Urszula Markowska-Manista & Dominika Zakrzewska-Olędzka (2020). RODZINY Z DZIEĆMI W NOWEJ SYTUACJI EPIDEMII KORONAWIRUSA. Raport z badania online

Full text

1
Warszawa 2020
Urszula Markowska-Manista & Dominika Zakrzewska-Olędzka
RODZINY Z DZIEĆMI
W NOWEJ SYTUACJI
EPIDEMII KORONAWIRUSA
Raport z badania online

2
Dddd
Spis treści
Parę słów na wstępie ......................................................................................................... 3
Wprowadzenie .................................................................................................................. 4
Narzędzie i przebieg badania ................................................................................... 5
Etyka ........................................................................................................................ 5
Ograniczenia ............................................................................................................ 5
Charakterystyka próby ...................................................................................................... 6
Wyniki ............................................................................................................................... 8
Sytuacja rodziców .................................................................................................... 8
Wypełnianie obowiązków zawodowych w okresie epidemii .......................... 8
Kluczowe problemy dotyczące obecnej sytuacji wskazane przez rodziców ..... 9
Wyjaśnianie obecnej sytuacji dzieciom ......................................................... 10
Korzystanie z pomocy w opiece nad dziećmi ................................................ 10
Nowe zasady funkcjonowania rodziny.......................................................... 11
Zmiany w spędzaniu czasu wolnego z dziećmi .............................................. 12
Sytuacja dzieci w wypowiedziach rodziców ............................................................ 13
Reakcje dzieci na informacje medialne o koronawirusie ............................... 13
Posiadanie przez dzieci własnych narzędzi do pracy zdalnej ......................... 14
Realizacja programu edukacyjnego .............................................................. 15
Wychodzenie przez dzieci z domu w czasie epidemii .................................... 16
Jakie wsparcie byłoby najbardziej potrzebne rodzinom z dziećmi w obecnej
sytuacji ......................................................................................................... 17
Dodatkowe refleksje rodziców ..................................................................... 18
Podsumowanie ................................................................................................................ 19
Link do pełnego tekstu w języku angielskim .................................................................... 21
W raporcie wykorzystano ilustracje na Licencji Creative Commons Zero z serwisu Pixabay

3
Parę słów na wstępie
Przeszło 4 mld osób z 88 krajów, czyli więcej niż połowa ludzkości ma zalecenie bądź nakaz pozostania w
domach. Pandemia koronawirusa zaskoczyła nas, choć mogliśmy uważniej słuchać ekspertów i lepiej się
przygotować. Nie słuchaliśmy.
Mierzymy się i będziemy mierzyć z nową sytuacją izolacji społecznej, z niepokojem o zdrowie i życie nasze i
bliskich, o miejsca pracy, przyszłość i jej kształt. Nie wiemy, kiedy powróci „normalność” – ta nam dobrze
znana, oswojona. Domowa izolacja wymusiła na nas zmianę codziennego funkcjonowania,
przeorganizowania pracy, nauki, opieki nad dziećmi zamkniętymi w czterech ścianach bez możliwości wyjścia
na zewnątrz. My – dorośli opiekunowie, praktycznie z niewielką pomocą państwa, staliśmy się z dnia na
dzień jedynymi gwarantami ochrony fundamentalnych praw dziecka: prawa do życia, bezpieczeństwa,
edukacji i wychowania. Na czas pandemii najmłodszym odebrano prawo do publicznego wypowiadania się
w sprawach ich dotyczących, zawieszona została działalność samorządów i rad młodzieżowych, wolontariatu.
Zabroniono kontaktów rówieśniczych, swobodnego poruszania się, realizowania swoich zainteresowań i
pasji. Zdani zostali wyłącznie na opiekunów, stali się bezbronni wobec różnych form przemocy domowej.
Sytuację dzieci w polskich rodzinach w czasie pandemii pokazuje przedstawiony raport z badań online
autorstwa Urszuli Markowskiej-Manisty i Dominiki Zakrzewskiej-Olędzkiej. W badaniach wzięły udział rodziny
w pewnym sensie uprzywilejowane: 87 % respondentów posiada wyższe wykształcenie, wszyscy mają
dostęp do Internetu, mimo sporych trudności w łączeniu własnej pracy z edukacją dzieci, są w stanie
zorganizować im naukę w domu. Jest duże prawdopodobieństwo, że ich dzieci nie będą miały zaległości, w
przeciwieństwie do tysięcy uczniów w Polsce. Co wcale nie znaczy, że członkowie tych rodzin - zarówno
dorośli jak i młodsi - żyjący w zamknięciu, pozostawieni bez wsparcia z zewnątrz radzą sobie dobrze ze
wszystkimi problemami. Pytania: jacy będziemy „po”, czego się nauczymy o sobie i innych, czy zdamy
egzamin z człowieczeństwa, obywatelski, rodzicielski, jak zmieni się świat i jakie koszty zapłacimy, towarzyszą
wszystkim wypowiedziom osób biorących udział w badaniu.
W imieniu Polskiego Stowarzyszenia Janusza Korczaka i własnym pragnę podziękować Urszuli Markowskiej-
Manista i Dominice Zakrzewskiej-Olędzkiej, autorkom raportu „Rodziny z dziećmi w nowej sytuacji epidemii
koronawirusa” za wzięcie na warsztat badawczy problemów tak bliskich dla naszego środowiska. Pomna
słów Janusza Korczaka:
„Co łatwo przychodzi, to niewiele warte. Potrzebny niepokój, niepewność, wahanie, cierpienie –
zanim powie się coś lub napisze, co ma wartość.”,
ufam, że z obecnego kryzysu wyjdziemy nie tylko z umytymi rękoma, ale również wzmocnieni,
mądrzejsi o nowe doświadczenie.
Barbara Janina Sochal
Przewodnicząca
Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka

4
Wprowadzenie
Koronawirus rozprzestrzenia się na świecie od grudnia 2019 roku. W drugiej połowie marca 2020 roku jako
nowe, zagrażające życiu i zdrowiu całych społeczeństw zjawisko, zamknął w wielu europejskich i
pozaeuropejskich domach dorosłych i dzieci. Aby ograniczyć zagrożenie, na wielu poziomach życie przeniosło
się do sieci, straciło rytm w tradycyjnych systemach szkoły, pracy i spędzania czasu wolnego.
W wyniku rozprzestrzeniającej się na całym świecie pandemii COVID-19 wiele krajów wprowadziło liczne
ograniczenia w funkcjonowaniu w przestrzeni społecznej. Większość instytucji edukacyjnych i opiekuńczych
została zamknięta, a firmy i instytucje, których rodzaj działalności na to pozwalał, postanowiły wdrożyć
system pracy zdalnej. W Polsce w związku z rosnącą liczbą zachorowań 24 marca 2020 roku rząd wprowadził
istotne ograniczenia w przemieszczaniu się: zakaz wychodzenia z domu bez wyraźnej życiowej potrzeby
(takiej jak wyjście do pracy, zakupy żywnościowe czy wizyta w aptece). Zamknięte zostały parki, lasy, place
zabaw, nadrzeczne bulwary i miejsca grupowych spotkań rekreacyjnych. Zaostrzeniu uległy też przepisy
dotyczące uczestnictwa w ślubach, pogrzebach, korzystaniu z kościołów oraz komunikacji miejskiej.
Ta nowa sytuacja szczególnie dotknęła dzieci, które dla własnego bezpieczeństwa i bezpieczeństwa ich rodzin
(głownie dziadków) zostały odcięte od możliwości uczestnictwa w zajęciach i wydarzeniach, ustalonej
rutynie, będącej częścią ich codziennego życia. Aby przyjrzeć się tym nowym uwarunkowaniom i
przeanalizować sytuację rodzin z dziećmi, przeprowadziłyśmy ankietę internetową wśród 158 dorosłych
osób. Miała ona na celu zebranie danych z perspektywy dorosłych opiekujących się dziećmi w sytuacji
przymusowej, masowej izolacji w pierwszej fazie kryzysu. Naszym zamiarem było przeprowadzenie badania
z perspektywy dorosłych. Stałyśmy na stanowisku, że badania przeprowadzone w delikatnym kontekście
epidemii nie powinny obciążać dzieci.
Zdajemy sobie sprawę, że przeprowadzenie badania wśród dzieci mogłoby ujawnić inne obszary problemowe
niż wskazane przez rodziców, ale motywowało nas zachowanie dobrego samopoczucia dzieci (gdyż
poruszanie wrażliwych tematów mogłyby dodatkowo wpływać na ich poczucie bezpieczeństwa lub je
zakłócać w pierwszych dniach społecznej izolacji), które, szczególnie w pierwszym etapie przystosowywania
się do życia w warunkach epidemii i braku ewentualnego wsparcia psychologicznego, powinna chronić dzieci
przed dodatkowymi negatywnymi konsekwencjami i wpływem działań podejmowanych przez dorosłych
(więcej: Liebel, Manfred, Urszula Markowska-Manista. 2017. Prawa dziecka w kontekście
międzykulturowości: Janusz Korczak na nowo odczytany. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki
Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej). Celem przeprowadzonego badania było opisanie zmian, jakie nastąpiły
w życiu rodziców i dzieci oraz analiza ich wstępnych skutków społecznych.
PODZIĘKOWANIE
Wszystkim rodzicom, uczestnikom i uczestniczkom naszych badań
serdecznie dziękujemy za poświęcony czas i podzielenie się swoimi doświadczeniami.
Autorki

5
NARZĘDZIE I PRZEBIEG BADANIA
W dniach 24-28 marca 2020 r. przeprowadziłyśmy badania za pomocą narzędzia online na temat sytuacji
dzieci w rodzinach w czasach epidemii w Polsce. Kwestionariusz ankiety składał się z pytań otwartych i
zamkniętych (12 pytań: 6 w części dla dzieci i 6 w części dla rodziców). Narzędzie składało się z instrukcji,
metryczki, części opisującej sytuację rodziców, części opisującej sytuację dzieci z perspektywy rodziców oraz
części z dodatkowymi refleksjami i podziękowaniami rodzicom za wypełnienie ankiety. Zastosowałyśmy
metodę kuli śnieżnej zapewniającą maksymalną zmienność w próbie, tj. zapraszając rodziców z różnych
części kraju do udziału w badaniu. Całkowita próba badawcza wyniosła 158 osób.
ETYKA
Wszyscy uczestnicy badania zostali poinformowani o celach badawczych i zapewnieni, że zebrane dane
zostaną wykorzystane wyłącznie do celów akademickich i do przygotowania raportu z badań. Udział w
badaniu był w pełni dobrowolny. Respondenci mogli odmówić uczestnictwa zarówno przed ankietą, jak i w
dowolnym momencie podczas udzielania odpowiedzi na pytania. Zaproszenie (dorosłych) do udzielenia
odpowiedzi na pytania ankiety nie obciążyło naszych respondentów. Przeciwnie, wielu z nich napisało, że
pytania skłoniły ich do refleksji nad sytuacją ich własnych dzieci w kryzysie epidemiologicznym. Dane
prezentowane są jedynie w formie zbiorowej.
OGRANICZENIA
Ograniczenia w przeprowadzeniu badań dotyczyły w szczególności niemożności dotarcia z ankietą online do
rodziców mających problem w dostępie do Internetu i charakteryzujących się brakiem kompetencji
cyfrowych, co ograniczało naszą próbę badawczą. Ankieta była rozpowszechniana głównie za pośrednictwem
mediów społecznościowych i adresów e-mail wśród dorosłych Polaków. Ci rodzice, którzy nie korzystają z
tych form komunikacji, nie mogli dowiedzieć się o badaniu ani w nim uczestniczyć. Kolejna kwestia dotyczy
rodziców, którzy są zbyt obciążeni obowiązkami (praca zdalna, dodatkowe obowiązki) lub tych, których
kompetencje cyfrowe są niewystarczające, aby dowiedzieć się o tego rodzaju ankietach i wypełnić je w
Internecie. Również w sytuacji, gdy brakuje ścisłej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi lub gdy ich
wzajemne relacje nie są nacechowane zrozumieniem i zaufaniem, ocena przez rodziców emocji wywołanych
przez obecną sytuację u dzieci może nie odzwierciedlać w pełni tego, czego dzieci faktycznie doświadczają.

6
Charakterystyka próby
W analizie uwzględniono sytuację rodziców w ich subiektywnej ocenie oraz sytuację dzieci z perspektywy ich
rodziców. Kobiety stanowiły zdecydowaną większość respondentów (85,7% vs mężczyźni 13,3%). Wiek
znacznej liczby uczestników wahał się od 30 do 39 (46,2%) i 40 do 49 (46,8%). Pozostałe grupy wiekowe
reprezentowała znacznie mniejsza liczba respondentów, odpowiednio w wieku 20–29 lat (4,4%), 50–59 lat
(2,5%), 60–69 lat (0,6%). Odpowiedzi udzieliły przede wszystkim osoby z wykształceniem wyższym (87%), co
można uznać za jedno z ograniczeń tego badania. Osoby z wykształceniem średnim stanowiły jedynie 12%
respondentów, a dorośli z wykształceniem zawodowym 1%. Respondenci reprezentowali różne zawody (np.
pracownicy firm, kierownicy, nauczyciele, pracownicy organizacji pozarządowych, listonosze, księgowi,
nauczyciele akademiccy). Większość uczestników to mieszkańcy obszarów miejskich (38%) i wiejskich
(31,5%). Pozostali respondenci mieszkają w małych (7,6%), średnich (12%) i dużych miastach (10,8%). 92%
respondentów jest w związku małżeńskim lub partnerskim, a 8% to samotni rodzice. Większość gospodarstw
domowych składała się z 2 osób dorosłych (58%) [ryc. 1] i 2 (58%) lub 1 (27%) dzieci [ryc. 2], podczas gdy wiek
dzieci oscylował między kilkoma miesiącami a 22 rokiem życia. 52% uczestników mieszka w mieszkaniu, a
48% w domach jednorodzinnych. Jeśli chodzi o przestrzeń dla dzieci w domu, większość dzieci (93%) ma
własne pokoje.
86,7%
13,3%
Płeć
Kobieta Mężczyzna
4,4%
46,2%
46,8%
2,5% 0,6%
Wiek
20-29 30-39 40-49 50-59 60-69
1%
12%
87%
Wykształcenie
Zawodowe Średnie Wyższe
92%
8%
Stan cywilny
W związku małżeńskim lub partnerskim Samotna/y

7
31,6%
7,6%
12,0%
10,8%
38,0%
0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0%
Wieś
Małe miasto
Średnie miasto
Duże miasto
Aglomeracja
Miejsce zamieszkania
52%
48%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Mieszkanie
Dom jednorodzinny
Typ zamieszkania
9%
58%
13%
15%
4%
1%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%
1 osoba
2 osoby
3 osoby
4 osoby
5 osób
6 osób
Liczba dorosłych w gospodarstwie domowym
27%
58%
11%
1%
3%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%
1 dziecko
2 dzieci
3 dzieci
4 dzieci
5 dzieci
Liczba dzieci w gospodarstwie domowym

8
Wyniki
54%
19%
10%
8%
6%
4%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Zdalnie z domu (home office)
W siedzibie firmy/instytucji
Osoba nieaktywna zawodowo
Inne
Urlop opiekuńczy na dziecko z powodu zamknięcia placówek
edukacyjnych
Zwolnienie lekarskie
Wypełnianie obowiązków zawodowych w okresie epidemii
koronawirusa
1. SYTUACJA RODZICÓW
Większość rodziców uczestniczących w badaniu jest aktywna zawodowo (73%). Ponad połowa z nich (54%)
pracuje obecnie online [ryc. 3]. Oznacza to, że muszą łączyć opiekę nad dziećmi, pomagając im w nauce i
wykonywaniu zadań wysyłanych przez nauczycieli z pracą zdalną w pełnym wymiarze godzin, która wymaga
dostępu do odpowiedniej technologii (połączenie z Internetem, sprzęt komputerowy). Około jedna piąta
(19%) rodziców nadal wykonuje obowiązki zawodowe w siedzibie firmy. W przypadku tej grupy rodziców
opieka nad dziećmi wydaje się szczególnie wymagająca pod względem logistycznym, ponieważ zgodnie z
obowiązującymi przepisami dotyczącymi epidemii koronawirusa tylko rodzice dzieci w wieku poniżej 8 lat
mają prawo do urlopu na opiekę nad dzieckiem. W przypadku starszych dzieci, mimo że rodzice są również
odpowiedzialni za tę grupę wiekową, nie są oni w stanie skorzystać z płatnego urlopu na opiekę nad
dzieckiem. W sytuacji, gdy wiele firm zawiesza lub ogranicza swoją działalność w obliczu początku kryzysu,
bardzo niewielu rodziców jest gotowych podjąć ryzyko utraty stałego dochodu, mając rodzinę na utrzymaniu,
a jednocześnie często będąc obciążonymi finansowo kredytem hipotecznym.
WYPEŁNIANIE OBOWIĄZKÓW ZAWODOWYCH W OKRESIE EPIDEMII

9
Wśród największych problemów wskazanych przez rodziców dotyczących ich obecnej sytuacji (24–28 marca
2020 r.) znalazła się konieczność łączenia pracy zdalnej z opieką nad dziećmi. Rodzice wskazywali na:
- brak możliwości skoncentrowania się na obowiązkach zawodowych przy jednoczesnej opiece nad dziećmi,
- organizowaniu im czasu w ciekawy i kreatywny sposób oraz pomocy w nauce i wykonywaniu zadań
przesłanych przez nauczycieli w czasie, w którym musieli też wykonywać inne zawodowe czynności.
Wielu rodziców podkreślało również, że chociaż mają więcej czasu na spędzenie z dziećmi, naturalna potrzeba,
by dziecko było stale blisko rodziców poprzez rozmowę lub przytulanie, nie pozwala im odpowiednio
skoncentrować się na obowiązkach zawodowych, co zmniejsza ich wydajność pracy. Widać to również w
innych aspektach wymienionych jako problematyczne, takich jak zarządzanie czasem i opieka nad dziećmi
(12%), lub pomaganie dzieciom w wypełnianiu zadań szkolnych i motywowanie ich do nauki oraz słaba
organizacja nauczania online (13%). Rodzice zauważyli również, że gdyby lekcje online były prowadzone w
czasie rzeczywistym, skupienie uwagi dziecka na zajęciach prowadzonych przez nauczycieli w sposób aktywny
i angażujący znacznie zmniejszyłoby ich zaangażowanie czasowe w przestrzeni domu. Wskazywali, że jeśli już
małe dzieci otrzymują zadanie zapoznania się z nowymi tematami w formie indywidualnej pracy z
podręcznikiem lub zeszytem ćwiczeń, to wymaga to znacznego wsparcia i czasu ze strony rodziców lub innych
opiekunów. Brak możliwości utrzymywania kontaktów społecznych zarówno przez dorosłych, jak i dzieci,
stanowi dodatkową trudność zgłaszaną przez rodziców (20%). Respondenci zwrócili szczególną uwagę na
smutek dzieci spowodowany tym, że nie wolno im bawić się z rówieśnikami z przedszkola lub z kolegami ze
szkoły (do pewnego stopnia lekcje „na żywo” z wykorzystaniem internetowych platform nauczania mogłyby
stanowić substytut osobistego kontaktu), a brak kontaktu z dziadkami był zgłaszany jako szczególnie bolesny
dla dzieci.
KLUCZOWE PROBLEMY DOTYCZĄCE „OBECNEJ SYTUACJI” WSKAZANE PRZEZ RODZICÓW
Łączenie pracy zdalnej z opieką nad dziećmi i prowadzeniem domu,
brak warunków do pracy zdalnej
23%
Brak możliwości swobodnego poruszania się oraz podtrzymywania kontaktów społecznych
20%
Pomoc dzieciom w realizacji zadań szkolnych i motywowanie ich do nauki, słaba organizacja
zdalnego nauczania
13%
Zarządzanie czasem, opieka i organizacja czasu dzieciom
12%
Obawy o zdrowie swoje i rodziny z związku z możliwością zarażenia się wirusem
8%
Obawy związane z sytuacją finansową rodziny i przewidywanym kryzysem gospodarczym
7%
Robienie zakupów
5%
Brak dostępu do bieżącej opieki medycznej oraz rehabilitacji
4%
Brak ruchu
4%
Brak kompetencji cyfrowych
3%
Problemy psychologiczne
3%
Pewność posiadania pracy
3%
Brak jasnych informacji i zaleceń od instytucji państwowych
2%
KLUCZOWE PROBLEMY DOTYCZĄCE „OBECNEJ SYTUACJI”
WSKAZANE PRZEZ RODZICÓW

10
Rodzice w większości deklarują, że otwarcie i szczerze informują dzieci o sytuacji. Starają się używać prostego
języka, tłumaczyć młodszym dzieciom, że pojawił się nowy, jeszcze nieznany lekarzom wirus, jak można się
nim zarazić, że powoduje objawy podobne do grypy (kaszel, gorączkę), niektórzy rodzice mówią też, że może
być dla niektórych osób śmiertelny. Dlatego ze względu na bezpieczeństwo własne i innych, w szczególności
osób starszych, należy czasowo ograniczyć wychodzenie z domu i spotykanie się z dziadkami i z przyjaciółmi
ze szkoły i przedszkola. Zwracają też uwagę na konieczność zachowania higieny i mycia rąk. Część rodziców
deklaruje również, że dzieci otrzymały podstawowe informacje o sytuacji od nauczycieli w szkole przed
zawieszeniem zajęć.
W przypadku najmłodszych dzieci badani rodzice albo nie rozmawiają z nimi wcale na temat sytuacji (jeżeli
uważają, że dziecko jest zbyt małe, żeby zrozumieć co się dzieje), albo starają się wykorzystać bajki, metafory,
wierszyki do przekazania dzieciom powagi sytuacji. Wielu z nich podkreśla, że stara się dzieci informować, ale
w taki sposób, żeby nie wzbudzać w nich lęku. W pojedynczych przypadkach wśród respondentów pojawiły
się takie strategie jak narzucanie ograniczeń bez tłumaczenia lub poprzez straszenie, np. “Jeśli wyjdziesz z
domu możesz ściągnąć wirusa i mnie może to wykończyć”.
Zdecydowana większość rodzin uczestniczących w badaniu (87%) nie korzysta z żadnej formy pomocy
w opiece nad dziećmi. Znacznie mniejszej grupie pomagają dziadkowie (14%), opiekunka (1%) lub korzystają
z pomocy innych form w zakresie opieki nad dziećmi (1%).
WYJAŚNIANIE OBECNEJ SYTUACJI DZIECIOM
KORZYSTANIE Z POMOCY W OPIECE NAD DZIEĆMI
87%
14%
1%
1%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Nie
Tak, pomagają dziadkowie
Tak, mamy opiekunkę
Tak, inne
Korzystanie z pomocy w opiece nad dziećmi

11
Tylko 16% respondentów zadeklarowało, że z powodu epidemii nie wprowadzono nowych zasad
funkcjonowania rodziny, a tylko około 10% rodzin, w których wprowadzono nowe zasady, potwierdziło, że
skonsultowano je z dziećmi. Wśród najczęściej wymienianych nowych zasad były: częste mycie rąk i
zwracanie szczególnej uwagi na higienę (29%), ograniczenia w kontaktach zewnętrznych i wychodzenie z
domu (27%), nauka online w domu z powodu zamknięcia szkół i przedszkoli (15%) i organizacji codziennej
rutyny (12%).
NOWE ZASADY FUNKCJONOWANIA RODZINY W CZASIE EPIDEMII
Częste mycie rąk
29%
Ograniczenie kontaktów zewnętrznych,
spotkań ze znajomymi i rodziną i wychodzenia z domu
27%
Brak szkoły, nauka w domu, online
15%
Ułożenie planu dnia
12%
Odkażanie przynoszonych z zewnątrz przedmiotów, dezynfekcja
6%
Dodatkowe obowiązki domowe, więcej pracy
4%
Respektowanie potrzeby pracy rodziców, nieprzeszkadzanie
4%
Więcej czasu na oglądanie bajek, tv, komputer
2%
Zasłanianie buzi przy kichaniu i kaszlu
1%
Zgromadzenie zapasów (żywność, środki higieny)
1%
Dodatkowe środki ostrożności
1%
Stosowanie antykoncepcji
1%
Codziennie chodzenie razem na spacer
1%
Racjonalne korzystanie z zapasów żywnościowych
1%
NOWE ZASADY FUNKCJONOWANIA RODZINY

12
Połowa rodziców (51%) zadeklarowała, że dzięki obecnej narzuconej izolacji społecznej spowodowanej
pandemią wirusa COVID-19 rodzina spędza więcej czasu razem i ma możliwość uczestniczenia w wielu
wspólnych działaniach, takich jak czytanie książek, granie W gry planszowe, wspólne uprawianie sztuki,
rozmowy, gotowanie/pieczenie lub oglądanie filmów, co wywołuje pozytywne uczucia. Jednak niektórzy z
pracujących rodziców podkreślali, że z powodu konieczności łączenia pracy z opieką nad dziećmi kontakt
między domownikami staje się coraz bardziej napięty. Natomiast czas po pracy, który rodzice zwykle
poświęcali rozrywce i rozmowom z dziećmi, spędzają teraz na wyjaśnianiu zadań szkolnych i odrabianiu lekcji.
Tylko 10% rodziców stwierdziło, że niewiele zmieniło się w sposobie spędzania czasu z dziećmi w nowej
sytuacji w porównaniu z sytuacją sprzed epidemii.
ZMIANY W SPOSOBIE SPĘDZANIA CZASU Z DZIEĆMI
Spędzanie więcej czasu razem, więcej wspólnych zajęć niż wcześniej (czytanie
książek, gry planszowe, zajęcia manualne, rozmowy, wspólne gotowanie/pieczenie,
krzyżówki, oglądanie filmów, zabawy kreatywne), pozytywne odczucia odnośnie
wpływu ograniczeń na ilość czasu spędzanego z dziećmi
51%
Więcej czasu spędzonego na wspólnej nauce i edukacji dzieci
15%
Nic lub niewiele się zmieniło
10%
Konieczność łączenia pracy z opieką nad dziećmi, mniej czasu "wolnego", więcej
obowiązków, życie prywatne miesza się z zawodowym
8%
Cały czas spędzany w domu z dziećmi 24h/dobę
6%
Spędzanie czasu we własnym gronie, ograniczenie spotkań towarzyskich, brak
kontaktu z innymi dziećmi
5%
Jest trudno, częstsze konflikty, napięcia, dużo czasu w domu, nuda, zmęczenie sobą
5%
Mniej wychodzenia na dwór
3%
Dzieci więcej grają na komputerze, oglądają filmy
2%
Brak pośpiechu
1%
Angażowanie dzieci w prace domowe
1%
Więcej bliskości fizycznej (przytulanie)
1%
ZMIANY W SPOSOBIE SPĘDZANIA CZASU Z DZIEĆMI

13
2. SYTUACJA DZIECI W WYPOWIEDZIACH RODZICÓW
Większość dzieci zauważa i interesuje się tematem epidemii, poza tymi, które są zbyt małe. W działaniach
rodziców związanych z informacjami o koronawirusie, które docierają do dzieci wyłaniają się dwie strategie.
Jedna to otwarta rozmowa z dziećmi, odpowiadanie na ich pytania i tłumaczenie, że pojawiła się choroba
zakaźna, w związku z którą trzeba stosować wyjątkowe środki ostrożności. Druga strategia (widoczna
szczególnie w przypadku zauważenia niepokoju i lęków u dzieci wywołanych informacjami) to ograniczenie
dostępu do informacji w mediach i przekazywanie ich tylko poprzez rodziców, którzy np. raz dziennie
przeglądają informacje kiedy dzieci już śpią.
Zdaniem rodziców, większość dzieci rozumie konieczność wprowadzenia ograniczeń i poddaje się im,
rozumiejąc, że jest to tymczasowa konieczność.
REAKCJE DZIECI NA INFORMACJE MEDIALNE O KORONAWIRUSIE
Boją się, z niepokojem
23%
Zadają pytania, rozmawiają na ten temat z rodzicami
20%
Z ciekawością, zainteresowaniem (chcą wiedzieć co się dzieje i zrozumieć
mechanizmy działania wirusa, śledzą liczby zachorowań i zgonów, pytają czemu w
różnych krajach są różne)
18%
Ze spokojem i zrozumieniem
16%
Brak zainteresowania tematem u dzieci
14%
Ograniczenie informacji (i mediów) przez dorosłych, żeby nie obciążać dzieci
11%
Zbyt małe, żeby rozumieć
5%
Bunt przeciwko ograniczeniom, irytacja, oczekiwanie na zakończenie sytuacji
4%
Przesyt informacjami o wirusie, unikanie informacji kiedy się pojawiają (inicjowane
przez dzieci)
3%
Ze smutkiem
2%
Nie uświadamiają sobie powagi sytuacji
1%
Pojawienie się tematu koronawirusa w zabawach
1%
Zaufanie do służb państwowych
1%
REAKCJE DZIECI NA INFORMACJE MEDIALNE
O KORONAWIRUSIE

14
Ponad połowa dzieci z badanej próby (56,3%) ma własne telefony komórkowe, a nieco mniej niż połowa
(45%) ma do dyspozycji komputery. Jest to ważne ze względu na fakt, że gdy wymagana jest nauka online,
wszyscy członkowie rodziny pracujący i uczący się online potrzebują dostępu do własnego urządzenia do
pracy, w tym przypadku komputera lub tabletu. W związku z tym informacja, że 45% dzieci ma do swojej
dyspozycji komputery, oznacza, że 55% dzieci w rodzinach z próby respondentów nie jest w stanie pracować
nad zadaniami wysłanymi przez nauczycieli w czasie rzeczywistym lub musi dzielić komputer z rodzicami
(którzy również często pracują online) i swoim rodzeństwem.
45%
55%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Tak
Nie
Czy dzieci mają swoje własne komputery/laptopy?
POSIADANIE PRZEZ DZIECI WŁASNYCH NARZĘDZI
DO PRACY ZDALNEJ
56,3%
43,7%
0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%
Tak
Nie
Czy dzieci mają swoje własne telefony komórkowe?

15
Pomimo tego, że szkoły zostały zobowiązane do prowadzenia edukacji online, rozporządzenia te w praktyce
pozostają niestety martwym prawem w wielu szkołach w kraju ze względu na brak kompetencji cyfrowych i
brak dostępu do odpowiedniego oprogramowania, sprzętu i dobrej jakości połaczenia internetowego
zarówno ze strony nauczycieli, jak i uczniów. W przeciwieństwie do wielu bardziej skomputeryzowanych
krajów, Polsce brakuje doświadczenia w nauczaniu zdalnym i wykorzystywaniu nowych technologii podczas
zajęć lekcyjnych, w szczególności w szkołach publicznych. Dlatego też wdrożenie nauczania na odległość i
pracy zdalnej jest nowym zadaniem dla większości pracowników szkoły (poza korzystaniem przez nauczycieli
z e-dziennika). Jak wynika z relacji rodziców, wielu nauczycieli prowadzi edukację online, wysyłając uczniom
listę zadań domowych (67,1%) i przekazując rodzicom informacje o tematach do omówienia z dziećmi
(38,6%). Sytuacje, w których nauczyciele wysyłają uczniom materiały dydaktyczne (42,4%) lub publikują
zadania na platformach e-learningowych (38%), są znacznie rzadsze. Prowadzenie lekcji online na żywo z
klasą było najrzadszą formą edukacji na odległość stosowaną przez polskich nauczycieli w okresie
przeprowadzania badania.
10,8%
67,1%
38,6%
42,4%
38,0%
19,0%
0,6%
0,6%
0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0%
Brak
Nauczyciele wysyłają listę zadanych prac domowych
Nauczyciele wysyłają informacje o tematach do omówienia
Nauczyciele wysyłają materiały dydaktyczne
Nauczyciele publikują materiały do nauki i zadania na
platformie e-learningowej
Nauczyciele prowadzą zajęcia online
Nie wiem
Edukacja domowa
Sposób realizacji przez dzieci programu edukacyjnego
REALIZACJA PROGRAMU EDUKACYJNEGO

16
Większość rodziców zadeklarowała, że pozwala dzieciom wychodzić z domu tylko w towarzystwie dorosłego
opiekuna (49%), podczas gdy 23% rodziców w ogóle nie zezwala na wychodzenie dzieci
na zewnątrz. Zgodnie z deklaracjami rodziców jedna piąta (20%) dzieci może wyjść z domu bez opieki, jednak
31 marca 2020 r. wprowadzono nowe przepisy rządowe ograniczające tę możliwość: dzieci niepełnoletnie
(w wieku poniżej 18 lat) mogły pozostawać na zewnątrz tylko w towarzystwie dorosłego opiekuna.
WYCHODZENIE PRZEZ DZIECI Z DOMU W CZASIE EPIDEMII
23%
49%
20%
7%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Nie
Tak, ale tylko w towarzystwie dorosłego opiekuna
Tak, mogą wychodzić samodzielnie
Inne
Czy dzieci w obecnej sytuacji mogą wychodzić z domu?

17
Według jednej trzeciej rodziców (28%) najpotrzebniejszym wsparciem dla nich byłaby bardziej efektywna
organizacja nauczania na odległość, która obejmowałaby prowadzenie zajęć online na żywo, a nie tylko
wysyłanie rodzicom listy zadań do wykonania przez dzieci. Zdaniem rodziców bardzo potrzebne byłoby
również szkolenie nauczycieli w zakresie korzystania z narzędzi cyfrowych. Ponadto rodzice zwrócili uwagę
na takie aspekty, jak wsparcie psychologiczne, które pomogłyby im zrozumieć, jak radzić sobie z niepokojem
własnym i ich dzieci oraz jak wyjaśnić dzieciom wymogi obecnej sytuacji i nałożone na nich ograniczenia.
RODZAJE WSPARCIA WYMIENIANE PRZEZ RODZICÓW JAKO NAJBARDZIEJ POTRZEBNE
RODZINOM Z DZIEĆMI W OBECNEJ SYTUACJI EPIDEMIOLOGICZNEJ
Lepszy kontakt z nauczycielami i organizacja nauczania zdalnego, podniesienie kompetencji
cyfrowych nauczycieli (również on-line live, nie tylko zadania, platformy edukacyjne),
kontakt online z klasą szkolną/grupą przedszkolną, racjonalna ilość zadawanych zadań
28%
Nie wiem, trudno powiedzieć
10%
Wsparcie psychologiczne (jak rozmawiać z dziećmi, jak radzić sobie ze stresem)
9%
Nie potrzebujemy wsparcia
8%
Wsparcie finansowe (zasiłek)
7%
Brak obaw o utratę pracy, ochrona miejsc pracy
6%
Pomoc w opiece nad dziećmi na czas pracy rodziców (szczególnie jeżeli nadal pracują w
siedzibie firmy) lub wypadek ewentualnej hospitalizacji
6%
Wsparcie edukacyjne, edukacyjne programy telewizyjne i online, gry edukacyjne,
przekazanie przez szkołę/nauczycieli sugestii dla rodziców
4%
Podpowiedzi na spędzanie czasu z dziećmi, sugestie gier i zabaw, dostęp do kultury online
4%
Możliwość pracy zdalnej
3%
Dostęp do podstawowej opieki medycznej (np. dentysta, rehabilitacja)
2%
Przestrzeń do spacerowania, możliwość wychodzenia z domu
2%
Jasne i przejrzyste informacje o sytuacji, nakazy i zakazy rządowe
2%
Pomoc w zakupach
1%
Dodatkowy sprzęt do pracy (komputer)
1%
Powszechnie dostępna diagnostyka koronawirusa
1%
Lepszy dostęp do Internetu (nauka, praca)
1%
Odpoczynek
1%
Organizacja posiłków
1%
Wolne w pracy
1%
JAKIE WSPARCIE BYŁOBY NAJBARDZIEJ POTRZEBNE
RODZINOM Z DZIEĆMI W OBECNEJ SYTUACJI

18
Wśród dodatkowych refleksji rodziców dominują komentarze odnoszące się do niskich kompetencji
cyfrowych oraz problemów z wdrażaniem i wykorzystaniem technologii zarówno w miejscu pracy, jak i w
edukacji, co znacznie utrudnia skuteczne funkcjonowanie w sytuacji wymuszonej izolacji i konieczności
pozostania w domu. Rodzice zwrócili uwagę, że niektóre firmy nie mają wdrożonych procedur pracy zdalnej,
co w praktyce oznacza konieczność podróżowania do siedziby firmy w celu wykonywania części lub całości
obowiązków zawodowych. To z kolei stwarza problemy z zapewnieniem dzieciom opieki na czas nieobecności
rodziców i rodzi obawy dotyczące możliwości „przyniesienia” wirusa do domu.
Podobny, problematyczny obraz wyłania się z opisów współpracy z nauczycielami. Z deklaracji rodziców
wynika, że większość nauczycieli przesyła uczniom informacje tylko o tematach do omówienia i wymaganych
do przygotowania pracach domowych, ponieważ nie mają oni narzędzi ani kompetencji do prowadzenia
edukacji zdalnej. Natomiast wdrożenie zajęć prowadzonych w czasie rzeczywistym, stanowiąc kontynuację
nauczania, do jakiego uczniowie są przyzwyczajeni, a więc przywracając namiastkę normalności, w odczuciu
rodziców przyniosłoby uczniom szereg korzyści (bezpośredni kontakt z nauczycielem i wyjaśnienia dotyczące
materiału, możliwość utrzymywania kontaktu z rówieśnikami i wreszcie opieka nad dzieckiem przez pewien
czas, co pozwoliłoby rodzicom skupić się na pracy). Pojawiają się głosy sugerujące, że wdrożony system
kształcenia na odległość powinien być odgórnie wprowadzony przez władze i dostosowany do kompetencji
cyfrowych i zasobów sprzętowych rodzin. Jednocześnie, w opiniach respondentów, instytucje edukacyjne
powinny mieć możliwość bezpłatnego wypożyczenia niezbędnego sprzętu (komputerów, tabletów)
potrzebującym rodzinom. Niestety, aby wdrożyć takie rozwiązania, instytucje edukacyjne musiałyby
dysponować sprzętem wyposarzonym w adekwatne oprogramowanie, a jego uzyskanie wiąże się obecnie z
długotrwałą procedurą aplikowania o środki finansowe a następnie przeprowadzeniem wymaganej prawem
procedury zamówień publicznych.
DODATKOWE REFLEKSJE RODZICÓW

19
Podsumowanie
Wyniki badania wskazały na różnorodne problemy, z jakimi borykały się rodziny w życiu codziennym na
przełomie marca/kwietnia 2020 roku. Sytuacja dzieci i sytuacja rodziców, którzy zostali (bez ostrzeżenia)
wyrwani z codziennych rytuałów i zamknięci w czterech ścianach pod jednym dachem na kilka tygodni, była
nowością dla większości z nich. Pomimo powszechnego dostępu do środków masowego przekazu można było
zaobserwować chaos informacyjny, powodujący poczucie niepewności społeczeństwa co do obecnej sytuacji
i sposobów radzenia sobie z nią. Informacje kierowane były głównie do dorosłych przez dorosłych, pomijając
potrzeby i perspektywę dzieci i młodzieży. Ani politycy, ani dziennikarze nie udzielają dzieciom i młodzieży
głosu z ich pytaniami, na które powinni z szacunkiem i empatią odpowiedzieć dorośli odpowiedzialni za
zapewnienie społecznego i psychicznego bezpieczeństwa najmłodszym. Tymczasowe zamknięcie związane z
szeregiem ograniczeń praw obywatelskich przeniosło działalność społeczną i zawodową rodzin
unieruchomionych w „czterech ścianach” do wirtualnego świata, w którym członkowie rodziny próbują
wspólnie wynegocjować nowy rytm życia codziennego.
Należy podkreślić, że wyniki badań dotyczą bardzo krótkiego okresu. W Polsce już 1 kwietnia wprowadzono
nowe zasady, które ograniczyły już okrojone wolności obywatelskie i swobodę przemieszczania się.
Szczególnie dotknęły one dzieci i młodzież w wieku poniżej 18 lat, którym nie wolno było opuszczać domu
bez opieki osoby pełnoletniej. Tylko obecność rodzica, opiekuna prawnego lub innego dorosłego opiekuna
mogła uzasadnić ich obecność na ulicy. W przeprowadzonym przez nas badaniu dorośli respondenci
koncentrowali się na własnej sytuacji i sytuacji dzieci w rodzinie. Ograniczenia przestrzenne i nagła
konieczność przejścia do funkcjonowania zawodowego i edukacyjnego w świecie wirtualnym uwidoczniły
brak lub niedoskonałości w obszarze kompetencji cyfrowych i zarządzania czasem. Dorośli pracujący online
lub w biurach firmy łączą pracę na pełen etat z opieką nad dziećmi, pomaganiem dzieciom w nauce i
odrabianiu prac domowych. Ta sytuacja ma szkodliwe skutki dla wszystkich zaangażowanych stron.
Wyzwanie wymagające nowych umiejętności cyfrowych, efektywnego zarządzania czasem i odpowiednich
zasobów technologicznych okazało się problematyczne. Przeszkodą okazały się również narzędzia do pracy
zdalnej (niewystarczająca ilość sprzętu, czy słaby dostęp do Internetu). Jeśli chodzi o relacje interpersonalne,
zarówno dorośli, jak i dzieci cierpią z powodu braku kontaktów społecznych. Dotyczy to zarówno spotkań z
przyjaciółmi (w przypadku dzieci - z rówieśnikami z przedszkola lub szkoły), jak i odwiedzania innych członków
rodziny (w szczególności dziadków).

20
Ważnym aspektem badań były reakcje dzieci na informacje medialne na temat epidemii. Rodzice deklarowali,
że ze względu na wszechobecny temat koronawirusa w różnych mediach rozmawiali ze swoimi dziećmi,
wyjaśniali i odpowiadali na pytania. Drugim trendem wynikającym z odpowiedzi rodziców było ograniczenie
dostępu dzieci do informacji na ten wrażliwy temat. Większość respondentów nie zgłosiła żadnej strategii
wyjaśniania obecnej sytuacji swoim dzieciom. Rodzice oświadczyli, że informowali dzieci o nowej sytuacji i
konieczności zachowania higieny w otwarty i bezpośredni sposób, używając prostych słów. Niektórzy rodzice
używali bajek, metafor lub opowieści, aby wyjaśnić swoim dzieciom sytuację w przystępny sposób, starając
się nie wzbudzać strachu. Równocześnie, w przypadku bardzo małych dzieci niektórzy nie rozmawiali wcale
o koronawirusie ze swoimi synami i córkami. W kilku przypadkach nałożono ograniczenia na dzieci bez
jakichkolwiek prób wyjaśnienia, dlaczego tak się dzieje.
Kolejnymi badanymi aspektami były: w jakim stopniu rodzice są otwarci na uczestnictwo dzieci
w opracowywaniu nowych zasad postępowania dostosowanych do sytuacji epidemii, oraz w jakim stopniu
dorośli narzucają swoim dzieciom nowe zasady codziennego funkcjonowania. Tylko niewielki procent
rodziców zadeklarował, że wprowadzono nowe zasady. Jeszcze mniejsza grupa respondentów
odpowiedziała, że nowe zasady zostały skonsultowane z ich dziećmi.
Wyniki badań pokazują, w jak trudnej sytuacji - nowej pod każdym względem w codziennym funkcjonowaniu
rodziny - znaleźli się zarówno rodzice, jak i dzieci z naszej grupy badanych. Dla rodziców pracujących poza
domem zintensyfikowany czas spędzony razem jest jednocześnie źródłem większego stresu i akumulacji
problemów. Wiąże się to przede wszystkim z wyczerpaniem i znacznymi inwestycjami w pomoc dzieciom w
edukacji zdalnej. W raporcie chciałybyśmy zwrócić również uwagę na dyskurs medialny wykluczający dzieci
jako ważnych odbiorców i uczestników przestrzeni społecznej oraz na narzucane przez dorosłych zakazy i
nakazy w relacjach rodzic-dziecko. Zagadnienia te wymagają dalszych badań ukierunkowanych na kolejny
etap dostosowania się do trudnej, bezprecedensowej i jednocześnie nieprzewidywalnej sytuacji, w której
nadzwyczajne rozwiązania prawne nie powinny prowadzić do nieuzasadnionych i arbitralnych ograniczeń
praw, w tym praw dzieci i młodzieży, które stanowią znaczną część polskiego społeczeństwa.
Nasze badanie może być pomocne w zrozumieniu sytuacji rodzin z dziećmi w dobie pandemii, która wymusiła
reorganizację życia rodzinnego i zawodowego. Uzyskane odpowiedzi respondentów pokazują, jak bardzo
zmieniło się funkcjonowanie rodziców i dzieci w pierwszej fazie kryzysu koronawirusowego oraz jakiego
rodzaju wsparcia rodziny najbardziej potrzebują. Zebrane dane mogą stanowić cenne źródło informacji w
tworzeniu odpowiednich mechanizmów wsparcia dla rodzin z dziećmi i opracowywaniu zaleceń dla władz
lokalnych i instytucji edukacyjnych.

21
Link do pełnego tekstu
w języku angielskim
PEŁNA WERSJA BADAŃ W FORMIE ARTYKUŁU DOSTĘPNA JEST
W CZASOPIŚMIE SOCIETY REGISTER:
Markowska-Manista Urszula, Zakrzewska-Olędzka Dominika,
Family with Children in Times of Pandemic – What, Where, How?
Dilemmas of Adult-Imposed Prohibitions and Orders,
SOCIETY REGISTER, 2020/4(3), ss. 89-110.
https://doi.org/10.14746/sr.2020.4.3.05