ć wyłącznie zabytkami wprzestrzeni
publicznej. Pełnił funkcję doradcy Ministra Wyznań,
Oświecenia Publicznego iZdrowia17, który miał upraw-
nienia do wydawania urzędowych decyzji wobec obiek-
tów zabytkowych. Prezydenci poszczególnych prowincji
również posiadali taką władzę. Urzędnikom zalecano, by
zawiadamiali konserwatora odziałaniach na zabytkach
oraz zasięgali jego opinii. Wpraktyce jednak rzadko tego
przestrzegano. Brakowało lokalnych współpracowników
konserwatora. Jedynie podróże inspekcyjne pozwalały na
przegląd działań prezydentów. Konserwator mógł tylko
wydać czasowy nakaz przerwania prac, który działał do
momentu wydania ostatecznej decyzji przez ministra18.
Wroku 1853 na wniosek von Quasta została utworzona
Komisja do Badania iZachowania Zabytków Sztuki Kró-
lestwa Prus. Głównym jej zadaniem było wspomaganie
administracji przy opracowywaniu przepisów odnoszą-
cych się do zabytków oraz przy wykonywaniu ich in-
wentaryzacji19. Komisja nie spełniła jednak pokładanych
wniej nadziei iwkrótkim czasie została rozwiązana20.
the basis of some regulations introduced in the national
law (Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten)7. From
then on, an offi cial permit had to be obtained before con-
ducting construction work in such objects8. At the begin-
ning of the 19th century amodern system of independent
building administration began to take shape. Decisions
were made as aresult of acomplex procedure in which
specialised units were involved9. In 1809, the Higher
Building Deputation in Berlin (Oberbaudeputation) stated
in its instruction that it will also issue opinions concern-
ing the preservation of monuments and art relics10. It
was the low professional qualifi cations of offi cials who
were in charge of matters relating to historic objects that
posed the diffi culty11. The situation concerning monu-
ment protection gradually improved after the year 1815,
owing to the efforts of Karl Friedrich Schinkel12. One of
the best known Prussian architects was working for the
Oberbaudeputation then; e.g. he issued expert opinions
on the work carried out in historic buildings. Schinkel
quickly reached the conclusion that, in order to increase
the effectiveness of work in the monument protection
offi ce, the organisational and legal work ought to be
regulated13. For this reason he wrote amemorandum
to the Prussian Ministry of Internal Affairs, in which
he included his refl ections and programme principles.
For instance, he w anted aseparate institution dedicated
to the protection of historic objects to be established14.
However, the letter did not bring the expected effects.
The king decided only to impose the obligation to provide
the Deputation with the projects of changes carried out
in historic buildings. Despite the introduction of further
legal acts concerning monument protection in the fol-
lowing years, their effectiveness did not increase. It was
only at the beginning of the 1840s that King Frederic
William IV appointed professional services to take care
of monument protection in Prussia. The French activity
in this area served as amodel15. In the year 1843, the king
appointed Ferdinand von Quast16 the fi rst Conservator
of Art Monuments in the Kingdom of Prussia; however,
he could only take care of historic objects in public space.
He served as an adviser to the Minister of Faith, Public
Enlightenment and Health17, who was entitled to issue
offi cial decisions concerning historic objects. Presidents of
particular provinces also had such powers. Offi cials were
ordered to inform the conservator about work carried
out in monuments and to ask his opinion. However, the
practice was rarely observed as the number of local associ-
ates of the conservator was insuffi cient. Only inspection
trips allowed for reviewing the activity of presidents. The
conservator could only issue atemporary order to stop
work, which was valid only until the fi nal decision was
issued by the minister18. In the year 1853, von Quast put
forward aproposal for the Commission for Studying and
Preserving Art Monuments in the Kingdom of Prussia to
be founded. Its main purpose was to assist the administra-
tive authorities in preparing regulations relating to historic
monuments and carrying out their inventory19. However,
the Commission did not live up to the expectations and
in ashort time it was dissolved20.

38 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018
Zjednoczenie Niemiec w1871r. zapoczątkowało
kolejny etap poprawy działań struktury organizacyj-
nej dotyczącej zabytków. Ważnym wydarzeniem było
wydanie rozkazu gabinetowego przez Wilhelma II
wdniu 19 listopada 1891r., który spowodował decen-
tralizację struktury zajmującej się ochroną zabytków
na terenie Cesarstwa. Najwcześniej powołano służby
konserwatorskie prowincji śląskiej. Wkażdej części
kraju stanowiły one dwa człony. Prowincjonalna Ko-
misja do spraw Badania iKonserwacji Zabytków21
zajmowała się nawiązywaniem współpracy zwładzami
lokalnymi wkwestiach ochrony obiektów zabytko-
wych oraz rozpowszechnianiem wśród społeczeństwa
wiedzy ozabytkach (inicjowała również jego działania
na rzecz opieki nad takimi budowlami). Drugi człon
tworzyli konserwatorzy prowincjonalni. Nominował
ich minister wyznań, mimo że wybierani byli przez
komisję prowincjonalną. Wchodzili oni później wjej
skład isłużyli fachową wiedzą. Rządowym władzom
prowincji wydawali opinie dotyczące projektów prac
toczących się przy zabytkach oraz nadzorowali te dzia-
łania. Kontrolowali również stan obiektów zabytkowych
na danym terenie, prowadzili badania oraz wykonywali
inwentaryzacje. Uprawnień do wydawania decyzji
wdalszym ciągu nie posiadał ani generalny konserwator,
ani jego współpracownicy wprowincjach22. Wroku 1903
ówczesny konserwator zabytków królestwa Prus Hans
Lutsch doprowadził do tego, że wprawie budowlanym
pojawił się zapis mówiący otym, iż budowle postawio-
ne przed 1870r. należy uważać za zabytki. Wzwiązku
ztym wszelkie prace budowlane prowadzone przy nich
muszą być poprzedzone uzyskaniem opinii konserwa-
tora. Zapis ten wpraktyce stosowany był wodniesieniu
do budynków publicznych oraz budowli sakralnych,
które po sekularyzacji dóbr kościelnych utrzymywało
państwo23. Dopiero wydanie kolejnych aktów prawnych
na początku XXw. zwiększyło skuteczność opieki nad
zabytkami24. Przepisy, które bezpośrednio nie tyczyły się
obiektów zabytkowych, odpowiednio interpretowane,
mogły ochronić budowl e zabytko we przed p rzebudow ą,
anawet przed zburzeniem25.
ORGANIZACJA ISTRUKTURA
OCHRONY ZABYTKÓW WPROWINCJI
ŚLĄSKIEJ
Wroku 1741 Śląsk, będący od dwóch wieków pod
panowaniem Habsburgów, został zajęty przez Króle-
stwo Prus26. Jednolity ustrój administracyjny wPrusach
wprowadzono po zakończeniu wojen napoleońskich
wdniu 30 kwietnia 1815r. Państwo zostało podzielone
na 10 prowincji oraz 25 okręgów rejencyjnych. Prowin-
cja Śląsk powstała 1 maja 1816r. Połączono wówczas
dwa istniejące do tej pory osobno okręgi rejencyjne:
we Wrocławiu iwLegnicy. Władzę nad nimi stanowił
nadprezydent27. Nowa prowincja została podzielona na
cztery rejencje: wrocławską, legnicką, opolską i dzierżo-
niowską (zlikwidowaną w1820r.). Była największą pod
względem wielkości obszaru (40 382 km2) do roku 1919,
The unifi cation of Germany in 1871 commenced the
next stage in improving the work of the organisational
structure related to historic monuments. Amilestone
was the cabinet order issued by William II on No-
vember19, 1891, which resulted in decentralising the
structure dedicated to monument protection in the
lands of the Empire. The conservation services in the
Silesian Province were appointed fi rst. In each part of
the country they were made up from two elements. The
Provincial Commission for the Preservation and Study
of Historical Monuments21 was to establish cooperation
with local authorities on the issue of protecting historic
objects, and to popularise the knowledge about historic
objects among the society (it also initiated public activity
for the protection of such buildings). The other element
consisted of provincial conservators nominated by the
Minister of Faith, although they were chosen by the
provincial commission. They later became its members
and shared their professional knowledge. They issued
opinions to provincial government authorities, concern-
ing projects of work conducted in historic monuments
and supervised such activity. They also controlled the
state of historic objects in agiven area, conducted re-
search and inventories. Neither the general conservator
not his associates in the provinces were yet granted the
power to issue such decisions22. In the year 1903, the
then monument conservator of the Kingdom of Prussia,
Hans Lutsch, caused aregulation to appear in the con-
struction law stating that buildings erected before 1870
ought to be regarded as historic monuments. Therefore,
all construction work carried out in such edifi ces had to
be preceded by acquiring the conservator’s opinion. In
practice, the regulation was applied to public buildings
and religious buildings which after the secularisation of
church estates were maintained by the state23. Only pass-
ing more legal acts at the beginning of the 20th century
enhanced the effectiveness of monument protection24.
The regulations which did not directly refer to historic
objects, suitably interpreted could protect historic build-
ings against alterations or even demolition25.
ORGANISATION AND STRUCTURE
OFMONUMENT PROTECTION
INTHESILESIAN PROVINCE
In the year 1741, Silesia that had been under the
Habsburg rule for two centuries, was taken over by
the Kingdom of Prussia26. The uniform administrative
system in Prussia was introduced after the end of the
Napoleonic wars on April 30, 1815. The state was di-
vided into 10 provinces and 25 administrative districts.
The province of Silesia was created on May 1, 1816.
The two previously separate administrative districts: in
Wrocław and in Legnica were joined then. The power
over them was in the hands of the over-president27. The
new province was divided into four districts around:
Wro c ław, Legnica, Opole and Dzierżoniow (dissolved in
1820). It was the largest as far as the area was concerned
(40382 m2) until 1919, when two separate provinces

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018 39
kiedy to powstały dwie osobne prowincje: dolnośląska
igórnośląska28. Wmarcu 1938r. ponownie utworzono
jedną prowincję, jednak wgrudniu 1940r. przywrócono
poprzedni podział29.
Zanim na Śląsku została powołana instytucja mająca
chronić zabytki na tym terenie, sprawą historycznych
pomników zajmował się Zarz ąd Prowincji Śląskiej. Miał
on wypełniać zobowiązania, które narzucał na niego §4
nr6 ustawy odotacjach z8 lipca 1875r. Jednak tylko
wkilku sytuacjach udało się zagwarantować wsparcie
fi nansowe przy rekonstrukcjach budowli owysokich
wartościach artystycznych oraz historycznych. Pośrednią
pomocą były dotacje przekazywane Stowarzyszeniu na
rzecz Muzeum Starożytności Śląskich we Wrocławiu.
Organizacja założona przez dr. Hermanna Luchsa pro-
pagowała ideę ochrony zabytków wróżnych kręgach.
Na początku 1891r. odbyła się na Śląsku narada
dotycząca utworzenia instytucji ochrony zabytków
na tym obszarze. Uczestniczyli wniej nadprezydent
Otto Theodor von Seydewitz, przedstawiciele zarządu
prowincji oraz ówczesny konserwator państwowy Re-
inhold Persius. Konferencja była następstwem dekretu
emerytowanego ministra edukacji von Goßlera z28
stycznia tego roku, wktórym zwrócił on uwagę, że
ważnym zadaniem jest zjednoczenie działań jednostek
zajmujących się ochroną zabytków (państwa, związków
prowincjonalnych, samorządów, licznych stowarzyszeń
miłośników historii istarożytności, towarzystw oraz
osób prywatnych). Po naradzie ukazał się dekret ministra
do spraw wyznań, wedle którego sejmikowi prowincji
należało przedstawić wniosek opowołanie Prowincjo-
nalnej Komisji do Spraw Badania iOchrony Zabytków.
Wdniu 13 marca 1891r. XXXIV sej mik prowin cjonalny
Śląska przychylił się do wniosku rządu państwowego30.
Komisja Prowincji Śląskiej na posiedzeniu 1 lipca 1891r.
podjęła uchwałę dotyczącą te go, k to po winien być cz łon-
kiem nowo tworzonej struktury. Wskład komisji weszli
deputowani Konsystorza Królewskiego dla prowincji
śląskiej iwładz biskupstwa elektoralnego, przedstawi-
ciele Stowarzyszeń Historii iStarożytności oraz eksperci
zróżnych dziedzin31. Na pierwszym posiedzeniu, które
odbyło się 9 września 1891r., powołano na stanowisko
konserwatora prowincji inspektora budowlanego Hansa
Lutscha32. Zajmował się on wcześniej m.in. opracowa-
niem inwentaryzacji obiektów zabytkowych prowincji
śląskiej. Za jego kadencji kontynuowano prace badawcze
iwydawano kolejne tomy wykazu zabytków33. Wdniu
21 maja 1894r. na posiedzeniu Komisji powołano 48
opiekunów zabytków sztuki, których zadaniem były
działania na rzecz ochrony zabytków poprzez ich bada-
nie oraz składanie konserwatorowi prowincjonalnemu
sprawozdań na temat stanu technicznego cennych
budowli34. Wczasie, kiedy działała Komisja, wswoich
sprawozdaniach często zwracała uwagę na brak rze-
mieślników oraz artystów wprowincji, którzy mogliby
fachowo przeprowadzać restaurację zabytków35. Do-
piero wsprawozdaniu konserwatora prowincji za lata
1909–1910 padło stwierdzenie, że wprowincji rośnie
liczba porządnych rzemieślników36. Problemem było
were established: Lower Silesia and Upper Silesia28. In
March 1938, one province was created again, yet in De-
cember 1940 the previous division was re-established29.
Before the institution dedicated to protecting historic
objects in the area was established in Silesia, the mat-
ters concerning historic monuments were in the hands
of the Management of the Silesian Province. It was to
fulfi l the obligations imposed on it by § 4 no 6 of the
Act on subsidies from July 8, 1875. However, only in
afew cases it was possible to ensure fi nancial support
for the reconstruction of abuilding representing high
artistic and historic values. Indirect help was provided
in the form of subsidies given to the Association for
the Museum of Silesian Antiquities in Wrocław. The
organisation founded by dr Hermann Luchs propagated
the idea of monument protection among various circles.
At the beginning of 1891, aconference took place in
Silesia referring to the establishment of an institution
dedicated to protecting monuments in this region. The
over-president Otto Theodor von Seydewitz, repre-
sentatives of the province management, and the then
state conservator Reinhold Persius, participated in it. The
conference was the consequence of adecree issued by the
retired Minister of Education, von Goßler, from January
28 of that year, in which he emphasised that combining
the efforts of units dedicated to the preservation of historic
monuments (the state, provincial unions, local authorities,
numerous associations of history and antiquities enthu-
siasts, societies and private people) was of paramount
importance. After the conference, adecree was issued by
the Minister of Faith, according to which an application
should be made to the provincial council to appoint the
Provincial Commission for the Preservation and Study
of Historical Monuments. On March 13, 1891, XXXIV
provincial council of Silesia approved the motion of the
state government30. The Commission of the Province
of Silesia at the meeting on July 1, 1891, passed abill
concerning who should become amember of the newly
created structure. The commission consisted of deputies
of the Royal Consistory for the province of Silesia and
the authority of the electoral bishopric, representatives
of the Associations of History and Antiquities, as well
as experts in various disciplines31. During the fi rst meet-
ing which was held on September 9, 1891, the building
inspector, Hans Lutsch, was appointed the conservator
for the province32. He had previously worked on pre-
paring an inventory of historic objects for the province
of Silesia. During his term in offi ce research work was
continued and subsequent volumes of the list of historic
monuments were published33. On May 21, 1894, at the
meeting of the Commission 48 guardians of historic
objects were appointed, who were obliged to protect
historic monuments by carrying out research and sending
reports concerning the technical state of valuable edifi ces
to the provincial conservator34. When the Commission
operated, it frequently drew attention in its reports to the
lack of craftsmen and artists in the province, who could
professionally carry out monument restoration35. It was
only the report of the province conservator for the years

40 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018
również nieprzestrzeganie wezwania ministra do spraw
wyznań, aby zgłaszać konserwatorowi prowincji wszel-
kie wnioski dotyczące planowanych prac przy zabytkach,
oraz zarządzenia nadprezydenta z28 kwietnia 1894r.
dotyczącego przedkładania konserwatorowi projektów
przebudów zabytków37. Wdniu 23 października 1901r.
nowym konserwatorem prowincji został wybrany
ówczesny krajowy inspektor budownictwa, dr Ludwig
Burgemeister38. Za czasów jego urzędowania szczególny
nacisk kładziono na zachowanie lub ponowne użycie
oryginalnych materiałów budowlanych podczas działań
konserwatorskich. Starano się fotografować obiekty
przed rozbiórką. Konserwator prowincji brał również
udział wkonferencjach na terenie Prus, dotyczących
ochrony zabytków39, atakże pisał artykuły do czaso-
pism naukowych40. Prowincjonalna Komisja do Spraw
Badania iOchrony Zabytków wtym czasie popularyzo-
wała ochronę obiektów zabytkowych przez organizację
odczytów wróżnych stowarzyszeniach. Efektem tych
wszystkich działań mógł być zauważony na początku
XXw. wśród społeczeństwa wzrost zrozumienia pro-
blemu ochrony zabytków oraz umocnienie pozycji
konserwatora prowincji. Poprawa oceny rodzimych dóbr
kultury była też wid oczna wtrakcie Iwojny światowej41,
jednak ostatnie lata działań zbrojnych przyniosły zastój
wbudownictwie. Prace przy zabytkach rozpoczęte przed
wojną lub na początku konfl iktu zostały wstrzymane42.
Kilka lat po zakończeniu wojny trudna sytuacja fi nan-
sowa sparaliżowała ochronę zabytków. Udawało się
wówczas wykonywać wyłącznie pilne prace remontowe
izabezpieczające43.
Wspomniany już podział prowincji zroku 1919 na
dwa tereny: Dolnego iGórnego Śląska wiązał się ze
zmianami wstrukturach administracji. Wdniu 1 sierpnia
1924r. podjęto decyzję orozwiązaniu dawnej Prowin-
cjonalnej Komisji do Spraw Badania iOchrony Zabyt-
ków ana jej miejsce powołano dwie oddzielne Komisje
dla każdej znowych prowincji. Ustanowiono również
oddzielnych konserwatorów na tych obszarach44.
Kiedy w1932r. umarł konserwator prowincji
dolnośląskiej Burgemaister, na jego następcę wybrano
Günthera Grundmanna45. Komisja wybór na to stano-
wisko historyka sztuki, anie jak dotychczas architekta,
uzasadniła zmianą metod konserwacji wobec pomników
przeszłości46. Dawniej restauracje zabytków wymagały
od konserwatora dobrej znajomości warsztatu archi-
tektonicznego, teraz liczyło się to, aby pilnować, żeby
wobiektach tych dokonywano jak najmniej zmian.
Grundmann wyraźnie odcinał się od inwazyjnych prac
mających dawniej miejsce wcennych budowlach. Kry-
tykował zwłaszcza neogotyckie działania prowadzone
wXIXwieku47.
Przejęcie władzy wNiemczech wroku 1933 przez
Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników
(NSDAP) miało istotny wpływ na działanie służb ochro-
ny zabytków. Narodowi socjaliści planowali stworzyć
jednolity aparat władzy wcałym państwie idlatego
wlutym 1934r. Prowincjonalna Komisja do Spraw
Badania iOchrony Zabytków została rozwiązana. Od
1909–1910 which stated that the number of reliable arti-
sans in the province was increasing36. Another problem
was also ignoring the appeal of the Minister of Faith to
inform the province conservator about all planned work
in historic objects, or the regulation of the over-president
from April 28, 1894, concerning the need to present
projects of alterations in historic monuments to the con-
servator37. On October 23, 1901, the then state building
inspector, dr Ludwig Burgemeister, was elected the new
province conservator38. During his term in offi ce particu-
lar emphasis was laid on preserving or recycling original
building materials during conservation work. Objects
were usually photographed before they were demolished.
The province conservator also participated in conferences
in Prussia concerning monument protection39, as well as
wrote articles to scientifi c periodicals40. At the time the
Provincial Commission for the Preservation and Study
of Historical Monuments popularised protecting historic
objects by organising lectures for various associations. The
effect of all those activities could be the increased under-
standing for the monument protection issue noticeable
in the society at the beginning of the 20th century, as well
as strengthening the position of the province conservator.
An improved assessment of the native cultural heritage
was also visible during World War I41, but the last years of
warfare brought about stagnation in the building industry.
The work on historic objects, commenced before the
war or at the beginning of the confl ict, was interrupted42.
Afew years after the end of the war diffi cult fi nancial situ-
ation paralysed monument protection. Then it was only
possible to carry out urgent renovation or rescue work43.
The already mentioned division of the province
from the year 1919 into two areas: Lower and Upper
Silesia was associated with changes in the administrative
structures. On August 1, 1924, it was decided to dissolve
the former Provincial Commission for the Preservation
and Study of Historical Monuments, and to replace it
with two separate Commissions one for each of the new
provinces. Separate conservators were also appointed
for those areas44.
When the conservator of the Lower Silesian prov-
ince, Burgemaister, died in 1932, his successor was
Günther Grundmann45. The choice of an art historian
to this position, instead of an architect as before, the
Commission justifi ed with the change in conserva-
tion methods of monuments of the past46. Previously
restoring monuments required the conservator to have
agood knowledge of architecture, now what counted
was to ensure that as little as possible was altered in those
objects. Grundmann clearly dissociated himself from
the invasive treatment previously applied to valuable
buildings. He particularly criticised neo-Gothic work
carried out in the 19th century47.
Taking over the power in Germany in the year
1933 by the National Socialist German Workers’ Party
(NSDAP) had asignifi cant impact on the functioning
of the monument protection services. The national so-
cialists planned to create auniform system of power in
the whole country, and that was why in February 1934

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018 41
tej pory konserwator musiał wydawać swoje decyzje
iopinie jednoosobowo48. Osobną kwes tią, októrej nale-
ży tu wspomnieć, jest wykorzystywanie przez ówczesną
władzę zabytków do celów propagandowych. Starano
się wswoich działaniach posługiwać się h isto rią, dlatego
zabytki stały się ważnym przekaźnikiem różnych treści.
Prace, które wówczas zaczęto realizować, nie miały
wiele wspólnego zpowszechnie przyjętymi zasadami
postępowania odnoszącego się d o zab ytkó w. Środowisko
konserwatorskie nie protestowało jednak przeciwko
takiemu traktowaniu budowli zabytkowych49.
Ostatnim etapem whistorii służb ochrony zabytków
na terenie pruskiego Śląska jest okres II wojny światowej.
Wmomencie jej wybuchu jednym zgłównych zadań
konserwatora Grundmanna było zabezpieczanie cen-
nych dzieł sztuki przed skutkami działań zbrojnych50.
Wroku 1942 rozpoczął on nadzorowanie prac ewakuacji
zbiorów państwowych oraz zbiorów osób prywatnych
do składnic51. Pod koniec lutego 1945r. konserwator
zabytków wyjechał zDolnego Śląska do Bawarii, za-
bierając ze sobą pomiary architektoniczne urzędu kon-
serwatorskiego, dzieła sztuki Śląskiego Muzeum Sztuk
Pięknych, cenne przedmioty zzamku wKarpnikach oraz
zabytki zrabowane zKrakowa, które na Śląsk przywiózł
Hans Frank52.
ZAKOŃCZENIE
Podsumowując zagadnienie tworzenia się struktur
ochrony zabytków oraz ich organizacji na pruskim
Śląsku, należy zwrócić uwagę na trudne początki zwią-
zane zbrakiem zrozumienia wagi problemu ochrony
starszych obiektów. Pierwsze działania państwa wtym
zakresie to zaledwie kilka zapisów wprawie krajowym
dotyczących uzyskania zgody na prowadzenie prac
wbudynkach publicznych. Ichociaż wkrótce podjęto
decyzję otym, że Wyższa Deputacja Budowlana wBer-
linie będzie wydawać opinie dotyczące ochrony zabyt-
ków, to kolejnymi trudnymi kwestiami były niewielkie
doświadczenie oraz niskie kwalifikacje urzędników
zajmujących się tego typu sp rawami . Dopie ro pół wieku
od wykonania pierwszych kroków wzakresie prawnej
ochrony zabytków powołano profesjonalne służby, czyli
konserwatora zabytków Prus. Urzędnik ten miał jednak
ograniczone możliwości, ponieważ był jedynie doradcą
ministra wyznań. Wkolejnych latach okazało się, że
wyraźnie brakowało mu wsparcia wpostaci lokalnych
współpracowników. Kluczowe dla omawianego zagad-
nienia jest powołanie wroku 1891 prowincjonalnego
konserwatora na Śląsku oraz prowincjonalnej Komisji
zajmującej się sprawami zabytków wtym regionie.
Działania tych służb przyczyniają się do tego, że na
początku XXw. następuje wzrost zrozumienia wśród
społeczeństwa problemu ochrony zabytków, aponad-
to coraz większe znaczenie ma opinia konserwatora.
Funkcjonowanie służb ochrony zabytków zostaje spo-
wolnione wokresie Iwojny światowej – problem ten
narasta również przez kilka lat po zakończeniu działań
zbrojnych. Przejęcie władzy przez narodowych socja-
the Provincial Commission for the Preservation and
Study of Historical Monuments was dissolved. Since
that moment the conservator had to make his decisions
and opinions single-handedly48. Aseparate issue that
should be mentioned here is the use of monuments for
propaganda purposes by the then authorities. As history
was found useful for various activities, historic objects
became an important medium for diverse content. The
work which was realized at that time did not have much
in common with the principles of conduct generally
approved in relation to historic monuments. However,
conservations circles did not protest against such treat-
ment of historic buildings49.
The last stage in the history of monument protection
services in Prussian Silesia is the period of World War II.
When it broke out, one of the main tasks of conservator
Grundmann was safeguarding valuable artwork from the
damage caused by military activity50. In the year 1942,
he began supervising the evacuation of state collections
and collections of private owners to storage places51.
Towards the end of 1945, the monument conservator left
Lower Silesia for Bavaria, taking with him architectonic
measurements of the conservation offi ce, the artwork
from the Silesian Museum of Fine Arts, valuable objects
from the castle in Karpniki, and historic items stolen
from Krakow and brought to Silesia by Hans Frank52.
CONCLUSION
To sum up the issue of establishing the structures
for monument protection and their organisation in
Prussian Silesia, one ought to emphasise the diffi cult
beginnings resulting from lack of understanding the
signifi cance of protecting old objects. The fi rst activity
of the state in this respect meant merely afew regula-
tions in the state law, relating to obtaining permits for
conducting work in public buildings. And although it
was soon decided that the Higher Building Deputation
in Berlin would issue opinions concerning monument
protection, little experience and low qualifi cation of the
offi cials expected to deal with those problems were the
next diffi cult question. Only half acentury after the fi rst
steps had been taken towards legal protection of historic
objects, the professional services were appointed, i.e.
the monument conservator in Prussia. However, the
offi cial had very limited powers, as he was merely an
advisor to the Minister of Faith. In the following years
it became obvious that he clearly lacked support in the
form of local assistant. For this discussion the key issue
was appointing the provincial conservator in Silesia in
1891, and the provincial Commission dedicated to mat-
ters of historic objects in the region. The work of those
services contributed to the increased understanding for
the monument protection issue in the society at the
beginning of the 20th century, as well as the importance
of the conservator’s opinion. Functioning of the monu-
ment conservation services slowed down during World
War I– and the problem grew for several years after its
end. Taking over the power by the national socialists

42 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018
BIBLIOGRAFIA / REFERENCES
[1] Arszyński M. Idea – pamięć – troska. Rola zabyt-
ków wprzestrzeni społecznej iformy ich działań
na rzecz ich zachowania od starożytności do po-
łowy XX wieku. Malbork, 2007.
[2] Bericht des Provinzial-Conservators der Kun-
stdenkmäler der Provinz Schlesien über seine
Thätigkeit vom 1 April 1896 bis 31. März 1898 an
die Provinzial-Commission zur Erhaltung und
Erforschung der Kunstdenkmäler der Provinz
Schlesien. Breslau, 1898.
[3] Bericht des Provinzial-Conservators der Kun-
stdenkmäler der Provinz Schlesiens über die
Tätigkeit vom 1. Januar 1900 bis 31. Dezember
1902 ersttatet an die Provinzial-Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schle-
siens. Breslau, 1902.
[4] Bericht des Provinzial-Konservators der Kun-
stdenkmäler der Provinz Schlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1907 bis 31. Dezember
1908 erstattet an die Provinzial-Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schle-
siens. Breslau, 1909.
[5] Bericht des Provinzial-Konservators der Kun-
stdenkmäler der Provinz Schlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1909 bis 31. Dezember
1910 erstattet an die Provinzial-Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schle-
siens. Breslau, 1911.
[6] Bericht des Provinzial-Konservators der Kun-
stdenkmäler der Provinz Schlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1917 bis 31. Dezember
1918 erstattet an die Provinzial-Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schle-
siens. Breslau, 1919.
[7] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunst-
denkmäler der Provinz Niederschlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1919 bis 31.Dezember
1924 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Ni-
derschlesien. Breslau, 1925.
[8] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunst-
denkmäler der Provinz Niederschlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1925 bis 31.Dezember
1926 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Ni-
derschlesien. Breslau, 1927.
[9] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunst-
denkmäler der Provinz Niederschlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1927 bis 31.Dezember
1929 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Ni-
derschlesien. Breslau, 1930.
[10] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunst-
denkmäler der Provinz Niederschlesien über die
Tätigkeit vom 1 Januar 1930 bis 31.Dezember
1931 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Ni-
derschlesien. Breslau, 1932.
[11] Evers B., Thoenes Ch. Théorie de l’architecture.
De la Renaissance à nos jours. Köln, 2003.
[12] Grajewski G. Grundmann Günther. In: Błasz-
czykI. iin. (ed.) Polski słownik biograficzny
konserwatorów zabytków. Zeszyt 4. Warszawa,
2011, 40–43.
[13] Grajewski G. Lutsch Hans. In: BłaszczykI. iin.
(ed.) Polski słownik biografi czny konserwatorów
zabytków. Zeszyt 4. Warszawa, 2011, 79–81.
[14] Grajewski G. Między sztuką, nauką apolityką.
Ochrona Zabytków na Dolnym Śląsku wczasach
III Rzeszy. Praca doktorska przygotowana na Wy-
dziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod
kierunkiem prof. Janusza Dobesza, Wrocław, 2014.
[15] Grundmann G. Die schlesischen Zeichnungen des
ersten preußischen Staatskonservator v. Quast.In:
Schlesische Heimatpfl ege. Veröffentlichung Kunst
und Denkmalpfl ege Museumswesen – Heimat-
schutz. Breslau, 1935, 52–81.
[16] Jahresbericht des Provinzial-Konservators der
Kunstdenkmäler Niederschlesiens für die Jahre
1932, 1933 und 1934. In: Schlesische Heimatp-
fl ege. Veröffentlichung Kunst und Denkmalpfl ege
Museumswesen – Heimatschutz. Breslau, 1935,
97–99.
[17] Małachowicz E. Konserwacja irewaloryzacja archi-
tektury iśrodowisku kulturowym. Wrocław, 2007.
[18] Medeksza S. Ekspozycja ipercepcja ruin zabyt-
kowych we współczesnych krajobrazach zurba-
nizowanych. Praca doktorska przygotowana na
Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej
pod kierunkiem prof. Edmunda Małachowicza,
Wrocław, 1977.
[19] Nachrichten über die Provinzial-Commission
zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler
der Provinz Schlesien und über die Thätigkeit des
during the 1930s also made their work more diffi cult,
e.g. because of dissolving the provincial Commission
that constituted acrucial element of conservation ser-
vices. World War II was the last period of the existence
of Prussian Silesia. Then the work of offi cials focused
on protecting valuable movable historic objects against
destruction.
listów wlatach 30. XXw. t a kże utrudniło ich pracę,
m.in. zpowodu likwidacji prowincjonalnej Komisji,
która stanowiła ważny organ służb konserwatorskich.
Ostatni okres istnienia pruskiego Śląska to czas II wojny
światowej. Działania urzędników skupiły się wówczas na
zabezpieczaniu przed zniszczeniem cennych zabytków
ruchomych.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018 43
1 Konserwacja zabytków według niektórych badaczy miała
swój początek już wstarożytności. Nie były to jednak liczne
przypadki. WCesarstwie Rzymskim pojawiały się próby
dbania ozabytki poprzez wydawanie edyktów cesarskich
iodpowiednich zarządzeń. Chroniono jedynie architekturę
monumentalną zpowodów utylitarnych lub prestiżowych
(E. Małachowicz, Konserwacja irewaloryzacja architektury wśro-
dowisku kulturowym, Wrocław 2007, s. 26–27). Zdarzało się
jednak, że burzono bądź znacznie przebudowywano cenne
budowle. Przełomowym wydarzeniem dla ochrony dzieł
sztuki był edykt cesarza Mariana wydany wroku 458n.e.
zakazujący rozbierania murów monumentalnych ruin
wcelu wykorzystania ich ponownie jako materiału budowla-
nego (S. Medeksza, Ekspozycja ipercepcja ruin zabytkowych we
współczesnych krajobrazach zurbanizowanych, praca doktorska
przygotowana na Wydziale Architektury Politechniki Wro-
cławskiej pod kierunkiem prof. Edmunda Małachowicza,
Wrocław 1977, s. 18).
2 J. Pruszyński, Prawna ochrona zabytków architektury wPolsce,
Warszawa 1977, s. 8–9.
3 S. Medeksza, dz. cyt., s.21.
4 J. Pruszyński, dz. cyt., s. 8–9.
5 Do popularności sztuki gotyckiej przyczyniły się takie d zie-
ła, jak 5-tomowe Pomniki monarchii francuskiej Bernarda de
Montfaucona (1727–1730), La théorie et la pratique de la coupe
des pierres Amédée François Freziera (1733) oraz Mémoire sur
l’architecture gothique Jacques’aGermaina Souffl ota (1741)
(E.Małachowicz, dz. cyt., s. 31).
6 A. Riegl, Der moderne Denkmalkultus, sein Wesen und seine
Entstehung, Wien 1903 (wyciąg stron 144–190, tłum. K.Pi-
wocki), [w:] tamże, s. 522–533.
7 Bardzo szybko okazało się, że zapisy te są niewystarczające
wobec znacznych szkód spowodowanych wojnami zFrancją
oraz kryzysu, który nastąpił później wgospodarce (M.Ar-
szyński, Idea – pamięć – trosk a. Ro la za bytk ów wprzestrzeni spo-
łecznej iformy ich działań na rze cz ic h zac howa nia o d sta rożytności
do połowy XX wieku, Malbork 2007, s. 139).
8 Tamże, s.138.
9 G. Grajewski, Między sztuką, nauką apolityką. Ochrona zabyt-
ków na Dolnym Śląsku wczasach III Rzeszy, praca doktorska
przygotowana na Wydziale Architektury Politechniki Wro-
cławskiej pod kierunkiem prof. Janusza Dobesza, Wrocław
2015, s.23.
10 Oberbaudeputation opiniowała wszystkie prace fi nansowa-
ne zpieniędzy państwowych powyżej kwoty 500 talarów
(R.Mohr de Pérez, Die Anfänge der staatlichen Denkmalpfl ege
in Preussen. Ermittlung und Erhaltung alterthümlicher Merkwür-
digkeiten, Worms 2001, s. 270–276, za: G. Grajewski, dz.
cyt., s. 23).
11 W1815r. K arl Friedrich Schi nke l zau ważył, że jest to głów-
na przyczyna degradacji budowli zabytkowych wPrusach
(M.Arszyński, dz. cyt., s. 139).
12 Karl Friedrich Schinkel (1781–1841) – architekt, malarz,
scenograf. Był jednym zpierwszych studentów berlińskiej
Akademii Budownictwa założonej m.in. przez Friedricha
Gilly’ego, którego twórczością był zafascynowany. W1810r.
rozpoczął pr acę wWyższej Deputacji Budowlanej wBerlinie,
anastępnie został dyrektorem Krajowego Zarządu Budow-
nictwa (1838). Od roku 1816 Schinkel poświęcił się p roje kto-
waniu wstylu klasycystycznym ineogotyckim– wybudował
m.in. Neue Wache (1816–1818), teatr przy Gendarmenmarkt
(1818–1821) oraz kościół Friedrichswerder wBerlinie
(1821–1830). Napisał pracę teoretyczną Sammlung architek-
tonischer Entwürfe (1828), która spopularyzowała neogotyk
wNiemczech (B. Evers, Ch. Thoenes, Théorie de l’architecture.
De la Renaissance à nos jours, Köln 2003, s.594–596, Zabytek
ihistoria. Wokół pro blemów kons erwacji iochrony zabytków wXIX
wieku. Antologia, red. J. Krawczyk, Warszawa 2002, s. 239).
13 Schinkel był zdania, że ważne jest również opracowanie
inwentarza zabytków dla całego państwa. Według niego
inwentaryzacja powinna poprzedzać wszelkie prace kon-
serwatorskie. Za jego życia nie zdziałano jednak wiele wtej
sprawie. Temat ten został ponownie podjęty przez konser-
watora zabytków Ferdynanda von Quasta. Za jego kadencji
rozpoczęto przeprowadzanie tych prac (1844–1845, 1853,
1871–1875). Von Quast wykonał 6000 rysunków budowli
zabytkowych, głównie średniowiecznych irenesansowych
(zczego 345 przedstawiało śląskie zabytki). Mimo to Mi-
nisterstwo nie wspierało jego działań. Dopiero pod koniec
XIXw. po n o w n ie po r u s z on o t e m a t o g ó ln o k r aj o w e j i n we n t a -
ryzacji zabytków. Jej wykonanie iorganizację zlecono jednak
rządom poszczególnych prowincji (M. Arszyński, dz. cyt.,
s. 148–150; G. Grundmann, Die schlesischen Zeichnungen des
ersten preußischen Staatskonservator v. Quast [w:] Schlesische
Heimatpfl ege. Veröffentlichung Kunst und Denkmalpfl ege Mu-
seumswesen – Heimatschutz, Breslau 1935, s. 59–81).
14 K.F. Schinkel, Erhaltung aller Denkmäler und Altertümer unseres
Landes, „Die Denkmalpfl ege” 1901, Jg III, s. 6–7.
15 W1830r. w e Fra ncji pow stał Gen eral ny In spek torat Po mni-
ków Historycznych. W1835r. kierownikiem inspektoratu
został Prosper Mérimée, który utworzył Komisję do spraw
Pomników Historycznych. Komisja miała za zadanie ini-
cjować oraz nadzorować badania wobiektach zabytkowych
oraz ich inwentaryzację. Pisała również wyt yczne d o dzi ałań
prowadzonych na zabytkach oraz nadzorowała wykonywane
prace. Dokonała też kla syfi kacji budowli zabytkowych. Tylko
sklasyfi kowane obiekty były objęte ochroną przez prefek-
tów prowincji. Podstawowe kryterium stanowiła wartość
historyczna iartystyczna obiektu (M. Arszyński, dz. cyt.,
s.119–121).
16 Aleksander Ferdynand von Quast (1807–1877) – architekt,
konserwator zabytków. Był uczniem Schinkla oraz pod-
opiecznym Friedricha Augusta Stülera (A. Rzempołuch,
Pruski konserwator zabytków, „Spotkania zZabytkami” 2007,
31(8), s. 13–16). Początkowo studiował teologię. Jednak
zainteresowanie rysunkiem sprawiło, że w1827r. zaczął
studiować architekturę wAkademii Budownictwa wBer-
linie. Według Günthera Grundmanna referat wygłoszony
Provinzial-Conservators in den Jahren 1891 bis 31.
März 1896. Breslau, 1897.
[20] Pruszyński J. Prawna ochrona zabytków architek-
tury wPolsce. Warszawa, 1977.
[21] Rzempołuch A. Pruski konserwator polskich
zabytków. Spotkania zZabytkami 2007; 8:13–16.
[22] Schinkel K.F. Erhaltung aller Denkmäler und
Altertümer unseres Landes. Die Denkmalpfl ege
1901;III:6–7.
[23] Zabytek ihistoria. Wokół problemów konserwa-
cji iochrony zabytków wXIX wieku. Antologia.
Krawczyk J. (ed.), Warszawa, 2002, 9–41.

44 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018
przez Stülera w1842r. na zebraniu architektów wLipsku,
gdzie mówił opotrzebie utworzenia prowincjonalnych
stowarzyszeń na rzecz zachowania zabytków sztuki, dopro-
wadził m.in. do te go, że został on wybr any n a kon serw ator a
zabytków (G. Grundmann, dz. cyt., s. 62).
17 Ministerstwo Wyznań, Oświecenia Publicznego iZdrowia
wskrócie nazywano Ministerstwem Wyznań (Kultusministe-
rium).
18 M. Arszyński, dz. cyt., s. 141–142.
19 G. Grajewski, dz. cyt., s.25.
20 M. Arszyński, dz. cyt., s.142.
21 Wkażdej prowincji komisja mogła posiadać inną nazwę,
strukturę oraz pole działania. Natomiast wspólną cechą
było to, że zasiadały wnich osoby zzarządu prowincji,
przedstawiciele korporacji społecznych oraz reprezentanci
duchowieństwa (M. Arszyński, dz. cyt., s. 143).
22 Tamże, s. 143–144.
23 G. Grajewski, Lutsch Hans, [w:] Polski słownik biografi czny
konserwatorów zabytków, z. 4, red. I. Błaszczyk iin., Warszawa
2011, s.79.
24 Uchwalona została Ustawa przeciw oszpecaniu okolic owy-
bitnych walorach krajobrazowych (2 III 1902) oraz Ustawa
przeciw oszpecaniu miejscowości oraz okolic owybitnych
walorach krajobrazowych (15 VII 1907).
25 Ochronę zabytków umożliwiał § 1 ustawy zroku 1907
wmomencie udowodnienia, że wyburzenie lub przebudowa
obiektu zmniejszy walory krajobrazu miejskiego. Paragraf2
danej ustawy pozwalał dodatkowo przypisywać zabytkom
tzw. Statuty Miejscowe. Wramach tych statutów gminy
mogły np. ustanawiać obowiązek uzyskiwania zezwoleń
na wykonywanie prac budowlanych przy określonych
obiektach oszczególnych wartościach artystycznych ihi-
storycznych. Wiele miast Rzeszy dla części swoich zabyt-
ków takie akty prawne uchwaliło (M. Arszyński, dz. cyt.,
s.143–144). Konserwator prowincji śląskiej wsprawozdaniu
zlat 1906–1907 napisał, że ustawa z1907r. była jednym
zważniejszych przedsięwzięć p rzep rowadz onyc h wPrusach
wcelu ochrony zabytków. Szczególnie zwrócił uwagę na to,
iż uchwalenie ustawy dało możliwość ochrony prywatnych
budowli zabytkowych znajdujących się wmiastach (Bericht
des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz
Schlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1907 bis 31. Dezember
1908 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und
Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1909, s. 3, 4).
26 J. Moroń, Dolny Śląsk wczasach habsburskich ipruskich [w:]
Dolny Śląsk: monografi a historyczna, red. W. Wrzesiński, Wro-
cław 2006, s. 227, 240.
27 Na stanowisko nadprezydenta jako pierwszy został wybrany
Theodor Merckle – pełniący do tej pory funkcję prezy-
denta rejencji wrocławskiej (T. Kulak, Dolny Śląsk wlatach
1815–1870 [w:] Dolny Śląsk: monografi a…, dz. cyt., s. 393).
28 Tamże, s. 393–394; J. Nowosielska-Sobol, G. Sobol, Zmiany
terytorialne, administracyjne idemografi czne po Iwojnie światowej
[w:] Dolny Śląsk: monografi a…, dz. cyt., s.508.
29 J. Nowosielska- Sobol, G. Sobol, dz. cyt., s.508.
30 Ofi cjalny dokument głosił, że Prowincjonalna Komisja
do Spraw Badania iOchrony Zabytków powstała „wcelu
zbadania izabezpieczenia wswym zasobie zabytków
historycznych Śląska iGórnych Łużyc, wszczególności
poprzez wywołanie zrozumienia dla znaczenia iwartości
kulturalnej zabytków oraz zainteresowania ich utrzyma-
niem, poprzez oddziaływanie na właścicieli, samorządy,
właścicieli ziemskich, zarządy kościołów, ciągłą obserwację
zabytków zagrożonych upadkiem (straż ochrony zabytków),
doniesienia do władz, wspieranie przedsięwzięć władz,
coroczne sporządzanie planu większych przedsięwzięć na
rzecz zachowania izbadania zabytków wprowincji oraz
systematyczne objeżdżanie, fotografowanie ikartowanie,
zakładanie stowarzyszeń, towarzystw, zbiorów, wspieranie
lub własną orga niza cję pu blikac ji nauk owyc h iartystycznych
itroskę ozbieranie środków pieniężnych wcelu wykonania
uchwał” (Nachrichten über die Provinzial-Commission zur Er-
haltung und Erforschung der Denkmäler der Provinz Schlesien und
über die Thätigkeit des Provinzial-Conservators in den Jahren 1891
bis 31. März 1896, Breslau 1897, s. 7; tłum. J. Murczkiewicz).
31 Tamże, s. 5–9.
32 Hans Lutsch (1854–1922) – skończył architekturę na Aka-
demii Budowlanej wBerlinie. Zanim został wybrany na
konserwatora prowincji śląskiej, pracował m.in. wpruskiej
administracji budowlanej wKamieniu Pomorskim (1880–
1884). W1884r. zo stał p owołany do administracji rządowej
we Wrocławiu. Stanowisko konserwatora na tym terenie
zajmował od 189 2 do 1 901r. W1901r. zaczął p ełnić fun kcję
konserwatora zabytków królestwa Prus. Lutsch niechętnie
podchodził do pur ysty czny ch reko nstr ukcj i, zwłaszcza tych,
które nie były poprzedzone badaniami naukowymi (G.Gra-
jewski, Lutsch…, dz. cyt., s. 79; G. Grajewski, Między…,
dz.cyt., s. 28–29).
33 Bericht des Provinzial-Conservators der Kunstdenkmäler der
Provinz Schlesien über seine Thätigkeit vom 1 April 1896 bis 31.
März 1898 an die Provinzial-Commission zur Erhaltung und
Erforschung der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau
1898, s. 4–7.
34 Nachrichten…, dz. cyt., s. 10–11.
35 Bericht des Provinzial-Conservators der Kunstdenkmäler der Pro-
vinz Schlesien über seine Thätigkeit vom 1 April 1896 bis 31. März
1898…, s. 4; Bericht des Provinzial-Conservators der Kunstdenk-
mäler der Provinz Schlesiens über die Tätigkeit vom 1.Januar 1900
bis 31. Dezember 1902 ersttatet an die Provinzial-Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau
1902, s.9.
36 Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Pro-
vinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1909 bis 31. Dez-
ember 1910 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung
und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1911, s.10.
37 Konserwator mógł jedynie doradzać przy prowadzonych
pracach. Wwyjątkowych sytuacjach miał wpływ na rodzaj
ijakość real izac ji (Bericht des Provinzial-Conservators der Kunst-
denkmäler der Provinz Schlesien über seine Thätigkeit vom 1 April
1896 bis 31. März 1898…, s. 4).
38 Ludwig Burgemeister (1863–1932) – studiował arc hite kturę
wWyższej Szkole Technicznej wBerlinie. Od 1893r. był
zatrudniony wsłużbie państwowej. Najpierw pracował
wBerlinie (wbiurze technicznym działu budownictwa
lądowego Ministerstwa Robót Publicznych), apóźniej zo-
stał przeniesiony do Wrocławia. Przez 21 lat pełnił funkcję
konserwatora zabytków prowincji śląskiej (1901–1932).
Zapoczątkował też nowe wydanie rejestru zabytków sztuki
Śląskiej (Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler
der Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1930
bis 31. Dezember 1931 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Niderschlesien, Breslau
1932, s. 3–11).
39 Burgemeister wlatach 1900–1902 wziął udz iał wkonferencji
konserwatorów pruskich wDreźnie, Fryburgu Bryzgowij-
skim oraz wDüsseldorfi e (Bericht des Provinzial-Conservators
der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesiens über die Tätigkeit vom
1. Januar 1900 bis 31. Dezember 1902…, s. 10).
40 Konserwator pisał ar tyku ły m.in. do czasopisma naukowego
„Die Denkmalpfl ege” (Bericht des Provinzial-Conservators der

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 54/2018 45
Kunstdenkmäler der Provinz Schlesiens über die Tätigkeit vom 1.
Januar 1900 bis 31. Dezember 1902…, s. 3, 10).
41 Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Pro-
vinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1915 bis 31. Dez-
ember 1916 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung
und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1917, s. 3, 4.
42 Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Pro-
vinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1917 bis 31. Dez-
ember 1918 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung
und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1919, s.52.
43 Ztrudnościami finansowymi urząd borykał się przez
kolejnych dziesięć lat od zakończenia wojny (Bericht des
Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Nieder-
schlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1925 bis 31. Dezember
1926 erstattet an die Provinzial Kommission zur Erhaltung und
Erforschung der Denkmäler Niderschlesien, Breslau 1927, s.
3; Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der
Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1927
bis 31. Dezember 1929 erstattet an die Provinzial Kommission
zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Niderschlesien,
Breslau 1930, s. 5).
44 Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der
Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1919 bis
31. Dezember 1924 erstattet an die Provinzial Kommission zur
Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Niderschlesien, Breslau
1925, s. 3–6.
45 Günther Grundmann (1892–1976) – historyk sztuki. Stu-
diował na uniwersytecie monachijskim oraz uniwersytecie
wrocławskim, gdzie obronił pra cę dok tors ką dot ycz ącą kaplic
grobowych na obszarze Dolnego Śląska iŁużyc. Wroku 1922
został wybrany społecznym opiekunem zabytków powiatu
jeleniogórskiego, później pełnił funkcję kierownika Dolno-
śląskiego Stowarzyszenia Szkolnych Wystaw Objazdowych.
Stanowisko konserwatora prowincji dolnośląskiej pełnił do
końca II wojny światowej. Wpóźniejszym okresie piastował
podobną funkcję wHamburgu (G. Grajewski, Grundmann
Günther [w:] Polski słownik biografi czny…, dz. cyt., s. 40–42).
46 Wlatach 30. XXw. wznacznej części prowincji pruskich
urząd konserwatora piastowali już histor ycy s ztuk i (G. Gra-
jewski, Między…, dz. cyt., s. 42).
47 Wsprawozdaniach konserwatorskich zczasów, kiedy
Grundmann pełnił urząd konserwatora, wyraźnie piętnowa-
ne są grzechy XIXw., m.in. krytykowane są przemalowania
kościołów oraz umieszczanie wnich neogotyckich elemen-
tów wyposażenia (Jahresbericht des Provinzial-Konservators der
Kunstdenkmäler Niederschlesiens für die Jahre 1932, 1933 und
1934 [w:] Schlesische Heimatpfl ege… dz. cyt., s. 98–99).
48 G. Grajewski, Między…, dz. cyt., s.49.
49 M. Arszyński, dz. cyt., s. 218–222.
50 Podczas trwania II wojny światowej Grundmann pełnił
również funkcję konserwatora zabytków prowincji górno-
śląskiej.
51 Cenne przedmioty były przechowywane w80 miejscach,
m.in. wKamieńcu Ząbkowickim, Grodźcu, Henrykowie,
Mietkowie oraz Warmątowicach. Wskładnicy wMietkowie
w1943r. umi esz czon o ar chi wum p row inc jona lne go k onse r-
watora zabytków. Grundmann wywiózł zniej najważniejsze
materiały wlutym 1945r. Zob . G. Grajew ski , Grundmann…,
dz. cyt., s. 41–42.
52 Tamże.
Streszczenie
Pod koniec XVIIIw. rozpoczął się wpaństwie pru-
skim rozwój struktur prawnych zajmujących się ochroną
zabytków. Opieką objęto wówczas publiczne budynki
irzeźby. Na początku lat 40. XIXw. król Fryderyk Wil-
helm IV powołał profesjonalne służby zajmujące się
ochroną zabytków na terenie Prus. Utworzono wówczas
stanowisko konserwatora zabytków. Kolejnym ważnym
wydarzeniem było wydanie przez cesarza Wilhelma II
w1891r. rozkazu gabinetowego, który spowodował
decentralizację struktury zajmującej się ochroną zabyt-
ków. Najwcześniej powołano służby konserwatorskie
prowincji śląskiej. Oprócz powołania prowincjonalnego
konserwatora zabytków utworzona została również
Prowincjonalna Komisja do Spraw Badania iOchrony
Zabytków. Od początku XXw. obserwujemy wśród
społeczeństwa wzrost autorytetu konserwatora oraz
zrozumienia potrzeby dbania ostare obiekty. Kryzys
wbudownictwie podczas Iwojny światowej przyczynił
się do spowolnienia działań mających chronić zabytki.
Wlatach 30. XXw. zlikwidowano Prowincjonalną Ko-
misję do Spraw Badania iOchrony Zabytków. Ostatni
okres istnienia prowincji Śląsk to czas II wojny świato-
wej, podczas którego działania urzędników skupiły się na
zabezpieczaniu przed zniszczeniem cennych zabytków
ruchomych.
Abstract
The end of the eighteenth century marked the rise
of legal structures dedicated to the preservation of his-
torical monuments in the Kingdom of Prussia. First,
public buildings and sculptures were placed under
protection. In the early forties of the nineteenth century
King Frederick William IV set up professional services
charged with heritage preservation in Prussia. The post
of conservation offi cer was created. The next important
event was acabinet order from 1891 which brought about
adecentralisation of the historical preservation structures
of the German Empire. The earliest to be established
were the conservation services of the Province of Silesia.
Along with the appointment of aprovincial conservation
offi cer, the Commission for the Preservation and Study
of Historical Monuments was set up. At the turn of the
twentieth century conservation offi cers started to win
growing regard from the public, whose awareness about
the need to protect heritage sites was increasing. Owing to
the construction crisis during World War I, conservation
efforts slowed down. The Provincial Commission for the
Preservation and Study of Historical Monuments was
dissolved in the thirties of the twentieth century. During
World War II, the last period of the existence of Silesia
Province, preservation efforts focused on saving valuable
movable monuments from destruction.