Content uploaded by Theo M J Peeters
Author content
All content in this area was uploaded by Theo M J Peeters on May 09, 2020
Content may be subject to copyright.
Natuurstudie in De Kaaistoep
Verslag 2019
25e onderzoeksjaar
2
Colofon
Voor informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen met:
KNNV-afdeling Tilburg
Secretariaat: Marie-Cécile van de Wiel
Email: secretaris@tilburg.knnv.nl
Telefoon: 013-5436541
Website: www.knnv.nl/tilburg
Het onderzoek in De Kaaistoep is mogelijk gemaakt dankzij de beschikbaarstelling van
onderzoeksterreinen door de TWM Gronden BV, van onderzoeksfaciliteiten door
Natuurmuseum Brabant en van deskundigheid en mankracht door de KNNV-afdeling Tilburg.
Het bij dit onderzoek verzamelde en geconserveerde onderzoeksmateriaal is grotendeels
opgenomen in de collecties van Natuurmuseum Brabant en is toegankelijk voor
wetenschappelijk onderzoek.
ISBN: 978-90-826157-2-2
NUR-code: 410
Redactie jaarverslag over 2019: Theo Peeters, André van Eck & Tineke Cramer (mei 2020).
Eindredactie Theo Peeters: email: ptheo@xs4all.nl.
De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de afzonderlijke stukken.
Artikelen graag als volgt citeren:
Bouvy, E., 2020. Overige kevers in pijpvallen in De Kaaistoep in 2018: 51-55. In: T. Peeters,
A. van Eck & T. Cramer (red.), Natuurstudie in De Kaaistoep. Verslag 2019, 25e
onderzoeksjaar. - TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV-afdeling Tilburg, 140
pp.
© Indien u gegevens uit dit jaarverslag wilt gebruiken neem dan contact op met de redactie.
5
Inhoud
Onderwerp Auteur(s) Blz.
Titelpagina 1
Colofon 2
Redactioneel 3
Inhoud 5
- Floristische aantekeningen seizoen 2019 Guido Stooker e.a. 7
- Dauerlarven Paul van Wielink 11
- Wantsen op licht (Hemiptera: Heteroptera) Berend Aukema 13
- Waaiertjes (Strepsiptera) in De Kaaistoep Theo Peeters 17
- Een nieuwe dwergwesp (Trichogrammatidae) Liekele Sijstermans 23
- Neuswespen in De Kaaistoep 4. Spilomicrus Theo Peeters 27
- Overzicht van de schildwespen (Braconidae) Kees van Achterberg 35
- Hymenoptera in potvallen op heidegebied De Sijsten Theo Peeters & Ron Felix 41
- Alle overige kevers in pijpvallen in 2017 Emiel Bouvy 47
- Overige kevers in pijpvallen in 2018 Emiel Bouvy 51
- Nieuwe soorten kevers na december 2019 Paul van Wielink 57
- Pijp- en potvallen in 2019 Ron Felix e.a. 61
- Dode kreeften, karpers, duiven en rotte appels Paul van Wielink 69
- Roofvliegen in De Kaaistoep in 2019 Reinoud van den Broek 75
- Dagvlinderroutes in De Kaaistoep Guido Stooker & Henk Spijkers 85
- Nachtvlinders in De Kaaistoep in 2019 Guido Stooker & Henk Spijkers 91
- De Boomkikker en de Knoflookpad in 2019 Ron Felix e.a. 95
- Amfibiënonderzoek in 2016 & 2017 David Brouwer e.a. 101
- Vogels in het waterwingebied Tilburg in 2019 Jan van Gameren & Henk Spijkers 117
- Vogels in De Sijsten Guido Stooker 121
- Het beheer in De Kaaistoep en omgeving in 2019 Jaap van Kemenade 125
Kaaistoepboek
- Nieuwe soorten voor NL in het Kaaistoepboek Ad Mol e.a. 129
- Foutjes in het Kaaistoepboek: Errata en corrigenda Ad Mol 139
Bijlage A. Plattegrond van De Kaaistoep [binnenflap voorkant].
Bijlage B. Poelen in De Kaaistoep [binnenflap achterkant].
27
Neuswespen (Hymenoptera, Diapriidae) in De Kaaistoep
4. Het genus Spilomicrus
Theo M.J. Peeters
Dit artikel is het vierde in de serie artikelen over neuswespen en het eerste in een korte
reeks over het genus Spilomicrus in Nederland. Hier zijn alle exemplaren van dit genus
bewerkt uit het omvangrijke materiaal verzameld in De Kaaistoep van 2000-2019. Tussen de
59 exemplaren werden negen soorten gevonden, waarvan zeven soorten nieuw zijn voor de
Nederlandse fauna. De Spilomicrus-soorten in De Kaaistoep worden hier besproken waarbij
ook enkele aspecten van de biologie aan de orde komen.
Het genus Spilomicrus
Het genus Spilomicrus is voor het eerst beschreven door Westwood in 1832. Als type-soort
voor dit genus werd Spilomicrus stigmaticalis aangewezen. Door Masner & Garcia (2002) en
Notton (2014) wordt het genus Spilomicrus samen met diverse andere genera tot het tribus
Spilomicrini van de subfamilie Diapriinae gerekend.
Het lijf van deze soorten is grotendeels zwart of donkerbruin en sterk glanzend. Bruine tot
meer oranje kleuren zijn beperkt tot antennen en poten. Zowel vrouwen als mannen hebben
13dertien antennenleden. De antennen van de mannetjes zijn slanker en hebben een
‘sexsegment’ op het vierde antennenlid. Antennen van de vrouwen zijn meer knots- of
spoelvormig naar het eind. Het borststuk heeft wel of geen notauli, maar altijd met twee
duidelijke putten aan de voorzijde van het scutellum en het propodeum meestal met een
duidelijk middenkiel. Het pronotum heeft aan de zijkant geen verticale groef, zoals bij
Paramesius wel het geval is. De vleugeladering kent een korte marginale ader in vergelijking
met het genus Paramesius; postmarginalis en stigmalis ontbreken (figuur 1). Binnen
eenzelfde soort kunnen naast volledig gevleugelde ook kortvleugelige exemplaren
voorkomen. Het grote tergiet (syntergiet) van het achterlijf is aan de basis recht afgeknot,
zonder een inkeping en zonder groeven. De grootte van de Nederlandse soorten loopt uiteen
van 1.0-4.0 mm.
Figuur 1. Voorvleugel van vrouw Spilomicrus stigmaticalis (foto Sipke Wadman).
Verspreiding
Wereldwijd zijn 189 soorten van het genus Spilomicrus beschreven (Notton 2014,
Chemyreva 2018, HOL 2020). Uit Europa zijn zo’n 46 soorten van het genus Spilomicrus
beschreven (Notton 2004, FE 2020), maar slechts een deel van het typenmateriaal is
bestudeerd.
28
Uit Nederland zijn tot op heden vier taxa gemeld: Spilomicrus annulicornis Kieffer, 1911, S.
formosus Jansson, 1942, S. major Snellen van Vollenhoven, 1879 en S. stigmaticalis
Westwood, 1832 [= nigripes Thomson, 1858] (Snellen van Vollenhoven 1879, Thomas &
Macek 1996). Aan een overzicht van al het Nederlandse materiaal van het genus
Spilomicrus wordt gewerkt.
Biologie
Over de biologie van de soorten van het genus Spilomicrus is weinig bekend. Het merendeel
van de soorten zijn solitaire of gregaire parasieten van de poppen van verschillende
vliegenfamilies. Zo noemt Hoffmeister (1989) als gastheren Tephritidae, Tachinidae en
mogelijk ook Bibionidae. Muscidae, Pipunculidae, Syrphidae en Sciomyzidae worden
opgesomd in Masner (1991). En Disney (1994) noemt ook nog Phoridae. Enkele soorten zijn
gekweekt uit Coleoptera. Kweek wordt verder gemeld uit poppen van kortschildkevers
(Staphylinidae) (Kieffer 1916, Nixon 1980, Masner 1991, Notton 1996, 1999). Hoffmeister
(1989) beschrijft enkele larvale stadia van S. hemipterus die hij in het laboratorium kweekte
uit poppen van vertegenwoordigers van de vliegenfamilies Tephritidae en Drosophilidae.
Onderzoeksmethoden
Een van de opvallende verschillen met andere langjarige onderzoeken is dat in De Kaaistoep
heel veel verschillende vangmethoden zijn gebruikt. Het merendeel van deze vangmethoden
zijn ontwikkeld en bemonsterd door Henk Spijkers, Jaap van Kemenade, Ron Felix en Paul
van Wielink. Een overzicht van de verschillende vangmethoden wordt gegeven door Felix
(2020).
De soorten van het genus Spilomicrus werden op naam gebracht met behulp van Tomsik
(1947), Nixon (1980), Masner (1991) & Notton (1999). Voor een enkele soort werd op het
Hymenopterists Forum van Facebook de diapriiden-specialist David Notton geraadpleegd.
Tevens werden enkele foto’s ter controle voorgelegd aan Vasilisa Chemyreva.
Resultaten
In De Kaaistoep zijn van het genus Spilomicrus 59 exemplaren verdeeld over negen soorten
gevangen tussen 2000 en 2019. Zeven van deze soorten uit De Kaaistoep zijn nieuw voor de
Nederlandse fauna.
Alle materiaal werd verzameld met maar liefst tien verschillende vangmethoden (zie tabel 1
en bijlage 1). Opvallend is het grote aandeel vrouwen (52) in vergelijking met het handvol
mannen (7) dat met deze methoden werd gevangen.
Tabel 1. Het aantal exemplaren uitgesplitst per vangmethode van de Spilomicrus-soorten.
Toelichting vangmethoden: lv = lichtval, mv = Malaiseval, pv = potval (zonder aas), pv_d = potval dode duiven,
pv_f = potval fruit, pv_k = potval dode kreeften, pij_h = pijpval dood hout, pij_m = pijpval maaiselhoop, pij_ns =
pijpval naaldhout snippers, rv = raamval.
Soort
lv
mv
pv
pv
d
pv
f
pv
k
pij
h
pij
m
pij
ns
rv
Totaal
Spilomicrus abnormis
1
3
1
5
Spilomicrus annulicornis
1
1
Spilomicrus antennatus
1
2
4
5
12
Spilomicrus bipunctatus
3
3
Spilomicrus hemipterus
1
1
1
1
4
Spilomicrus integer
5
2
7
Spilomicrus nigriclavis
1
1
1
3
Spilomicrus rufitarsis
6
6
Spilomicrus stigmaticalis
2
3
3
1
5
4
18
Totaal
2
5
11
6
3
10
1
10
4
7
59
29
De vliegtijden van de verschillende soorten wordt getoond in tabel 2. In deze tabel zijn de
vliegtijden per maand weergegeven; de tabel geeft slechts een eerste indruk van de
vliegtijden gedurende het jaar. We zien dat in De Kaaistoep geen exemplaren zijn gevangen
in de wintermaanden december, januari en februari. Aan een koppeling met een bepaalde
levenscyclus waag ik me nog niet met deze beperkte hoeveelheid gegevens.
Tabel 2. Vliegtijden Spilomicrus-soorten in De Kaaistoep.
Soort
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Spilomicrus abnormis
Spilomicrus annulicornis
Spilomicrus antennatus
Spilomicrus bipunctatus
Spilomicrus hemipterus
Spilomicrus integer
Spilomicrus nigriclavis
Spilomicrus rufitarsis
Spilomicrus stigmaticalis
Bespreking van de soorten van het genus Spilomicrus
Voor de achterliggende gegevens zie ook tabel 1, 2 en bijlage 1.
Spilomicrus abnormis Marshall, 1868
Nieuw voor de Nederlandse fauna. Van deze soort zijn in De Kaaistoep met behulp van licht,
met een raamval en een Malaiseval vijf mannen gevangen. De gastheer van deze soort is
niet bekend. Vliegtijd in De Kaaistoep van half juni tot eind oktober. Grootte van deze
mannen: 1.3-1.8 mm.
Spilomicrus annulicornis Kieffer, 1911
Uit ons land gemeld van twee mannetjes in De Brand in Udenhout (NB) (Thomas & Macek
1996). In De Kaaistoep is tussen 6-13 april 2016 een vrouwtje gevangen in een potval met
dode duiven. Grootte van deze vrouw: 4 mm. Dit is de grootste soort van dit genus in ons
land. De gastheer van deze soort is onbekend.
Spilomicrus antennatus (Jurine, 1807) (figuur 2)
Nieuw voor de Nederlandse fauna. Een kleine, kortvleugelige soort waarvan tot op heden
alleen vrouwtjes zijn beschreven. In De Kaaistoep zijn 12 vrouwtjes gevangen in
uiteenlopende microbiotopen zoals een potval omringd door fruit, een potval in een kuil met
dode duiven of met dode kreeften en een pijpval in een maaiselhoop. Overigens is de soort
ook waargenomen op een bijenhotel in een tuin in Veghel op 13 juli 2008 (zie ook fig. 20.124
in van Breugel 2014). De soort was in De Kaaistoep actief van begin maart tot begin oktober.
Gastheer onbekend. Grootte 1.4-1.7 mm.
Spilomicrus bipunctatus Kieffer, 1911
Nieuw voor de Nederlandse fauna. Van deze soort is alleen het vrouwtje beschreven. Nixon
(1980) merkt op dat de soort zeer veel lijkt op en misschien alleen een variëteit is van S.
integer. Volgens Vasilisa Chemyreva (schrift. meded.) is het echter een geldige soort.
Drie vrouwtjes werden gevangen in potvallen in De Kaaistoep. Een vrouwtje werd samen
met S. integer op dezelfde dag in dezelfde potvalserie rond eikenbomen aangetroffen.
Controle van deze determinatie is nog gewenst. Gevangen in april en mei. Gastheer niet
bekend. Grootte: 3.0-3.3 mm.
30
Figuur 2. Vrouwtje van Spilomicrus antennatus, 1.4 mm (foto Sipke Wadman).
Spilomicrus hemipterus Marshall, 1868
Nieuw voor de Nederlandse fauna. In De Kaaistoep zijn twee vrouwen en een man
gevangen. Als gastheer zijn bekend de boorvliegen Rhagoletis cerasi, Myoleja lucida en
Anomoia purmunda (familie Tephritidae). En in het laboratorium tevens gekweekt uit een
fruitvlieg (familie Drosophilidae) (Hoffmeister 1989). Zover mij bekend is dit de enige soort
van het genus Spilomicrus waarvan larvenstadia zijn beschreven (Hoffmeister 1989).
Elders zal ik aan de hand van meer materiaal van een stadstuin in Tilburg verder uitweiden
over deze soort (Peeters in voorbereiding). Grootte 2.6-3.5 mm.
Spilomicrus integer Thomson, 1858
Nieuw voor de Nederlandse fauna. In De Kaaistoep zijn tussen begin mei en eind juni zes
vrouwen gevangen in potvallen zonder aas en een potval in een kuil met dode kreeften.
Gastheer onbekend. Grootte 2.7-3.2 mm.
Spilomicrus nigriclavis Marshall, 1868 (figuur 3)
Nieuw voor de Nederlandse fauna. In De Kaaistoep zijn van deze soort met een lichtval, een
potval met fruit en een Malaiseval twee vrouwen en een man gevangen. De twee vrouwen
zijn brachypteer, met vleugels die tot halverwege het syntergiet reiken (figuur 3). De gastheer
van deze soort is niet bekend. Vliegt in De Kaaistoep tussen eind september en half
november. Grootte 2.5-3.5 mm.
In de soortenlijst van het boek De Kaaistoep (van Wielink et al. 2020) werden deze
exemplaren foutief tot de soort Spilomicrus compressus Thomson, 1858 gerekend. Vasilisa
Chemyreva verbeterde mijn determinatie aan de hand van een toegezonden foto. Controle
van de determinatie van de man is nog gewenst.
Spilomicrus rufitarsis Kieffer, 1911
Nieuw voor de Nederlandse fauna. In De Kaaistoep zijn tussen begin oktober en half
november 2002 zes vrouwen gevangen met raamvallen. Gastheer niet bekend. Grootte 2.6-
3.0 mm.
Spilomicrus stigmaticalis Westwood, 1832
Door Thomas & Macek (1996) gemeld van vijf mannen gevangen met een Malaiseval in De
Brand in Udenhout (NB). In De Kaaistoep werden 18 vrouwen gevangen tussen half april en
eind juli. Als gastheer wordt een pop van een kortschildkever (Quedius of Philonthus) gemeld
(Nixon 1980). Grootte 2.8-3.9 mm.
31
Figuur 3. Vrouwtje van Spilomicrus nigriclavis, 3.5 mm (foto Bart Horvers).
Dankwoord
Enkele van mijn determinaties zijn aan de hand van foto’s bevestigd door David Notton en
Vasilisa Chemyreva. Pieter van Breugel dank ik voor de informatie over zijn waarneming van
Spilomicrus antennatus. En voor de prachtige foto’s dank ik Sipke Wadman & Bart Horvers.
Summary
Species of the genus Spilomicrus (Hymenoptera: Diapriidae) in De Kaaistoep near Tilburg
(The Netherlands) are revised. Among the 59 specimens, we found 9 species, 7 of which are
new to the Dutch fauna.
Literatuur
Breugel, P. van, 2014. Gasten van bijenhotels. - EIS Kenniscentrum Insecten en andere
ongewervelden & Naturalis Biodiversity Center, Leiden, 486 pp.
Chemyreva, V.G., 2018. The eastern palaearctic parasitic wasps of the genus Spilomicrus
Westwood, 1832 (Hymenoptera: Diapriidae). - Far Eastern Entomologist 357: 1-20.
Disney, R.H.L., 1994. Scuttle flies: The Phoridae. – Chapman & Hall, London, xii, 467 pp.
Fauna Europaea (FE), 2020. https://fauna-eu.org. [Geraadpleegd in maart 2020]
Felix, R., 2020. Onderzoeksmiddelen en verzamelmaterialen in het veld: 112-139. In: P. van
Wielink et al., De Kaaistoep. - KNNV-afd. Tilburg, 720 pp.
Hoffmeister, T., 1989. Biologie und Wirtskreis parasitischer Hautflügler der familie Diapriidae.
- Natur und Museum 119 (1): 327-334.
Hymenoptera Online (HOL), 2020. https://hol.osu.edu. [Geraadpleegd in maart 2020]
Kieffer, J.J., 1916. Das Tierreich 44 Hymenoptera Diapriidae - Verlag von R. Friedländer
und Sohn, Berlin, 627 pp.
Masner, L., 1991. Revision of Spilomicrus Westwood in America north of Mexico
(Hymenoptera: Proctotrupoidea, Diapriidae). - The Canadian Entomologist 123: 107-177.
Masner, L. & J.L. García, 2002. The genera of Diapriinae (Hymenoptera: Diapriidae) in the
New world. - Bulletin of the American Museum of Natural History 268: 138 pp.
Nixon, G.E.J., 1980. Diapriidae (Diapriinae). - Handbk. Id. Br. Insects 8 (3di): 1-55.
Notton, D.G., 1996. Diaprid wasps (Hym., Proctotrupoidea) from Abbots Moss, Cheshire. -
Lancashire and Cheshire Fauna Society 95: 23-24.
Notton, D.G., 1999. A revision of the north-west european species of the formosus species
group of Spilomicrus (Hymenoptera, Diapriidae). - Bull. nat. Hist. Mus. Lond. (Ent.) 68 (2):
129-144.
32
Notton, D.G., 2004. A catalogue of types of Diapriinae (Hymenoptera, Diapriidae) at the
National Museum of Natural History, Paris, with notes on the classification of Diapriinae
and a brief history of the types of Jean-Jacques Kieffer (1856-1925). - Zoosystema 26 (2):
315-352.
Notton, D.G., 2014. A catalogue of the types of Diapriinae (Hymenoptera, Diapriidae) at the
Natural History Museum, London. - European Journal of Taxonomy 75: 1-123.
Peeters, T.M.J., 2015. Bijdragen over Diapriidae 1. Hoe doe je dat ... een nieuwe
wespenfamilie bestuderen? - HymenoVaria 10: 20-25.
Snellen van Vollenhoven, S.C., 1879. Pinacographia. Illustrations of more than 1000 species
of North-West European Ichneumonidae sensu Linnaeano. Part 8. - Martinus Nijhoff, 's
Gravenhage, p. 57-64, pls. 36-40.
Thomas, P.L.L. & J. Macek, 1996. Diapriidae: 129-130. In: J.W. van Zuijlen et al. (red.),
Brand-stof. Een inventarisatie van de entomofauna van het natuurreservaat 'De Brand' in
1990. - Tilburg, Insektenwerkgroep KNNV-afdeling Tilburg, 228 pp.
Tomsik, B., 1947. Rod Spilomicrus Westw., (Hym., Proctotr.). - Entomologicke Listy 10: 33-
43.
33
Bijlage 1. Records van het genus Spilomicrus in De Kaaistoep van 2000-2019.
Opmerking: Als datum van de onderstaande records is steeds de laatste vangstdag, dus de
leegdatum van de vallen genomen.
Soort
N
Sexe
Dag
Mnd
Jaar
Vangmethode
S. abnormis
1
m
25
10
2002
raamval
S. abnormis
1
m
17
6
2008
Malaiseval
S. abnormis
2
m
24
6
2008
Malaiseval
S. abnormis
1
m
20
7
2016
lichtval
S. annulicornis
1
v
13
4
2016
potval dode duiven
S. antennatus
3
v
8
7
2015
potval dode kreeften
S. antennatus
1
v
12
8
2015
potval fruit
S. antennatus
1
v
26
8
2015
potval fruit
S. antennatus
1
v
9
9
2015
potval dode kreeften
S. antennatus
1
v
13
4
2016
potval dode duiven
S. antennatus
1
v
2
10
2016
pijpval maaiselhoop
S. antennatus
1
v
19
7
2018
pijpval maaiselhoop
S. antennatus
1
v
7
3
2019
pijpval maaiselhoop
S. antennatus
2
v
4
7
2019
pijpval maaiselhoop
S. bipunctatus
2
v
21
4
2000
potval
S. bipunctatus
1
v
6
5
2000
potval
S. hemipterus
1
v
17
6
2000
potval
S. hemipterus
1
m
13
10
2008
Malaiseval
S. hemipterus
1
v
4
5
2016
potval dode duiven
S. hemipterus
1
v
18
5
2016
potval dode kreeften
S. integer
2
v
6
5
2000
potval
S. integer
1
v
19
5
2000
potval
S. integer
1
v
1
6
2016
potval dode kreeften
S. integer
2
v
3
6
2000
potval
S. integer
1
v
29
6
2016
potval dode kreeften
S. cf. nigriclavis
1
m
28
9
2008
Malaiseval
S. nigriclavis
1
v
11
11
2015
potval fruit
S. nigriclavis
1
v
6
10
2018
lichtval
S. rufitarsis
5
v
4
10
2002
raamval
S. rufitarsis
1
v
15
11
2002
raamval
S. stigmaticalis
1
v
3
6
2000
potval
S. stigmaticalis
1
v
17
6
2000
potval
S. stigmaticalis
1
v
16
4
2015
pijpval eikenhout
S. stigmaticalis
1
v
6
7
2016
potval dode kreeften
S. stigmaticalis
1
v
18
7
2015
potval dode kreeften
S. stigmaticalis
1
v
29
6
2016
potval dode kreeften
S. stigmaticalis
1
v
13
7
2016
potval dode duiven
S. stigmaticalis
1
v
27
7
2016
potval dode duiven
S. stigmaticalis
1
v
21
6
2017
potval dode duiven
S. stigmaticalis
1
v
29
6
2017
pijpval maaiselhoop
S. stigmaticalis
1
v
10
5
2018
pijpval maaiselhoop
S. stigmaticalis
1
v
14
6
2018
pijpval naaldhout snippers
S. stigmaticalis
1
v
21
6
2018
pijpval naaldhout snippers
S. stigmaticalis
2
v
28
6
2018
pijpval naaldhout snippers
S. stigmaticalis
2
v
25
4
2019
pijpval maaiselhoop
S. stigmaticalis
1
v
11
7
2019
pijpval maaiselhoop
Totaal
59
