ChapterPDF Available

TÜRK FETİHLERİ ARİFESİNDE ANADOLU TOPLUMU: BİZANS EMPERYAL YÖNETİMİNİN SINIRLARINA DAİR BAZI GÖZLEMLER

May 2020

Authors:

Resul Ay

Hacettepe University

Content uploaded by Resul Ay

Content may be subject to copyright.

218 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

TÜRK FETİHLERİ ARİFESİNDE ANADOLU TOPLUMU: BİZANS EMPERYAL

YÖNETİMİNİN SINIRLARINA DAİR BAZI GÖZLEMLER

Resul AY*

Giriş

11. yüzyıla eski parlak gücüne yeniden kavuşarak giren ve bu yüzyılın ilk çeyreğinde

gücünün zirvesine ulaşan Bizans İmparatorluğu, aynı yüzyılın üçüncü çeyreğinin sonlarına

doğru doğu sınırlarında birikmiş olan Türkmen aşiretlerine karşı almış olduğu ağır bir yenilgi

sonucunda Anadolu’daki hâkimiyetini hızlı bir şekilde kaybetme sürecine girmişti. Öyle ki,

1071 Malazgirt savaşında zafer kazanan Türkler, 1075’te Bizans merkezinin yanı başındaki

İznik’i fethediyor ve burayı kurdukları devletin başkenti haline getiriyordu. Yine on yıl

içerisinde Marmara ve Ege sahilleri büyük ölçüde Türkmen aşiretlerinin eline geçiyordu.588

Tarihçiler yerleşik imparatorlukların sınırlarını çevreleyen göçebe/barbar kavimler

karşısında bu tarz bir yenilgiye uğramalarını yerleşik imparatorlukların kendi içlerinde

yaşadıkları bir gerileyiş ve çöküşle alakalı görürler. İmparatorluklar güçlü oldukları dönemde

söz konusu barbar kavimlere boyun eğdirir ve sınırlarından uzaklaştırırken, zayıfladıkları

dönemde bir sel gibi onların akınlarına maruz kalırlardı.589 Bu bakımdan Bizans’ın Türkler

karşısında maruz kaldığı durum, en azından erken safhaları itibariyle, Roma’nın Cermen

kavimleri karşısında yaşadığından çok da farklı değildi. Bu yüzden araştırmacılar Bizans’ın

Anadolu’daki ani gerileyişini bünyesinde yaşadığı bazı sorunlarla açıklamaya çalışırlar; bu

kapsamda pek çok idarî, askerî, dinî, ekonomik ve sosyal sebeplerden bahsederler.590 Burada

bazı tarihçilerin üzerinde önemle durdukları bir gerekçe bu çalışmanın da hareket noktasını

oluşturacaktır. O da Türklerin ilerleyişi karşısında Bizans yönetimindeki Anadolu halkının

* Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Tarih Bölümü.

588 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yay., İstanbul 1993, s. 37-44; Speros Vryonis, Jr,

“Nomadization and Islamization in Asia Minor” Dumbarton Oaks Papers (Number Twenty-nine)’den ayrı basım,

The Dumbarton Oaks Center For Byzantine Studies, 1975, s. 44.

589 Halil Berktay, Kabileden Feodalizme, Kaynak Yay., İstanbul 1988, s. 246.

590 Mesela bkz. George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), TTK, Ankara 1999, s. 296-324;

Peter Charanis, “Bizans İmparatorluğu’nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler” (Çev. Melek Delilbaşı), Belleten

XLVIII (1984), s. 523-535; Speros Vryonis, Jr., “Byzantium: The Social Basis of Decline in the Eleventh

Century” Byzantine Institutions, Society and Culture, I. Cit, The Imperial Istitution and Society, New York 1997,

s. 293-305. Aslında Anadolu’nun fethi ne Alp Arslan ne de Türkmenler tarafından önceden düşünülmüştü.

Bizans yönetiminde yaşanan iç sorunlar ve iktidar mücadelelerinde tarafların Türklerden yardım talep etmeleri

ve diğer bazı sebepler böyle bir yolu açmıştı. Bkz. Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın

İkinci Yarısı) (Çev. Y. Yücel - B. Yediyıldız), TTK, Ankara 1992, s. 24; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce

Anadolu (Çev Erol Üyepazarcı), Tarih Vakfı Yurt Y., İstanbul 2002, s. 7

219 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

imparatorluğu savunmada yeterince istekli olmadıkları, onun kaderiyle çok da

ilgilenmedikleri görüşüdür.591

Gerçekten de 11. yüzyılın son çeyreğinde yaşanan olaylar ve Bizans’ın Anadolu

topraklarında hızla gerilemesi böyle bir tespitin doğruluğunu bize gösteriyor. Esasında böyle

bir tavrın ortaya çıkması İmparatorlukla tebaası arasındaki ilişkilerin pek de sağlıklı bir

zeminde gelişmediğinin de bir göstergesidir aynı zamanda. Etnik ve mezhepsel

farklılıkların/ayrılıkların öteden beri yarattığı çatışmacı ilişkiler Anadolu Bizans toplumunun

Ermeni, Süryani ve heretikler gibi önemlice bir kesiminin merkezî yönetime bakışını, Bizans

yönetimi imajını problemli hâle getirmişti. Bizans yönetimiyle aynı dili ve dini paylaşan Rum

nüfusu ise farklı gerekçelerle Bizans yönetimine karşı bir soğukluk yaşıyordu. Bizans köylüsü

son yüz yıl içerisinde giderek güçlenen büyük toprak sahiplerinin baskıları, merkezî

yönetimin ağır talep ve beklentileri karşısında içine düştüğü durum yüzünden Bizans’a karşı

ümidini çoktan tüketmişti muhtemelen. Halkın imparatorluğa sadakatle bağlanması önünde

önemli duygusal engelleri oluşturan bu unsurlara, Bizans’ın daha köklü bir sorunu olan

bölgelerin birbirlerini ve merkezî yönetimi, merkezî yönetimin de yerel toplulukları

algılamada bir ötekileştirme eğilimi problemini de ilave edebiliriz. Bizans’ı Türkler karşısında

zaafa uğratan bu ilişki ve algılamaların aynı zamanda imparatorluk otoritesini en güçlü olduğu

dönemde bile sınırlandıran, etkinliğini azaltan unsurlar olduğunu görürüz.

Şüphesiz ilişkilerdeki bireyler açısından öznel boyutları tam olarak tespit etmek

mümkün değildir. Fakat tarafların kaynaklara yansıdığı kadarıyla birbirlerine yönelik

nitelemeleri ve birbirlerini algılama biçimleri hakkında bilgiler edinebiliyoruz. Ayrıca çeşitli

türde ilişkilerin olgusal verilerinden de bazı sonuçlar çıkarmak mümkündür. Burada Bizans

yönetimiyle onun tebaası arasındaki ilişkiyi, Anadolu’yla sınırlı olmak üzere, etnik ve dinî

ayrılıklar bağlamında Ermeni, Süryani ve heretik gruplarla, daha ekonomik ve sosyal boyutlu

bir problemi ifade eden geniş köylü kitlesi bağlamında görmeye çalışacağız. Bunu da bir

taraftan Türk fetihleri arifesinde, (10. ve 11. yüzyıllarda) taraflar arasında vuku bulmuş tarihî

olgular üzerinden, diğer taraftan da Bizans, Ermeni ve Süryani kaynaklarına yansıyan

karşılıklı algılamalar üzerinden incelemeye çalışacağız. Şüphesiz ilişkileri ve karşılıklı

algılamaları belirleyen konuların din, siyaset, ekonomi, etnik köken, konjonktürel gelişmeler

ve bütün bunlara etki eden tarihsel arka plan gibi geniş çeşitliliğe dayalı olması çalışmanın

büyük ölçüde literatüre dayalı olmasını da kaçınılmaz kılmıştır. Hatta her bir konu hakkında

591 Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi.. s. 24-25; Peter Charanis, “Bizans İmparatorluğu’nun Çöküşündeki

Ekonomik Faktörler”, s.531; Peter Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire” Byzantinoslovica,

22(1961)’den ayrı basım Lisboa (ed. Marshall W. Baldwin) Philadelphia, s.52-53, 56-57. Bu konuyla ilgili daha

detaylı atıflar ileriki sayfalarda görülebilir.

220 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

mevcut zengin literatürden seçim yapmak da bir zorunluluk olmuştur. Bu yüzden, yukarıda

zikredilen “Bizans’ın kaderine dair Anadolu halklarının kayıtsızlığı”, söz konusu konular

çerçevesinde ve büyük ölçüde literatür üzerinden işlenirken, kaynaklara daha çok Anadolu

halklarının ve Bizans yönetiminin birbirlerine yönelik algılamaları ve birbirleri hakkındaki

imajları konusunda başvurulmuştur.

Anadolu Bizans Toplumu: Etnik ve Dini Kompozisyon

Bizans İmparatorluğu son yüzyıllarına kadar çok etnili yapısını muhafaza etmiştir. Bu

yüzden homojen bir nüfustan söz etmek Bizans’ın hiçbir dönemi için mümkün değildir.

İmparatorluğun etnik kompozisyonu uzun tarihi boyunca sürekli bir değişim halinde olmuştur.

Yeni barbar kabilelerinin katılımı, nüfus transferleri ve yerli etnik grupların baskın Helen

kültürü içinde erimesi ve Helenleşmesi bu değişimi kaçınılmaz kılmıştır.592 11. yüzyıla

girildiğinde, imparatorluğun Anadolu’daki etnik durumu Helenleşmiş yerli halklarla birlikte,

Rumlardan (Grek), Ermeni, Süryani, Gürcü ve Kürtlerden oluşmaktaydı. Kapadokya ve

Kilikya bölgeleri Grek dilinin doğu sınırını teşkil ediyordu. Doğu Karadeniz sahillerinde

Grekçe konuşulan bölgelerle, doğuda Ermeniler arasında yaşayan Grek kolonileri bunun bir

istisnası sayılabilir. Aynı şekilde, Anadolu’nun batı kısmında Grek nüfus arasında, daha

önceden göç ettirilmiş ve koloniler halinde yaşayan Ermeni ve Musevi gruplar da vardı.

Grekçenin doğu sınırı olarak bahsedilen Kapadokya ve Kilikya bölgeleri de tam bir karışım

halindeydi. İmparatorluk politikası gereği buralara göç ettirilen Ermeniler, Grekler karşısında

önemli bir sayıya ulaşmışlardı; aralarında da sürekli bir çatışma hali vardı.593 Aynı şekilde,

Ermenilerin kuzey Suriye ve Mezopotamya bölgelerine de yayıldıkları, özellikle bölgenin

Araplardan geri alınmasından sonra, buralara yerleşmeye teşvik edildikleri hatta zorlandıkları

bilinmektedir. Aynı bölgelerin bir başka sakini de Süryanilerdi. Süryaniler başta Hatay, Urfa,

Mardin ve Malatya olmak üzere bütün civar yerlerde yaşamaktaydılar. Aslında buralar ve

Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Anadolu’nun doğusundaki bölgeler uzun bir süre Arap

592Bizans’ın etnik kompozisyonu ve nüfus transferleri hakkında bkz Peter Charanis, “The Transfer of Population

as a Policy in the Byzantine Empire” Comparative Studies in Society and History, III/2 (1961), s. 140-154; Aynı

Yazar, “Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century” Dumbarton Oaks Papers, 13 (1959),

24-36; Speros Vryonis, Jr., “Problems in the History of Byzantine Anatolia” Studies on Byzantium, Seljuks, and

Ottomans, Undena Publications, Malibu 1981, s. 114-121; Vryonis, “Byzantium: The Social Basis of….”, s.

299-300. Bizans’ın göç politikasının gerekçelerini kısa bir şekilde özetleyen Vryonis, Özellikle Bizans sınır

bölgelerinde yerleşik olan Barbar pagan kabilelerin itaatsizliklerini ve taşra hayatında yarattıkları sıkıntıları

gidermek, askerî seferleri nüfusla desteklemek için bazı bölgelerin nüfuslandırılması ve yine askerî amaçlarla

onların insan gücünden yararlanılması ve yabancı unsurların asimile edilmesi (buna mezhep farklılıkları ve

sapkınlıklar da dahil) gibi bazı temel noktalara temas eder. Bkz. Speros Vryonis, Jr., “Byzantine and Turkish

Societies and Their Sources of Manpower” Studies on Byzantium, Seljuks, and Ottomans, s. 129-130.

593 Vryonis, “Byzantium: The Social Basis of Decline…”, 299-301.

221 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

hâkimiyeti altında kaldıkları için Bizans etkisinden uzak kalmışlardı. Bu yüzden Anadolu’nun

diğer bölgelerinde görülen Helenleşme onları etkilememişti.594

Grekçenin konuşulduğu ve Helen bölgesi olarak gösterdiğimiz Anadolu’nun orta ve batı

kısmı ise bahsedilen dönemin birkaç yüzyıl öncesine kadar farklı etnik grupları ve dilleri

içinde barındırıyordu. Çok etnili bu görüntünün 9. yüzyılın başına kadar sürdüğü tahmin

edilmektedir. Hatta bundan sonra da onların bazı yansımalarını, izlerini görmek mümkün

olmuştur. Yakın geçmişten uzağa doğru kısa bir bakışla Helenleşmiş bazı yerli halkların

özgün kimliklerine ulaşmak mümkün gözüküyor. Etnik kimliğini diğerlerine nispetle daha geç

dönemlere kadar muhafaza eden topluluk, bölgeye dışarıdan getirilen Slavlardı. Slavlar 7. ve

8. yüzyıllarda, Bizans imparatorları tarafından, hem onların Balkan yarımadasında sebep

oldukları baskıyı azaltmak hem de Arap istilalarına karşı onlardan asker olarak yararlanmak

ve boşalan toprakları yeniden iskân etmek maksadıyla Anadolu’ya yerleştirilmişlerdi. Onların

9. yüzyılın başlarına kadar burada kimliklerini muhafaza ettikleri görülüyor.595 Hatta bu

dönemde aralarında Thomas adlı biri isyan ederek, Bizans İmparatorluğu tahtına çıkmaya bile

çalışmıştı. Onun isyanı bazı tarihçilerce Slav etnik bilincinin bir yansıması olarak kabul

edilir.596 Ağırlıklı olarak Bitinya’ya yerleştirilen Slavların daha sonra kimliklerini

kaybetmelerine rağmen, 11. yüzyılda bile bölgede ayrı bir grup kimliği oluşturduklarından

bahsedilir.597

Yerli etnik dillerin tam olarak ne zaman ortadan kalktığı kesin olarak bilinmese de,

onların 6. yüzyılda konuşulmaya devam ettiği, 7. yüzyılda da Anadolu’da tam bir dil

bütünlüğünden bahsedilemeyeceği görüşü hâkimdir. Hatta Friglerin 9. yüzyılın başlarına

kadar yarı Helenleşmiş bir vaziyette varlıklarını sürdürdükleri kabul edilir.598 7. ve daha

sonraki yüzyıllarda ortaya çıkan heretik grupların tam olarak Helenleşememiş bu yerel etnik

gruplar arasından çıktığı yönünde de görüşler vardır. Frigya, Likonya ve muhtemelen

Kapadokya, Galatya ve Kilikya’da temsilcileri olan heretik Montanism hareketine mensup

594 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 28-30.

595 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 42-43; Peter Charanis, “The Slavic Element in Byzantine Asia Minor in the

Thirteenth Century” Byzantion XVIII (1948), s. 70-71; Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in

Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Unv. Of California

Pres, Berkeley 1971, s. 50-51.

596 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 43

597 Cyril Mango, Byzantium The Empire of New Rome, London 1980, s. 29. Slavların Bitinya bölgesinde veya

Opsikion themasında varlıklarını İmparatorluk tarihi boyunca muhafaza ettiklerine dair Rus bilim adamlarının

savunduğu tezler vardır. Fakat en azından 13. yüzyılda söz konusu bölgede onların kalıntılarına

rastlanabilmektedir. Charanis bunları 7. ve 8. yüzyıllardaki Slav yerleşikleriyle ilişkilendirir fakat onlara daha

sonraki dönemlerde gerçekleştirilen yeni göçlerle başka Slav unsurların da katıldığını ifade eder. bkz. Charanis,

“The Slavic Element in…”, s. 71-83.

598 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 26.

222 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

olanların bir kaynakta Frig olarak nitelenmesi bu görüşe dayanak olarak gösterilir.599 Söz

konusu heretiklerin 9. yüzyılda ortaya çıkan Frigya ve Likonya merkezli bir başka heretik

grup olan Athinganoi ile karışmaları da mümkün görülüyor. Yine zamanın kaynaklarında II.

Mihail yarı Helenleşmiş bir Frig olarak yansıtılır.600 Frig dilinin yanı sıra, 6. yüzyılın sonuna

kadar diğer yerli dillerden Galatya’da Keltçenin, Kapadokya ve Isauria’da antik yerel dillerin

konuşulduğu kabul edilir.601

Bizans Anadolu’sunun etnik bakımdan çeşitliliği onun dinsel kompozisyonuna da

yansımıştır. Hâkim inanç olan Ortodoks Hıristiyanlık Helen ve Helenleşmiş nüfus ile

Gürcüler arasında yaygındı. Ermeni ve Süryaniler kendi etnik farklılıklarının bir ifadesi olarak

kendi kiliselerini ve inanç sistemlerini geliştirmişlerdi. 451’de Kadıköy Konsili’nde

şekillenen ve Hz. İsa’nın insan ve tanrı tabiatlarının ayrılığı üzerine formüle edilen inanış,

İskenderiye merkezli tek tabiatçı Monofizit inanışa sahip Süryaniler ve yarı Monofizit

Ermeniler tarafından reddedilmişti. Bu kopuş İstanbul kilisesinin diğer kiliseler üzerinde

hâkimiyet tesis etme girişimine karşı da bir tepkiydi aynı zamanda. Hem Ermeniler hem de

Süryaniler kendi kiliselerinin havari kökenli olduğu iddiasıyla İstanbul kilisesinin

üstünlüğünü kabul etmemekle aslında, ayrı etnik kimliklerini ve bağımsızlıklarını Bizans’a

karşı koruma çabası içerisindeydiler. Bilge’nin Süryaniler için ifade ettiği gibi “Asurlu halkın

bağımsızlık çabaları, ifadesini kilisede buluyordu. Kilise ve savunduğu dinsel doktrin,

Süryanilerin ayrılıkçı çabalarında, Bizans hâkimiyetine karşı mücadelenin sloganı

oluyordu”.602 Nitekim bu millî duyguların gelişmesi sonucunda, Antakya Süryani kilisesinde

ibadet dili olarak Süryanice kullanılıyor, ayin usulü, kilise hukuku ve benzeri kilise

gelenekleri de Süryani gelenekleriyle yoğruluyordu.603 Ermeni kilisesinde de durum farklı

değildi. İbadet dili ve diğer dinî terminoloji Ermenice üzerinden gelişiyordu.

599 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 26-27; Aynı yazar, “The Transfer of Population…”, s. 140-141; Speros

Vryonis, Jr., “Problems in the History of Byzantine Anatolia”, s. 120. Vryonis bu görüşe biraz ihtiyatla yaklaşır.

Ona göre, aynı sahada 3. yüzyıllardan kalma pagan yazıtları Frigce olduğu halde Friglerle ilişkilendirilen

Montanist ve diğer heretiklere ait yazıtların Frigce yerine Grekçe olması manidardır. Ayrıca dinsel ortodoksi ile

sapkınlığın Grekçe ile Grekçe öncesi Antik Anadolu dilleri arasındaki dilsel sınırla tam olarak bağdaşmadığını

da vurgular. Bir zamanlar Kapadokya dilinin yaşadığı Kapadokya’da Ortodoks Hıristiyanlığın nispeten erken

dönemde kök salmasını buna örnek olarak verir. Bkz. aynı makale, s. 120-121; daha geniş değerlendirme için

bkz. Vryonis, The Decline of Medieval….., , s. 46-48.

600 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 26-27; Peter Charanis, “The Linguistic Frontier in Asia Minor Towards

the End of the Ninth Century” Actes du XIV Congrès International Des Études Byzantines, Bucarest 6-12

Septembre 1971, Bucarest 1975, s. 317.

601 Charanis, “The Transfer of Population…”, s. 141; Mango, a.g.e., s. 17; Vryonis, The Decline of…., s. 45-46.

Vryonis, 3. yüzyılda Frigya’da konuşulduğu iddia edilen yerel dilin çok sınırlı kalmış olabileceğini, burada

Grekçenin önemli bir başarı sağladığını, 6. yüzyılda ise tamamen hakim konuma geldiğini ifade eder. bkz. aynı

eser, s. 47-48

602 Yakup Bilge, Süryaniler: Anadolu’nun Solan Rengi, İstanbul 1996, s. 70-71.

603 Mehmet Çelik, Süryani Kilisesi Tarihi (Kuruluş Dönemi), I. Cilt, İstanbul 1987, s. 225; Bilge, a.g.e., s. 71.

223 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

Bizans dönemi Anadolu’sunun dinî hayatında önemli bir yer tutan ve maruz kaldıkları

ağır baskılar yüzünden Bizans yönetimine karşı pek iyi hisler beslemeyen yaygın bir heretik

zümrenin varlığından da bahsetmek mümkündür. Gad Nassi’nin tabiriyle “gizemci direnme

hareketleri” şeklinde ortaya çıkan bu zümreler arasında 7. yüzyılın ortalarında, Doğu

Anadolu’da ortaya çıkıp batıya doğru yayılan Pavlosçuluk hareketi en etkili ve en

önemlilerinden biri olarak kabul edilir.604 Daha sonra Bogomillik adı altında Balkanlara da

geçecek olan bu hareket kiliseye, onun hiyerarşik yapılanmasına ve ritüellerine, özellikle de

ritüellerde papazların aracılığına ve kutsallık atfedilen sembollere karşı ortaya çıkmışlardı.605

Hareketin protest ve mücadeleci bir özellik göstermesi onun kimliklendirilmesinde bir

zenginlik unsuru olarak yansımıştır. Ermenilerin memleketinde ortaya çıkması606 ve öncelikle

Ermeniler arasında yaygınlık kazanması bu hareketin Ermeni etnik ve bölgesel kimliğiyle

ilişkilendirilmesine yol açmıştır.607 Yine mensuplarının çoğunluğunun köylü ve şehirlerin

pleb nüfusundan olması itibariyle bu harekete dinsel ve siyasal feodalizme karşı bir köylü

veya proleter başkaldırı anlamı yükleyenler de olmuştur.608 Oysa aşağıda da görülebileceği

gibi, Pavlosçuların etkin oldukları bölgelerin Ermeni bölgelerinin yanı sıra diğer eyaletleri de

içeriyor olması, hatta liderleri arasında Ermeni olmayanların da bulunması onun etnik bir

kökene indirgenemeyeceğini gösterir. Aynı şekilde hareket içinde köylülerden başka farklı

sınıflardan şehirlilerin de yoğun bir şekilde yer alması proleter başkaldırı tezini de geçersiz

kılmaktadır.609

Pavlosçuluğa atfedilen bir başka köken de Maniciliktir. Bunun söz konusu hareketle

çağdaş Grek kaynaklarının nitelemeleriyle alakalı olduğu açıktır. Esasında Grek otoriteleri 7.

ve takip eden yüzyıllardaki bütün düalist inanışları Manicilikle ilişkilendirmişlerdir.610 Bu

tutumlarında 3. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan ve uyguladığı akılcı yöntemlerle büyük

604 Gad Nassi, “İki Bizans Gizemci Hareketi ve Osmanlı Tasavvufunun Doğuşu” Tarih ve Toplum 111 (Mart

1993), s. 40

605 C.A. Scott, “Paulicians” Encyclopaedia of Religion and Ethhics, Vol. IX (Ed. James Hastings), Edinburg

1917, s. 695-696.

606 Pavlosçuluğun lideri olan Constantine bugünkü Tercan’a tekabül eden Mananali adlı yerde ortaya çıkmıştı.

Söz konusu yerin bir yanlışlık eseri olarak Samosata (Adiyaman civarı) ile komşu gösterilmesi ve coğrafyanın

doğru tespiti için bkz. Anthony A.M. Bryer, “Excursus on Mananalis, Samosata of Armenia and Paulician

Geography” The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints, London 1980, s. 83-84.

607 Nina G. Garsoian, “Byzantine Heresy A Reinterpretation” Armenia Between Byzantium and The Sasanians,

London 1985, s. 87, 91-92; Nassi, a.g.m., s. 43.

608 A.g.m., s. 87-90; Nassi, a.g.m., s. 43. Hareketin dinsel kökenleri ve sosyal ve siyasal talepleri itibariyle

devrimci bir niteliğe sahip olduğu üzerinde duran Seidler, özellikle halkların eşit olduğu fikrinin ve toplumsal

ayrıcalıkların kaldırılmasını isteyen sloganlarının köylülere ve şehirli pleblere çekici geldiğini ifade etmektedir.

Hatta bu hareketin devamı sayılan Bogomillikte bu tür anti feodal protestonun izleri daha belirgindir. G. L.

Seidler, Bizans Siyasal Düşüncesi: Bizans Halk Hareketlerinin İdeolojik Kökeni (Çev. Mete Tunçay), Göçebe

Yay., İstanbul 1997, s. 84-88.

609 Garsoian, a.g.m, s. 87-93.

610 Scott, a.g.m., s. 696/I. Sütun.

224 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

bir ilgi gören Maniciliğin, henüz teşkilatlanma aşamasında olan Hıristiyanlığa karşı ciddi bir

tehlike oluşturmasının ve kilise çevrelerinde endişeye sebep olmasının muhtemelen bir etkisi

olmuştur. Bu yüzden olsa gerek, ilerleyen yüzyıllarda karşılaşılan her düalist hareket

Maniciliğin bir devamı veya yeniden ortaya çıkması şeklinde algılanmıştır.611 Oysa

Pavlosçular kendilerinin Mani ve onun öğretisiyle ilişkileri konusunda ne bir iddiada

bulundular ne de bu ilişkiyi kabul ettiler. Aksine Grek kaynaklarında söylendiği gibi onlar

Maniciliğin kurucusu olan Manes’i, hatta Greklere göre Pavlosçuluğun kurucusu sayılan bir

Manici kadının çocukları olan Paul ve John’u bile aforoz etmişlerdi.612 Ayrıca Ortodoks

inanışa karşı geliştirdikleri söylem ve eylemlerinde referans kaynakları Kitab-ı

Mukaddes’ti.613 Hareketin lideri olarak kabul edilen Konstantin, öğretisini Aziz Paul’den

aldığını iddia eder ve kendini onun öğrencisinin adı olan Sylvanus olarak adlandırırdı.614

Pavlosçuluğun Manicilikle veya Gnostisizmle ilişkilendirilmesi onun çeşitli düalist

mezheplerle benzerliği üzerinden kurulmuştur. Aslında erken Pavlosçuların düalist özellikler

göstermediği, 9. yüzyıldan itibaren yaşanan doktrinsel bir dönüşüm sürecinde bu tür bir

özellik edindiği genel olarak kabul görür.615

Pavlosçuların en etkili oldukları bölgeler ilk ortaya çıktıkları Armeniakon’un

kuzeydoğusu ile önemli bir sapkınlık merkezi olan Frigya bölgeleriydi. Fakat onların Bizans

baskıları sonucu veya gönüllü olarak batıya doğru yayıldıkları görülmektedir616. Bir kısmı 8.

yüzyıl ortalarında Bizans yönetimi tarafından bazı sosyal ve siyasal dengeleri gözetmek ve

sınır bölgelerindeki güvenliği sağlamak amacıyla Trakya bölgesine sürgün edilmişti. Bu

sayede Pavlosçuluk hareketinin Trakya bölgesinde yerleşmesi sağlanmış oluyordu.617 8.

yüzyılın sonlarında merkezleri, Bizans’ın Armeniakon themasından çok Anatolikon theması

olmuştu. 9. yüzyılda ise artık onları Anadolu’nun birçok yerinde görüyoruz.618 I. Basileios’un

(867-886) Pavlosçuları sıkı takibe alması ve yenilgiye uğratması, yeni sürgünleri beraberinde

getirmiş, böylece, Pavlosçular imparatorluk içinde daha geniş alanlara yayılmıştı. Bu

611 Steven Runciman, The Medieval Manichee: A Study of the Christian Dualist Heresy, Cambridge Unv. Pres,

Cambridge 1982, s. 17.

612 Scott, a.g.m., s. 696/I. Sütun

613 A.g.m., s. 696/II. Sütun.

614 Byleon Arpee, A History of Armenian Christianity (From the Beginning to Our Own Times, New York 1946,

s. 106; Scott, a.g.m., s. 696-697.

615 Garsoian, a.g.m., s. 94-96,101

616 Garsoian, a.g.m, s. 93.

617 Nassi, a.g.m., s. 42.

618 Garsoian, a.g.m., s. 93. Armeniakon theması 8. yüzyılın yarılarına kadar Bizans Ermenistan’ı, Orta ve Doğu

Karadeniz bölgesi ve Kapadokya’nın bazı bölümlerini kapsıyordu. Daha sonraki dönemlerde ise bugünkü Sinop

ve Samsun’dan güneye doğru Sivas ve Divriği’ye kadar uzanan ve merkezi Amasya olan bölgeyi kapsar hale

gelmişti. Anatolikon theması ise antik Likonya, Firigya, Pamfilya, Pisidya ve Kapadokya’nın bazı bölgelerinden

meydana gelmişti. Harita için bkz Ostrogorsky, a.g.e., s. 96-97; John Haldon, Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali

Özdamar), Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s. 118, 294-295.

225 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

sürgünden sonra Doğu Anadolu’da kalmaya devam eden Pavlosçular, yeni bir örgütlenmeyle

daha da aktif hâle gelmişlerdi. Daha önce Smbat adlı bir Pavlosçunun liderliğinde yeniden

örgütlenen ve merkezleri olan Tonrak adlı bir yerden (Malazgirt yakınlarında) ismini alan

Ton(d)rakîler, 10. yüzyılın ortalarında Doğu Anadolu’da büyük bir kalabalığa ulaşmışlardı.

Fakat bu oluşum da dikkatlerden kaçmamış ve 969’da İmparator Ioannis Çimiskis, 988’de de

II. Basileios onları sürgüne tâbi tutarak, önemlice bir kısmını Trakya bölgesinde Philippolis

(Filibe) şehri civarına yerleştirmişti.619

Anadolu’nun heretik geçmişi oldukça zengindir. 2. yüzyıldan itibaren başta Frigya

bölgesi olmak üzere Kapadokya, Likonya, Galatya ve Kilikya gibi Anadolu’nun pek çok

yerinde dönem dönem çeşitli heretik gruplara rastlanır. 2. yüzyılın ikinci yarısında ortaya

çıkan Montanism, bununla ilişkili Novatians, Catharioi, Encratitai, Euchitai ve daha pek

çoğu 3. ve 4. yüzyıllarda etkili idiler. Montanistlerin 8. yüzyılın başlarına kadar varlıklarını

sürdürdükleri anlaşılıyor. Bu dönemde daha etkili olduğunu gördüğümüz Pavlosçuluğun söz

konusu erken dönem heretik grupların kalıntılarını içine almış olması muhtemeldir.620

Pavlosçular kadar yaygın olmasa da Athinganoi mensupları bu dönemde faaliyet

göstermişlerdir.621 Ayrıca 10. yüzyılda Bulgaristan’da Pavlosçuluğun bir devamı olarak ortaya

çıkan Bogomillik de 11 ve 12. yüzyıllarda Batı ve Güney Anadolu ile İstanbul’da geniş bir

taraftar kitlesi edinmişti.622

Buraya kadar da görülebileceği gibi, Bizans İmparatorluğu etnik ve dinsel bakımdan

homojen bir yapıya sahip değildi. 10. yüzyılın sonlarındaki genişlemeler, özellikle de

Ermenilerle meskûn Doğu Anadolu eyaletlerinin ve Süryanilerin yoğun olarak yaşadıkları

güneydoğu Anadolu ve kuzey Suriye bölgelerinin Bizans yönetimine girmesi bu yapıyı daha

da belirgin hâle getirmiştir. İmparatorluğun bu çok etnik menşeli halkını bir arada tutacak,

onlar arasındaki dayanışmanın simgesi olabilecek ortak bir kimlik geliştirilemediği de

dikkatlerden kaçmamaktadır. Bizans’ın ilk dönemlerinde nispeten yaygın olan Romanitas

ideali artık kaybolmuş, yerine Bizanslılık veya başka bir kavram üretilmemiştir.623 Bunun

yerine iki tür kimliğin veya dayanışma bağının öne çıktığını görüyoruz: Bölge ve din

619 Arpee, a.g.e., s. 108-110; Charanis, “The Transfer of Population…”, s. 146.

620 Vryonis, The Decline of…, s. 56-58, 60; Frigya ve çevresinde 2. 3. ve 4. yüzyıllarda etkili olmuş heretik

gruplar hakkında daha detaylı bilgi için yazıtlar üzerinden yapılmış bir çalışma olarak bkz. W. M. Calder, “The

Epigraphy of the Anatolian Heresies” Anatolian Studies (Presented to Sir W. M. Ramsay), Manchester: At the

Unv. Pres, London 1923, s. 59-91.

621 Charanis, “Ethnic Changes…”, s. 26-28.

622 D. Obolensky, The Bogomils: A study in Balkan neo-Manichaeism, Cambridge at the Univ. Pr., Cambridge

1948, s. 175-177; “Bogomilism in the Byzantine Empire” Actes Du VIe Congrès International D’Études

Byzantines, Paris 27 Juil – 2 Août 1948, Tome I, Paris 1950, s. 292, 294.

623 Mango, a.g.e., s. 29,31.

226 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

kimlikleri. İnsanlar kendilerini yaşadıkları bölgelerle, özellikle de themalarla ve mensup

oldukları dinleriyle ifade ediyorlardı.624 Digenes Akrites Destanı’nda geçen bir diyalog da bu

konuda bir fikir vermeye adaydır. Bizans sınırları dışında kalan Kuzey Suriye’ye, kaçırılan

kız kardeşlerini aramak üzere giden Bizanslı beş kardeş, Suriye’de bir uç emiri olarak görev

yapan Emir adlı kişiyle karşılaşırlar. Emir her biriyle dövüştükten ve kardeşlerin en küçüğüne

yenildikten sonra onlara kim olduklarını sorar. Onlar da “biz Anatolikon themasındanız”

derler ve hikâyenin geri kalanını anlatırlar.625

Bölgesel kimliklerin ve dayanışmanın öne çıkmasının bölgeler arası bir yabancılaşmayı,

hatta düşmanlığı da beraberinde getirdiği anlaşılıyor. Evinden yurdundan uzaklaşan bir kimse

gittiği yerde bir yabancı olarak algılanıyor ve şüphe ile karşılanıyordu. Mango’nun verdiği

örnekte de görüldüğü gibi, Batı Anadolulu bir keşiş Doğu Karadeniz’de bir manastıra

katıldığında, oradakiler tarafından bir yabancı olarak küçültücü ifadelere ve kötü muameleye

maruz kalmıştı.626 Dönemin kaynaklarında geçen ve bazı bölge insanlarını niteleyen ifadeler

bölgelerarası yabancılaşmanın güzel bir ifadesidir aslında. Söz konusu metinlerde Suriyeliler

için kaba aksanlı konuşan, kurnaz, düzenbaz, Paflagonyalılar için görgüsüz, Giritliler için

hırsız tabirleri kullanılır. Ermeniler ise hemen her metinde kötü sıfatlarla anılır.627

Bizans toplumunda insanların kendilerini imparatorluğun diğer bölgelerinde yabancı

olarak hissetmeleri ve kötü muameleye tâbi tutulmaları sadece sıradan halk için geçerli

değildi. İmparatorluk yönetiminin mensuplarında da bu anlayışın yansımalarını görmek

mümkündür. Aleksios Komnenos daha imparator olmadan önce bir komutan olarak VII.

Mihail’e karşı isyan etmiş olan Roussel adlı bir komutanı bastırmak üzere doğu eyaletlerine

gittiğinde, herhalde bu duyguyu fazlasıyla hissetmişti. Selçuklu Emirlerinden Tutuş’la ittifak

halinde olan Roussel’ı bu desteğinden mahrum bırakmak ve onu kendisine teslim etmesi için

Tutuşla para karşılığı anlaşmıştı. Fakat Roussel kendisine teslim edildiği halde parayı bir türlü

denkleştirememiş ve zor duruma düşmüştü. Aleksios, bunun üzerine karargâhını kurduğu

Amasya halkından ve ileri gelenlerinden yardım talep eder. Fakat Amasyalılara yönelik

hitabında seçtiği ifadeler ve Amasyalıların ona karşı tavrı yukarıda bahsedilen anlayışı çok

güzel yansıtır. Aleksios kendilerinin “yabancı bir memlekette” (Amasya’da/Bizans’ın

Armeniakon theması içinde) bulunduklarını, uzun süredir barbarlarla savaştıklarından

paralarının bittiğini, Tutuş’a ödenecek paranın kendilerine borç olarak verilmesini talep eder.

624 A.g.e., s. 30.

625 Richard C. Dietrich, Digenes Akrites Destanında Hıristiyan-Müslüman Sınır Kültürünün Yansımaları,

(Ankara Ünv. Sos. Bil. Ens. Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2005, s. 39.

626 Mango, a.g.e., s. 30.

627 A.g.e., s. 30.

227 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

Fakat Amasyalılar yardım etmek şöyle dursun, Aleksios’a karşı savaşması için Roussel’ı

zindandan çıkarırlar ve halkı da isyana teşvik ederler.628 Oysa Roussel kendilerinden biri

değildi. O Latin paralı askerlerin liderlerinden biriydi. Onun isyanının kendilerine doğrudan

bir faydası da gözükmüyordu. Hatta savaş halinden zarara uğradıkları bile söylenebilirdi.

Buna rağmen Bizans komutanına yardımcı olmadılar. Üzerlerine kurulabilecek olası bir

baskıdan kurtulmak için asi komutanı serbest bırakmayı tercih ettiler.

Dinsel kimlik aslında daha kapsayıcı bir etkiye sahipti. Özellikle Ortodoks nüfus

arasında bölgesel kimliklerin üzerinde daha güçlü bir kimlik oluşturması söz konusudur.

Fakat kilisenin farklı inanç gruplarına, Ortodoksluğun dışında bir Hıristiyanlık anlayışına

tolerans göstermemesi ve imparatorluğun bu ayrılıkları gidermek için kilisenin de teşvikiyle

baskıcı bir politika izlemesi, bu ortak kimliğin birleştirici etkisini gösterememesine sebep

olmuştur. Ayrıca, Yahudiler ve kıyıda köşede kalmış paganların da bu tutumdan paylarına

düşeni aldıkları tahmin edilebilir.629 Heretik gruplara yönelik katı tutum da ancak

imparatorluk içinde sadakatsiz gruplara yenilerinin eklenmesi anlamına gelirdi.

Bizans İmparatorluğu ve Gayri Ortodoks Tebaası: Dinsel Baskı ve

Çatışmacı İlişkiler

Bizans’ın bu şekilde çok inançlı ve çok etnili yapısı, onun uzun tarihi boyunca, özellikle

bu farklılıkları barındıran tebaasıyla ilişkisinde belirleyici bir etkiye sahip olmuştur. Etnik

kimliklerin de desteklediği bağımsız kiliselerin oluşmasına, bir başka ifadeyle, merkezî

inanıştan ve kiliseden kopuşlara tahammül gösteremeyen Bizans yönetimi, söz konusu

halklarla ilişkilerini oldukça gerilimli bir hâle getirmişti. Bunun doğal bir sonucu olarak da

imparatorluk yönetimiyle, onun tebaasını oluşturan büyük bir kitle arasında karşılıklı bir

hoşnutsuzluk, hatta düşmanlık hisleri meydana gelmişti. İmparatorluğun stratejik öneme sahip

sınır bölgelerinde yerleşik olan Ermeni ve Süryaniler, Bizans hâkimiyeti altında kaldıkları

süre içerisinde teolojik farklılıklar sebebiyle ve Bizans kilisesinin (İstanbul Patrikliği’nin)

hiyerarşik üstünlüğünü reddetmeleri yüzünden Bizans yönetimince, sürgün ve katliam da

dâhil, ağır baskılara maruz bırakılmışlardı.

451 Kadıköy Konsili’ni takip eden yıllarda “tek tabiatçı” inançları reddedilen ve

kendilerine İstanbul kilisesi altında yer tayin edilen Monofizit Süryaniler ve ılımlı Monofizit

Ermeniler kendi kiliselerine bağımsız bir karakter kazandırmaya çalışmışlardı.630 Gerek bu

628 Anna Komnena, Alexiad: Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Dönemi’nin

Tarihi (Çev. Bilge Umar), İnkılap Kitabevi, İstanbul 1996, s. 18-20.

629 Mango, a.g.e., s. 30.

630 Arpee, A.g.e. s. 128-129; Sirarpie Der Nersessian, Armenia and The Byzantine Empire: A Brief Study of

Armenian Art and Civilization, Cambridge 1947, s. 30-32.

228 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

bağımsızlık süreci içerisinde, gerekse daha sonraki dönemlerde imparatorluğun bunlar üzerine

uyguladığı baskı bazen Kadıköy inancının zorla kabul ettirilmesi ve imparatorlukta tek geçerli

inanç olması şeklinde şiddete dayalı olarak gelişirken, bazen de Bizans merkez kilisesiyle

merkezden ayrılmış Monofizit kiliselerin ortak bir inanç noktasında yeniden birleşmeleri

çabası şeklinde gerçekleşiyordu. Bu ikinci tür girişim özellikle 6. yüzyılın sonları ve 7.

yüzyılın ilk yarısı itibariyle, İran’a toprak kaybedilen ve Müslüman Arapların Bizans aleyhine

tehlikeli bir şekilde yayıldığı bir dönemde, daha önce zulmedilen ve bu yüzden Bizans’a karşı

sadakat duygularını kaybetmiş Monofizit bölge halkının yeniden kazanılması adına bir

gereklilik olarak görülmüştü.631 Herakleios’un (610-641) Monofizit ve Diofizit görüşleri ortak

bir noktada buluşturması yönünde geliştirilen “Monoenerjism” ve “Monoteletism” olarak

bilinen uzlaşı formülleri bu kapsamda gündeme gelmişti. Her iki formül de kayda değer bir

destek bulamamış ve reddedilmişti; zaten Monofizit bölgelerin Arap hâkimiyeti altına girmesi

uzlaşma amacını da ortadan kaldırmıştı. 632

Ermeni kilisesi ile Bizans İmparatorluğu ve kilisesi arasında gelişen ilişkilerde, zaman

zaman şiddete ve tehdide başvurulsa da uzlaşma arayışları ve teolojik tartışmalar önemli bir

yer tutar. 633 Bu çerçevede yukarıda bahsedilen formüllerin yanında Ermeni kilisesinin havari

kökenli olup olmadığı meselesi de tarafları oldukça meşgul etmiştir634. Süryaniler Ermeniler

kadar şanslı değillerdi bu açıdan. Onların Bizans yönetimiyle ilişkisi, bazı istisnai dönemleri

saymazsak, daha sert ve şiddete dayalı bir şekilde gelişiyordu. Bu durum Arapların 7.

yüzyılda bölgeyi fethetmelerine kadar devam etmişti.635 Bu yüzden Süryaniler 7. yüzyıl

ortalarında Suriye’ye kadar gelmiş olan Müslüman Arapları iyi karşılamışlar; Bizans

baskısından kurtulmak için onların idaresine girmenin yollarını aramışlardı.636 Hıristolojik

tartışmalar sırasında Süryaniler arasında yaygın olan “Romalılarla Gök (cennet)’e

yükselmektense, kendi atalarımızla cehennemde olmaya razıyız”637 sözü onların Bizans’a

karşı olan hislerini de açık bir şekilde ifade eder.

Ermeni ve Süryanilerin Arap hâkimiyeti altında kaldıkları süre boyunca kilise

bağımsızlıklarını korudukları ve Bizans baskısından uzak kaldıkları tahmin edilebilir.

Ermenilerin yarı bağımsız kaldıkları 9. yüzyılın ikinci yarısında Bizans kilisesinin girişimiyle

teolojik farklılıkları gidermeye yönelik Bizans kilisesiyle mektuplaşma tarzında bir ilişkileri

631 John Haldon, Bizans Tarih Atlası, s. 112.

632 Haldon, a.g.e.,, s. 112; Nersessian a.g.e., s. 39-40; Arpee, a.g.e., s. 131-132.

633 Arpee, a.g.e., s. 131-134

634 Nersessian, a.g.e., s. 30-31.

635 Mehmet Çelik, Süryani Kilisesi Tarihi (Kuruluş Dönemi) I, İstanbul 1987, s. 211-225, 238-248, 269-275.

636 A.g.e., s. 269-275; Aziz Günel, Türk Süryaniler Tarihi, Diyarbakır 1970, s. 168.

637 Çelik, a.g.e., s. 225.

229 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

olmuştu.638 Fakat 10. yüzyılda Suriye ve Lübnan’ın birçok yerinin, yine bu yüzyılın sonlarına

doğru Doğu Anadolu’daki Ermeni bölgelerinin Bizans yönetimine girmeye başlaması,

Bizans’ın eski baskı politikasının adeta habercisi olmuştu. Nitekim 11. yüzyılın başından

itibaren Bizans yönetiminin ve kilisesinin Monofizit Süryani ve Ermeni inancına ve kilisesine

yönelik bir dizi girişimlerini görüyoruz. Bizans’ın uyguladığı baskı sonucu Malatya

Süryanileri 1033 yılında Bizans yönetimi altında yaşamamak için Müslümanların elinde

bulunan Amid (Diyarbakır) şehrine göç etmişlerdi.639

11. yüzyılın başlarından itibaren Süryanilerle geliştirilen ilişkiler dinsel baskı üzerinden

yürürken, Ermenilere yönelik tutum siyasi ve sosyal bir boyut da kazanmıştı. 10. yüzyılın

sonu itibariyle sınırlarını doğuya doğru genişletme politikası izleyen Bizans yönetimi, Doğu

Anadolu’da hüküm süren Ermeni feodal prensliklerini birer birer ilhak etmeye başladı. Evvela

1000 yılında Gürcistan sınırında bulunan Ermeni kökenli Davit’in toprakları (Tayk eyaleti)

elde edildi.640 Daha sonra bunu 1022’de Van Gölü’nden Ağrı’ya kadar uzanan Vaspurakan’ın

ilhakı takip etti. Vaspurakan Kralı Senekerim, gerek Türk saldırıları karşısındaki

çaresizliğinden, gerekse Bizans yönetiminin baskısından ülkesini Bizans imparatoruna terk

etmek zorunda kalmıştı. Bunun karşılığında da kendisine Sivas’ta yer verilmiş, uygun unvan

ve konum sağlanmıştı. Ermeni kralları/prensleri arasında belirgin bir hiyerarşik üstünlüğe ve

prestije sahip olan Ani Krallığını bekleyen son da farklı değildi. Kral Gagik bir süre

direnmesine rağmen, Bizans yönetiminin isteklerini kabul etmek zorunda kaldı ve 1045’te

ülkesi karşılığında kendisine verilen Kapadokya bölgesinde Likandos denilen yerde ikamet

etmeye başladı. Son olarak da Kars kralı Gagik, yine Kapadokya bölgesinde Tzamandos ve

diğer bazı şehirler karşılığında ülkesini imparatora terk etti (1064).641

Bizans yönetimi Ermeni feodal soyluluğunu, bölgede tesis etmeye çalıştığı

hâkimiyetinin önünde birer direnç merkezi olarak gördüğünden onları sürmüştü. Fakat diğer

taraftan bir süre sonra ortaya çıkacak başka bir tehlike karşısında da bölgenin savunmasını

zaafa uğratmış oluyordu.642 Urfalı Mateos’un da tepkiyle karşıladığı bu hareket, Ermeni

memleketlerini yerel lider ve komutanlarından mahrum bırakmış; Türkler karşısında millî bir

direnç gösterme imkânını da ortadan kaldırmıştı. Bölgenin savunması sadece Mateos’un

korkaklıkla suçladığı ve küçümseyici sıfatlarla nitelendirdiği Bizans komutanlarının elinde

638 Nersessian, a.g.e., s. 40.

639 A. J. Arberry, Religion in The Middle East, Three Religions in Concord and Conflict, VI, Judaism and

Christianity, Cambridge 1969,s. 252, dn. 3.

640 Nersessian, a.g.e., s. 10; Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire”, s. 48-49.

641 Nersessian, s. 11; Charanis, s. 49-50.

642 Nersessian, s. 17; Charanis, s. 51-52; C. Toumanoff, “The Background to Manzikert” Proceedings of The XIII

th International Congress of Byzantine Studies, 5-10 September 1966 (ed. J.M. Hussey, D. Obolensky, S.

Runciman), London 1967, s. 426.

230 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

kalmıştı.643 Söz konusu komutanların merkezî ordunun olası bir yenilgisi ve bozgunu

karşısında bireysel bir çıkışla yerel bir direnç göstermeleri beklenemezdi. Nitekim 1071’de

Malazgirt’te imparatorun aldığı ağır yenilgi onları da etkisiz hâle getirmişti. Oysa bölgeden

göç ettirilen söz konusu hanedan üyeleri, aralarından sıyrılan birinin öncülüğünde Kilikya

bölgesinde yeni bir siyasî oluşuma giderek, hem Bizans’a hem de Türklere karşı uzun süre

direnebilmişti. Aynı şekilde Gürcistan ve Pontus bölgesi de, Anthony Bryer’in ifade ettiği gibi

yerel otonomi, liderlik ve kimlikle desteklenen direnme azimleri sayesinde Türk akınlarını

sınırlarında durdurmayı ve daha uzun bir dönem varlıklarını sürdürmeyi başarabilmişlerdi.644

Ermeni prenslerin göçü beraberinde büyük kalabalıkları da götürmüştü. Prenslerine

bağlı beyler ve maiyetleri onları takip etmişlerdi. Kitlesel bir boyut kazanan bu göçler Doğu

Anadolu’nun savunmasını zaafa uğrattığı gibi, yerleştirildikleri bölgelerin sosyal ve etnik

durumunu da köklü bir değişikliğe uğratmıştı.645 Bölgede öteden beri yerleşik olan Ermeni

nüfusun yoğunluğu Rum nüfusa nispetle iyice artmıştı. Gerçi Bizans yönetimi bu göçlerden

henüz Araplardan geri aldığı Kapadokya, Kilikya ve Suriye bölgelerinde eksilen nüfusu

tamamlamak üzere yararlanmıştı. Fakat Rumlarla Ermeniler arasında giderek artan gerilimin

ve Ermenilerin ayrımcı hareketlerinin yolu da açılmıştı.646 Kayseri ve Sivas bu gerilim ve

çatışmaların en yoğun yaşandığı yerlerdendi. Urfalı Mateos’un aktardığına göre Rumların

Markos adlı Kayseri Metropoliti Ermenilerden nefret ediyordu. Bunu da köpeğine Armen

ismini vererek hatta bütün köpekleri Armen ismiyle çağırarak gösteriyordu. Bunu haber alan

eski (ya da sürgündeki) Ermeni kralı Gagik, İstanbul dönüşü (İmparator Dukas’ın çağrısı

üzerine İstanbul’da bulunuyordu) şehre geldiğinde metropoliti fena halde cezalandırmıştı.

Onu söz konusu köpekle birlikte bir çuvalın içine koydurmuş ve köpeği şiddetli bir şekilde

dövdürmüştü. Canı yanan köpek de can havliyle metropolite saldırmış ve onu parçalayarak

öldürmüştü.647

Sivas’ta durum daha da gergindi. Urfalı Mateos’un anlattıklarına bakılırsa, burada

yaşayan Rumların, sayıları gittikçe artan Ermenilerden büyük rahatsızlık duydukları

anlaşılıyor. Romanos Diogenes Malazgirt seferine giderken şehre uğradığında, şehirli Rumlar

643 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) Türkçe Çev.

H.D. Andreasyan), TTK., Ankara 1987, s. 86, 111-112. “Onlar (Türkler) bütün Ermenistan’ın, Romalılar

yüzünden başsız ve müdafaasız kalmış olduğunu biliyorlardı. Çünkü Romalılar cesur ve kuvvetli adamları

şarktan uzaklaştırmışlardı. Ermenistan’ın ve bütün şarkın müdafaası yalnız hadımağası olan kumandanların

elinde kalmış bulunuyordu”, s. 86.

644 Anthony Bryer, “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception” Dumbarton Oaks Papers, 29 (1975), s.115-

116.

645 Vryonis, “Byzantium: The Social Basis of Decline …..”, s. 301.

646 Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire”, s. 51-52; Vryonis, “Byzantium: The Social Basis of

Decline …”, s. 301

647 Urfalı Mateos, s. 131-132.

231 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

ona Ermeniler hakkında şikâyetlerde bulunmuşlar ve Ermenilerin kendilerine Türklerden daha

çok fenalık yaptıklarını söylemişlerdi. Rumların sözlerine inanan imparator, şehri askerlerine

yağmalattı ve sefer dönüşü Ermeni mezhebini ortadan kaldıracağına dair yeminler etti.648

Ermenilerle Rumlar arasında Malazgirt savaşı arifesinde cereyan eden bu olaylar,

Malazgirt’ten sonra da artarak devam etmiştir. Özellikle Kilikya bölgesinde Ermeniler, yeni

bir siyasî oluşum başlattıkları süreçte, Bizans yönetimiyle sürekli bir çatışma içine

girmişlerdi. Ermeni Ruben hanedanından Toros adlı bir önder bu siyasî oluşuma liderlik

ederken, Bizans yönetiminin bölgedeki valisi Andronikos’un engellemeleriyle mücadele

etmek zorunda kalıyordu.649

Ermenilerle Rumlar arasındaki bu mücadele zaman zaman dinsel bir boyut da

kazanabiliyordu. Özellikle X. Konstantinos Dukas’ın zamanı (1059–67) dinsel baskıların

zirveye ulaştığı bir dönemdi.650 1060’da Ermeni katolikosu II. Katchik birkaç piskoposuyla

birlikte İstanbul’a çağrılmış ve burada 1063 yılına kadar zorunlu ikamete mecbur edilmişti.651

1065’te Ermeni piskoposları yeniden İstanbul’a çağrıldığında bu sefer aralarında eski Ani

kralı Gagik de dâhil Ermeni prenslerinin de hazır bulunmaları isteniyordu. Burada

imparatorun ruhanî birlik yönündeki bütün girişimleri, baskıları ve bu kapsamda gündeme

getirilen teolojik tartışmalar Gagik’in tavizsiz tutumuyla boşa çıkarılmıştı.652 Urfalı Mateos,

bu dönemde Rumların Ermeni mezhebinin tetkiki ile uğraşarak kilise içerisinde kargaşalık

çıkarmaya çalıştıklarını da ifade etmektedir.653 Mateos’un “feci bir düşünce” olarak nitelediği,

daha ciddi bir girişim ise İmparator X. Dukas tarafından yürürlüğe konulan Aziz Grigor’un

Ermenistan’daki katolikosluk makamını ortadan kaldırma niyetiydi.654 İstanbul’da Ermeni

azizlerine ait bir kült oluşturmak suretiyle, onların Kadıköy inancına bağımlılığı sağlanmaya

çalışılmıştır.655

Bu süreçte Bizans yönetiminin Süryanilere uyguladığı baskı daha da sertti. Sürgün,

hapis, temel haklara yönelik kanun baskısı ve inanca hakaret uygulanan yöntemlerden

bazılarıydı. 1029-30’da Süryani ruhanîlerinin İstanbul’a çağrılmalarıyla baskı dönemi

başlamıştı. Süryani patriği üzerindeki birleşme baskısı sonuç vermeyince, söz konusu

ruhanîler Makedonya’ya sürgün edildiler. Yeni seçilen Süryani patriği imparatorluk

baskısından kurtulmak için Müslümanların yönetimindeki Amid şehrine yerleşti. 1040 yılında

648 Urfalı Mateos, s. 141.

649 Urfalı Mateos, s. 305-308, 317.

650 Vryonis, “Byzantium: The Social Basis of Decline …”, s. 302.

651 Urfalı Mateos, s. 113; Vryonis, “Byzantium: The Social Basis …”, s. 302.

652 Urfalı Mateos, s.129; Vryonis, “Byzantium: The Social Basis …”, s. 302.

653 Urfalı Mateos, s. 112.

654 Urfalı Mateos, 112-113.

655 Nersessian, a.g.e., s. 41-42.

232 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

İstanbul patrikliğinin bir duyurusu Rumlarla Süryaniler arasındaki gerilime farklı bir boyut

kazandırdı. Bu duyuru Ortodokslarla Monofizitler arasındaki evliliklerde miras hukukunun ve

mahkemelerde Monofizitlerin tanıklığının Rumlar lehine yeniden düzenlenmesi hakkındaydı.

Süryaniler temel haklarının sınırlandırılması tehlikesiyle karşı karşıyaydılar.656 Bu

uygulamaları 1063’te Kadıköy inancını kabul etmeyenlerin Bizans şehri Malatya’dan sürgün

edilmelerini öngören, birkaç ay sonra da Ermeni ve Süryani kiliselerinin kutsal kitap ve

eşyalarının/gizlerinin yakılmalarını emreden buyrukların yayınlanması takip etti. 1064’te

Süryani patriği Athanasios piskoposlarıyla birlikte tutuklandı ve Malatya Rum

metropolitliğinde hapsedildi. Beş ay sonra İstanbul’a gönderilmeleri istendiğinde, Athanasios

yolda öldü. Yerine geçen Ignatios da Kadıköy inançlarını ve Hz. İsa’nın çifte tabiatını kabul

etmediği için Makedonya bölgesine sürgün edildi.657

Bizans yönetiminin dinsel kaynaklı sorunlar yaşadığı bir başka tebaası da

sapkınlar/heretiklerdi. Bizans tarihi boyunca heretikleri hemen her devirde görüyoruz.

Kurumsal inanışa, kiliseye ve siyasî yönetime karşı geliştirdikleri söylem ve aktif muhalefet

bir süre sonra kilisenin ve imparatorluğun sert tutumu olarak onlara geri dönmüştü.658 Heretik

gruplarla imparatorluğun mücadelesi oldukça uzun solukluydu. Bu mücadelede ikna ve şiddet

yönteminin her çeşidine başvurulmuştu. En yaygın yöntem sürgündü. Fakat sürgünlerin

hareketin daha geniş alanlara yayılmasından başka pek bir etkisi olmamıştır. Çalışma

dönemimiz olan 10.-11. yüzyıla uzanan etkileri bakımından Pavlosçular, 9. yüzyılın

başlarından itibaren, arada bazı yandaş İkonoklast imparatorların dönemini saymazsak, sıkı

bir takibe uğramışlardı. 9. yüzyılın ortalarında bu baskılara bir tepki olarak Araplarla

kurdukları ittifaklar ve onların yardımıyla başkenti Tefrike (Divriği) olan bir devlet kurmaları

Bizans’ın tehdit algılamasını daha da artırmıştı. 873 yılında başkentlerinin düşmesi ve tahrip

edilmesiyle de ya itaat etmişler ya da oraya buraya dağılmışlardı.659 Bunların bir kısmının

Suriye ve Filistin’e, diğer bir kısmının da Ermenistan’ın çeşitli yerlerine dağıldıkları

anlaşılıyor. Nitekim 969’da İmparator I. Ioannis Çimiskis Antakya patriğinin teklifiyle

buralardaki çok sayıda Pavlosçuyu Trakya bölgesine, özellikle de Filibe şehrine sürgün etti.

II. Basileios da 988’de, içinde Pavlosçuların da bulunduğu çok sayıda Ermeniyi, Ermeni

eyaletlerinden aynı bölgeye sürüyordu.660 Pavlosçuların inançlarını ve asi tavırlarını burada da

656 Vryonis, “Byzantium: The Social Basis …”, s. 301-302.

657 A.g.m., s. 302.

658 Paul J. Alexander, “Religious Persecution and Resistance in the Byzantine Empire of the Eight and Ninth

Centuries: Methods and Justifications” Speculum 52/2 (1977), s. 238-264; Arpee, a.g.e., s 107-108

659 Arpee, a.g.e., s 107-108; Alexander, a.g.m., s. 239, 245, 253.

660 Arpee, s 110; Garsoian, The Paulician Heresy: A study of the Origin and Development of Paulicianism in

Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire, Mouton & Co., Paris 1967, s. 150.

233 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

sürdürdükleri ve imparatorlar için problem çıkardıkları Anna Komnena’nın şikâyetlerinden

anlaşılıyor.661

Anadolu’da sönmeye yüz tutan Pavlosçuluğun yerini alan Ton(d)rakiler de aynı

misyonu üstlenmişlerdi. 10. ve 11. yüzyıllarda çok faal olan bu hareket Ermeni kilisesiyle

Bizans İmparatorluğunu kendilerine karşı ittifak ettirmişti. Ermenistan’ın batı eyaletlerinde

yaygın bir taraftar kitlesi edinen, güneye, Suriye’ye doğru yayılan bu hareket dinî ve dünyevî

otoritenin baskısını kısa sürede üzerine çekmişti. Bizans ve Ermeni güçleri bu konuda ittifak

halindeydiler. Doğunun dükü olarak bölgede görev yapan Gregory Magistros, bu konuda

Süryani patriği ile Ermeni Katolikosunu uyaran mektuplar yazmıştı.662 11. yüzyılın ilk

yıllarında II. Basileios’un ordusu Ermeni ruhban sınıfına Mananali’deki heretiklere karşı

yardım sağladı. Yüzyılın ortalarında imparatorluğun Vaspurakan ve Mezopotamya

eyaletlerinin valisi tarafından uygulanan baskı sonuç verdi ve heretikler daha doğuya doğru

sürüldüler. Burada Bizans’a karşı tepki ile Müslümanlarla ittifaklar kurdular.663

Malazgirt savaşı öncesinde Bizans yönetimiyle Monofizit Süryani ve Ermeniler arasında

yaşanan bu çatışma halinin tarafların zihinlerinde de belirgin bir tahribata yol açması

kaçınılmazdı. Zaten öteden beri problemli olan birbirleri hakkındaki imajın daha da

kötüleşmesi hatta karşılıklı nefret hislerine dönüşmesi söz konusuydu. Gerek Bizans gerekse

Ermeni ve Süryani kronikleri bu algılamayı fazlasıyla yansıtırlar. Bizans kaynaklarında

Ermenilerle ilgili tahkir ve tezyif dolu ifadelere rastlamak pek sürpriz sayılmamalıdır. Anna

Komnena Bulgaristan’daki Filibe şehrinin Manicilerin, Pavlosçuların ve diğer heretiklerin

toplandığı bir sapkınlık merkezi olduğunu ifade ederken, sözü Ermenilere getirdiğinde

kullandığı üslup oldukça açıklayıcıdır: “Üstüne üstlük, yeni bir yavan su akıntısı, Ermeni

göçü de onlara eklenmekteydi; bunun yanı sıra Yakub’un en kirli kaynaklarından çıkma bir

diğeri [de]. Burası denebilir ki, tüm pisliklerin kavşak noktasıydı; gerçekten kendi inançları

diğerlerininkiyle bağdaşmaz olsa da bu insanlar hiç değilse sapkın ruhları yönünden

Manicilerle uyum halinde idiler”.664 Yine birtakım kötü sıfatların Ermeni sözcüğüyle özdeş

hâle getirildiği görülüyor; “kötü niyetli, hain, riyakâr” gibi.665 Baba tarafından Ermeni olan

patrik Theodosios İmparator Andronikos’a olan kızgınlığını bakışlarıyla belli edince,

imparator onu aşağılamak maksadıyla “işte, tam bir Ermeni” diyor.666

661 Anna Komnena, a.g.e., s. 473-474.

662 Arpee, a.g.e., s.110-111.

663 Garsoian, The Paulician Heresy…., s. 150.

664 Anna Komnena, a.g.e., s. 473-474.

665 Niketas Khoniates, Niketas Khoniates’in Historia’sı (1180-1195), (Çev. Işın Demirkent-Yay. Haz. F. Başar,

B. Demiriş), Dünya Kitapları, İstanbul 2006, s. 35, dn. 85.

666 A.g.e., s. 35.

234 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

Ermeni ve Süryanilerin Bizans yöneticilerine hatta topyekûn olarak Rumlara karşı

beslediği hisler Rumlarınkinden çok farklı değildi; fazladan bir kızgınlık ve öfke içindeydiler.

Kendilerine yönelik uygulanan siyasî ve dinî politikalar bu öfkenin en önemli gerekçeleriydi.

Her biri Malazgirt savaşından sonra kaleme alınmış olan Ermeni ve Süryani

vakayinamelerinde bu kızgınlığın yansımalarını rahatlıkla görebiliyoruz. Ermeni kronikçiler

başlarına gelen felaketin sorumlusu olarak Rumları görüyorlardı. Onların “yalancı hamiliği ve

korkaklığı yüzünden”, yani uyguladıkları göç politikasıyla Ermenistan’ı Türkler karşısında

savunmasız bıraktıklarından ve buraların savunulmasında kendilerinin de (yani Bizanslıların)

gerekli gayreti göstermedikleri için ıstırap çektiklerini düşünüyorlardı. Bu yüzden Türkler

kadar Bizanslıları da suçluyorlardı.667 Hatta bazen memleketlerinin Rumların elinden

alınmasını, onların kötülüklerinden kurtuluş olarak görüyorlardı.668 Kendileri Rumlardan

nefret ettikleri gibi, Bizans imparatorlarının da onlardan nefret ettiğine inanıyorlardı. Mesela

İmparator Aleksios’un bu tür hisler beslediği ifade edilir.669 Gerek imparatorların gerekse

patrik veya yerel valilerin düşmanca tutumları, onlara yönelik mel’un,670 gaddar671 gibi

sıfatlar kullanılmasına yol açar; bazen de tahkir için “korkak” ve “kadın yürekli” olarak

nitelenirler.672 “Kötü” lük de tabiî ki Rumlara has bir sıfattı.673 Ayrıca merhametsizdirler

de.674 Süryani Mihail, Romanos Diogenes’in Malazgirt yenilgisinden sonra gözlerine mil

çekilmesini “bu imansızlar her vakit yaptıkları bütün işlerde böyle hareket etmişlerdir”

diyerek onların bu geleneğine tepki gösteriyor.675

Türk fetihleri öncesinde Anadolu’nun dinî ve siyasî hayatında meydana gelen bu

gelişmelerin ve bunların zihinlerde yarattığı olumsuzluğun Bizans İmparatorluğu açısından

ciddi sonuçları oldu. Süryani ve Ermeni halkının hoşnutsuzluğu hatta nefreti imparatorlarına

karşı bir sadakatsizliği ve imparatorluğun bekasına ilişkin bir kayıtsızlığı da beraberinde

getiriyordu. Charanis’in Ermeniler için tespit ettiği gibi, onların hâlâ Bizans ordusunda baskın

bir konumda olmalarına rağmen, imparatora olan sadakatlerinden hiç kimse uzun süre emin

667 Urfalı Mateos, s. 111-112; Başkumandan Simbat Vakainamesi (951-1334), (Türkçe Çev. H.D. Andreasyan),

TTK Kütüphane Ter/68, Basılmamış Nusha, Ankara, s. 39.

668 Urfalı Mateos, s. 112.

669 Urfalı Mateos, s. 265, 326; iki millet arasındaki eski kine atıf için bkz. Urfalı Vahram, Kilikya Kralları Tarihi,

(Türkçe Çev. Hrant D. Andreasyan), TTK Kütüphanesi Ter/69-1, Basılmamış Nüsha, Ankara, s. 4.

670 G. Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II. Cilt, (Türkçe Çev. Ömer R. Doğrul), TTK, Ankara 1999, s. 342;

Süryani Mihail, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi, II. Kısım, (Çev. Hrant D. Andreasyan) TTK

Kütüphanesi basılmamış metin, Ankara 1944. s. 24.

671 Süryani Mihail, I. Kısım, s. 226.

672 Urfalı Mateos, s. 326.

673 Başkumandan Simbat V., s. 24.

674 Başkumandan Simbat V., s. 29-30.

675 Süryani Mihail, II. Kısım, s. 27.

235 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

olamazdı.676 Charanis, ayrıca, Ermeni komutanların yaşanan bu son olaylardan sonra

kendilerini imparatorluğun sosyal, politik ve askerî hayatına tam olarak entegre etmede

problem yaşamış olabileceklerine işaret ediyor.677

Ermenilerle Bizans yönetiminin ilişkilerinde gelinen bu noktayı, Romanos Diogenes’in

Malazgirt seferi sırasında net bir şekilde görebiliyoruz. Savaş sırasında Ermeni birlikleri savaş

alanını terk etmişlerdi.678 Yine sefer sırasında imparator Ermeni saldırılarına karşı ordusunu

korumak için tedbirler almak zorunda kalmıştı.679 Aslında tarihçiler Ermenilerin Bizans’a,

Bizans’ın da Ermenilere karşı dostça olmayan hatta düşmanca tavır içerisinde oldukları

konusunda hemfikirdirler; hatta Ermenileri, Bizans’ın Türkler karşısında savunucuları olarak

bulmak yerine ona karşı duran ve onun düşmanlarının başarısına katkı sağlayanlar olarak

görmüşlerdir.680 Bizans’ın dinî politikasının beslediği düşmanlık hislerine, vergi sisteminin ve

son dönemde kendi yöneticileri yerine yabancı yöneticilerin ve askerî birliklerin himayesine

terk edilmelerinin yarattığı tepki de eklenince, Bizans’ın çöküşüne kayıtsız kalmayı tercih

etmişlerdi. Cahen’in belirttiği gibi Türklere karşı hiçbir şey yapmadıkları gibi genellikle

onları kendi istekleriyle kabul ediyorlar, bazen onlara katılıyorlardı.681 Ermeniler daha sonraki

dönemlerde yine Bizans’a karşı Haçlılarla da işbirliği yapacaklardı.682

Süryanilerin de Bizans’ın bekası için çaba göstermesi beklenemezdi. Bizans yönetimiyle

yaşadıkları tarihi süreç göz önünde bulundurulduğunda onların Bizans’a hiçbir bağlılık

göstermemelerinin683 daha fazla gerekçesi vardı şüphesiz. Zaten uzun yıllar Müslümanlarla

yan yana yaşamaları münasebetiyle Rumlarla aralarında kültürel bir yabancılaşma da söz

konusuydu. Onlar Rumlardan ziyade Müslüman komşularına benziyorlardı.684 Süryanilerin

Ortodokslara olan nefretlerinin Haçlılar zamanında da devam ettiği anlaşılıyor. Aynı şekilde,

Latinlere de sıcak baktıkları söylenemez. Nitekim 1217’de papa tarafından Sidon

piskoposluğuna atanan Vitry’li James’in buradaki Monofizit Hıristiyanların Latinlerden nefret

ettiklerini ve Müslümanları tercih ettiklerini rapor etmektedir.685 11. yüzyılın ortalarında

Anadolu’da sindirilmiş heretiklerin Türk fetihleri karşısında nasıl bir tavır aldıklarını

bilemiyoruz. Fakat hem Pavlosçuların Bizans’la olan mücadelelerinde Güneydoğu

676 Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire”, s.52.

677 A.g.m., s.53.

678 Süryani Mihail, II. Kısım, s. 26.

679 Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire”, s.52.

680 Tartışmalar için bkz. Charanis, “The Armenians in The Byzantine Empire”, s. 52, dn. 200-202. dipnotlar ve s.

56-57.

681 Cahen, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi”, s. 25.

682 Koniates, a.g.e. (1180-1195, s. 211-212.

683 Cahen, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi”, s. 25.

684 A.g.m., aynı sayfa.

685 Arberry, a.g.e., s. 252.

236 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

Anadolu’daki Müslüman Arap devletlerinin himayesine sığınmaları, hem de Tondrakilerin

Ermeni eyaletlerinin doğusuna sürüldüklerinde imparatorluğun sınırındaki Müslümanlarla

ilişkiye girmeleri, onların Bizans’a karşı olumsuz bakışlarında bir değişme olmadığı kanısını

uyandırmaktadır.

İmparatorların Mutsuz Kulları: Köylüler

Buraya kadar görüldüğü üzere, zaten baskın bölgesel kimliklerin üstünde ortak bir

kimlik geliştiremeyen ve bu yüzden dayanışma duygusu zafiyeti gösteren Bizans toplumunda,

imparatorluğun uyguladığı politik hedeflerle uyumlu din siyaseti yeni gerilim alanları

oluşturmaktan ve toplumlar arası yabancılaşmayı, özellikle de devlete yönelik kızgınlığı

derinleştirmekten başka bir işe yaramamıştı. Bu durum elbette Ermeni, Süryani ve heretikler

gibi imparatorluğun sınırlı bir kesimi için geçerliydi. Fakat 10. yüzyıldan itibaren Bizans’ın

kırsal kesim halkının, bir başka ifadeyle küçük mülk sahiplerinin ekonomik ve sosyal

hayatında meydana gelen kötüleşmeler imparatorluğun kaderi açısından daha ciddi bir tehdit

oluşturmuştu. Devletin hem vergi yükünü ve çeşitli türde hizmet beklentilerini karşılayan,

hem de ordunun temelini oluşturan özgür mülk sahibi köylüler ve stratiotes olarak

adlandırılan asker köylüler, devletin iki önemli payandası durumundaydılar. Bunlar, 10.

yüzyılın başları itibariyle, bir tarafta merkezî yönetimin ağır vergi yükü, diğer tarafta gittikçe

palazlanan ve çevresindeki küçük köylü mülklerini bünyesine katma eğilimi gösteren büyük

toprak sahiplerinin tehdidi karşısında kritik bir sürecin eşiğine gelmişlerdi.

Kendi topraklarını işleyen, vergilerini ödeyen ve gerektiğinde hazır asker olarak

ordunun hizmetine giren söz konusu özgür köylülerin Bizans kırsal toplumunun baş öğesi

haline gelmesi 7. yüzyılda başlayan bir sürecin ürünüydü.686 Tarihçiler bu süreci başlatan

etkenler konusunda bazı vurguların öne çıkması veya öncelik sıralamasındaki farklılıklara

rağmen hemfikirdirler. Onların hemen hepsi 7. yüzyılda devletin ve toplumun yeniden

yapılanmasında, imparatorluğun 7. yüzyılda doğuda ve batıda maruz kaldığı büyük istilaların

sebep olduğunu kabul ederler.687 İranlılarla savaş, ardından Müslüman Arapların Anadolu’nun

686 Charanis, “Bizans İmparatorluğu’nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler”, s. 525.

687 Mesela bkz. Kenneth M. Setton, “On the Importance of Land Tenure and Agrarian Taxation in the Byzantine

Empire, from the Fourth Century to the Fourth Crusade”, The American Journal of Philology, Vol. 74, No. 3.

(1953), s.231-232; André M. Andréadès, “The Economic Life of the Byzantine Empire Population, Agriculture,

Industry, Commerce” Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization (ed. Norman H. Baynes and H. St.

Moss) içinde, At the Clarendon Press, Oxford 1962, s. 56-57; Charanis, “Bizans İmparatorluğu’nun

Çöküşündeki Ekonomik Faktörler”, s. 525. Levçenko gibi bazı tarihçiler Bizans toplumunda özgür köylülüğün

doğmasını ve Latifundium’ların çökme sürecini İmparatorluk içinde yaşanan nüfus hareketleriyle, özellikle de

Slavların büyük kitleler halinde Yunanistan’a ve Anadolu’ya yerleşmeleriyle veya yerleştirilmeleriyle

ilişkilendirirler. Bkz. M.V. Levçenko, Kuruluşundan Yıkılışına Kadar Bizans Tarihi (Çev. Maide Selen, haz.

Yaşar Selçuk), Özne Yay., İstanbul 1999, s. 117-119. Andréadès bu “Slav” teorisinin artık terk edildiğini belirtir.

Bkz. a.g.m., s. 56.

237 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

içlerine kadar sokulmaları, yine Balkanlarda Slav, Bulgar ve Avarların istilaları,

imparatorluğun hem merkezî ve taşra idaresinde hem de sosyal ve ekonomik düzeninde

birbiriyle bağlantılı bir dizi değişikliği beraberinde getirmişti. 7. yüzyıl hükümdarları bu

istilalarla baş edebilmek için daha önce sınır eyaletlerinde uygulanan ziraî-askerî

örgütlenmeyi bütün eyaletlere teşmil ederek, onları da askerî gereksinimlere göre yeniden

teşkilatlandırmaya çalışmışlardı.688 Thema sistemi olarak adlandırılan bu yapılanmada eyalet

yönetimi askerî bir kimliğe büründürülmüş; eyalet askeri komutanı en yetkili idareci haline

getirilmişti. Bu sistemin en karakteristik yanı köylülerin bir kısmının askerî bir niteliğe

büründürülmesiydi. Stratiotes olarak adlandırılan bu asker-köylüler, kendilerine askerî hizmet

karşılığı verilen toprakta yaşar; tarımla uğraşır ve savaş zamanı da ordunun emrine girerlerdi.

Yeni mülklerinde yasal koruma altına alınan stratiotes’ler imparatorluk ordusunun kahir

ekseriyetini oluşturur hâle gelmişlerdi. Artık imparatorlukta barbarlardan oluşan paralı

askerlere, saray muhafızlığı dışında pek rastlanmıyordu.689

Stratioteslerin yanında özgür köylü mülklerinin yaygınlık kazanması yine aynı döneme

denk düşer. Söz konusu istilaların bu gelişmenin de sebebi olduğu kabul edilir. Roma

döneminden kalma ve köle emeğine dayalı Latifundium sistemi, istilalardan, barbarların

imparatorluk topraklarına kitlesel yerleşmelerinden ve İmparatorların nüfus transferlerinden

büyük zarar görmüştü. Bunlara Fokas ve II. Justinianos gibi imparatorların baskıları da

eklenince büyük mülkler dağılmaya yüz tutmuştu.690 7. yüzyılda yaşanan bütün bu gelişmeler,

büyük ailelerin zararları, eyalet yönetiminin Thema sistemi içerisinde yeniden düzenlenmesi,

ordunun ve donanmanın yeniden inşası ve merkezî yönetimin militerleşmesi, Setton un ifade

ettiği gibi “büyük bir sosyal ve ekonomik eşitlenmeyle sonuçlanmıştı”.691 Artık büyük

mülklerin yerini küçük serbest köylü mülkleri almıştı. Büyük mülklerin tamamı ortadan

kalkmadı elbette ama baskın görüntü artık serbest köylü mülkleriydi. Büyük mülkler

yağmalanmış, tapu kayıtları yok edilmişti. Bu hengâmede Latifundium’daki serfler firar

etmişti. Topraklar yeniden düzenlendiğinde ise insanın kökeninden ziyade emeği önem

kazandı. Devlete düşen de bu değişikliği onaylayan düzenlemeler yapmaktı.692 Nitekim

yukarıda belirtildiği gibi köylüler Thema sistemi içerisinde özgür küçük mülk sahipleri olarak

yerlerini almışlardı.

688 Georg Ostrogorsky, “Agrarian Conditions in the Byzantine Empire in the Middle Ages” The Cambridge

Economic History of Europe, Vol. I, (Ed. M.M. Postan), Cambridge 1966, s. 207; Setton, a.g.m., s. 231

689 Ostrogorsky, “Agrarian Conditions…”, s. 207-208; Setton, a.g.m., s. 233; Charanis, “Bizans

İmparatorluğu’nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler”, s. 525; Levçenko, a.g.e., s. 119.

690 Andréadès, a.g.e., s. 56-57; Setton, a.g.m., s. 232.

691 Setton, a.g.m., s. 232.

692 Setton, a.g.m., s. 232.

238 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

Bu sistem 7. yüzyılda yaşanan büyük sarsıntılardan sonra imparatorluğun istikrarlı bir

yapıya yeniden kavuşmasında ve 10. yüzyılda, özellikle doğuda yeniden atak hâle gelmesinde

önemli rol oynamıştı. İmparatorlar bu yüzden sistemin esasını oluşturan asker-köylülere ve

vergi kaynağı serbest mülk sahibi küçük çiftçilere büyük önem veriyorlardı. 7. ve 8.

yüzyıllardaki çiftçi yasalarında onlara verilen önemin yansımalarını fazlasıyla görmek

mümkündür.693 Fakat İmparatorluğu 10. ve 11. yüzyıllarda gücünün zirvesine taşıyan bu

sistemde yine aynı dönemde kötüleşme emareleri görülmeye başlamıştı. Büyük mülkiyetler

yeniden kırsal hayatın baskın unsuru haline gelme eğilimine girmişti. Aslında Bizans köylüsü

10. yüzyıldan itibaren hem devletten hem de yanı başındaki büyük mülk sahibinden

muzdaripti. Merkezî yönetim, her ne kadar köylünün hamiliğini üstleniyor idiyse de, onun

köylüye yüklediği yükler bazen taşınamayacak kadar ağır olabiliyor ve köylüyü topraklı

aristokrasinin kucağına itebiliyordu.

Büyük toprak sahiplerinin ortaya çıkmasında pek çok sebepten bahsetmek mümkündür.

Fakat herhalde en temel olanı sermaye birikiminin toprağa yatırılmasından başka kârlı bir

yatırım aracı olmamasıydı. Çünkü ticaret ve zanaatla zenginleşme yolu lonca sistemi

sayesinde kapalıydı. Bu yüzden büyük toprak sahipleri ile aralarında yüksek kamu

görevlilerinin ve ruhban sınıfı mensuplarının da bulunduğu diğer sermayedarlar söz konusu

ekonomik sebeplerle mülk satın almaya eğilimliydiler.694 Küçük mülk sahibi özgür köylüleri

toprağını satmaya iten sebepler ise devlet kaynaklı bazı zorunluluklardı. Nakit cinsinden ağır

vergi yükü, çeşitli angarya ve vergilerden daha ağır olabilen aynî ödentiler, bazen köylüyü

özgürlüğünden vazgeçme noktasına getiriyordu. Oysa zenginler sermaye birikimleriyle

vergilerini kolayca ödeyebiliyorlardı. Ayrıca sosyal konumlarından dolayı vergi

toplayıcılarına karşı koyabiliyor, malî katkılar ve idarî düzenlemeleri savuşturabiliyorlardı. Bu

yüzden köylüler, vergi görevlilerine veya diğer idarî temsilcilere karşı korunabilmek için

toprağını büyük mülk sahibine veya bir manastıra vererek onların serfi veya kiracısı

durumuna gelmeyi bir çıkar yol olarak görebiliyordu.695 Doğal afetler, kötü hasat veya kıtlık

dönemleri böyle bir eyleme ancak artırıcı bir etki ederdi. Birçok küçük mülk sahibi böylesine

zor koşulların üstesinden gelemez ve çareyi malıyla birlikte zengine sığınmakta bulurdu.696

Yasal yükümlülüklerini yerine getiremeyen köylülerin bu yükten kurtulmak için

başvurduğu bir başka yol daha vardı. O da toprağını terk etmekti. Bu durumda onu bekleyen

693 Setton, a.g.m., s. 232-236.

694 Ostrogorsky, “Agrarian Conditions…”, s. 215; Andréadès, a.g.e., s. 57-58; Rosemary Morris, “The Powerful

and the Poor in Tenth-Century Byzantium: Law and Reality”, Past and Present, 73 (Nov. 1976), s. 15

695 Andréadès, a.g.e., s. 58; Steven Runciman, Byzantine Civilisation, University Paperbacks, London 1961, s.

208.

696 Morris, a.g.m., s. 11-12. Runciman, a.g.e., s. 208.

239 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

hayat bir maceraya dönüşebilirdi. Şehirde yeni bir hayat kurmak en talihli sonuçtu. Fakat

onların birçoğunu bekleyen hayat dilencilik veya haydutluktan başka bir şey değildi.697

Ayrıca köylünün toprağını terk etmesi geride kalan komşuları için fazladan bir yük anlamına

gelmekteydi. Bizans yasaları komşunun komşudan sorumlu olmasını öngörürdü. Normal

koşullarda bile kendi kendini donatacak imkândan yoksun olan stratiotesler (asker köylüler)

sefer zamanında komşuları tarafından, kılıç, at ve benzeri savaş araç gereçleriyle

desteklenmek zorundaydı. Toprağını terk eden veya ölen köylünün vergi borcunu ise yine

komşusu üstlenmek zorundaydı. Allelengiyon olarak bilinen bu yasanın 10. yüzyılda

yürürlükte olduğunu görüyoruz.698

10. yüzyıl hükümdarları toprağını büyük mülk sahiplerine satmak zorunda kalan

köylüleri korumaya ve zenginleri bu eylemden menetmeye yönelik tedbirler alma gereği

duydular. Romanos Lekapenos’tan (920-944) II. Basileios’a (976-1025) bu konuda pek çok

yasal düzenlemeler yapıldı. Köylünün toprağını satma koşullarını yeniden belirleyen bu

yasalar, toprakların zenginlerin elinde birikmesini engellemeyi, köylünün zor durumunda

yapılan anlaşmaların iptalini ve yasalarda ayrıntıları belirtildiği üzere satılan toprakların

köylüye iadesini, hatta bazı durumlarda zenginin tazminat ödemesini öngören düzenlemeleri

içerirdi.699 Bu konuda en radikal girişimi II. Basileios yürürlüğe koymuştu. Basileios

Allelengiyon’la ilgili yasada yer alan, toprağını terk eden köylünün borcunu komşusunun

ödemesi zorunluluğunu iptal ederek, bu sorumluluğu zengin toprak sahiplerine yüklemişti.700

Basileios Romanos Lekapenos’un ilk kanunundan sonra zenginlerin küçük mülk

sahiplerinden satış veya başka bir yolla elde ettikleri malları, zaman aşımına bakmaksızın ve

hiçbir tazminat ödemeksizin eski sahiplerine iadelerini öngören bir başka yasa daha

çıkarmıştı.701

İmparatorların küçük arazi sahiplerini kollamaya yönelik bu girişimleri aslında onların

hukuk ve bağımsızlıklarını korumaktan ziyade devletin âli menfaatlerini korumayı

amaçlıyordu. Ostrogorsky’nin ifade ettiği gibi, merkezî yönetim, “sadece büyük arazi

sahiplerinin elinden almaya çalıştığı küçük arazi sahipliği müessesesinin sağladığı vergileri ve

bunun üzerinde kendi hukukunu savunuyordu. Buhranın ağırlığı, kuvvetlenen feodal

697 Setton, a.g.m., s. 239-240.

698 Kazhdan, a.g.e., s. 21; Setton, a.g.m., s. 238-239. Aslında, Allelengyon bir vergi olarak yeni değildi. 9.

yüzyılın başlarında I. Nikephoros buna benzer fermanlar yayınlamıştı. Bunun Geç Roma döneminden epibole

adlı vergi sisteminin bir devamı ve bir türevi olduğu kabul edilir. Bkz. A. A. Vasiliev, History of the Byzantine

Empire (324-1453) I, The Unv. Of Wisconsin Press Madison 1964, s. 348-349.

699 Ostrogorsky, “Agrarian Conditions…”, s. 216-231; Vasiliev, a.g.e., s. 346-349; Kazhdan, a.g.e., s. 20-21;

Morris, a.g.m., s. 3-13; Charanis, “... Ekonomik Faktörler”, s. 526-527.

700 Ostrogorsky, Bizans Devleti.., s. 285; Charanis, “… Ekonomik Faktörler”, s. 527; Vasiliev, a.g.e., s. 348-349.

701 Ostrogorsky, Bizans Devleti.., s. 284; Morris, a.g.m., s. 13.

240 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

aristokrasinin arazisini ve yarı köle sayısını çoğaltarak, devleti köylüsünden ve askerinden

yoksun bırakmaya çalışması vakıasında yatmakta idi”.702 Gerçekten de stratiotes topraklarının

büyük mülk sahiplerinin eline geçmesi, imparatorluğun askerî sistemi için büyük bir tehditti.

Böyle bir gelişme imparatorluğu paralı asker istihdam etmek zorunda bırakacaktı. Bunun da

ne kadar pahalıya patlayacağı ve güvenlik zafiyeti yaratacağı açıktı.703 Ayrıca feodal

baronlara dönüşen büyük mülk sahipleri merkezî yönetim için bir tehlike oluşturabileceği

gibi, imparatorluk tahtı için verilen mücadelelerde de etkin rol oynuyor, hatta tahtın

namzetleri olabiliyorlardı. Bu yüzden onların gücünün sınırlandırılması merkezî yönetim için

büyük önem taşıyordu.704 Topraklı aristokrasinin güçlenmesinin vergi tahsilini de

zorlaştıracağı açıktı. Çeşitli türde vergileri ve aynî ödentileri köylüden tahsil etmek büyük

mülk sahibinden tahsil etmekten daha kolaydı. Bu kaynağın veriminin azalması imparatorların

kolay tahammül edecekleri bir şey değildi.705

Bütün bu veya başka gerekçelerle alınan önlemler pek sonuç vermiyordu. Zaten II.

Basileios’tan sonra, onun Allelengiyon da dâhil, topraklı aristokrasiye karşı almış olduğu

bütün tedbirler onların baskıları sonucu geçersiz kılınmıştı. Hatta Lekapenos’tan beri

zenginleri küçük köylü topraklarını satın almaktan men eden veya sınırlandıran bütün yasalar

kaldırılmadıysa da kâğıt üzerinde kaldı ve uygulanamadı. Böylece küçük arazi sahiplerinin

çöküşü hiçbir şekilde engellenemedi.706 11. yüzyıldaki kimi imparatorlar topraklı

aristokrasinin yükselen gücünü kırmak için daha riskli tedbirlere başvurmaktan da

çekinmediler. Bu tedbirlerin en cüretkâr olanı anti-militarist politikalardı. İmparatorlar

topraklı aristokrasinin gücünü imparatorluğun askerî teşkilatında sahip olduğu mevkiden

aldığını düşünerek, orduyu küçültmek ve zayıflatmak suretiyle onların gücünü kırma siyaseti

izlemişlerdi. Böylece topraklı aristokrasi ordudan bu şekilde tasfiye edilirken karşısına yeni

bir güç, merkezde etkin bir sivil bürokrasi çıkartılıyordu. Bu politikanın olumsuz etkileri kısa

sürede kendini göstermeye başladı. İmparatorlukta her iki sınıf arasında cereyan eden yeni bir

gerilim ve mücadele alanı oluştu. Diğer taraftan askerlik mesleği çekiciliğini kaybetti ve

toprağa dayalı kayıtlı askerliğin yerini paralı askerlik aldı. Malazgirt seferine çıkan Bizans

ordusunun ağırlığını bu paralı askerler oluşturuyordu.707

Bu politikaların topraklı aristokrasinin yükselişini önlemeye yetmediği, aksine merkezî

yönetimden sağlanan imtiyazlarla büyük mülklerin Bizans kırsal hayatının baskın özelliği

702 Ostrogorsky, Bizans Devleti.., s. 257, ayrıca bkz. s. 273; Aynı yazar, “Agrarian Conditions…”, s. 215.

703 Andréadès, a.g.e., s. 56; Charanis, “… Ekonomik Faktörler”, s. 527.

704 Vasiliev, a.g.e., s. 346; Andréadès, a.g.e., s. 56; Charanis, “… Ekonomik Faktörler”, s. 528.

705 Andréadès, a.g.e., s. 56.

706 Ostrogorsky, Bizans Devleti…, s. 298-299; Vasiliev, a.g.e., s. 349.

707 Charanis, “… Ekonomik Faktörler”, s. 528-529.

241 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

haline geldiği görülüyor. Küçük özgür köylüler kısmen varlıklarını korudular. Fakat onların

içinde bulunduğu şartlar topraklı aristokrasinin veya manastır/kilise mülklerinde yaşayan

köylülerden çok da farklı değildi. Artık köylülerin büyük bir kısmı belirli yükümlülükler ve

hareketlerini kısıtlayan angaryalarla büyük mülklerde ve onların sahiplerine bağlı olarak

yaşıyorlardı. Paroikoi olarak adlandırılan bu köylüler efendi için çalışmaktan başka, kira

ödemek koşuluyla ve bazı angaryalar karşılığında bir parça toprağa sahip olabiliyordu.708

Bizans yasaları gereği bütün toprak teorik olarak vergiye tabiydi. Fakat topraklı

aristokrasi 11. yüzyılda yönetimdeki nüfuzundan faydalanarak, kendine vergi muafiyeti

imtiyazı yaratabiliyor ve bu yükümlülükten kurtulabiliyordu. Bu durumda vergi yükünü

taşımak çoğunluğu kiracı durumuna düşmüş olan köylüler üzerine kalıyordu.709 Aslında

köylülerin devlete hizmet yükümlülükleri kanıksanmış bir durumdu. Bunlar yasalarla

belirlenmiş olağan hizmetlerdi. Mesela asker köylüler (stratiotes) denizci, piyade, süvari gibi

hizmet kollarına ayrılırlardı.710 Diğer köylüler arasında da gördükleri hizmete göre benzer

kategorilere rastlamak mümkündü. Onlardan bazıları, temel vergilerden muafiyet karşılığında,

imparatorluğun posta servisi için araç gereç teminiyle yükümlüydüler. Bazı köylülerin

vazifeleri de İmparatorluğa çeşitli malzemeler sağlamaktı. Mesela işi sadece imparatorun

sofrası için balık tutmak olan köylüler vardı.711

Bizans yönetimince standart hâle getirilmeye çalışılan bu yükümlülükler, çoğu zaman

öngörülenin ötesinde bir boyut kazanabiliyordu. Bizans İmparatorluğu coğrafi konumu gereği

neredeyse daimi olan savaşlar yüzünden her an hazır olmak ve buna göre teşkilatlanmak

zorundaydı. Bunun da halk üzerinde muazzam etkileri vardı. Bu etkileri sadece sınır

eyaletlerindeki nüfus üzerinde değil bütün halk üzerinde çeşitli şekillerde görmekteyiz.

Seferde olsun veya olmasın Bizans ordusunun varlığı, onun ihtiyaçlarının karşılanması ve

bilumum lojistik hizmetler halk üzerinde her zaman ağır bir yük oluştururdu. Bu yük sefer

sırasında daha da ağırlaşırdı.712 Askerlerin hem kendi hem de hayvanlarının ihtiyaçlarını ücret

mukabili bulundukları yöreden karşılamaları durumunda bile, zaman zaman müşteri

potansiyeli oluşturması bakımından olumlu tesirleri olsa da, çoğunlukla bölgenin ekonomik

dengesini, fiyat istikrarını bozucu etki ederdi. Bizans yönetimi bu olumsuz etkiye sebep

olmamak için, gerekli ihtiyaç malzemelerinin sefer sırasında orduyla birlikte götürülmesine

708 A.g.m., s. 530-531; Charanis, “The Byzantine Empire in the Eleventh Century”, s. 203.

709 Charanis, “The Byzantine Empire in the Eleventh Century”, s. 203.

710 Kazhdan, a.g.e., s. 18.

711 A.g.e., s. 19-20.

712 John F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World. Routledge, London 1999, s. 234.

242 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

dikkat ederdi. Fakat bu her zaman mümkün olmuyordu. Mesela Malazgirt seferi sırasında

askerin hububat ve diğer ihtiyaçları yerel halktan satın alınmak suretiyle giderilmişti.713

10.-11. yüzyıl Bizans kaynaklarına da konu teşkil ettiği gibi, disiplinsiz askerlerin

yarattığı sıkıntılar da hiç eksik olmuyordu. Bizans ordusundaki Ermeni askerlerin bu konuda

kötü bir sicili vardı.714 Ordunun, bu arada donanmanın ihtiyaçları doğrultusunda yerel halktan

yoğun talepleri çoğu zaman çekilmez bir hal alıyordu. 10. yüzyılda Ege’deki bir adada ikamet

eden papazlar, oradan geçen donanmanın hayvan ve diğer ürün talepleri karşılanamayacak

yoğunluğa ulaşınca, adayı terk etme noktasına gelmişlerdi.715 Bir başka yerde, kilise

toprakları üzerinde yaşayan küçük çiftçilere uygulanan baskı, onların angaryalara tabi

tutulması, özellikle de bir kalenin tamiri veya inşasında çalıştırılmak üzere emeklerine

başvurulması, ayrıca kural dışı zorunlu askere almalar ve devletin temel ihtiyaçlarından olan

kereste talepleri aynı baskıları yaşatabiliyordu.716 Bu tür angaryalara vergi tahsildarlarının ve

merkezî yönetimde yaşanan zafiyetler sonucunda serbest hareket etme imkânı bulan eyalet

valilerinin bölgelerini soymaya yeltenmeleri de eklenince, sıradan halkın durumu iyice

kötüleşiyordu.

Bu tür sorunlardan muzdarip olan Bizans köylüsü Charanis’in ifade ettiği gibi “devletin

refahı konusunda tüm isteklerini kaybetmişti. Anadolu’nun iç kısmında bulunan köylülerin

imparatorluğun genel olarak çöküşünü başlatan Malazgirt’ten sonra Selçuklu Türklerine karşı

direnmedikleri çok iyi bilinmektedir”.717 Düşmana karşı koyması gereken askerî sınıf da

yukarıda bahsedildiği üzere, büyük mülkiyetlerin gelişmesi ve askerî bürokrasi ile sivil

bürokrasi arasındaki mücadele sürecinde etkisizleştirilmişti. Zaten muhtaç duruma

düşürülmüş asker köylülerin ise ne düşmana karşı koyma istekleri, ne de savaş araç gereçleri

vardı.718

Bizans taşra halkının bu tutumu, takip eden yüzyıllarda da değişmedi. 12. yüzyılda

imparatorluğun bazı bölgelerinde halkın daha az baskıcı olan Bizans’ın düşmanlarının

yönetimini tercih ettiklerine dair verilere rastlıyoruz.719 Bizans kronikçisi Khoniates de böyle

bir durumdan bahseder. 1140’lı yıllarda Beyşehir gölü civarındaki Hıristiyan ahalinin

Türklerle yakın bir ilişki içerisine girdikleri, burayı yeniden hâkimiyetine almak isteyen

Bizans imparatoruna hiç yüz vermedikleri ve onunla savaştıkları görülür. Khoniates’e göre,

713 A.g.e., s. 235.

714 A.g.e., s. 235-236.

715 A.g.e., s. 235.

716 A.g.e., s. 238.

717 Charanis, “…. Ekonomik Faktörler”, s. 531.

718 Charanis, “The Byzantine Empire in the Eleventh Century”, s. 204.

719 Haldon, a.g.e., s. 238.

243 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

“onlarla Türkler arasında sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmamış, … âdet ve

gelenekleriyle hemen hemen Türkleşmişlerdi. Bu sebepten de sınır komşularının tarafını

tutuyorlar ve Bizanslıları kendilerine düşman görüyorlardı”.720 Benzer bir sosyal ve ekonomik

süreç yaşayan imparatorluğun Ermenistan eyaletlerindeki halkın tutumu da aynı

istikametteydi. Nersessian’ın ifade ettiği gibi, böylesine sorun yaşayan Ermeni köylüleri için

“biri veya bir başkası tarafından ilhak edilmenin pek bir önemi kalmıyordu”721

Sonuç

Görüldüğü gibi, 11. yüzyıl, Bizans İmparatorluğu açısından birbirine zıt iki gelişmenin

yaşandığı bir dönem oldu. İlk çeyreğinde gücünün zirvesine ulaşan Bizans, son çeyreğinde de

müthiş bir dağılma sürecini tecrübe etmişti. Esasında 1071’de alınan büyük yenilgiden sonra

başlayan dağılma sürecinin merkezî yönetimde yaşanan kaos ve iktidar mücadeleleriyle

doğrudan alakalı olduğu açıktır. Fakat kökeni daha eskilere dayanan toplumsal bazı sorunların

da bu süreçte etkili olduğunu söylemek mümkündür. Anadolu Bizans toplumunda sosyal

barışın yeterince müesses olmaması, etnik ve dinî farklılıkları itibariyle toplumun büyük bir

kesiminin devletle ve onun kurumsal inanışıyla sorunlar yaşaması, son çeyrekte yaşanan

sonuca etkileri bakımından herhalde en ciddi olanlarıydı. 10. yüzyıldan itibaren ağır vergi

yükü, angaryalar ve idarî baskılar altında ezilen, toprağını büyük mülk sahiplerine ve

manastırlara kaptırarak onların kiracısı veya serfi durumuna düşen Bizans köylüsünün de

devlete karşı ciddi bir sadakat sorunu yaşaması bu sonuçta belirleyici bir rol oynamıştır.

İdarecileriyle böylesine sorunlar yaşayan Anadolu halkının emperyal varlığı korumada

çok da istekli olmamaları aslında anlaşılabilir bir durumdur. Yüksek ve geç Ortaçağlarda

bölgedeki imparatorluk yapılarından böyle bir sonuç beklenmesi de şaşırtıcı olurdu. Temelde

birer ‘hanedan’ rejimi olan bu yönetimler, Bizans dâhil, zaten karmaşık toplumsal, etnik,

dinsel grupları, kesimleri merkezi gücün pekiştirilmesi ve bekasına yönelik bazen şiddetlenen

göreli bir “istikrar yönetimi”nin nesneleri olarak görmüşlerdir. (Ki bu açıdan anılan

dönemlerin Bizans’ı sonradan yerini alacak olan Osmanlı İmparatorluğu ile şaşırtıcı derecede

benzerlikler sunmaktadır). Şüphesiz Anadolu halkının bu tutumunda yeni hâkim gücün daha

az vergi ve dinsel özgürlük gibi elverişli koşullar sunması da eklenince yeni durum onlar için

daha tercih edilebilir bir durum olmuştu. Ermeni ve Süryani vakayinamelerinde Selçuklu veya

Türkmen beyleri hakkında memnuniyet hisleri belirten ifadelere rastlanması bu durumu

açıkça gösterir.

720 Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), s. 24. Bu hadiseden bir başka Bizans

kronikçisi Ioannes Kinnamos da bahseder, bkz. Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, s. 20.

721 Nersessian, “Armenia in the Tenth and Elevent Centuries” s. 430.

244 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

BİBLİYOGRAFYA

ALEXANDER, Paul J., “Religious Persecution and Resistance in the Byzantine Empire

of the Eight and Ninth Centuries: Methods and Justifications” Speculum 52/2

(1977), s. 238–264.

ANDRÉADÈS, André “The Economic Life of the Byzantine Empire: Population,

Agriculture, Industry, Commerce” Byzantium: An Introduction to East Roman

Civilization (ed. Norman H. Baynes and H. St. Moss) içinde, At the Clarendon Press,

Oxford 1962.

ARBERRY, A. J., Religion in The Middle East, Three Religions in Concord and

Conflict, VI, Judaism and Christianity, Cambridge 1969

ARPEE, Byleon, A History of Armenian Christianity (From the Beginning to Our Own

Times, New York 1946

Başkumandan Simbat Vakainamesi (951–1334), (Türkçe Çev. Hrant D. Andreasyan),

TTK Kütüphane Ter/68 Basılmamış Nusha, Ankara.

BERKTAY, Halil, Kabileden Feodalizme, Kaynak Yay., İstanbul 1988.

BİLGE, Yakup, Süryaniler: Anadolu’nun Solan Rengi, İstanbul 1996.

BRYER, Anthony, “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception” Dumbarton Oaks

Papers, 29 (1975).

BRYER, Anthony A.M., “Excursus on Mananalis, Samosata of Armenia and Paulician

Geography” The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints,

London 1980.

CAHEN, Claude, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı) (Çev. Y.

Yücel - B. Yediyıldız), TTK, Ankara 1992.

CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu (Çev Erol Üyepazarcı), Tarih Vakfı

Yurt Y., İstanbul 2002.

CALDER, W.M., “The Epigraphy of the Anatolian Heresies” Anatolian Studies

(Presented to Sir W. M. Ramsay), Manchester: At the Unv. Pres, London 1923.

CHARANIS, Peter, “The Slavic Element in Byzantine Asia Minor in the Thirteenth

Century” Byzantion XVIII (1948).

CHARANIS, Peter, “The Byzantine Empire in the Eleventh Century” A History of

the Crusade (ed. Kenneth M. Setton), vol. I The First Hundred Years (ed.

Marshall W. Baldwin) içinde, Univ. of Pensylvania Press, Philadelpphia 1955.

245 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

CHARANIS, Peter, “Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century”

Dumbarton Oaks Papers, 13 (1959)

CHARANIS, Peter, “The Transfer of Population as a Policy in the Byzantine Empire”

Comparative Studies in Society and History, III/2 (1961)

CHARANIS, Peter, “The Armenians in The Byzantine Empire” Byzantinoslovica,

22(1961)’n ayrı basım Lisboa (ed. Marshall W. Baldwin) Philadelphia.

CHARANIS, Peter, “The Linguistic Frontier in Asia Minor Towards the End of the

Ninth Century” Actes du XIV Congrès International Des Études Byzantines,

Bucarest 6-12 Septembre 1971, Bucarest 1975.

CHARANIS, Peter, “Bizans İmparatorluğu’nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler”

(Çev. Melek Delilbaşı), Belleten XLVIII (1984), s. 189-192.

ÇELİK, Mehmet, Süryani Kilisesi Tarihi (Kuruluş Dönemi) I, İstanbul 1987.

DER NERSESSIAN, Sirarpie, Armenia and The Byzantine Empire: A Brief Study of

Armenian Art and Civilization, Harvard Unv. Press, Cambridge 1947.

DER NERSESSIAN, Sirarpie, “Armenia in the Tenth and Elevent Centuries”

Proceedings of the XIIIth International Congress of Byzantine Studies, 5-10

September 1966 (ed. J.M. Hussey, D. Obolensky, S. Runciman), London 1967.

DIETRICH, Richard C. Digenês Akritês Destanında Hıristiyan-Müslüman Sınır

Kültürünün Yansımaları, (Ankara Ünv. Sos. Bil. Ens. Tarih Anabilim Dalı Basılmamış

Doktora Tezi), Ankara 2005.

ABÛ’L-FARAC, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, II. Cilt, (Türkçe Çev. Ömer R. Doğrul),

TTK, Ankara 1999.

GARSOIAN, Nina G., “Byzantine Heresy A Reinterpretation” Armenia Between

Byzantium and The Sasanians, London 1985.

GARSOIAN, Nina G., The Paulician Heresy: A study of the Origin and Development of

Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire,

Mouton & Co., Paris 1967.

GÜNEL, Aziz, Türk Süryaniler Tarihi, Diyarbakır 1970.

HALDON, John, Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali Özdamar), Kitap Yayinevi, İstanbul

2007

HALDON, John F., Warfare, State and Society in the Byzantine World. Routledge,

London 1999.

IOANNES KINNAMOS, Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (Çev. Işın Demirkent),

TTK, Ankara 2001.

246 Prof. Dr. Özkan İzgi Armağanı

KAZHDAN, A.P.- Ann Wharton EPSTEIN, Change in Byzantine Culture in the

Eleventh and Twelfth Centuries, University of California Press, Berkeley 1985.

KHONIATES, Niketas, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) (Çev. Fikret

Işıltan), TTK, Ankara 1995.

KHONIATES, Niketas, Niketas Khoniates’in Historia’sı (1180-1195), Komnenos Hâ

nedanı’nın Sonu ve II. Isaakios Angelos Devri, (Çev. Işın Demirkent-Yay. Haz.

F. Başar, B. Demiriş), Dünya Kitapları, İstanbul 2006.

KOMNENA, Anna, Alexiad: Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator

Alexios Komnenos Dönemi’nin Tarihi (Çev. Bilge Umar), İnkılâp Kitabevi,

İstanbul 1996

LEVÇENKO, M.V., Kuruluşundan Yıkılışına Kadar Bizans Tarihi (Çev. Maide Selen,

haz. aşar Selçuk), Özne Yay., İstanbul 1999.

MANGO, Cyril, Byzantium The Empire of New Rome, London 1980.

MORRIS, Rosemary, “The Powerful and the Poor in Tenth-Century Byzantium: Law

and Reality”, Past and Present, 73 (Nov. 1976), pp. 3-27. (www. jstore.org).

NASSİ, Gad, “İki Bizans Gizemci Hareketi ve Osmanlı Tasavvufunun Doğuşu” Tarih

ve Toplum 111 (Mart 1993).

OBOLENSKY Dmitri, The Bogomils: A study in Balkan neo-Manichaeism, Cambridge

at the Univ. Pr., Cambridge 1948.

OBOLENSKY Dmitri, “Bogomilism in the Byzantine Empire” Actes Du VIe Congrès

International D’Études Byzantines, Paris 27 Juil – 2 Août 1948, Tome I, Paris 1950.

OSTROGORSKY, Georg, “Agrarian Conditions in the Byzantine Empire in the Middle

Ages” The Cambridge Economic History of Europe, Vol. I: The Agrarian Life of the

Middle Ages (Ed. M.M. Postan), At the Unv. Press, Cambridge 1966.

OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), TTK, Ankara

1999.

RUNCIMAN, Steven, Byzantine Civilisation, University Paperbacks, London 1961.

RUNCIMAN, Steven, The Medieval Manichee: A Study of the Christian Dualist

Heresy, Cambridge Unv. Pres, Cambridge 1982.

SCOTT, C.A., “Paulicians” Encyclopaedia of Religion and Ethhics, Vol. IX (Ed. James

Hastings), Edinburg 1917.

SEIDLER, G.L., Bizans Siyasal Düşüncesi: Bizans Halk Hareketlerinin İdeolojik

Kökeni (Çev. Mete Tunçay), Göçebe Yay., İstanbul 1997.

SETTON, Kenneth M., “On the Importance of Land Tenure and Agrarian Taxation in

247 Prof. Dr. Özkan İZGİ Armağanı

the Byzantine Empire, from the Fourth Century to the Fourth Crusade”, The American

Journal of Philology, Vol. 74, No. 3. (1953), pp. 225-259. (www. jstore.org).

SÜRYANİ MİHAİL, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi, I. Kısım, (Çev. Hrant D.

Andreasyan) TTK Kütüphanesi basılmamış metin, Ankara 1944.

SÜRYANİ MİHAİL, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi, II. Kısım, (Çev. Hrant D.

Andreasyan) TTK Kütüphanesi basılmamış metin, Ankara 1944.

TOUMANOFF, C., “The Background to Manzikert” Proceedings of The XIII th

International Congress of Byzantine Studies, 5-10 September 1966 (ed. J.M. Hussey, D.

Obolensky, S. Runciman), London 1967.

TURAN, Osman Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yay., İstanbul 1993.

URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un

Zeyli (1136-1162) Türkçe Çev. H.D. Andreasyan), TTK., Ankara 1987.

VAHRAM, Urfalı, Kilikya Kralları Tarihi, (Türkçe Çev. Hrant D. Andreasyan), TTK

Kütüphanesi Ter/69-1, Basılmamış Nusha, Ankara

VASILIEV, A. A., History of the Byzantine Empire (324-1453) I, The Unv. Of

Wisconsin Press, Madison 1964

VRYONIS, Speros, Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the

Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Unv.

Of California Pres, Berkeley 1971.

VRYONIS, Speros Jr, “Nomadization and Islamization in Asia Minor” Dumbarton

Oaks Papers, No: 29’dan ayrı basım, The Dumbarton Oaks Center For

Byzantine Studies, 1975.

VRYONIS, Speros, Jr., “Problems in the History of Byzantine Anatolia” Studies on

Byzantium, Seljuks, and Ottomans, Undena Publications, Malibu 1981.

VRYONIS, Speros, Jr., “Byzantine and Turkish Societies and Their Sources of

Manpower” Studies on Byzantium, Seljuks, and Ottomans, Undena Publications,

Malibu 1981.

VRYONIS, Speros, Jr., “Byzantium: The Social Basis of Decline in the Eleventh

Century” Byzantine Institutions, Society and Culture, I. Cit, The Imperial Istitution and

Society, New York 1997.

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Bizans İmparatorluğu'nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler

Article

Jul 1984

Peter Charanıs

Osmanlı Türkleri tarafından Bizans İmparatorluğuna son verilmesi üzerinden beş yüz yıl geçti. Bugün bilim adamları, Bizans İmparatorluğu'nun tüm varlığı boyunca çöküş durumunda bulunduğunu iddia eden Gibbon'ın varsayımını haklı olarak reddetmektedirler. Bunun yerine Bizans'ın, tarihin en büyük İmparatorluklarından biri olduğunu kabul etmişlerdir. Bunun için geçerli nedenler vardır. İmparatorluk bin yıldan daha uzun bir süre varlığını sürdürmüştür. 11. yüzyılın ortası doğru, Hıristiyan dünyasında bir uygarlık merkeziydi. Antik çağın yazılı eserlerini ve düşünce sistemini korumuş; sanatta yeni şekiller geliştirmiş ve barbarları durdurmuştu. Büyük devlet adamları, askerler ve diplomatlar yetiştirdiği gibi, ünlü bilginler ve reformcular da yetiştirmiştir. Misyonerleri, diplomatları ve bazen de orduları yardımıyla, putperest kabileler ve özellikle, sınırları boyunca ve dışında yerleşmiş olan Slavlar arasında İncil'i yaymıştır. Bir Çek tarihçisinin ortaya koyduğu gibi Bizans, "Sırp, Bulgar, Rus hatta Hırvat gibi disiplinsiz kabilelere bir şekil vererek onlardan uluslar yaratmıştır. Onlara kendi dinini, kurumlarını vermiş ve uygarlığın en önemli ögelerinden olan yazı ve yazını aktararak, prenslerine halkı nasıl yöneteceklerini öğretmiştir. Bizans, büyük bir kuvvet ve uygarlık götüren bir güçtü.

VI. The Byzantine Empire in the Eleventh Century: The First Hundred Years

Chapter

Jan 1958

Peter Charanis

On the Importance of Land Tenure and Agrarian Taxation in the Byzantine Empire, from the Fourth Century to the Fourth Crusade

Article

Jan 1953

Kenneth M. Setton

The Paulician Heresy: A Study of the Origin and Development of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire

Article

Apr 1969

İki Bizans Gizemci Hareketi ve Osmanlı Tasavvufunun Doğuşu

Mar 1993

Gad Nassi

Gad Nassi, "İki Bizans Gizemci Hareketi ve Osmanlı Tasavvufunun Doğuşu" Tarih ve Toplum 111 (Mart 1993), s. 40

Jan 1917
695-696

C A Scott

C.A. Scott, "Paulicians" Encyclopaedia of Religion and Ethhics, Vol. IX (Ed. James Hastings), Edinburg 1917, s. 695-696.

Excursus on Mananalis, Samosata of Armenia and Paulician Geography" The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints

Jan 1980
83-84

Pavlosçuluğun Lideri Olan Constantine Bugünkü Tercan

Pavlosçuluğun lideri olan Constantine bugünkü Tercan'a tekabül eden Mananali adlı yerde ortaya çıkmıştı. Söz konusu yerin bir yanlışlık eseri olarak Samosata (Adiyaman civarı) ile komşu gösterilmesi ve coğrafyanın doğru tespiti için bkz. Anthony A.M. Bryer, "Excursus on Mananalis, Samosata of Armenia and Paulician Geography" The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints, London 1980, s. 83-84.

Byzantine Heresy A Reinterpretation" Armenia Between Byzantium and The Sasanians

Jan 1985

Nina G Garsoian

GARSOIAN, Nina G., "Byzantine Heresy A Reinterpretation" Armenia Between Byzantium and The Sasanians, London 1985.

Jan 1997
84-88

Nassi

Nassi, a.g.m., s. 43. Hareketin dinsel kökenleri ve sosyal ve siyasal talepleri itibariyle devrimci bir niteliğe sahip olduğu üzerinde duran Seidler, özellikle halkların eşit olduğu fikrinin ve toplumsal ayrıcalıkların kaldırılmasını isteyen sloganlarının köylülere ve şehirli pleblere çekici geldiğini ifade etmektedir. Hatta bu hareketin devamı sayılan Bogomillikte bu tür anti feodal protestonun izleri daha belirgindir. G. L. Seidler, Bizans Siyasal Düşüncesi: Bizans Halk Hareketlerinin İdeolojik Kökeni (Çev. Mete Tunçay), Göçebe Yay., İstanbul 1997, s. 84-88.

696/I. Sütun. (867-886) Pavlosçuları sıkı takibe alması ve yenilgiye uğratması, yeni sürgünleri beraberinde getirmiş, böylece, Pavlosçular imparatorluk içinde daha geniş alanlara yayılmıştı

Scott

Scott, a.g.m., s. 696/I. Sütun. (867-886) Pavlosçuları sıkı takibe alması ve yenilgiye uğratması, yeni sürgünleri beraberinde getirmiş, böylece, Pavlosçular imparatorluk içinde daha geniş alanlara yayılmıştı. Bu

TÜRK FETİHLERİ ARİFESİNDE ANADOLU TOPLUMU: BİZANS EMPERYAL YÖNETİMİNİN SINIRLARINA DAİR BAZI GÖZLEMLER

Recommended publications

Hristiyan ve İslam Züht Hayatının 13. Yüzyıldaki Dönüşümü: Biraderler ve Kalenderîler Hareketi Bağla...

Anadolu’da İslam Veya İslamlaşma Konulu Çalışmaların Dünü Bugünü: Genel Yaklaşım, Kavramlar Ve Tartı...

Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Âlimler ve Dervişler

XIV. Yüzyıl Beylikler Dünyasına Yeniden Bakmak: Selçuklu Mirasının iki farklı Tezahürü ve Orta Anado...