ArticlePDF Available

Iron Man vs Aristotle: Transhumanism, the Limits of Human Nature and the Politics of Prescription Eyeglasses

December 2019

Authors:

Alkis Gounaris

National and Kapodistrian University of Athens

Panos Chrysopoulos

National and Kapodistrian University of Athens

When we talk about enhancement or modifying the human body, we often put forward the argument of the limits of human nature, and therefore, acts that violate those limits are judged negatively. This view, however, contains assumptions that lead to logical fallacies. In the face of the new era, where scientific and technological achievements are changing human capabilities, we will increasingly be confronted with ethical dilemmas as well as dilemmas at a practical, political and institutional level. As a guide when dealing with such dilemmas, in this article we will firstly attempt to free ourselves from the logical fallacy of resorting to the argument of violating the limits of human nature, and secondly to see how the prevailing ethical and political stances address the dilemmas associated with human enhancement. For illustration purposes we will adopt two points of view: Iron Man's and Aristotle's. The first one focuses on human potential, free will and individual rights. The second one focuses on social purpose, social justice and human eudaimonia within the community. Both viewpoints set criteria and conditions for the enhancement and improvement of human nature, but fail to provide a satisfactory answer that could act as a rule in practical terms, so that a future legislator can take a clear stand on these issues. A safe and at the same time practical approach would be to think beyond personal volition and social purpose, with a general perspective that will help us exculpate and stop demonizing human enhancement. Could there be a minimum “eligibility” condition, according to which any enhancement that satisfies it, could be legitimized in the future? On the way to this quest, it is our duty to approach without fear but with prudence, self-restraint, respect and care for mankind and our fellow man, the inevitable, immediate future that is now visible in front of us. -Full text available in Greek only- Gounaris, A., Chrysopoulos, P. (2019). Iron Man vs Aristotle: Transhumanism, the Limits of Human Nature and the Politics of Prescription Eyeglasses. Theologia. Official Journal of the Church of Greece. v.90.3 pp. 121 – 161 . Γούναρης, Α., Χρυσόπουλος,. Π. (2019). Iron Man vs Αριστοτέλη: ο Τρανσουμανισμός, τα Όρια της Ανθρώπινης Φύσης και η Πολιτική για τα Γυαλιά Μυωπίας. Θεολογία. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος. τομ. 90ος τεύχος 3ον σ.σ. 121 – 161

Content uploaded by Alkis Gounaris

Content may be subject to copyright.

Τόμος 90ός - Τεῦχος 3ον - Ἰούλιος - Σεπτέμβριος 2019

Τὸ φαινόμενο τῆς τεχνολογίας I

ΘΕΟΛΟΓΙΑ 90, 3 (2019)

Iron Man vs. Ἀριστοτέλη:

Ὁ Τρανσουμανισμός,

τὰ Ὅρια τῆς Ἀνθρώπινης Φύσης

καὶ ἡ Πολιτικὴ γιὰ τὰ Γυαλιὰ Μυωπίας

Ἄλκη Γούναρη*

καὶ Πάνου Χρυσόπουλου**

Στὸ παρὸν δοκίμιο θὰ ἐπιχειρήσουμε νὰ προσεγγίσουμε συνοπτικὰ

τὰ ὀντολογικά, ἠθικὰ καὶ πρακτικὰ προβλήματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν

ὑπέρβαση τῶν ὁρίων τῆς ἀνθρώπινης φύσης, μέσῳ τῶν τεχνολογικῶν

καὶ ἐπιστημονικῶν κατακτήσεων. Πιὸ συγκεκριμένα, σὲ ὀντολογικὸ

ἐπίπεδο θὰ προσεγγίσουμε ἐννοιολογικὰ τὸ ζήτημα τῆς οὐσίας καὶ

τῆς κανονικότητας τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους καθὼς καὶ τὰ φιλοσοφικὰ

ζητήματα ποὺ ἐγείρονται ἀπὸ τὴν παραδοχὴ μιᾶς ὁρισμένης ἀνθρώπινης

φύσης. Σὲ ἠθικὸ ἐπίπεδο, θὰ διερευνήσουμε πῶς τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ

συνδέονται μὲ τὶς ὀντολογικὲς παραδοχὲς γιὰ τὴν ἀνθρώπινη φύση,

καθὼς καὶ τὰ λογικὰ σφάλματα ποὺ προκύπτουν ἀπὸ αὐτὴ τὴ σύνδεση.

Στὴ συνέχεια, σὲ πρακτικὸ ἐπίπεδο, θὰ ἐξετάσουμε μὲ παραδείγματα

τὸ πῶς ἡ ὑπέρβαση τῶν ὁρίων τοῦ ἀνθρώπου χάρη στὴν τεχνολογία,

μέσῳ τῆς ἐνίσχυσης (enhancement) καὶ τοῦ τρανσουμανιστικοῦ ἰδεώδους,

μᾶς ὁδηγεῖ σὲ φιλοσοφικὲς καὶ πολιτικὲς κρίσεις οἱ ὁποῖες ἔχουν ἄμεσο

ἀντίκτυπο στοὺς νόμους, τοὺς θεσμοὺς καὶ τὴν καθημερινή μας ζωή.

Μεθοδολογικὰ θὰ ἀναπτύξουμε δύο διαφορετικὲς ὀπτικὲς στὸ

ζήτημα: τὴν πρώτη μὲ ἐπίκεντρο τὸν ἄνθρωπο καὶ τὰ ἀτομικά του

* Ὁ Δρ. Ἄλκης Γούναρης εἶναι ἐπιστημονικὸς συνεργάτης, ἐρευνητὴς καὶ διδάσκων στὸ

Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν.

Ὁ Παναγιώτης Χρυσόπουλος εἶναι μέλος τοῦ Ἐργαστηρίου Ἐφαρμοσμένης Φιλοσοφίας

καὶ μεταπτυχιακὸς φοιτητὴς τοῦ ΠΜΣ «Φιλοσοφία» τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ

Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν.

121-161

Θεολογία 3/2019

122122

δικαιώματα

καὶ τὴ δεύτερη μὲ ἐπίκεντρο τὴν κοινωνία, τὸν κοινωνικὸ

σκοπὸ καὶ τὴν εὐδαιμονία. Χάριν παραδείγματος θὰ ὀνομάσουμε αὐτὲς

τὶς ὀπτικές, ὀπτικὴ τοῦ Iron Man καὶ ὀπτικὴ τοῦ Ἀριστοτέλη, ἀντίστοιχα.

Οἱ δύο αὐτὲς ὀπτικὲς συνοψίζουν οὐσιαστικὰ τὴν ἐπιχειρηματολογία

ποὺ διατυπώνεται στὴ σύγχρονη βιβλιογραφία γύρω ἀπὸ τὸ ὑπὸ ἐξέταση

θέμα καὶ θὰ μᾶς ὁδηγήσουν καταληκτικὰ σὲ συμπεράσματα σχετικὰ μὲ

τὶς ἠθικὲς καὶ πολιτικὲς προεκτάσεις τῆς χρήσης τῆς τεχνολογίας γιὰ τὴ

βελτίωση, ὑπέρβαση ἢ καὶ τροποποίηση τῶν ἀνθρώπινων δυνατοτήτων

ὅπως τὶς γνωρίζουμε σήμερα.

I. Ἀνθρώπινη Φύση: Οὐσία καὶ Ἠθικὴ

Ὅταν ἀναφερόμαστε στή «φύση» κάποιου ὄντος –τοῦ ἀνθρώπου ἐν

προκειμένῳ– συνήθως ἐννοοῦμε τὸ σύνολο ἐκεῖνο τῶν ἰδιοτήτων ποὺ

εἶναι κοινὸ γιὰ ὅλα τὰ μέλη τοῦ συγκεκριμένου εἴδους καὶ ἀποτελεῖ

τὸ βασικό «εἰδικό» χαρακτηριστικό τους ἢ τήν «ἰδιότητα ποὺ ἐξηγεῖ

τὸ εἶδος τοῦ ὄντος ποὺ εἴμαστε»

. Μὲ ἄλλα λόγια ἀναφερόμαστε στὸ

χαρακτηριστικὸ ἐκεῖνο ποὺ ἀποτελεῖ τήν «οὐσία» τοῦ κάθε ὄντος.

Κάθε συζήτηση γιὰ τὴν οὐσία τῶν ὄντων μᾶς πάει πίσω στὸν Ἀριστοτέλη,

ὁ ὁποῖος ὑποστήριζε ὅτι ἡ οὐσία κάθε ὄντος ἀποτελεῖ τὴν αἰτία ἐκείνη

(ἢ τὸ σύνολο τῶν αἰτιῶν) ποὺ κάνει κάθε ὂν νὰ εἶναι αὐτὸ ποὺ εἶναι

καὶ ὄχι κάτι ἄλλο. Ὁ Ἀριστοτέλης θεωροῦσε ὅτι κάθε ὂν ἐμπεριέχει

ὁρισμένες δυνατότητες, οἱ ὁποῖες καθορίζονται ἀπὸ τέσσερα αἴτια: τὸ

ποιητικό, τὸ εἰδικό, τὸ μορφικὸ καὶ τὸ τελικὸ αἴτιο

. Μὲ αὐτοὺς τοὺς

ὅρους, γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὴν οὐσία τῆς ἀνθρώπινης φύσης, θὰ πρέπει

νὰ ἀναζητήσουμε, μεταξὺ τῶν ἄλλων, τὴ μορφὴ καὶ τὸν τελικό της σκοπό.

Πῶς εἶναι δηλαδὴ νὰ εἶναι κάποιος ἄνθρωπος; Ποιά εἶναι ἡ μορφή του

καὶ ποιός εἶναι ὁ τελικός του σκοπός; Γιὰ παράδειγμα: Ὁ ἄνθρωπος

εἶναι ἕνα δίποδο ὄν, χωρὶς φτερά, ποὺ εἶναι ἔλλογο, διαθέτει δηλαδὴ

γλωσσικὴ καὶ λογικὴ ἱκανότητα. Κάθε ἀνθρώπινο ὄν, γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη,

ἐμπεριέχει ἕναν τελικὸ σκοπό, προορίζεται δηλαδὴ γιὰ νὰ γίνει κάτι

συγκεκριμένο. Ὁ δρόμος πρὸς τὴν ἐπίτευξη τοῦ τελικοῦ σκοποῦ κάθε

1. R. Audi, Τὸ Φιλοσοφικὸ Λεξικὸ τοῦ Cambridge, ἐκδ. Κέδρος, Ἀθήνα 2011, σ. 101.

2. Ἀριστοτέλους, Φυσικὴ Ἀκρόασις 194b - 195a.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

123123

ἀνθρώπου ὁδηγεῖ στὴν εὐδαιμονία, δηλαδὴ στήν «πραγμάτωση» καὶ τὴν

ὁλοκλήρωσή του ἐντὸς τοῦ κοινωνικοῦ πλαισίου στὸ ὁποῖο ἐντάσσεται

Ὡστόσο, αὐτὴ ἡ τελολογικὴ ἀριστοτελικὴ προσέγγιση, ποὺ υἱο-

θετήθηκε ἀπὸ σημαντικὸ ἀριθμὸ φιλοσόφων μέχρι τοὺς νεώτερους

χρόνους, δὲν ἀποτελεῖ τὴ μόνη προσέγγιση γιὰ τὴν ἀνθρώπινη φύση.

Ἄλλοι φιλόσοφοι, ὅπως ὁ Descartes, ἐντόπισαν τὴν εἰδοποιὸ διαφορὰ

τῆς ἀνθρώπινης φύσης σὲ κάποια οὐσία ποὺ δὲν βρίσκεται σὲ ἄλλα

ὄντα. Γιὰ τὸν Descartes

ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους συνίσταται

στὴν res cogitans, τὴ νοοῦσα οὐσία, ἡ ὁποία μαζὶ μὲ τὴν ὕλη καθιστᾶ

τὸν ἄνθρωπο τὸ μόνο ἔμψυχο καὶ ἔλλογο ὄν. Ἡ ἰδέα αὐτὴ δὲν ἄφησε

ἀδιάφορο τὸν Immanuel Kant, ὁ ὁποῖος ὑπέθεσε ὅτι ὁ ἄνθρωπος ναὶ

μὲν εἶναι ἔλλογο ὄν, ἔχει ὅμως ταυτόχρονα καὶ μία ζωώδη ὑπόσταση.

Τὸ διφυὲς τῆς ἀνθρώπινης φύσης, ἡ συνύπαρξη τῶν ἐνστίκτων καὶ τῆς

λογικῆς, ἀποτελοῦν, σύμφωνα μὲ τὸν Γερμανὸ φιλόσοφο, τὸ εἰδοποιὸ

χαρακτηριστικὸ τοῦ εἴδους

. Ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ὑπάρχει ὁ ἄνθρωπος

ὡς ἄγριο ζῶο, ὁ κυριευμένος ἀπὸ τὰ ἔνστικτα «ἄνθρωπος-λύκος» τοῦ

Hobbes

, ἐκεῖνος ποὺ τρώει, πολεμᾶ, δραπετεύει καὶ ἀναπαράγεται. Ἀπὸ

τὴν ἄλλη ὑπάρχει ὁ ἠθικός, ὁ σκεπτόμενος ἄνθρωπος, ὁ ἄνθρωπος τῆς

λογικῆς, ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἀξιολογεῖ τὶς καταστάσεις καὶ προβαίνει σὲ

ἠθικὲς πράξεις. Ὁ συσχετισμὸς τῆς ἠθικῆς διάστασης μὲ τὴν ἀνθρώπινη

φύση ἔχει γεννήσει στὴν πορεία τῶν χρόνων φιλοσοφικὰ ἐρωτήματα,

σχετικὰ μὲ τὸ κατὰ πόσον ἡ ἀνθρώπινη φύση καθορίζει ἢ περιορίζει

τὶς ἠθικὲς ἐπιλογές μας. Ὑπάρχουν φιλόσοφοι ποὺ ἔχουν ὑποστηρίξει

ὅτι ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι ὑπεύθυνη γιὰ τὶς ἠθικές μας ἐπιλογὲς (π.χ.

Ἐπίκουρος, Hobbes κ.ἄ.) καὶ ἄλλοι ποὺ ἔχουν ὑποστηρίξει ὅτι τὸ σύνολο

τῶν ἐπιλογῶν μας καθορίζει τελικὰ τὴν ὕπαρξή μας (π.χ.

Sartre).

3. Ἄλ. Γούναρης, «Προσέγγιση τῆς ἔννοιας τοῦ ὅρου “φύσει” στὴν πολιτικὴ θεωρία

τοῦ Ἀριστοτέλη – Sυνδέσεις μὲ τὸ σύγχρονο οἰκολογικὸ πρόβλημα», Ἀνακοίνωση στὴ

διημερίδα μὲ θέμα: Φύση - Ἀξίες – Περιβάλλον, Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν – Νομαρχιακὴ

Αὐτοδιοίκηση Μεσσηνίας 2006. Διαθέσιμο στό: https://alkisgounaris.gr/gr/archives/an-

approach-to-the-meaning-of-the-term-physei-in-the-aristotelian-political-theory/

4. R. Descartes, Λόγος Περὶ τῆς Μεθόδου, ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 1976, σ. 32 [1637: 37].

5. A. Gounaris, “The concept of Kantian Perceptual Peace and the Convergence of

Ethics and Politics”, Ithiki, v1 (2005),σσ. 23-31. Διαθέσιμο στό: https://alkisgounaris.gr/

gr/archives/the-concept-of-kantian-perceptual-peace/

6. T. Hobbes, De Cive (On the Citizen), Cambridge University Press 1988, σ. 3.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

124124

Ἕνα συνηθισμένο φιλοσοφικὸ ὀλίσθημα εἶναι ὅτι συχνὰ ὑποθέτουμε τί

εἶναι σωστό, παρατηρώντας κανονικότητες ἢ βιολογικὰ χαρακτηριστικὰ

ἢ καὶ δυνατότητες τοῦ εἴδους. Γιὰ παράδειγμα, σκεφτόμαστε ὅτι εἶναι

στὴν ἀνθρώπινη φύση ἡ ἀναπαραγωγὴ τοῦ εἴδους μας, συνεπῶς ἡ μὴ

ἀναπαραγωγή

–

πόσο μᾶλλον ἡ διακοπὴ τῆς κύησης

–

εἶναι μὴ φυσικὴ

καὶ συνεπῶς ἠθικὰ ἀπαράδεκτη. Σύμφωνα μὲ τὸ εὐρέως διαδεδομένο

ἐπιχείρημα τῆς «μὴ φυσικότητας»

, ὁτιδήποτε παραβαίνει τὰ ὅρια

τῆς ἀνθρώπινης φύσης εἶναι συνεπαγωγικὰ λανθασμένο. Σὲ αὐτὴν

τὴ λογική, πράξεις ὅπως ἡ ὁμοφυλοφιλία, ἡ πολυσυντροφικότητα, ἡ

ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση, ἡ ἄμβλωση, ὁ γονιδιακὸς καθορισμός, ἡ

δημιουργία κλώνων ἢ χιμαιρῶν κ.ἄ. εἶναι αὐτονόητα ἠθικὰ ἐσφαλμένες.

Ὑπάρχουν δύο τρόποι νὰ θεμελιώσει κάποιος τὴ συνεπαγωγὴ

τοῦ λάθους ἀπὸ τὸ μὴ φυσικό. Ὁ πρῶτος εἶναι νὰ θεωρήσει ὅτι μία

πράξη εἶναι ἐσφαλμένη λόγῳ τῶν ἐγγενῶν ἰδιοτήτων της. Μπορεῖ

νὰ ὑποστηρίξει κάποιος ὅτι τὸ νὰ ἐνισχύεις τεχνητὰ τὸν ἀνθρώπινο

ὀργανισμό

εἶναι ἐγγενῶς ἐσφαλμένο, λόγῳ τοῦ ὅτι ὑπερβαίνεις τὴ

φυσική του κατάσταση. Σύμφωνα μὲ μία τέτοια λογική, τὸ νὰ φοράει

κάποιος γυαλιὰ ὁράσεως ἢ νὰ πίνει τὸ πρωὶ καφὲ συνιστᾶ μία τεχνητὴ

ἐνίσχυση ποὺ ἀλλοιώνει τὴ φυσική του κατάσταση, συνεπῶς θὰ πρέπει

νὰ θεωρεῖται ἠθικὰ ἐσφαλμένη

Ὁ δεύτερος τρόπος εἶναι νὰ θεωρήσει κανεὶς ὅτι μία πράξη εἶναι

ἐσφαλμένη λόγῳ τῶν ἐπιβλαβῶν ἢ ἀρνητικῶν συνεπειῶν της. Ἡ

φαρμακευτικὴ ἐνίσχυση γιὰ παράδειγμα μπορεῖ βραχυχρόνια νὰ

βοηθάει στὶς ἐπιδόσεις, μακροχρόνια ὅμως ἔχει ἐπιβλαβεῖς ἐπιπτώσεις

στὴν ὑγεία καὶ στὴ φυσικὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπινου ὀργανισμοῦ.

Στὴ δεύτερη περίπτωση ἡ ἀξιολόγηση τῆς πράξης καὶ ἡ παραβίαση

τῶν ὁρίων τῆς φύσης καθορίζονται ἀπὸ τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τῆς

πράξης. Ὁρισμένως οἱ ἀρνητικὲς συνέπειες συνιστοῦν τὸ κριτήριο τῆς

ἀρνητικῆς ἀξιολόγησης τῆς πράξης αὐτῆς. Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ

7. R. Streiﬀer, “Human / Non-Human Chimeras”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy,

ed. Edward N. Zalta (Summer 2016 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/

archives/sum2019/entries/chimeras/.

8. Γιὰ τὴν ἐνίσχυση βλ. παρακάτω, ἑνότητα ΙΙ.

9. Ὅπως θὰ δοῦμε παρακάτω, ἡ ὑπέρβαση τῶν ὁρίων ἀπὸ μόνη της δὲν συνεπάγεται

αὐτομάτως ἠθικὸ σφάλμα ἀλλὰ συνδέεται μὲ τὸ πλεονέκτημα ἢ τὴν ὠφέλεια ποὺ μία

τέτοια ὑπέρβαση συνεπάγεται.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

125125

παραβίαση τῶν ὁρίων καθ’ ἑαυτὴ συνιστᾶ τὸ ἀρνητικὸ κριτήριο, ἀκόμη

κι ἂν οἱ συνέπειες (τὸ νὰ φορέσει κάποιος γυαλιὰ γιὰ παράδειγμα)

εἶναι θετικές.

Ὅπως σημειώνει ὁ Streiﬀer

, ἡ ἐξίσωση τῆς παραβίασης τῶν ὁρίων

τῆς φύσης μὲ τὸ ἠθικὸ σφάλμα προέρχεται ἀπὸ τὴν παραδοχὴ ὅτι ἡ

ἴδια ἡ παραβίαση συνιστᾶ ἀδίκημα – κατὰ τοῦ σχεδίου τῆς φύσης ἢ τοῦ

ἴδιου του Θεοῦ. Σύμφωνα μὲ τὸν Mill

, ἡ ἀντίληψη ὅτι ὁτιδήποτε κάνει

ὁ ἄνθρωπος γιὰ νὰ βελτιώσει τὴν κατάστασή του ἀντιβαίνει στὴ φυσικὴ

τάξη, ἔχει θρησκευτικὴ καταγωγὴ καθὼς ἡ φυσικὴ τάξη ἐκφράζει τὸ

σχέδιο καὶ τὴ βούλησή Του.

Ἕνα ἀντεπιχείρημα σχετικὰ μὲ τὴν ἐξίσωση ἀφύσικου-μὴ ἠθικοῦ

προκύπτει ἀπὸ τὴ θεωρία τοῦ συγκινησιακοῦ νοήματος τῶν ἠθικῶν ὅρων,

ὅπως αὐτὴ διατυπώθηκε ἀπὸ τὸν Stevenson, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία

κάθε φορὰ ποὺ ἐκφράζουμε ἕναν ἀξιολογικὸ ὅρο (π.χ. «ἀφύσικο»),

ἐκφράζουμε τὴν ἀποδοκιμασία μας γιὰ συγκεκριμένες καταστάσεις

καὶ ἐπιδιώκουμε νὰ ἐπηρεάσουμε τοὺς ἀκροατές μας προκαλώντας

ἀντίστοιχα συναισθήματα ἀποστροφῆς

. Ἡ ἀποδοκιμασία αὐτὴ ὅμως

εἶναι ἐπιλεκτική, ἀφοῦ δὲν θεωροῦμε γιὰ παράδειγμα ἀφύσικο καὶ μὴ

ἠθικὸ τὸ νὰ ἐκτρέφεις ἢ νὰ καβαλᾶς μουλάρια (ποὺ ἀποτελοῦν παρὰ

φύσιν διασταυρώσεις), οὔτε θεωροῦμε ἀφύσικο καὶ μὴ ἠθικὸ τὸ νὰ

φορᾶμε γυαλιὰ ὁράσεως.

Ἕνα δεύτερο ἀντεπιχείρημα εἶναι ὅτι οἱ ἀντιλήψεις μας γιὰ τὸ

φυσικὸ ἢ μὴ φυσικὸ καὶ ἠθικὸ ἀλλάζουν ἀνάλογα μὲ τὴν ἐποχὴ καὶ

τὸ κοινωνικὸ πλαίσιο. Στὴν πλατωνικὴ Πολιτεία

γιὰ παράδειγμα, οἱ

γονεῖς θεωροῦν καθῆκον τους νὰ παραδίδουν τὰ παιδιά τους στὴν

πόλη, ἀποποιούμενοι τὸ φυσικὸ γονικό τους δικαίωμα στὴν ἀνατροφή

τους. Στὴν Κίνα τοῦ 21ου αἰῶνα, ἡ γέννηση δεύτερου παιδιοῦ ἀπὸ ἕνα

ζευγάρι ἀποτελεῖ ἠθικὸ καὶ νομικὸ παράπτωμα. Σὲ παλαιότερες ἐποχές,

10. R. Streiﬀer, “Human / Non-Human Chimeras”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy,

ed. E. N. Zalta. (Summer 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/

archives/sum2019/entries/chimeras/

11. J. S. Mill, “Nature”, in: J. S. Mill (ed.), Nature and Utility of Religion, The Liberal Arts

Press, New York 1958, σσ. 3-44, ἐδῶ σ. 14. Πρώτη δημοσίευση στό: J. S. Mill, Nature, The

Utility of Religion, and Theism, Being Three Essays on Religion, London 1847.

12. Θ. Πελεγρίνης, Ἠθικὴ Φιλοσοφία, ἐκδ. Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 1997, σ. 152.

13. Πλάτωνος, Πολιτεία 460b – 461e.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

126126

ἡ γαμήλια ἕνωση μὲ κορίτσια τῆς ἐφηβικῆς ἡλικίας ἀποτελοῦσε

–

καὶ

ἀποτελεῖ σὲ ὁρισμένους πολιτισμούς

–

συνήθη πρακτικὴ καὶ ἐντὸς τῶν

φυσικῶν ὁρίων, ἐνῶ στὸν δυτικὸ κόσμο διώκεται ποινικά. Ἀντίστοιχα,

ἡ τροποποίηση (modiﬁcation) τοῦ ἀνθρώπινου σώματος θεωρεῖται ἀπὸ

πολλὲς κουλτοῦρες αἰσθητικὰ ἀπαραίτητη, παρ’ ὅτι παραβιάζει τὴ

φυσικὴ ἐμφάνιση.

Ἡ ἀντίληψη πὼς ὁτιδήποτε εἶναι φυσικὸ εἶναι καὶ καλὸ γιὰ τὸν

ἄνθρωπο φαίνεται νὰ διαψεύδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση. Ὅπως

γλαφυρὰ δηλώνουν οἱ βιολόγοι, ἡ μητέρα φύση εἶναι ὁ καλύτερος

κατὰ συρροὴ δολοφόνος

. Μικρόβια, ἰοί, ἐπιδημίες ἀφανίζουν διαρκῶς

πληθυσμούς. Ὅπως ἐμφατικὰ τονίζει ὁ Hobbes

, ἡ φυσικὴ κατάσταση

ἀπὸ μόνη της δημιουργεῖ μία ζωὴ μοναχική, φτωχή, δυσάρεστη, κτηνώδη

καὶ σύντομη. Μοναδικὸς τρόπος γιὰ νὰ ἀποφύγει κανεὶς τὸν βίαιο,

ἐπώδυνο θάνατο εἶναι σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση ἡ ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὴ

φυσική του κατάσταση.

Τὸ ἰσχυρότερο ὅμως ἀντεπιχείρημα ἔναντι τῆς ἐξίσωσης τοῦ ἠθικοῦ

σφάλματος μὲ τὴν παραβίαση τῶν ὁρίων τῆς ἀνθρώπινης φύσης

συνίσταται σὲ αὐτὸ ποὺ ὁ Moore ὀνόμασε φυσιοκρατικὴ πλάνη

Ἡ ἔννοια τῆς φυσιοκρατικῆς πλάνης προέρχεται ἀπὸ τὴν πρώιμη

διαπίστωση τοῦ Hume σχετικὰ μὲ τὴ διάκριση αὐτῶν ποὺ ὀνομάσαμε

στὴ συνέχεια περιγραφικὲς προτάσεις τοῦ Εἶναι καὶ ἐκείνων ποὺ

ὀνομάσαμε ἀξιολογικὲς προτάσεις τοῦ Πρέπει: Ὁρισμένως [α] οἱ

προτάσεις ποὺ περιγράφουν γεγονότα, γιὰ παράδειγμα τὰ φυσικὰ

χαρακτηριστικὰ ἑνὸς εἴδους ἢ τὰ φυσικὰ φαινόμενα, οἱ περιγραφικὲς

προτάσεις, εἶναι οἱ προτάσεις τοῦ Εἶναι, ἐνῶ [β] οἱ ἀξιολογικὲς

προτάσεις, οἱ προτάσεις ποὺ ἀναφέρονται σὲ κρίσεις, γιὰ παράδειγμα

στὸ σωστὸ καὶ τὸ λάθος, στὸ καλὸ καὶ τὸ κακό, οἱ προτάσεις ποὺ

ὑποδεικνύουν ἐν τέλει τὴν ἠθική μας συμπεριφορά, εἶναι οἱ προτάσεις

τοῦ Πρέπει. Οἱ φιλόσοφοι, ἀλλὰ καὶ ὅλοι ἐμεῖς στὴν καθημερινή μας

ζωή, συνηθίζουμε νὰ διαπράττουμε ἕνα λογικὸ σφάλμα συνάγοντας

αὐθαίρετα προτάσεις τοῦ Πρέπει ἀπὸ προτάσεις τοῦ Εἶναι.

14. World War Z (2013).

15. T. Hobbes, Leviathan: or the matter, forme and power of commonwealth ecclesiasticall and

civil, Macmillan Publishing, New York 1962, σ. 100.

16. Θ. Πελεγρίνης, Ἠθικὴ Φιλοσοφία, ὅ.π., σ. 27.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

127127

Ἂς δοῦμε ἕνα ἁπλοϊκὸ παράδειγμα: Ἔστω ὅτι «τὸ ψυγεῖο στὴν

κουζίνα μας εἶναι ἄδειο» (αὐτὴ εἶναι μία περιγραφικὴ πρόταση).

Τί πρέπει νὰ κάνουμε σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση; Μία ἀπάντηση ποὺ

ἐνδεχομένως θεωροῦμε σωστὴ εἶναι ὅτι «πρέπει νὰ πᾶμε γιὰ ψώνια

στὸ super market» (αὐτὴ εἶναι μία πρόταση τοῦ Πρέπει).

Ἔχουμε τὴν τάση νὰ θεωροῦμε σωστὸ τὸ παραπάνω συμπέρασμα,

ὅτι δηλαδή, ἐπειδὴ τὸ ψυγεῖο εἶναι ἄδειο, πρέπει νὰ πᾶμε γιὰ ψώνια,

χωρὶς νὰ σκεφτόμαστε διαφορετικὲς ἐνδεχομένως ἐκδοχές, ὅπως γιὰ

παράδειγμα ὅτι ἐπειδὴ τὸ ψυγεῖο εἶναι ἄδειο, πρέπει νὰ τὸ μεταφέρουμε

ἢ πρέπει νὰ τὸ καθαρίσουμε κ.λπ.

Αὐτὸ ποὺ ὑποστηρίζεται ἐδῶ εἶναι ὅτι ἕνα γεγονὸς τῆς πραγματικότητας

ἀπὸ μόνο του (μία περιγραφικὴ πρόταση τοῦ Εἶναι) δὲν μπορεῖ νὰ

μᾶς ὁδηγήσει σὲ κάποια λογικὰ ἔγκυρη ἀξιολογικὴ κρίση, ἡ ὁποία θὰ

ρυθμίσει κανονιστικὰ τὴ συμπεριφορά μας. Γιὰ νὰ συμβεῖ αὐτό, θὰ

πρέπει νὰ ὑποθέσουμε καὶ νὰ υἱοθετήσουμε ἕναν πρότερο κανόνα, μία

«Μεγάλη Ἀρχή» ποὺ νὰ λέει, γιὰ παράδειγμα, ὅτι: «κάθε φορὰ ποὺ

τὸ ψυγεῖο εἶναι ἄδειο θὰ πρέπει νὰ πηγαίνω γιὰ ψώνια». Μόνο ἔτσι

διασφαλίζεται ἡ ἐγκυρότητα τοῦ συλλογισμοῦ.

Πολλοὶ ἠθικοὶ φιλόσοφοι στὸ παρελθὸν ἔπεσαν στὴν παγίδα τῆς

φυσιοκρατικῆς πλάνης, θεωρώντας ὅτι μποροῦμε νὰ ποῦμε τί πρέπει νὰ

πράξουμε, ἐπειδὴ ὑπάρχει κάποιο πραγματικὸ γεγονὸς στὸν κόσμο ποὺ

νὰ μᾶς τὸ ὑποδεικνύει. Συνεπῶς, εἶναι λογικὸ σφάλμα νὰ ὑποθέτουμε

ὅτι ἐπειδὴ ἡ φύση, ἡ στατιστικὴ κανονικότητα ἢ κάποιο ἄλλο γεγονὸς

εἶναι «ἔτσι» (μπορεῖ δηλαδὴ νὰ περιγραφεῖ), αὐτομάτως συνεπάγεται

κάποιος κανόνας ποὺ θὰ μᾶς ὑποδείξει τί πρέπει νὰ πράττουμε. Γιὰ

νὰ συμβεῖ κάτι τέτοιο χρειαζόμαστε ἕναν προγενέστερο κανόνα, μία

μείζονα προκείμενη πρόταση ποὺ θὰ εἶναι πάλι μία πρόταση τοῦ

πρέπει καὶ ἡ ὁποία θὰ ὁρίζει ὅτι σὲ κάθε περίπτωση ποὺ θὰ συμβαίνει

ἕνα συγκεκριμένο γεγονὸς θὰ πρέπει νὰ πράττουμε μὲ ἕναν ὁρισμένο

τρόπο.

Τέλος, ὑπάρχει ἕνα ἀκόμη ἀντεπιχείρημα ἔναντι τῆς ἐξάρτησης

τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη φύση. Σύμφωνα

μὲ αὐτὸ τὸ ἐπιχείρημα, ἂν ἡ ἀνθρώπινη φύση καθορίζει τί πρέπει νὰ

κάνουμε, τότε παράλληλα ὁριοθετοῦμε τὶς ἠθικὲς ἀπαιτήσεις μας ἔτσι

ὥστε νὰ ἀποκλείουμε καθετὶ ποὺ ἀπὸ τὴ φύση μας δυσκολευόμαστε

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

128128

ἢ

εἶναι ἀδύνατο νὰ ἀκολουθήσουμε. Δὲν μποροῦμε γιὰ παράδειγμα νὰ

θεωροῦμε ἠθικὴ ὑποχρέωση κάποιου νὰ κάνει κάτι τὸ ὁποῖο ὑπερβαίνει

τὴ φύση του

Ὅμως, οἱ περισσότεροι ἠθικοὶ κανόνες, ὅπως ἡ ὑποχρέωση νὰ μὴν

λέμε ψέματα ἢ νὰ τηροῦμε τὶς ὑποσχέσεις μας ἢ νὰ εἴμαστε συνεπεῖς

στὸ καθῆκον μας κ.λπ., δὲν σχετίζονται μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση ἀλλὰ μὲ

τὴν ἴδια τὴν ἠθικὴ καθ’ ἑαυτή. Εἶναι ἠθικοὶ κανόνες ποὺ μαθαίνουμε νὰ

υἱοθετοῦμε λόγῳ τοῦ πολιτισμικοῦ καὶ ὄχι τοῦ φυσικοῦ πλαισίου. Γιὰ

τὸν λόγο αὐτό, σύγχρονοι ἠθικοὶ καὶ πολιτικοὶ φιλόσοφοι ἐπιχειροῦν νὰ

ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς ἀνθρώπινης φύσης ὅταν μιλοῦν γιὰ τὴν

ἠθική, τὸ δίκαιο, τὸ σωστὸ καὶ τὸ λάθος. Ἕνα παράδειγμα πρὸς αὐτὴν τὴν

κατεύθυνση ἀποτελεῖ ἡ φιλελεύθερη θέση στὸ ζήτημα. Ὅπως σημειώνει ὁ

Rawls

, «στὸν φιλελευθερισμὸ προσπαθοῦμε νὰ ἀποφύγουμε φυσικὲς ἢ

ψυχολογικὲς ἀπόψεις τοῦ εἴδους αὐτοῦ [καθώς] καὶ θεολογικὰ ἢ κοσμικὰ

δόγματα. Ἀφήνουμε κατὰ μέρος τὶς ἀναφορὲς στὴν ἀνθρώπινη φύση καὶ

ἐμπιστευόμαστε μία πολιτικὴ ἀντίληψη τῶν ἀνθρώπων ὡς πολιτῶν».

Στὴ συνέχεια, ἡ ἐκ παραλλήλου ἐξέταση τῆς φιλελεύθερης καὶ τῆς

κοινοτιστικῆς ὀπτικῆς θὰ μᾶς βοηθήσει στὴν καλύτερη περιγραφὴ τοῦ

προβλήματος. Ὡστόσο, οἱ ἀναφορὲς στὴν ἀνθρώπινη φύση στὴ συνέχεια

τοῦ δοκιμίου γίνονται τόσο μὲ τὴ στενὴ φιλοσοφικὴ ἔννοια (ὅπως

περιγράψαμε παραπάνω) ὅσο καὶ μὲ τὴν καθημερινὴ χρήση τοῦ ὅρου

ποὺ ὑπονοεῖ μία κανονικότητα. Σύμφωνα μὲ τὴν καθημερινὴ χρήση

τοῦ ὅρου, γιὰ παράδειγμα, ἡ θνητότητα, ἡ διαβίωση στὴ γῆ καὶ ὄχι

στὸ διάστημα ἢ τὸν βυθό, θεωροῦμε ὅτι συνιστοῦν ἰδιότητες τῆς φύσης

μας ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ ἂν ἀποτελοῦν ἢ ὄχι τὴν οὐσία της. Ἀντίστοιχα,

κανονικότητες σχετικὰ μὲ τὴν ὑγεία ἢ τὶς σωματικὲς καὶ πνευματικὲς

ἱκανότητες τοῦ ἀνθρώπου ὑποδεικνύουν τὰ φυσικὰ ὅρια τοῦ εἴδους μας

καὶ συνεπῶς ἡ ἐνίσχυση, ἡ ὑπέρβαση ἢ ἡ μετατροπή τους χάρη στὶς

τεχνολογικὲς δυνατότητες ποὺ μᾶς παρέχονται μπαίνουν στὸ στόχαστρο

τῆς κριτικῆς

διερεύνησης.

17. D. Estlund, “Human Nature and the Limits (If Any) of Political Philosophy”, Philosophy

and Public Aﬀairs, 39, 3 (2011), σσ. 207-237. Διαθέσιμο στό: https://onlinelibrary.wiley.

com/toc/10884963/2011/39/3.

18. J. Rawls, Τὸ Δίκαιο τῶν Λαῶν καὶ ἡ Ἰδέα τῆς Δημόσιας Λογικῆς, ἐκδ. Ποιότητα,

Ἀθήνα 2003, σ. 300.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

129129

ΙΙ. Ὑπερβαίνοντας τὰ Ὅρια: Ἐνίσχυση καὶ Τρανσουμανισμὸς

Κάθε φορὰ ποὺ μιλᾶμε γιὰ σωματικὴ ἢ διανοητικὴ ἐνίσχυση τῶν

ἰδιοτήτων τοῦ ἀνθρώπου, δὲν προκύπτει ἀπαραιτήτως καὶ κάποιο

πραγματικὸ ἢ ἠθικὸ πρόβλημα

. Γενικῶς, ὡς ἐνίσχυση θὰ μπορούσαμε

νὰ θεωρήσουμε τὴ βελτίωση τῶν σωματικῶν ἢ καὶ νοητικῶν ἱκανοτήτων,

τὴν ἐξέλιξη τῶν ταλέντων καὶ τὴ χρήση τεχνολογικῶν ἐφευρημάτων μὲ

στόχο τὴν ὑπέρβαση τῶν φυσικῶν μας ὁρίων, ἀποκτώντας περισσότερες,

μεγαλύτερες ἢ καλύτερες δυνατότητες

. Μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἡ χρήση

γυαλιῶν γιὰ τὴ βελτίωση ἢ διόρθωση τῆς ὅρασης, ὅπως ἀναφέραμε

παραπάνω, μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἐνίσχυση.

Στὴ σύγχρονη βιβλιογραφία ὅμως, ἀπὸ ἠθικῆς σκοπιᾶς, δὲν ἐξετάζονται

ὅλων τῶν εἰδῶν οἱ ἐνισχύσεις. Κριτήριο γιὰ νὰ ἐντάξουμε ἕνα πρόβλημα

στὸ πεδίο ποὺ ὀνομάζουμε «ἠθικὴ τῆς ἀνθρώπινης ἐνίσχυσης» ἀποτελεῖ

ἡ προσβασιμότητα στό «ἐνισχυτικὸ μέσο». Ἂν γιὰ παράδειγμα ὅλοι

ἢ γενικὰ οἱ περισσότεροι ἔχουν στὴ διάθεσή τους ἢ μποροῦν νὰ

προμηθευτοῦν γυαλιὰ ὅρασης, τότε ἡ χρήση τῶν γυαλιῶν ὁράσεως δὲν

ἀποτελεῖ ἀντικείμενο τῆς ἠθικῆς τῆς ἀνθρώπινης ἐνίσχυσης.

Τὸ κριτήριο τῆς διαθεσιμότητας ἢ τῆς προσβασιμότητας σὲ ἕνα

ἐνισχυτικὸ μέσο δὲν ἀποτελεῖ ὅμως τὸ μόνο κριτήριο. Ἂν ἐπὶ παραδείγματι

κάποιος ἀθλητὴς ποὺ διαγωνίζεται στὸ τρέξιμο ἀποφασίσει νὰ πάρει

ἰσχυρὲς φαρμακευτικὲς οὐσίες, οἱ ὁποῖες θὰ τὸν βοηθήσουν νὰ βελτιώσει

τὸν χρόνο του καὶ δυνητικὰ νὰ κερδίσει στοὺς ἀγῶνες, ἡ ἐπιλογή του

αὐτὴ κρίνεται ἠθικὰ καὶ ἐντάσσεται στὴ συζήτηση γιὰ τὴν ἠθικὴ τῆς

ἀνθρώπινης ἐνίσχυσης. Ἂν ὅμως ὁ ἴδιος ἀθλητὴς χρησιμοποιοῦσε τὶς ἴδιες

φαρμακευτικὲς οὐσίες ὡς μέρος κάποιας θεραπείας μιᾶς ἐνδεχόμενης

πάθησης, τότε εἶναι πιθανὸν ἡ συζήτηση γιὰ τὴν ἠθικὴ γύρω ἀπὸ τὴ

χρήση τους νὰ ἔπαιρνε διαφορετικὴ τροπή. Καταλαβαίνουμε λοιπὸν ὅτι

εἶναι σημαντικὸ νὰ διαχωρίσουμε πότε

κάτι ἀποτελεῖ ἐνίσχυση καὶ πότε

θεραπεία. Ἡ θεραπεία διορθώνει κάποιο πρόβλημα καὶ ἐπαναφέρει

ἕναν ὀργανισμὸ στά «φυσιολογικά» ὅριά του, ἐνῶ ἡ ἐνίσχυση βελτιώνει

19. E. Juengst – D. Moseley, “Human Enhancement”, The Stanford Encyclopedia of

Philosophy, ed. E. N. Zalta. (Summer 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.

edu/archives/sum2019/entries/enhancement/

20. E. Juengst – D. Moseley, “Human Enhancement”, ὅ.π.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

130130

τὶς δυνατότητες ἑνὸς ὀργανισμοῦ πάνω ἀπὸ τὰ ὅρια αὐτά. Θὰ μποροῦσε

νὰ ὑποστηρίξει κάποιος ὅτι ἡ χρήση μιᾶς φαρμακευτικῆς οὐσίας ἢ

ἑνὸς προϊόντος ἐνίσχυσης «…ὅσο περισσότερο μοιάζει μὲ θεραπεία

[…], εἶναι πιθανότερο νὰ προωθεῖ τὴν ἰσότητα καὶ ὅσο περισσότερο

μοιάζει μὲ ἐνίσχυση […], τόσο πιθανότερο εἶναι νὰ αὐξάνει τὴν

ἀνισότητα»21. Ἔτσι, αὐτὴ ἡ «ἀνισότητα», ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ

πλεονέκτημα ποὺ ὡς ἀποτέλεσμα ἔφερε ἡ ἐνίσχυση τοῦ ἑνὸς ἔναντι

τῶν ἄλλων, γίνεται φόβος στὰ μάτια τῶν πολλῶν «ἴσων» καὶ ἀποκτᾶ

ἀρνητικὸ ἠθικὸ πρόσημο. Ἡ διάκριση αὐτὴ ἀντανακλᾶ ἐν πολλοῖς τὴ

διαφορὰ ἀνάμεσα στὴν ἐλευθεριακὴ ἢ καὶ φιλελεύθερη ἀντίληψη τῆς

δικαιοσύνης, ἔναντι τῆς κοινοτιστικῆς ἀντίληψης κατὰ τὴν ὁποία ἡ

ἰσότητα θεωρεῖται ἀγαθὸ πρότερο τῆς ἐλευθερίας22.

Ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ ἰσότητα τῶν πολλῶν ἐνέχει ἠθικὸ πλεονέκτημα

συνδέεται συχνὰ μὲ τὴ στατιστικὴ κανονικότητα τῆς ὑγείας στὴν

ὁποία ἐμπίπτουν οἱ πολλοί. Ὅμως, ὅπως ἔδειξε ὁ Boorse23, ἡ ἔν-

νοια τῆς «στατιστικῆς κανονικότητας», ἂν καὶ θὰ μποροῦσε, δὲν

ἀποτέλεσε ἀναγκαῖο ὅρο γιὰ τὴν ὑγεία. Ὅπως χαρακτηριστικὰ

ἐξηγεῖ: «οἱ συγγραφεῖς ὑγείας συχνὰ λένε ὅτι οἱ παρατιθέμενες τιμὲς

κανονικότητας ἀντιπροσωπεύουν ὄχι τὸν μέσο ἄνθρωπο, ἀλλὰ τὸ μέσο

ὑγιὲς ἄτομο. Αὐτὸ μοιάζει ἀτυχὲς γιὰ τὴν προσπάθεια τῆς χρήσης

στατιστικῆς κανονικότητας ὥστε νὰ ἀναλύσουν τὴν ὑγεία. Ὅμως

ὑπάρχει μία ἐπίμονη διαίσθηση πὼς τὸ μέσο ἄτομο –ἢ τουλάχιστον τὰ

μέσα ὄργανα, καρδιά, πνεύμονας, συκώτι, θυρεοειδὴς κ.λπ.– πρέπει

21. C. Gyngell – M. J. Selgelid. “Human Enhancement: Conceptual Clarity and Moral

Signiﬁcance”, στό: S. Clarke – J. Savulescu et al. (ed.), The Ethics of Human Enhancement:

Understanding the Debate, Oxford University Press, N. York 2016, σσ. 111-126, ἐδῶ σσ. 123-

124.

22. C. Boorse, "Health as a Theoretical Concept", Philosophy of Science, 44, 4 (1977), σσ.

544-550. Περισσότερα ἐπὶ τοῦ θέματος στὰ συμπεράσματα τοῦ παρόντος, ἑνότητα V.

23. Ὁ Boorse, "Health as a Theoretical Concept", ὅ.π., ἔχει καταγράψει ἑπτά (7)

αὐτόνομα κριτήρια μὲ τὰ ὁποῖα οἱ δημιουργοί τους ἤλπιζαν νὰ ἐπιτύχουν τὴ διάκριση

μεταξὺ ὑγιοῦς ἀνθρώπου καὶ ἀσθενοῦς, ἀλλὰ ὁ ἴδιος τὰ ἀπορρίπτει παρουσιάζοντας τὶς

ἀδυναμίες τους. Τὰ κριτήρια συνοπτικὰ εἶναι: (i) ἡ ἀξία κάθε κατάστασης ποὺ μπορεῖ

νὰ θεωρηθεῖ ἀρρώστια ἡ ὁποία εἶναι ξεχωριστὴ καὶ σχετικὴ τῆς εὐρύτερης κατάστασης

τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου του, (ii) τὸ κριτήριο τῆς δυνητικῆς θεραπείας ἀπὸ τὸν

ἰατρό, (iii) ἡ στατιστικὴ κανονικότητα, (iv) οἱ κοντινὲς ἔννοιες πόνος, τὸ νὰ ὑποφέρεις,

δυσφορία, (v) ἡ ἀναπηρία, (vi) ἡ προσαρμογὴ στὸ περιβάλλον ποὺ μεγαλώνεις καὶ

τελευταία (vii) ἡ ἀμφιλεγόμενη ἔννοια τῆς ὁμοιόστασης.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

131131

νὰ εἶναι φυσιολογικά, εἰδάλλως δὲν θὰ μπορούσαμε νὰ

ἐξηγήσουμε

πῶς εἶναι τὸ φυσιολογικὸ ἄτομο ἢ ὄργανο»

Πράγματι, ὑπάρχει ὁ κίνδυνος ἡ στατιστικὴ νὰ ὁδηγήσει σὲ ἐπισφαλῆ

μονοπάτια, ἀφοῦ δὲν εἶναι παρὰ ποσοτικὴ ἔρευνα ἡ ὁποία ἑδράζεται

στὴν ἐμπειρικὴ διερεύνηση, τὰ ἀποτελέσματα τῆς ὁποίας, ἀκόμη

κι ἂν ἐπαληθεύονται συνεχῶς, ἐνέχουν τὸν κίνδυνο τοῦ λεγόμενου

«ἐπαγωγικοῦ ἅλματος»

. Καὶ βεβαίως τὸ ὅτι κάτι ἐμπίπτει στὸ φάσμα

τῆς μέσης τιμῆς δὲν σημαίνει ὅτι εἶναι τὸ καλύτερο ἢ τὸ προτιμητέο.

Ἐπίσης, ἡ μέση τιμὴ μεταβάλλεται στὴν πορεία τῶν χρόνων, ἀναλόγως

μὲ τὶς ἐπιστημονικὲς καὶ τεχνολογικὲς κατακτήσεις, τὶς συνθῆκες καὶ

τὸ βιοτικὸ ἐπίπεδο τῶν ἀνθρώπων. Ἕνα παράδειγμα ποὺ δείχνει πῶς

μπορεῖ νὰ μεταβληθεῖ ἡ στατιστικὴ μέση τιμή, καὶ κατὰ συνέπεια

ἡ ἔννοια τοῦ ὑγιοῦς καὶ φυσιολογικοῦ, ἀποτελεῖ τὸ ἐπιχείρημα τῶν

γυαλιῶν ὁράσεως.

Σήμερα, ποσοστὸ μεγαλύτερο τοῦ 60% τοῦ παγκόσμιου πληθυσμοῦ

καὶ ποσοστὸ μεγαλύτερό του 85% στὶς ἡλικίες ἄνω τῶν 50 ἐτῶν

παρουσιάζει προβλήματα ὅρασης, τὰ ὁποῖα διορθώνει φορώντας

γυαλιὰ ἢ φακοὺς ἐπαφῆς ἢ ὑποβάλλεται σὲ χειρουργικὴ ἐπέμβαση

Ὑπ' αὐτὸ τὸ πρῖσμα, ἡ χρήση τῶν γυαλιῶν ὁράσεως καὶ τῶν φακῶν

ἐπαφῆς θεωρεῖται φυσιολογικὴ καὶ συνεπάγεται μία κανονικότητα.

Τί θὰ συνέβαινε ὅμως ἂν μπορούσαμε νὰ παρέμβουμε στὰ γονίδια

ποὺ συνδέονται μὲ τὴ μυωπία ἢ τὶς ἄλλες ὀπτικὲς δυσλειτουργίες

24. Boorse, "Health as a Theoretical Concept", σ. 546. Δίνοντας ἕνα παράδειγμα, ὁ

Boorse θυμίζει ὅτι τὸ νὰ ἔχεις ὁμάδα αἵματος 0 βρίσκεται ἐκτὸς τῆς μέσης τιμῆς ἀλλὰ

αὐτὸ δὲν συνεπάγεται ὅτι δὲν εἶσαι ὑγιής, καθὼς οἱ τύποι αἵματος ποὺ συνολικὰ

χαρακτηρίζουν τὸ ἀνθρώπινο αἷμα καὶ τὸ ξεχωρίζουν ἀπὸ τὸ αἷμα ἄλλων εἰδῶν, εἶναι

«πολυμορφικὰ λειτουργικὰ χαρακτηριστικά» καὶ δὲν ἐμπίπτουν στὴν κατηγορία τῶν

ἀντιθέσεων τύπου μαῦρο-ἄσπρο» (Boorse, "Health as a Theoretical Concept", ὅ.π., σσ.

546-547, 558).

25. Τὸ πρόβλημα τῆς ἐπαγωγῆς ἀφορᾶ τὴ λογικὴ βάση τῶν συναγωγῶν ἀπὸ

παρατηρούμενα γεγονότα σὲ μὴ παρατηρούμενα καὶ διατυπώθηκε γιὰ πρώτη φορὰ

ἀπὸ τὸν Hume. Στὴ σύγχρονη ἐπιστημολογία τὸ θέμα ἀνέλυσε διεξοδικὰ ὁ Carl Popper,

ἀσκώντας κριτικὴ στὸ κριτήριο ἐπαληθευσιμότητας τοῦ λογικοῦ θετικισμοῦ (βλέπε

περισσότερα γιὰ τὸ πρόβλημα τῆς ἐπαγωγῆς στό: R. Audi, Τὸ Φιλοσοφικὸ Λεξικὸ τοῦ

Cambridge, ὅ.π., σ. 935).

26. Β. Jan-Willem, “More than 6 in 10 people wear glasses or contact lenses”, CBS 2013.

Διαθέσιμο στό: https://www.cbs.nl/en-gb/news/2013/38/more-than-6-in-10-people-wear-

glasses-or-contact-lenses

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

132132

στὸν προγεννητικὸ ἔλεγχο; Τότε θὰ εἴχαμε μία γενιὰ καὶ μετὰ καὶ

ἄλλη γενιὰ κ.ο.κ. ὅπου τὸ σύνολο τοῦ πληθυσμοῦ δὲν θὰ ἀποκτοῦσε

ποτὲ πρόβλημα ὅρασης. Φανταστεῖτε τώρα σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο τὴ

γέννηση ἑνὸς ἀτόμου ποὺ οἱ γονεῖς του δὲν ἤθελαν νὰ τὸ ὑποβάλουν

σὲ μεταβολὴ τῶν γονιδίων αὐτῶν κατὰ τὸν προγεννητικὸ ἔλεγχο. Τὸ

ἄτομο αὐτό, καθὼς θὰ μεγάλωνε, θὰ βρισκόταν σὲ ἕναν κόσμο ὅπου

κανεὶς δὲν θὰ φοροῦσε γυαλιά, σὲ ἀντίθεση μὲ ὅ,τι ἡ ἐμπειρία μᾶς

δείχνει πὼς συμβαίνει σήμερα. Ἡ γέννηση ἑνὸς ἀτόμου μὲ προβλήματα

ὅρασης θὰ ἦταν δεῖγμα μὴ γενετικῆς βελτίωσης σὲ ἕναν κόσμο στὸν

ὁποῖο ὅλοι ἐνισχύονται προγεννητικά

. Αὐτὸ τὸ ἄτομο ὡς διαφορετικὸ

τοῦ μέσου ὅρου (καὶ τῆς κοινῆς πρακτικῆς) θὰ κινδύνευε ἀπὸ ρατσισμὸ

ἢ τουλάχιστον ἀπὸ ἀρνητικὰ διακείμενες συμπεριφορὲς κάτω ἀπὸ τὴν

ἐπίδραση τῆς γνώμης τοῦ κόσμου γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τῆς μὴ γενετικῆς

βελτίωσης.

Ἡ ἔννοια τῆς ἐνίσχυσης, τὴν ὁποία ἀναπτύξαμε μέχρι αὐτὸ τὸ σημεῖο,

ἀποτελεῖ τὴ βάση τοῦ τρανσουμανισμοῦ (transhumanism). Τί ἀκριβῶς

ὅμως εἶναι ὁ τρανσουμανισμός; Μία πλειάδα ὁρισμῶν μποροῦν νὰ

ἐντοπισθοῦν (καὶ θὰ ἀναφερθοῦν παρακάτω) οἱ ὁποῖοι γενικὰ δεικνύουν

τὸ διττὸ τῆς λέξης.

Ἀπὸ τὴ μία οὑμανισμός, ἀνθρωπισμός, ἤτοι ἀναφορὰ στὸν ἄνθρωπο καὶ

στὶς ἀνθρωποκεντρικὲς ἀξίες ἐν γένει καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀναφορὰ στὴν

ἔννοια ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ πρόθεμα tran(s), ποὺ σημαίνει «πέρα

ἀπό» ἢ καί «πέρασμα/μετάβαση σέ». Μεταφράζοντας ἐλεύθερα, θὰ τὸ

ἐξηγούσαμε ὡς πέρα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο ἢ καὶ πέρασμα τοῦ ἀνθρώπου

ἀπὸ τὴν κατάσταση ὅπου ἐντοπίζεται σὲ μία ἄλλη κατάσταση. Ἔτσι,

ὅπως θὰ δείξουμε παρακάτω, αὐτὸς ὁ ὅρος ἀναβλύζει προβληματικὴ

γιὰ τὴν ἔννοια τῆς ταυτότητας (τοῦ ἀνθρώπου) καὶ τῆς ἴδιας τῆς φύσης

του.

Ὁ τρανσουμανισμὸς μπορεῖ νὰ ἰδωθεῖ ὡς θεωρία, ἀλλὰ καὶ ὡς κίνημα

τὸ ὁποῖο ἀναφέρεται στὴν προσπάθεια κατανόησης καὶ ἀξιολόγησης

τῶν εὐκαιριῶν ποὺ ἀνοίγει ἡ τεχνολογικὴ ἐξέλιξη σχετικὰ μὲ τὴν

ἐνίσχυση τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ σώματος αὐτοῦ καὶ γενικώτερα τοῦ

27. Πολλὰ τέτοια παραδείγματα γενετικῆς διάκρισης μποροῦμε νὰ δοῦμε στὴν ταινία

Gattaca (1997).

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

133133

ὀργανισμοῦ του

, ἐνῶ οἱ ὑποστηρικτὲς τοῦ κινήματος, γνωστοὶ ὡς

τρανσουμανιστές (transhumanists), εἶναι ὅσοι στηρίζουν τὴν προσπάθεια

γιὰ συνεχῆ ἀνάπτυξη τῶν προοπτικῶν ἐνίσχυσης τοῦ ἀνθρώπου ἀπό (ἢ

καλύτερα μέ) τὴν τεχνολογία, ἐπιθυμώντας τὸ πέρασμα σὲ μία μετα-

εποχὴ στὴν ὁποία ἄνθρωπος καὶ μηχανὲς θὰ ἐντοπίζονται στὸ ἴδιο σῶμα

(posthumanism era)

. Γίνεται δὲ φανερὸ πὼς γιὰ τοὺς τρανσουμανιστὲς

οἱ σημερινοὶ ἄνθρωποι βρίσκονται σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἐξέλιξης ποὺ

σύντομα διὰ τῆς τεχνολογίας θὰ μεταβληθεῖ, ὁδηγώντας σὲ μία πολὺ

διαφορετική, μὴ δαρβινικὴ θὰ προσθέταμε, ἐξέλιξη τοῦ εἴδους

Οἱ

τρανσουμανιστὲς ξεπερνοῦν ἠθικὰ ζητήματα τοῦ τύπου «ἐνίσχυση

ἐναντίον θεραπείας», προβληματικὲς ποὺ θεωροῦνται ὑπαρκτὲς ἀπὸ τοὺς

βιο-συντηρητικοὺς (bioconservatives), οἱ ὁποῖοι βρίσκονται «ἀπέναντι»

στὶς διακηρύξεις καὶ τὰ ἰδεώδη τους

. Τέλος, ὁ τρανσουμανισμὸς μοιάζει

νὰ ἔρχεται σὲ θεμελιακὴ καὶ ὀντολογικὴ ρήξη μὲ τοὺς προηγούμενους

οὑμανισμούς, διότι τὸ ὑποκείμενο-ἄνθρωπος ποὺ ἦταν ὁ στόχος ὅλων

τῶν οὑμανισμῶν τώρα

–

ἂν δὲν ἀπολείπεται

–

τοὐλάχιστον ὑπολείπεται,

ἀφοῦ τὸ νέο ὑποκείμενο εἶναι ὁ ὑπερβατικὸς ἄνθρωπος, ἕνας ἄνθρωπος

28. Ν. Bostrom, “Tranhumanist Values”, in Frederick Adams (ed.) Ethical Issues for

the 21st Century. Philosophical Documentation Center Press 2003, σ. 1. Διαθέσιμο στό:

https://www.nickbostrom.com/ ethics/values.html

29. Ν. Bostrom, “In Defence of Posthuman Dignity”, Bioethics, 19, 3 (2005), σ. 203.

Διαθέσιμο στό: https://doi.org/10.1111/j.1467-8519.2005.00437

30. S. Schneider, “Future Minds: Transhumanism, Cognitive Enhancement and

the Nature of Persons” 2008, σ. 1. Ἀνακτήθηκε ἀπό: https://repository.upenn.edu/

neuroethics_pubs/37/

31. Ν. Bostrom – R. Roache, “Ethical Issues in Human Enhancement”, στό: J. Ryberg

et al. (ed.). New Waves in Applied Ethics, Palgrave Macmillan, London 2008, σσ. 120-

152, ἐδῶ σ. 122. Αὐτὸ δὲν συνεπάγεται ὅτι στὸν βωμὸ τῆς post-human ἐποχῆς οἱ

τρανσουμανιστὲς εἶναι ἱκανοὶ νὰ κάνουν ὅλες τὶς θυσίες. Ἀντίθετα, ὅπως ἐξηγεῖ ὁ

Bostrom (“In Defence of Posthuman Dignity”, ὅ.π.), οἱ τρανσουμανιστὲς «στηρίζουν

τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα καὶ τὸ δικαίωμα στὴν προσωπικὴ ἐπιλογή, ἐνῶ προωθοῦν

ἐνέργειες ἔναντι πραγματικῶν κινδύνων, ὅπως εἶναι ἡ χρήση βιολογικῶν ὅπλων

ἀπὸ στρατοὺς καὶ τρομοκράτες καὶ τὰ παράπλευρα ἀποτελέσματα ἐναντίον τοῦ

περιβάλλοντος καὶ τῆς κοινωνίας». Γιὰ μία εἰσαγωγὴ στοὺς βιο-συντηρητικοὺς καὶ

στὰ ἐπιχειρήματά τους, βλ. ὅ.π., σσ. 203-204, ἀλλὰ καὶ συνολικά. Χάρις στὸ δικαίωμα

στὴν προσωπικὴ ἐπιλογή, ὁ Bostrom διαβλέπει τὴν ἀνάδυση τοῦ δικαιώματος στὴ

μὴ ἐνίσχυση ἄρα καὶ στὴν ἀπόφαση ὅποιου κάνει χρήση αὐτοῦ του δικαιώματος νὰ

παραμείνει ἄνθρωπος (homo sapiens). Οἱ τρανσουμανιστὲς τοὺς ὀνομάζουν ἐπίσημα

«Φυσικούς» (Naturals)· S. Schneider, “Future Minds: Transhumanism…”, ὅ.π., σ. 3.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

134134

μπροστὰ ἀπὸ τὸν ἑαυτό του, ποὺ ἔχει ἐν σώματι τὴν ἴδια τὴν τεχνολογία

καὶ εἶναι ἕνα μὲ τὰ τεχνολογικὰ ἐφευρήματα ποὺ χρησιμοποιεῖ

Εἶναι βέβαια πολὺ πιθανὸ μέσα στὸν φουτουρισμό, ποὺ περικλείει

τὴ συζήτηση, νὰ ἐξαχθοῦν βεβιασμένα συμπεράσματα γιὰ τοὺς τρανσ-

ουμανιστές. Γιὰ νὰ γίνουν περισσότερο κατανοητὲς οἱ θέσεις τους,

παραθέτουμε παρακάτω τὶς βασικές τους ἀρχές, ὅπως αὐτὲς ἔχουν

διατυπωθεῖ ἀπὸ τὸν Bostrom

• Οἱ τρανσουμανιστὲς προσβλέπουν στὸν μετα-ουμανισμό.

• Ὑποστηρίζουν τὴν προσπάθεια γιὰ ραγδαία βελτίωση τῶν τεχνο-

λογικῶν ἐφευρημάτων καὶ ἐνδιαμέσων γιὰ νὰ ξεπεράσουμε τὰ ἀνθρώ-

πινα ὅριά μας.

• Σκέφτονται κριτικὰ γιὰ τὴ χρήση τῆς τεχνολογίας στὴν ἐνίσχυση,

ὥστε νὰ ἀποφευχθεῖ ὁ ὁποιοσδήποτε κίνδυνος ἡ ἴδια τεχνολογία ποὺ θὰ

μᾶς ἐνισχύσει νὰ ἐξαφανίσει τὸ ἀνθρώπινο εἶδος ἢ νὰ καταστρέψει τὸ

περιβάλλον (global security).

• Πιστεύουν στὸ δικαίωμα τῆς ζωῆς καὶ στὸ βιωτὸ ὅλων τῶν βίων.

Ἐπιθυμοῦν τὸ εὖ ζῆν καὶ τὴν ἰσότητα (στὴ ζωὴ καὶ τὴν ἐνίσχυση), ἄρα

καὶ τὴ μείωση τῶν κοινωνικῶν ἀνισοτήτων. Ταυτόχρονα ὑποστηρίζουν

τὸ δικαίωμα τῆς ἀτομικῆς βούλησης γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ ἀτόμου καὶ

διαφυλάσσουν τὸ δικαίωμα τῆς μὴ ἐνίσχυσης.

• Πιστεύουν στὸ δικαίωμα στὴ διαφορετικότητα.

• Ἐπιθυμοῦν τὴν ἐπέκταση τοῦ προσδόκιμου ζωῆς (μέχρι τὴν ἀθανασία)

καὶ τὴν ἐπέκταση τῶν πνευματικῶν δυνατοτήτων μας ἐκτὸς τῶν ὁρίων

ποὺ θέτει τὸ σῶμα καὶ ὁ ἐγκέφαλός μας.

• Ὑποστηρίζουν τὸν αὐτοέλεγχο καὶ τὸν κατευνασμὸ τῶν ἀνθρώπινων

παθῶν καὶ συναισθημάτων. Γιὰ τὸ σῶμα ἐπιθυμοῦν τὴν ὑγεία καὶ τὴν

ἐνδυνάμωσή του, ἀναφερόμενοι μάλιστα στὸ δικαίωμα τῆς μορφολογικῆς

ἐλευθερίας

. Γιὰ τὸ μυαλὸ ἐπιδιώκουν τὴ συνεχῆ

διατήρησή του,

στηρίζοντας ἀκόμα καὶ τὴν ὕπαρξή του ἐκτὸς σώματος.

32. F. Baumann, “Humanism and Transhumanism”, The New Atlantis 29 (2010), 29

Νοεμβρίου 2010. Διαθέσιμο στό: https://www.thenewatlantis.com/publications/humanism-

and-transhumanism, σσ. 68-84, ἐδῶ σ. 68.

33. Ν. Bostrom, “Tranhumanist Values”, ὅ.π.

34. Γι’ αὐτὸ ἕνας τρανσουμανιστὴς δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ποτὲ μέλος τοῦ κινήματος

τῆς μὴ ἀποδοχῆς τοῦ ἐμβολιασμοῦ (anti-vacciners), καθὼς ἡ ἐπιλογὴ ἐναντιώνεται στὴ

ζωὴ καὶ τὴν ὑγεία.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

135135

• Δὲν πιστεύουν στὴ διατήρηση τῆς προσωπικῆς ταυτότητας.

• Ἐπιθυμοῦν τὴν ἐξερεύνηση καὶ τοῦ κόσμου ἀλλὰ καὶ τῶν ἀν-

θρώπινων ἀξιῶν καὶ ἠθῶν, τὴν ἐπαναξιολόγηση αὐτῶν καὶ τὸν ἐπανα-

προσδιορισμό τους.

III. Ἡ Φιλοσοφία τοῦ Iron Man

Τὸ καλύτερο παράδειγμα ἔνθερμου ὑποστηρικτῆ τοῦ τρανσουμανισμοῦ

εἶναι βγαλμένο ἀπὸ τὰ comics καὶ ἔχει γίνει εὐρύτερα γνωστὸ ἀπὸ τὴν

κινηματογραφικὴ ἐκδοχή του.

Πρόκειται γιὰ τὸν Iron Man, τό «alter ego» τοῦ Tony Stark, ἥρωα τῆς

Marvel. Ο Iron Man ἐμφανίσθηκε στὸ τεῦχος τῶν Tales of Suspence Νο 39

τοῦ 1963 καὶ ἦταν πολυπαραγοντικὸ δημιούργημα –παρ’ ὅτι συμβατικὰ

ὡς δημιουργός του ἀναγνωρίζεται ὁ θρυλικὸς

συγγραφέας καὶ ἐκδότης

Stan Lee

. Ο Tony Stark εἶναι ἐπιχειρηματίας, κατασκευαστὴς ὁπλικῶν

συστημάτων, μὲ ἰδιαίτερα ὑψηλὸ IQ τὸ ὁποῖο χρησιμοποιεῖ στὸν

σχεδιασμὸ τῶν προϊόντων αἰχμῆς τῆς ἑταιρείας του. Κατὰ τὴ διάρκεια

ἑνὸς συμβάντος στὸ Βιετνάμ, ὁ Stark τραυματίζεται σοβαρὰ καὶ

συλλαμβάνεται ἀπὸ μία κομμουνιστικὴ ὀργάνωση τῆς περιοχῆς. Ἐκεῖνοι

τὸν ἐξαναγκάζουν νὰ χρησιμοποιήσει τὴν εὐφυΐα καὶ τὴν πεῖρα του ὥστε

νὰ τοὺς δημιουργήσει ἕνα προηγμένο ὁπλικὸ σύστημα. Παράλληλα, ὁ

τραυματισμός του ἔχει καταστήσει τὴν καρδιά του δυσλειτουργική,

μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἀπειλεῖται ἄμεσα ἡ ζωή του. Αἰχμάλωτος ὁ Stark,

προσποιεῖται ὅτι κατασκευάζει τὸ ὑπερόπλο γιὰ λογαριασμό τῶν

δεσμωτῶν του, ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κατασκευάζει ἕνα εἶδος

τεχνητῆς καρδιᾶς καὶ μία μαχητικὴ πανοπλία ἡ ὁποία θὰ τὸν βοηθήσει

νὰ ἀποδράσει

. Ὅταν γιὰ πρώτη φορὰ ὁ Stark φοράει τὸ δημιούργημά

του, ὁ Iron Man ἔχει γεννηθεῖ.

35. Grand Comics Database, Tales of Suspense #39 (March 1963). Τελευταία τροποποίηση

24 Ὀκτωβρίου, 2019. Διαθέσιμο στό: https://www.comics.org/issue/ 17575/#135861

36. (GCD) Grand Comics Database, Tales of Suspense #39 (March 1963). Τελευταία

τροποποίηση 24 Ὀκτωβρίου, 2019. Διαθέσιμο στό: https://www.comics.org/issue/

17575/#135861

37. Τὸ σχετικὸ κόμιξ, στὸ ὁποῖο μπορεῖτε νὰ βρεῖτε καὶ τὸ πρῶτο σχέδιο τοῦ χαρακτῆρα

ὅπως παρουσιάζεται στὸ ἐξώφυλλο, ὑπάρχει στό (GCD) Grand Comics Database, Tales

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

136136

Ὁ κινηματογραφικὸς ἥρωας, ὁ ὁποῖος ἐδῶ ἀναλαμβάνει τὸν ρόλο

τοῦ τρανσουμανιστῆ, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν ὑπεροπλισμένο μὲ λέιζερ καὶ

ἄλλα gadget ἐξωσκελετό του, διαθέτει ἕνα ἐνσωματωμένο σύστημα

τεχνητῆς νοημοσύνης

, ἡ ὁποία λειτουργεῖ σὰν αὐτόματος πιλότος

καὶ ἐνεργοποιεῖται ὅταν ὁ Stark χάνει τὶς αἰσθήσεις του, κρατώντας

τον ἀσφαλῆ στὸν ἀέρα. Αὐτὸ ἐπιτυγχάνεται ἐπειδὴ ὁ Stark ἔχει

δημιουργήσει μία γέφυρα διασύνδεσης μεταξὺ τοῦ ὀργανισμοῦ

του καὶ τῆς πανοπλίας ἡ ὁποία καλεῖται Extremis. Αὐτὴ ἡ γέφυρα

ἐπιτρέπει ἀργότερα στὸν Stark νὰ βρίσκεται σὲ πλήρη σύμπλεξη μὲ

τὴν πανοπλία

συγχωνεύοντας «οὐσιαστικά ... τὸ μυαλό, τὸ σῶμα

καὶ τὸν ἐξοπλισμό του» σὲ ἑνιαῖο σύστημα

. Ἡ ἐξέλιξη, ἡ πλήρης

μετάβαση σὲ τρανσουμανιστικὸ στάτους γίνεται ξεκάθαρη στὸ Iron Man

3, ὅπου στολὴ καὶ ἄνθρωπος ἀποτελοῦν μέρη τοῦ ἴδιου «ζωντανοῦ»

συστήματος

. Ἐδῶ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἐκφράζεται τὸ ὅραμα τῶν

τρανσουμανιστῶν: ἡ ἐπίτευξη τοῦ posthuman, τοῦ μετανθρώπου, τοῦ

ἀνθρώπου ποὺ εἶναι ἕνα μὲ τὴν τεχνολογία, τοῦ ἀνθρώπου-cyborg

of Suspense #39 (March 1963), ὅ.π. Ἐπιπλέον ὅλες οἱ βασικὲς καὶ ἐπίσημες πληροφορίες

γιὰ τὸν Iron Man στὸ χαρτὶ καὶ τὴν ὀθόνη ἐντοπίζονται στὸν ἐπίσημο ἱστότοπο τῆς

Marvel "Tony Stark. Iron Man. Overview", Marvel.com. Διαθέσιμο στὸ: https://www.

marvel.com/characters/iron-man-tony-stark. Τὸ 1968 ὁ χαρακτήρας ἐπανασχεδιάστηκε

μὲ τὴ μορφὴ ποὺ τὸν γνώρισε τὸ κοινὸ στὶς μετέπειτα ταινίες καὶ ἀποτέλεσε ξεχωριστὸ

τίτλο σειρᾶς "Tony Stark. Iron Man. In Comics Proﬁle", Marvel.com. Διαθέσιμο

στό: https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/in-comics/proﬁle. Στὸ

Grand Comics Database (GCD) βρίσκονται καὶ οἱ πληροφορίες τοῦ πρώτου τεύχους

τῆς ξεχωριστῆς σειρᾶς Iron Man, πάνω στὸ ὁποῖο, μὲ κάποιες ἀλλαγές, στηρίχθηκε

τὸ σενάριο καὶ ὁ χαρακτήρας τῆς πρώτης ταινίας Iron Man (2008), (GCD) Grand

Comics Database. Iron Man #1 (May 1968). Τελευταία τροποποίηση 4 Νοεμβρίου, 2018

(διαθέσιμο στό: https://www.comics.org/issue/21870/).

38. Στὴν κινηματογραφικὴ ἐκδοχή του (Iron Man 3) πολὺ σημαντικὸ ρόλο παίζει ἡ

προσθήκη τεχνητῆς νοημοσύνης στὴ στολή, ἡ ὁποία ἀκούει στὸ ὄνομα JARVIS (ἀργότερα

στὸ FRIDAY) καὶ εἶναι πολὺ ἱκανότερη τῆς ἀντίστοιχής του graphic novel "Tony Stark.

Iron Man. On Screen Full Report", Marvel.com. Διαθέσιμο στὸ: https://www.marvel.com/

characters/iron-man-tony-stark/on-screen.

39. Comic Vine. Iron Man (2019). Τελευταία τροποποίηση 13 Ὀκτωβρίου. Διαθέσιμο

στό: https://comicvine.gamespot.com/iron-man/4005-1455/.

40. "Tony Stark. Iron Man. In Comics Full Report", Marvel.com. Διαθέσιμο στὸ: https://

www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/in-comics.

41. J. Judd, "Transhumanism in Iron Man 3 Joshua Judd. Creative Internet Human [blog],

2013" (διαθέσιμο στό: https://joshuajudd.com/2013/05/27/transhumanism-ironman-3).

42. Καθὼς ὁ Stark γίνεται Iron Man ὅποτε θέλει, φορώντας μία ἔξυπνη στολὴ ποὺ τὸν

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

137137

Ἀρχικὰ θὰ πρέπει νὰ μελετήσουμε ἂν τὸ προφὶλ τοῦ Iron Man

εἶναι συμβατὸ μὲ τὶς ἀρχὲς τοῦ τρανσουμανισμοῦ τοῦ Bostrom τῆς

ἑνότητας II. Ο Tony Stark εἶναι ἕνας πραγματικὸς ὁραματιστής,

ἐφευρέτης, δημιουργὸς τεχνολογίας αἰχμῆς, τὴν ὁποία προορίζει

γιὰ τὴν προστασία τοῦ ἀνθρωπίνου εἴδους. Εἶναι ταυτόχρονα

ἐργασιομανὴς καὶ bon vivant. Θέτει τὸν ἑαυτό του στὴν ὑπηρεσία τῆς

προόδου καὶ γίνεται ὁ ἴδιος πειραματόζωο γιὰ νά «τεστάρει» τὶς

κατασκευές του. Σπρώχνει τὸν ἑαυτό του πέραν τῶν φυσικῶν του

ὁρίων καὶ τελικὰ ἐπιζεῖ προσεγγίζοντας τὴν ἀθανασία, χάρη στὴν

τεχνολογία ποὺ ἔχει ἀντικαταστήσει τὴν ἀνθρώπινη καρδιά του μὲ

μία τεχνητὴ καρδιὰ πού (αὐτο)παράγει ἐνέργεια ἀενάως. Πέραν

αὐτῶν τῶν χαρακτηριστικῶν, ὁ Στάρκ, ὡς πολίτης τοῦ 21ου αἰῶνα,

ἔχει δικαιώματα, ὑποχρεώσεις καὶ πολιτικὲς πεποιθήσεις οἱ ὁποῖες

συχνὰ τὸν ὁδηγοῦν σὲ διλήμματα καὶ συγκρούσεις.

Μέσα ἀπὸ τὶς ταινίες ὁρισμένες φορὲς μοιάζει νὰ πρεσβεύει τὰ

ἰδανικὰ τῶν ἐλευθεριακῶν (Libertarians), ἐνῶ ἄλλες νὰ ὑπηρετεῖ τὰ

ἰδανικὰ τοῦ κράτους δικαίου τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας (Liberals).

Ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Hughes, διευθυντὴς τοῦ Ἰνστιτούτου Ἠθικῆς

τῶν Ἀναδυόμενων Τεχνολογιῶν καὶ πρωτεργάτης τοῦ κινήματος

τοῦ τρανσουμανισμοῦ, οἱ τρανσουμανιστὲς στὴ συντριπτική τους

πλειονότητα εἶναι ἐλευθεριακοί (λιμπερταριανοί) καὶ ὑπερασπιστὲς

τόσο τῆς πολιτικῆς ἰσότητας ὅσο καὶ τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων.

Οἱ περισσότεροι, παρ’ ὅτι θεωροῦν ὅτι μία δημοκρατικὴ κυβέρνηση

εἶναι καλύτερη ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη ἐναλλακτικὴ μορφὴ

διακυβέρνησης, εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ γιὰ τὴ νοημοσύνη καὶ τὶς

ἱκανότητες τῶν ψηφοφόρων νὰ λαμβάνουν καθοριστικὲς ἀποφάσεις

γιὰ τὰ συμφέροντά τους. Παρ’ ὅτι ἔχουν ὑποστηριχθεῖ ἀρκετὲς

μετατρέπει σὲ ἕνα εἶδος cyborg, πολλοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ τὸ ἴδιο

ἄτομο (ἔννοια τῆς ταυτότητας). Στὴν πραγματικότητα ὅμως ἡ ἴδια ἡ στολὴ ὀνομάζεται

Iron Man! Ἡ Marvel ἀντιμετώπισε αὐτὸ τὸ πρόβλημα εἰδικὰ ὅταν ἔκανε τὴ μεταφορὰ

στὸν κινηματογράφο. Τελικὰ ἡ Ἑταιρία ὑποστηρίζει ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα πρόσωπο,

ὑπενθυμίζοντάς μας μία φράση τοῦ κινηματογραφικοῦ Tony Stark: «Μπορεῖς νὰ μοῦ

πάρεις τὸ σπίτι, ὅλα τὰ τρὶκ καὶ τὰ παιχνίδια μου. Ὑπάρχει κάτι ποὺ δὲν μπορεῖς

νὰ μοῦ πάρεις… (ὅτι) Εἶμαι ὁ Iron Man» "Tony Stark. Iron Man. On Screen Proﬁle",

Marvel.com. Διαθέσιμο στό: https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/

on-screen/proﬁle

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

138138

οὐτοπικὲς

ἐναλλακτικές, ὁ Hughes θεωρεῖ ὅτι τὸ περιβάλλον τῆς κλασικῆς

φιλελεύθερης δημοκρατίας –παρὰ τὰ προβλήματά του– ἀποτελεῖ τὸ

εὐνοϊκότερο πεδίο γιὰ τὴν πραγμάτωση τοῦ τρανσουμανιστικοῦ ἰδεώ-

δους43. Πράγματι, αὐτὴν τὴν ἰδεολογικὴ ἀστάθεια ποὺ περιγράφει ὁ

Hughes παρουσιάζει καὶ ὁ Iron Man, ὡς χαρακτήρας ποὺ ἀντανακλᾶ τὶς

πολιτικὲς ἀνησυχίες καὶ σκοπιμότητες τῶν δημιουργῶν του στὶς ταινίες,

ἐκφράζοντας ἐνίοτε τοὺς τυπικοὺς ἐλευθεριακοὺς καὶ ἄλλοτε τοὺς

κλασικοὺς φιλελεύθερους.

Ὡς ἐλευθεριακὸς ὁ Stark συμπεριφέρεται ἄλλοτε ὡς ἀναρχο-

καπιταλιστὴς ἐπιχειρηματίας καὶ ἄλλοτε ὡς αὐτόκλητος προασπιστὴς

τοῦ συλλογικοῦ συμφέροντος, ὁ ὁποῖος σνομπάρει ἢ καὶ ἀντιτίθεται στὴ

διεφθαρμένη κρατικὴ ἐξουσία. Σὲ κάθε περίπτωση ἡ προσωπική του

ἠθική, ἡ αὐτονομία καὶ ἡ ἀτομικὴ ἐλευθερία βρίσκονται στὴν κορυφὴ τῶν

ἀξιῶν του. Δὲν διστάζει ἀπὸ βασικὸς προμηθευτὴς ὁπλικῶν συστημάτων

τῆς κυβέρνησης νὰ μετατραπεῖ σέ «ἐπιχειρηματία κοινῆς ὠφέλειας»

γιὰ χάρη τοῦ δημοσίου συμφέροντος. Ἡ ἀγάπη του γιὰ τὰ ὅπλα εἶναι

μεγαλύτερη ἀπὸ τὴν ἀγάπη του γιὰ τὸ χρῆμα. Ἡ προάσπιση τοῦ

δικαιώματος τῆς αὐτοπροστασίας καὶ τῆς ὁπλοκατοχῆς τὸν κάνει πολλὲς

φορὲς νὰ μοιάζει μὲ ρεπουμπλικανὸ πιστολέρο, ἀλλὰ ἡ θέση του αὐτὴ

πηγάζει ἀπὸ τὴ γνήσια ἐλευθεριακὴ στάση ἐνάντια στὴν κρατικὴ ἰσχὺ γιὰ

τὴ συχνὰ ἀναποτελεσματικὴ καὶ ἐπικίνδυνη ἐπιβολὴ τῆς «ἔννομης» τάξης

καὶ τὸ ἐξ ἴσου ἀναποτελεσματικὸ μονοπώλιο τῆς ἐθνικῆς ἀσφάλειας.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ὡς φιλελεύθερος δημοκράτης ὁ Iron Man δείχνει

νὰ συμβιβάζεται καὶ νὰ συμμαχεῖ μὲ τὸν κρατικὸ μηχανισμὸ καὶ τὸ

θεσμικὸ πλαίσιο. Στὴν ταινία Captain America: Civil War (2016) o Stark

ὑπογράφει τὴ Συνθήκη (Sokovia Accords) ποὺ προτείνει ὁ ΟΗΕ, μὲ τὴν

ὁποία ὅσοι εἶναι ἐνισχυμένοι ἢ ἔχουν ὑπερδυνάμεις καταγράφονται ὥστε

νὰ ἀναγνωρίζονται ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση, ἐξασφαλίζοντας ἔτσι τὴν ἴση

μεταχείριση καὶ προστασία τους μὲ ὅλους τους πολίτες τῶν χωρῶν τοῦ

ΟΗΕ. Ἐμφανίζεται δηλαδὴ ὑπέρμαχος τῆς πολιτικῆς ἰσότητας μεταξὺ

ἐνισχυμένων καὶ μὴ ἐνισχυμένων ἀνθρώπων – καὶ γιὰ πολλοὺς ἡ στάση

αὐτὴ δὲν εἶναι τίποτε περισσότερο ἀπὸ τὴν ἀντανάκλαση μίας πιὸ

συντηρητικῆς πολιτικῆς καὶ ἡ ἐνσάρκωση τοῦ ἰδεώδους τῶν φιλελεύθερων

43. J. Hughes, "Problems of Transhumanism: Liberal Democracy vs. Technocratic Absolutism",

IEET (blog). Διαθέσιμο στό: https://ieet.org/index.php/IEET2/more/hughes20100123/.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

139139

δημοκρατικῶν γιὰ τὸν περιορισμὸ τῆς ὁπλοκατοχῆς44. Βέβαια, βλέποντας

τὸν Iron Man ὡς ὅπλο καὶ ἐν γένει τοὺς ἐνισχυμένους ἀνθρώπους ὡς

ἐπικίνδυνους λόγῳ τῆς ἐνισχυμένης φύσης τους, μία τέτοιου εἴδους

σύμβαση φαντάζει ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξισορρόπηση τῆς ξαφνικῆς

δύναμης ποὺ ἀποκτᾶ μεμονωμένα ὁ πολίτης, θέτοντας ὑπὸ ἀμφισβήτηση

τὸ μονοπώλιο τῆς κρατικῆς βίας ποὺ διασφαλίζει τὴν ἰσχὺ τοῦ κρατικοῦ

μηχανισμοῦ.

Πάντως τὸ ζήτημα τῆς πολιτικῆς καὶ προσωπικῆς ταυτότητας τοῦ Iron

Μan - Tony Stark, μοιάζει περισσότερο μὲ ψευδοπρόβλημα, ὄχι ἐπειδὴ

ἀναφερόμαστε σὲ ἕναν πλασματικὸ χαρακτῆρα ποὺ χρησιμοποιεῖται

ἀπὸ τοὺς σεναριογράφους ἀνάλογα τὶς σκοπιμότητες τῆς ἐποχῆς45, ἀλλὰ

κυρίως γιατὶ γιὰ τοὺς τρανσουμανιστὲς ζήτημα ταυτότητας μπορεῖ νὰ

ἐγερθεῖ μόνον ὅταν θὰ καταστεῖ δυνατὴ ἡ μεταφορὰ ὅλων τῶν διανοητικῶν

δυνάμεων ἑνὸς ἀνθρώπου σὲ ἕναν ἄλλο χῶρο ἢ μέσο ἐπιβίωσης. Ἀκραία

ἐκδοχὴ αὐτοῦ τοῦ σεναρίου εἶναι ἡ ἐκδοχὴ μεταφόρτωσης (ἀνεβάσματος)

τοῦ ἑαυτοῦ στὸν ψηφιακὸ κόσμο, ἀκόμη καὶ ἂν γιὰ κάποιους ἐπιστήμονες

τὸ ἀνέβασμα αὐτὸ εἶναι ἀδύνατο γιὰ λόγους ποὺ κυμαίνονται μεταξὺ

τοῦ ἐπιχειρήματος ὅτι (α) δὲν ὑπάρχει (καὶ δὲν θὰ ὑπάρξει) τέτοια

τεχνολογία ὣς τὸ ὅτι (β) ὁ ἑαυτὸς δὲν ὑπάρχει οὐσιωδῶς γιὰ νὰ μπορεῖ

νὰ συλλεχθεῖ καὶ νὰ ἀνέβει46.

Συνοψίζοντας, ὁ Iron Man - Tony Stark εἶναι ἡ πιὸ κοντινή, γλαφυρὴ

μὰ καί «καλλιτεχνική» παρουσίαση ἐκείνου ποὺ πληροῖ ὅλα τὰ κριτήρια

τοῦ τέλειου τρανσουμανιστῆ. Μάλιστα αὐτὸς ὁ Iron Man εἶναι ἕνας

καθολικὰ τρανσουμανιστὴς Iron Man καὶ ἂς ἐντοπίζεται ἀνάμεσα σὲ

δύο ἰδεολογίες, μὲ μία τεχνητὴ καρδιά, ἕναν ἐξωσκελετὸ ποὺ κυβερνᾶται

ἀποτελεσματικὰ ἀπὸ μία προηγμένη τεχνητὴ νοημοσύνη καὶ μὲ τὸ

44. N. Schager, “The Politics of ‘Captain America: Civil War’: A Conservative Manifesto”,

Daily Beast, 12 Ἰουλίου 2017. Διαθέσιμο στό: https://www.thedailybeast.com/the-politics-

of-captain-america-civil-war-a-conservative-manifesto?ref=scroll.

45. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ διαφοροποίηση τῶν θεμάτων ἀπὸ τὸ κόμιξ στὴ μεγάλη

ὀθόνη: Στὴν ταινία Iron Man (2008) o Στὰρκ πέφτει θύμα Ἰρακινῶν τρομοκρατῶν

ἐνῶ στὴν πρώτη ἐμφάνιση τοῦ χαρακτῆρα οἱ τρομοκράτες εἶναι (βόρειο)βιετναμέζοι

κομμουνιστές Grand Comics Database (GCD) (2019), ὅ.π.

46. C. Delistraty, “You Can’t Upload Your ‘Self’ Into Virtual Reality: Thomas Metzinger

on the nature of subjective experience”, Nautilus 047, 11 Oct. 2016. Διαθέσιμο στό: http://

nautil.us/issue/47/consciousness/you-cant-upload-your-self-into-virtual-reality.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

140140

πρόβλημα τῆς προσωπικῆς ταυτότητας καὶ τοῦ ἐγωισμοῦ του νὰ εἶναι

πάντοτε σημαντικὸ γιὰ τὴν πλοκή.

Κλείνοντας τὴ συγκεκριμένη ἑνότητα, θὰ θέλαμε νὰ κάνουμε μία

διευκρινιστικὴ ἐπισήμανση: Ἡ τρανσουμανιστικὴ προοπτική, παρ’ ὅτι

γιὰ ὁρισμένους φαντάζει σενάριο ἐπιστημονικῆς φαντασίας, φέρνει

στὸ προσκήνιο μία δυνητικὴ πραγματικότητα, ὡς ἀποτέλεσμα τῆς

ὁλοένα καὶ μεγαλύτερης ἕνωσης τῆς ἁπτῆς πραγματικότητας μὲ τὴν

τεχνολογία, σὲ σημεῖο ποὺ ἡ τεχνολογία γίνεται τελικὰ ρυθμιστὴς τῆς

πραγματικότητας. Ὅπως μᾶς ἔδειξε ἡ ἐμπειρία πολλάκις μέχρι σήμερα,

οἱ τεχνολογικὲς ἐξελίξεις τὸν 21ο αἰῶνα μᾶς ὁδήγησαν συχνὰ σὲ ἀπορία,

καθὼς δὲν ἤμασταν προετοιμασμένοι οὔτε ἀτομικά, οὔτε ἠθικά, οὔτε

νομικά!47 Θεωροῦμε ὅτι ὅσο μακρινὰ κι ἂν φαντάζουν τὰ σενάρια τῶν

τρανσουμανιστῶν, ὀφείλουμε νὰ ἔχουμε κατὰ νοῦ τὴν ἰσχὺ τοῦ νόμου τοῦ

Amara (Amara’s Law), σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο, στὴν ἐποχή μας ὅπως καὶ

στὰ προηγούμενα τεχνολογικὰ χρόνια, ἔχουμε τὴν τάση νὰ ὑπερεκτιμοῦμε

τὴν τρέχουσα ἐπίδραση τῆς τεχνολογίας ἀλλὰ ταυτόχρονα νὰ ὑποτιμοῦμε

τὴν ἐπίδρασή της στὸ ἄμεσο μέλλον48. Γι’ αὐτὸ τὸ ἄμεσο μέλλον θὰ

πρέπει νὰ εἴμαστε προετοιμασμένοι.

47. Ἕνα κλασικὸ πλέον παράδειγμα ποὺ ἀποδεικνύει ὅτι δὲν ὑπῆρχε καμμία σοβαρὴ

προετοιμασία γιὰ τὶς τεχνολογικὲς ἐξελίξεις τῆς ἐποχῆς, ἀποτελεῖ ἡ κακὴ χρήση ἀπὸ

τὰ Μέσα Κοινωνικῆς Δικτύωσης, τῶν δεδομένων καὶ πληροφοριῶν (data) ποὺ αὐτὰ

συγκέντρωναν γιὰ ὅλους τοὺς χρῆστες τους. Μέχρι τὴ δημιουργία τοῦ Γενικοῦ Κανονισμοῦ

γιὰ τὴν Προστασία τῶν Δεδομένων, δὲν μπορούσαμε οὔτε νὰ τὰ ζητήσουμε ἀπὸ τὶς

Ἑταιρεῖες, οὔτε νὰ τὰ προστατέψουμε, οὔτε νὰ τὰ διαγράψουμε. Αὐτὰ τὰ ἴδια δεδομένα

χρησιμοποιήθηκαν ἀνήθικα ἀκόμη καὶ σὲ πολιτικὲς ἐκλογικὲς ἐκστρατεῖες, ὅπως ἀπεδείχθη

ἀπὸ τὸ σκάνδαλο τῆς Cambridge Analytica, ὅπου ἐξ αἰτίας τοῦ νομοθετικοῦ κενοῦ δὲν

ἀποδόθηκαν κἂν εὐθύνες καὶ ποινὲς στοὺς ἐνόχους. Σχετικὰ μὲ τὸ θέμα μπορεῖτε νὰ

παρακολουθήσετε καὶ τὸ ντοκυμανταὶρ The Great Hack (2019). Τελικὰ σήμερα τὸ ζήτημα

εἶναι τόσο σημαντικὸ ποὺ πολλοὶ πιστεύουν ὅτι εἶναι ἡ ἀπαρχὴ γιὰ τὴν ἰδέα ἑνὸς νέου

κοινωνικοῦ συμβολαίου, στὸ ὁποῖο ὡς θεμελιῶδες δικαίωμα θὰ θεωρεῖται ἡ προστασία

τοῦ ψηφιακοῦ ἑαυτοῦ μὲ τὴν εὐρύτερη ἔννοια τοῦ ὅρου. Γιὰ μία περίληψη τῆς θεωρίας

τοῦ κοινωνικοῦ συμβολαίου βλ.: Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς

Φιλοσοφίας», 2012. Διαθέσιμο στό: https://alkisgounaris.gr/gr/archives/six-easy-pieces-of-

political-philosophy/. Γιὰ τὸν ὅρο ψηφιακὸς ἑαυτὸς βλ.: J. Kalligeris, P. Chrysopoulos,

“Avatar: A postphenomenological approach on immersion”, Conatus, 1 (2) (2017), σσ. 37-48

(διαθέσιμο στό: http://dx.doi.org/10.12681/conatus.11872).

48. S. Ratcliﬀe (ed.), "Roy Amara 1925-2007, American futurologist", Oxford Essential

Quotations, 1 (4th ed.), Oxford University Press, 2016. Διαθέσιμο στό: doi:10.1093/

acref/9780191826719.001.0001.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

141141

IV. Ἀριστοτέλης: Ἡ Ὑπερδύναμη τῆς Κοινότητας

Ὁ Ἀριστοτέλης, παρότι ὁ ἴδιος δὲν τὸ ἐπεδίωξε, θεωρεῖται ὁ

πρωτοπόρος καὶ ἐκ τῶν θεμελιωτῶν τῶν βασικῶν ἀρχῶν τοῦ ἀντίθετου

πρὸς τὸν φιλελευθερισμὸ καὶ ἐλευθεριασμὸ ἰδεολογικοῦ στρατοπέδου,

ποὺ καλεῖται κοινοτισμός. Ὁ κοινοτισμὸς προέκυψε ὡς ἀντίπαλο

θεωρητικὸ δέος στὴ φιλελεύθερη ἰδεολογία καὶ ἐκφράσθηκε κατὰ

τὶς δεκαετίες τοῦ '80 καὶ τοῦ '90 ἀπὸ φιλοσόφους ὅπως οἱ Alasdair

MacIntyre, Michael Sandel, Charles Taylor καὶ Michael Walzer

καὶ ἄλλοι

. Στὸν Sandel φαίνεται νὰ ἀποδίδεται μάλιστα ὁ ὅρος

αὐτός, ὁ ὁποῖος δηλώνει συνοπτικὰ ὅτι ἡ ἀξία τῆς κοινότητας εἶναι

σημαντικώτερη ἀπὸ τὴν ἀξία κάθε ἀτόμου χωριστὰ

. Οἱ μεταφυσικὲς

ρίζες τῆς ἐπιχειρηματολογίας του θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθοῦν στὸν

Ἀριστοτέλη, καθὼς καὶ στὶς παρερμηνεῖες τοῦ Ἀριστοτέλη ἀπὸ τὸν

Hegel καὶ τὴν ἀριστερὴ πτέρυγα τῶν ἐγελιανῶν

Εἶναι γεγονὸς ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης ὑποστηρίζει ὅτι ἡ πόλις δημιουρ-

γήθηκε γιὰ τὸ κοινὸ συμφέρον

καὶ τὴν ἐπίτευξη αὐτοῦ ποὺ οἱ

ἄνθρωποι θεωροῦν ἀγαθό

. Ἡ συγκρότηση τῆς πόλης ὀφείλεται κατὰ

τὸν Ἀριστοτέλη στὸ ὅτι οἱ ἄνθρωποι, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ ὑπόλοιπα

ζῶα, διαθέτουν λόγο

. Ὡς ἔλλογα καὶ πολιτικὰ ὄντα, οἱ ἄνθρωποι

συγκρότησαν τὴν πόλη γιὰ τὸ συμφέρον τους καὶ τὴν ἐπίτευξη τοῦ

τελικοῦ τους σκοποῦ ποὺ εἶναι ἡ εὐζωία καὶ ἡ εὐδαιμονία

. Μὲ αὐτὴν

τὴν ὀπτικὴ ἡ πόλις εἶναι μία «φύσει» ἐπιλογή, ἀποτελεῖ δηλαδὴ τόν

49. D. Bell, “Communitarianism”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N. Zalta.

(Summer 2016 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/archives/sum2016/

entries/communitarianism/.

50. S. Mulhall – A. Swift, Liberals and Communitarians, Blackwell, Oxford 1992. B. Σιούφα,

«Ἰδιωτικότητα καὶ Φιλελεύθερη Δημοκρατία: Μερικὲς ὄψεις τοῦ ρεπουμπλικανισμοῦ

τοῦ Μ. Sandel». Τὸ Βῆμα τῶν Κοινωνικῶν Ἐπιστημῶν, τόμ. 16, ἀρ. 61 (2013). Διαθέσιμο

στό: http://ojs.lib.uth.gr/index.php/-tovima/article/view/11.

51. Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας», 2016. Διαθέσιμο

στό: https://alkisgounaris.gr/gr/archives/six-easy-pieces-of-political-philosophy/.

52. Ἀριστοτέλους, Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1160a 9.

53. Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, 1252a 1.

54. Πολιτικά, 1253a 7 & 1332b 3-6.

55. Πολιτικά, 1253α 2.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

142142

«φυσικό» χῶρο διαβίωσης τοῦ ἀνθρώπου

, ἐνῶ παράλληλα εἶναι μία

διαχρονικά «μεταβαλλόμενη» ὀντότητα, ἡ ὁποία μετασχηματίζεται

ἀνάλογα μὲ τὶς συνθῆκες καὶ τὴν ἀνθρώπινη βούληση

Ἡ ἐγελιανὴ παρερμηνεία τοῦ Ἀριστοτέλη

ἔχει παραδώσει στὴ

σύγχρονη βιβλιογραφία τὴ θέση ὅτι «τὸ κράτος (κατὰ τὴν οὐσία, τὴν

ὑπόσταση, τὸν ὀρθὸ λόγο καὶ τὴν ἀλήθεια) εἶναι φύσει πρότερον τῆς

οἰκογένειας καὶ φύσει πρότερον καθ’ ἑνὸς ἀπὸ ἐμᾶς». Οἱ κοινοτιστές,

ἀκολουθώντας τὴ γραμμὴ αὐτή ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ συλλογικὲς ἀξίες

βρίσκονται πάνω ἀπὸ τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα, κι αὐτὸ γιατὶ κάθε

συλλογικότητα ἀποτελεῖ ἕνα σύνολο μεγαλύτερο τῶν ἀτόμων, τὰ

δικαιώματα τῆς ὁποίας μπορεῖ νὰ εἶναι ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὰ δικαιώματα

τῶν μερῶν της ἢ ἀκόμη καὶ νὰ τὰ ἀντιβαίνουν, ὅπως γιὰ παράδειγμα

τὸ δικαίωμα ἑνὸς στρατοῦ νὰ ἀμυνθεῖ καὶ νὰ κερδίσει ἕναν πόλεμο

ἀντιβαίνει τοῦ δικαιώματος στὴ ζωὴ καθ’ ἕκαστου στρατιώτη

Σύμφωνα μὲ τὸν Ἀριστοτέλη, ἡ πόλις θεωρεῖται παράλληλα τὸ

περιβάλλον ἐκεῖνο στὸ ὁποῖο οἱ δεξιότητες, τὰ ταλέντα, οἱ προδιαθέσεις

καὶ ὁ σκοπὸς κάθε ἀνθρώπου ἀναπτύσσονται καὶ ἀνθίζουν. Ἡ πόλις

εἶναι ὁ τόπος ὅπου ὁ ἄνθρωπος ὁδηγεῖται στὴν πληρότητα καὶ τὴν

εὐδαιμονία (εὖ ζῆν) τὰ ὁποῖα ἔχουν τελολογικὸ χαρακτῆρα. Ἡ

εὐδαιμονία προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐπίτευξη τοῦ τελικοῦ σκοποῦ τοῦ

ἀνθρώπου σύμφωνα μὲ τὸ σχέδιο τῆς φύσης. Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἡ

πραγμάτωση τῶν σκοπῶν τῆς πόλης καὶ ἡ πραγμάτωση τῶν σκοπῶν

τοῦ ἀτόμου εἶναι ἀλληλένδετες καὶ ἀλληλοεξαρτώμενες. Ὁ ἀτομικὸς

καὶ ὁ συλλογικὸς σκοπὸς πληροῦνται παράλληλα.

Τὸ ἐρώτημα ὅμως ποὺ γεννιέται εἶναι: τί συμβαίνει ἂν ὑπάρχει

περιορισμὸς στὰ μέσα καὶ τὶς μεθόδους ποὺ βοηθοῦν τὸν ἄνθρωπο

νὰ φτάσει στὸν ὕψιστο σκοπό του καὶ στὴν εὐδαιμονία –περισσότερο

δέ, ἂν ἡ πόλις ἐπιτρέπει ἢ καὶ ἀπαγορεύει τὴ χρήση τῶν μέσων ποὺ

ἐπιλέγονται ἀπὸ τὸν κάθε πολίτη– καὶ ἀπὸ ποιά λογικὴ ἀπορρέει

ἡ ἀπαγόρευση αὐτή; Ἀναρωτιόμαστε, λοιπόν, θὰ ἀπαγόρευε ἡ

56. Πολιτικά, 1253a 25.

57. Ἄλ. Γούναρης, «Προσέγγιση τῆς ἔννοιας τοῦ ὅρου “φύσει”…», ὅ.π.

58. G.W.F. Hegel, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie II. Werke, V. 19, Suhrkamp,

Frankfurt 1971, σ. 226 κ.ἑ.

59. Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας», ὅ.π.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

143143

ἀριστοτελικὴ πόλις τὴν ἐνίσχυση ὅπως τὴν ἐννοοῦμε σήμερα; Καὶ ἂν ναί,

αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ ὑπερβεῖ τὰ φυσικά του

ὅρια; Ἐφ’ ὅσον συμφωνοῦμε πὼς ἡ πόλις σύμφωνα μὲ τὸν Ἀριστοτέλη

θὰ πρέπει νὰ φροντίσει ὥστε ὁ κάθε ἄνθρωπος νὰ φτάσει τὸν τελικό

του σκοπὸ καὶ παράλληλα πὼς ὁ Σταγειρίτης δὲν εἶναι τεχνοφοβικός

ἀρκεῖ νὰ ἀποδείξουμε πὼς ἡ χρήση τῆς τεχνολογίας καὶ κατὰ συνέπεια

ἡ ἐνίσχυση εἶναι μία ἐπιλογὴ ποὺ γίνεται σύμφωνα μὲ τὴ φύση τοῦ

ἀνθρώπου καὶ ἄρα θεωρεῖται ὀρθὴ μέθοδος γιὰ τὴν πόλη.

Περὶ τῆς τεχνο-εφευρετικότητας τοῦ ἀνθρώπου γνωρίζουμε πὼς ὁ

Ἀριστοτέλης θεωρεῖ τὰ ἐργαλεῖα καὶ τὶς κατασκευές του φυσικά, γιατὶ

εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἀνθρώπινης δημιουργικότητας. Στὰ Πολιτικὰ

ἀναφέρει: «Ἐὰν κάθε ἐργαλεῖο (ἢ μηχανή) μποροῦσε νὰ ἐκτελέσει τὴν

ἐργασία του ὅταν τοῦ τὸ ζητοῦσαν ἢ ἂν καταλάβαινε μόνο του τί πρέπει

νὰ κάνει, ὅπως τὰ εἴδωλα τοῦ Δαιδάλου ἢ οἱ τρίποδες τοῦ Ἡφαίστου –γιὰ

τοὺς ὁποίους ὁ ποιητής [Ὅμηρος] λέει ὅτι αὐτοκινούμενα [αὐτόματα]

ἔμπαιναν στὸ συμπόσιο τῶν θεῶν– ἔτσι, ἂν ὕφαινε ὁ ἀργαλειὸς μόνος

του ἢ τὰ πλῆκτρα ἔπαιζαν μόνα τους μουσική, οἱ ἀρχιτεχνίτες δὲν θὰ

χρειάζονταν βοηθοὺς καὶ οὔτε οἱ δεσπότες θὰ χρειάζονταν δούλους».

Τὸ χωρίο δείχνει μὲ χρήση ἀναλογίας πὼς ἀκόμη καὶ οἱ θεοὶ στηρίζουν

τὴν ὕπαρξη τῶν τεχνολογικῶν ἐφευρημάτων, καθὼς καὶ πὼς οἱ ἴδιοι

ὅπως καὶ οἱ ἄνθρωποι, διευκολύνονται ἀπὸ τὴ μηχανική, ἄρα αὐτὴ

εἶναι ἐπωφελὴς καὶ θεμιτὴ γιὰ τὸν χρήστη της. Ἐφ’ ὅσον λοιπὸν ἡ

τεχνολογία εἶναι ὠφέλιμη γιὰ τὸν ἄνθρωπο, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι

εἶναι ὑποστηρικτικὴ τῆς φύσης του καὶ ἡ ἀνάπτυξή της μπορεῖ νὰ

προωθεῖται ἐντὸς τῆς πόλεως. Ἐντὸς τοῦ ὅρου «ὑποστηρικτική» μπορεῖ

βέβαια νὰ ἐνσωματωθεῖ καὶ ἡ ἔννοια τῆς ἐνίσχυσης, ἀφοῦ ἡ ἐνίσχυση,

ὅπως τὴν ἐξετάζουμε ἐδῶ, σημαίνει ὑποστήριξη τῆς ἀνθρώπινης φύσης.

Εἶναι χρήσιμο δὲ νὰ ἀναφέρουμε ἀκόμη ὅτι, εἰδικὰ στὰ Πολιτικά, οἱ

ἀναφορὲς γιὰ τὰ ἐργαλεῖα ἢ ὄργανα ποὺ προσφέρουν βοήθεια εἶναι

ἀρκετὲς καὶ συνδέονται ἄρρηκτα μὲ τὸν θεσμὸ τῆς δουλείας. Ἂν καὶ

ἔχει χυθεῖ πολὺ μελάνι γιὰ τὸ πρόβλημα τῆς φύσης τοῦ δούλου καὶ γιὰ

60. Θ. Π. Τάσιος. «Ὁ Ἀριστοτέλης γιὰ τὴν τεχνολογία», ἐφημερ. «Τὸ Βῆμα» (Γνῶμες),

11 Δεκεμβρίου 2011. Διαθέσιμο στό: https://www.tovima.gr/2011/12/11/opinions/o-

aristotelis-gia-tin-texnologia/.

61. Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ Α 1253b 32-37.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

144144

τὶς ἰδέες τοῦ Ἀριστοτέλη πάνω στὴ δουλεία, στὸ πλαίσιο αὐτῆς τῆς

συζήτησης ἡ προβληματικὴ δὲν μπορεῖ νὰ ἀναλυθεῖ ἐνδελεχῶς.

Ἀναφερόμαστε στοὺς δούλους ὅμως, ἐπειδὴ σὲ ἕναν ἀπὸ τοὺς ἀρχικοὺς

ὁρισμούς του ὁ Ἀριστοτέλης τοὺς ἀναφέρει ὡς ὄργανα - ἐργαλεῖα

χωρὶς

νὰ χάνεται ἡ ἀνθρώπινη διάστασή τους, ἐνῶ ἡ χρησιμότητά τους εἶναι

μέγιστης ἀξίας, καθὼς ὅσο αὐτοὶ ἐπιτελοῦν τὶς δύσκολες γεωργικὲς

καὶ κτηνοτροφικὲς ἐργασίες, οἱ ἀφέντες τους μποροῦν ἀνεμπόδιστα

καὶ νὰ συμμετέχουν στὰ κοινὰ καὶ νὰ φιλοσοφοῦν

. Ὁ δοῦλος δηλαδὴ

θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἕνα ἀρχαῖο εἶδος ἐνίσχυσης, σύμφωνα μὲ τὴ

συλλογιστικὴ ποὺ θέλει τὴν ἐνίσχυση νὰ εἶναι διαθέσιμη σὲ ὅλους καὶ

νὰ εἶναι ὑποστηρικτικὴ τῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτὴ ἡ ἄποψη γιὰ

τὸν δοῦλο δικαιώνει μάλιστα τὸν Ἀριστοτέλη, ὅταν αὐτὸς ἀναφέρεται

σὲ φυσικὴ καὶ μὴ φυσικὴ δουλεία.

Ὡς φύσει δουλεία, ἢ καλύτερα ὡς φύσει δοῦλο, ὁ Ἀριστοτέλης θεωρεῖ

τὸν δοῦλο ποὺ ἐντὸς τῆς πόλης ἔχει τὸν ρόλο ποὺ τοῦ ταιριάζει καὶ ὁ

ὁποῖος προσφέρεται γιὰ τὴν καλύτερη πραγμάτωση τῆς ἴδιας τῆς φύσης

του

. Ἡ δουλεία μάλιστα, ὅπως περιγράφει ὁ Sandel, πρέπει νὰ εἶναι

δίκαιη: «Γιὰ νὰ εἶναι δίκαιη ἡ δουλεία θὰ πρέπει νὰ πληροῦνται δύο

προϋποθέσεις: θὰ πρέπει νὰ εἶναι ἀναγκαία καὶ νὰ εἶναι φυσική»

Ἡ φύσει δουλεία μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ δίκαιη, ἐπειδὴ πραγματώνει

τὸν σκοπὸ τῶν φύσει δούλων καὶ ταυτόχρονα βελτιώνει (ὑπὸ μία

εὐρύτερη ἔννοια) τὶς ἱκανότητες τῶν κυρίων τους, καθὼς ἀσκοῦν, γιὰ

παράδειγμα, τὶς ἀρετές τους ἢ καὶ φιλοσοφοῦν. Μὲ τὰ δεδομένα αὐτὰ

ἡ φύσει δουλεία μπορεῖ νὰ θεωρεῖται δίκαιη, ἐνῶ ταυτόχρονα ἔχει

ἐργαλειακὸ χαρακτῆρα.

Ὅπως σωστὰ σημειώνει ὁ Sandel ἀναφερόμενος στὴν ἀριστοτελικὴ

φύσει δουλεία, ἡ πόλις δημιουργεῖ τοὺς κοινωνικοὺς ρόλους καὶ τὰ

δικαιώματα τὰ ὁποῖα ταιριάζουν καλύτερα μὲ τὴν ἑκάστοτε ἀνθρώπινη

φύση. Ἔτσι, καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν φιλελευθερισμό, ὁ Ἀριστοτέλης

δὲν ἀποδέχεται τὴν ἰδέα ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος θὰ πρέπει νὰ ἔχει

τὸ δικαίωμα νὰ ἐπιλέγει τὸν ρόλο του σύμφωνα μὲ τὴν προσωπική

62. Α 1254a 16.

63. Α 1255b 36-38.

64. Μ. Sandel, Δικαιοσύνη. Τί εἶναι τὸ σωστό; ἐκδ. Πόλις, Ἀθήνα 2011, σ. 281.

65. Μ. Sandel, Δικαιοσύνη. ὅ.π., σ. 283.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

145145

του βούληση. Ἀντίθετα ἡ πόλις ρυθμίζει τὴν πολιτική του κατάσταση

σύμφωνα μὲ τὸ συνολικὸ συμφέρον

. Ἀκριβῶς αὐτὸ συμβαίνει καὶ μὲ

τὴν ἐνίσχυση. Ἡ ἐνίσχυση δὲν βρίσκεται στὸ χέρι καθ’ ἑνός, δὲν εἶναι

δηλαδὴ προσωπικὴ ἐπιλογὴ ἀλλὰ πολιτειακὴ ἐπιλογή. Γιὰ νὰ εἶναι

δίκαιη ἡ ἐνίσχυση κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη θὰ πρέπει νὰ εἶναι ἀναγκαία,

φυσική

καὶ νὰ δίνεται ἀπὸ τὴν πόλη, ἀφοῦ ἡ πόλις εἶναι ρυθμιστὴς

τῆς ἀνθρώπινης κατάστασης (εἴτε εἶσαι ἐλεύθερος εἴτε δοῦλος

66. Μ. Sandel, Δικαιοσύνη, ὅ.π. σ. 282.

67. Φυσικὴ ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ἀποτελεῖ ἀποτέλεσμα τῆς ἀνθρώπινης δημιουργικότητας.

68. Ἐπιπλέον ἡ ἀποδοχὴ ἐκ μέρους τοῦ Ἀριστοτέλη ὅτι καὶ οἱ δοῦλοι εἶναι ἄνθρωποι,

δημιούργησε τὸ ἐρώτημα γιὰ τὸ ἂν πρέπει οἱ δοῦλοι νὰ τύχουν ἀπελευθέρωσης ἤ (μὲ

κατάχρηση τοῦ ὅρου) ἂν ἔχουν δικαίωμα ἀπελευθέρωσης. Τὸ ζήτημα δημιούργησε

πολεμικὴ καὶ μέχρι σήμερα ὑπάρχουν ἀντίπαλες σχολὲς σκέψης: Οἱ μὲν πιστεύουν

ὅτι ἡ φύση τοῦ δούλου καὶ οἱ ἀρετὲς ποὺ ἀποκτᾶ τοῦ ἀρκοῦν γιὰ νὰ εἶναι δοῦλος

ἀλλὰ ὄχι νὰ γίνει καὶ πολίτης ἂν ἀπελευθερωνόταν. Οἱ δὲ πιστεύουν ὅτι μπορεῖ νὰ

ἀπελευθερωθεῖ, γιατὶ ἡ δουλεία εἶναι κατάσταση ἄρα ἐπιδέχεται ἀλλαγῆς, ἐνῶ μέσῳ

τῆς ἐκπαίδευσης ποὺ ὁ δοῦλος δέχεται γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς ἀρετῆς, οἱ διανοητικὲς

ἱκανότητές του βελτιώνονται τόσο, ὥστε νὰ μπορέσει νὰ ἀποκτήσει τὴν ἀρετὴ μὲ τὸν

ἴδιο τρόπο ποὺ καὶ ὁ κύριός του κατάφερε νὰ τὴν ἀποκτήσει. Ἀξίζει νὰ διαβάσετε γιὰ

τὴ μὴ ἀπελευθέρωση τῶν δούλων τὸ ἔργο τοῦ Παπαδῆ (Ἡ Πολιτικὴ Φιλοσοφία τοῦ

Ἀριστοτέλη, τόμ. Α΄, Ἰνστιτοῦτο τοῦ Βιβλίου – Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 2001, σσ. 165-203)

καὶ γιὰ τὴ δυνατότητα ἀπελευθέρωσης τῶν δούλων τὴν ἀνακοίνωση τοῦ Κουμάκη

(«Ἡ Ἀνθρώπινη Διάσταση τῶν Δούλων κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη» στό: Κ. Καλαχάνης,

Ἰω. Κωστίκας (ἐπιμ.), 6ο Διεπιστημονικὸ Συνέδριο Φιλοσοφία καὶ Κοσμολογία:

Ἀφιέρωμα στὰ 2.400 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ Ἀριστοτέλη: Τόμος Πρακτικῶν,

Ἀθήνα. Διαθέσιμο στό: http://deeaef.gr/wp-content/uploads/2018/04/Koumakis-phil-

kosm-2017-full-text.pdf). Γενικώτερα παρατηρεῖται πὼς ἂν κάποιος διαβάσει μόνο

τὰ Πολιτικά, καταλήγει στὸ ὅτι οἱ δοῦλοι δὲν μποροῦν λόγῳ φύσεως καὶ ἀρετῆς νὰ

ἀπελευθερωθοῦν (Δ. Παπαδῆς, Ἡ Πολιτικὴ Φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλη, Ἰνστιτοῦτο

τοῦ Βιβλίου – Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 2001, τόμ. Α΄, σσ. 202-203). Ἂν ὅμως συνδυάσουμε

ὅσα ξέρουμε γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν δοῦλο ἀπὸ ὅλα τὰ ἔργα τοῦ Σταγειρίτη, τὰ

δεδομένα ἀλλάζουν καὶ οἱ δοῦλοι ἴσως ἔχουν μία ἀκόμα εὐκαιρία (Κουμάκης, ὅ.π.).

Μάλιστα τὸ ἴδιο πιστεύεται γιὰ τὸ χωρίο Α 1253b 32-37 ποὺ χρησιμοποιήσαμε. Ἂν

δεχθοῦμε ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης θεωρεῖ ἐφικτὸ νὰ δημιουργηθοῦν τόσο ἱκανὲς αὐτόματες

μηχανές, ποὺ νὰ μὴν ὑπάρχει ἀνάγκη ὑπηρετῶν (δούλων), τότε τὸ χωρίο προστίθεται

στὰ ἐπιχειρήματα ὅσων μελετητῶν πιστεύουν ὅτι οἱ δοῦλοι γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη

μποροῦν νὰ ἀπελευθερωθοῦν. Ὑπάρχουν βέβαια καὶ μελετητὲς ποὺ θεωροῦν ὅτι τὸ

χωρίο αὐτὸ εἶναι περισσότερο εὐχὴ γιὰ τὸ μέλλον παρὰ δυνητικὴ πραγματικότητα,

ὥστε οἱ δοῦλοι νὰ μὴ μποροῦν νὰ ἀπελευθερωθοῦν (Π. Χρυσόπουλος, «Ἡ Μηχανὴ ὡς

Κυρίαρχος: Ὁ Ἀριστοτέλης καὶ τὸ Ζήτημα τῆς Ἀλληλεπίδρασης Ἀνθρώπου – Μηχανῆς»,

στό: Κ. Καλαχάνης, Ἰω. Κωστίκας, κ.ἄ. 5ο Διεπιστημονικὸ Συνέδριο Φιλοσοφία καὶ

Κοσμολογία: Ἀφιέρωμα στὰ 2.400 χρόνια ἀπὸ τὴν γέννηση τοῦ Ἀριστοτέλη: Τόμος

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

146146

Εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης θὰ συντασσόταν ὑπὲρ τῆς χρήσης τῆς

«ὑψηλῆς τεχνολογίας» ὡς ἐνίσχυσης γιὰ τὸ συμφέρον τοῦ ἀνθρώπου

ἐν γένει. Ὅμως ἐπειδὴ ἡ χρήση κάθε τεχνολογίας εἶναι οὐσιώδης ὅταν

προσφέρει στὸν ἄνθρωπο καὶ στὸ κοινωνικὸ σύνολο γιὰ τὴν ἐπίτευξη

τῶν σκοπῶν τους, ὁ Ἀριστοτέλης δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιτρέψει

στὴν τυχαιότητα ἢ στὴ βούληση τοῦ καθενὸς νὰ ἀποφασίσει πῶς

καὶ ἀπὸ ποιόν ἡ παραγόμενη ἀπὸ τοὺς πολῖτες τεχνολογία δύναται

νὰ χρησιμοποιηθεῖ. Γι’ αὐτὸ πιστεύουμε πὼς στὸ πλαίσιο ποὺ ὁ

Ἀριστοτέλης θέτει τοὺς προβληματισμούς του γιὰ τὸ ἡμᾶς χρῆσθαι τὴν

τεχνολογίαν, θὰ μπορούσαμε νὰ ἰσχυρισθοῦμε ὅτι θὰ ἀντιδροῦσε στὴν

ἐπιλογὴ τοῦ Tony Stark νὰ χρησιμοποιεῖ τὸ ὅπλο - ἐργαλεῖο Iron Man

ἐπειδὴ ὁ ἴδιος τὸ κατασκεύασε.

Στὴν πραγματικότητα, ἡ διαφωνία του μὲ τὸν Stark δὲν θὰ ἑστίαζε

στὴν τεχνολογικὴ ἐνίσχυση τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ἐφ’ ὅσον αὐτὴ βοηθᾶ

(ἢ διορθώνει) στὴν ἐπίτευξη τῶν σκοπῶν τοῦ ἀνθρώπου, ὁ Ἀριστοτέλης

θὰ ἦταν σύμφωνος μὲ τὴν ἐνίσχυση. Θὰ προβληματιζόταν μόνο σὲ ὅ,τι

θὰ ἀφοροῦσε τὴν ἰδεολογικὴ καταβολὴ ποὺ δικαιολογεῖ τὶς ἐπιλογὲς

ἑνὸς Iron Man. Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἡ χρήση ἑνὸς συστήματος ὅπως αὐτὸ

τοῦ Iron Man προϋποθέτει τὴ συζήτηση γιὰ τὴν ὀρθὴ ἀπόκτηση καὶ

χρήση του. Ο Tony Stark γίνεται Iron Man ἐπειδὴ αὐτὸς κατασκεύασε

τὸν ἐξωσκελετὸ καὶ τὸν δοκίμασε. Στὸ μυαλὸ τοῦ Stark, ὅπως φάνηκε

ἤδη, κυριαρχεῖ ἡ ἰδέα τοῦ «τὸ φτιάχνω

–

τὸ χρησιμοποιῶ», ὅπου τό

«χρησιμοποιῶ» ἔχει καὶ ἀντικείμενο τὴν προστασία τόσο τῆς ἀτομικῆς

ὅσο καὶ σημαντικώτερα τῆς δημόσιας ζωῆς.

Ὁ Ἀριστοτέλης θὰ ἀντιτασσόταν στὴ μονομέρεια ποὺ διακρίνει τὶς

ἐπιλογὲς τοῦ Stark. Καθὼς καὶ ὁ Stark γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη θὰ ἦταν

μέλος τῆς κοινότητας, θὰ ἐντασσόταν σὲ μία ὁμάδα σημαντικώτερη

ἀπὸ αὐτὸν (τὴν πόλη) και, ὅπως δείξαμε μὲ τὸ παράδειγμα τῆς

ἀριστοτελικῆς δουλείας, διὰ τοῦ ἐπιχειρήματος ὅτι ὁ δοῦλος παραμένει

δοῦλος λόγῳ τοῦ γενικοῦ κοινωνικοῦ συμφέροντος

, ἡ χρησιμότητα

κάθε συμμέτοχου στὴ ζωοδότηση τῆς κοινωνικῆς σφαίρας εἶναι τὸ

σῆμα τῆς σημαντικότητας τοῦ καθενός. Ἄρα τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Stark

Πρακτικῶν, Ἀθήνα 2017, σσ. 6-8, 10-11. Διαθέσιμο στό: http://deeaef.gr/wp-content/

uploads/2017/04/Chrysopoulos-full-text.pdf).

69. Π. Χρυσόπουλος, «Ἡ Μηχανὴ ὡς Κυρίαρχος…», ὅ.π.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

147147

δημιούργησε τὸ ἐργαλεῖο - Iron Man δὲν θὰ ἦταν ἀπὸ μόνο του ἱκανὸ

νὰ τοῦ ἐπιτρέπει νὰ τὸ χρησιμοποιήσει.

Γιὰ νὰ τὸ χρησιμοποιήσει θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι ἄξιος γι’ αὐτό, ἤτοι

νὰ εἶναι ἐνάρετος (ἱκανὸς) γιὰ τὴ χρήση τοῦ ὅπλου-ἐργαλείου αὐτοῦ.

Τὸ νὰ εἶναι ἐνάρετος σημαίνει ἀφ’ ἑνὸς νὰ εἶναι ἱκανὸς νὰ καταλάβει

τὴν ἀξία χρήσης τοῦ ὅπλου ποὺ φέρει καὶ ἀφ’ ἑτέρου νὰ διαθέτει τὴν

ἐπιδεξιότητα καὶ τὸ ταλέντο νὰ τὸ χρησιμοποιεῖ.

Ἡ ἐπιλογὴ αὐτὴ γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη εἶναι ζήτημα δικαιοσύνης.

Ὁ Ἀριστοτέλης ἀντιλαμβάνεται κατ’ ἀρχὰς τὴ δικαιοσύνη μὲ τὴ

διανεμητική της ἔννοια. Μὲ δικαιοσύνη δίνεται αὐτὸ ποὺ ἀναλογεῖ

στὸν καθένα σύμφωνα μὲ τὴν ἀξία καὶ τὸν τελικὸ σκοπό του. Γιὰ

παράδειγμα, τὸν καλύτερο αὐλὸ θὰ τὸν πάρει ὁ καλύτερος αὐλητής,

γιατὶ αὐτὸς θὰ μπορεῖ νὰ ἀποδώσει καλύτερα ἀπὸ κάθε ἄλλον,

παράγοντας τὸ καλύτερο δυνατὸ μουσικὸ ἀποτέλεσμα. Αὐτὸ τὸ

ἀποτέλεσμα ἀπολαμβάνει τόσο ὁ ἴδιος ὅσο καὶ οἱ συμπολῖτες του.

Ὅμως ἂν γιὰ κάποιους λόγους δὲν ἀπονεμηθεῖ στὸν καθένα αὐτὸ ποὺ

τοῦ ἀναλογεῖ, τότε ἡ δικαιοσύνη ἀποκτᾶ τὸ δεύτερο χαρακτηριστικό

της καὶ γίνεται διορθωτική, ἔτσι ὥστε νὰ διορθώσει τὴν ἀδικία κατὰ

τὴν ὁποία ὁ δικαιοῦχος δὲν ἔλαβε αὐτὸ ποὺ τοῦ ἀναλογοῦσε

. Γιὰ

τὸν Ἀριστοτέλη ἡ δικαιοσύνη εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ ἴση

διανομὴ ἀνάμεσα σὲ αὐτοὺς ποὺ ἔχουν ἴδιες ἀνάγκες. Ἡ ἰδέα τοῦ

Ἀριστοτέλη γιὰ ἰσοκατανομή (σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ πρότερον τῆς πόλης

καὶ τὶς ἀνάλογες παρερμηνεῖες στὸ βάθος τοῦ χρόνου) ἀποτέλεσε

τὴ βάση τοῦ σύγχρονου κοινοτισμοῦ γιὰ τὴν ἔννοια τῆς ἰσότητας. Ἡ

ἰσότητα γιὰ τοὺς κοινοτιστὲς εἶναι a priori παροῦσα καὶ ἀποτελεῖ ἀξία

σημαντικώτερη ἀπὸ τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου

Συνεπῶς ὁ Stark δὲν θὰ ἦταν ἐλεύθερος νὰ χρησιμοποιήσει τὸ κουστούμι

τοῦ Iron Man –κατὰ βούληση– ἐκτὸς ἂν ἀποδεικνυόταν (μὲ τὰ κριτήρια

τῆς πόλεως) ὅτι εἶναι ὁ καταλληλότερος νὰ τὸ χρησιμοποιήσει, καὶ

συνεπῶς ἡ πόλη θὰ τοῦ τὸ προσέφερε. Τὸ κουστούμι τοῦ Iron Man, γιὰ

τὸν Ἀριστοτέλη, δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ μπορεῖ νὰ τὸ φορέσει ὅποιος κάνει

τὴν ἀνακάλυψη ἢ σχεδιάζει τὸν ἐξωσκελετὸ ἢ ἐλέγχει τὴ βιομηχανία

ὅπλων. Οὔτε ὁ καθένας ποὺ μπορεῖ νὰ ἀποφασίζει ἐλεύθερα ἂν θὰ

70. Πολιτικά, 1282b 14 – 1283a 23.

71. Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας», ὅ.π.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

148148

προμηθευτεῖ ἢ ὄχι μία τέτοια στολή. Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη, Iron Man

θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει αὐτὸς ποὺ εἶναι φτιαγμένος γιὰ κάτι τέτοιο· γιὰ

παράδειγμα, ὁ καλύτερος στρατιώτης, αὐτὸς ποὺ ἡ πόλη θὰ ἐντόπιζε,

θὰ ἐκπαίδευε καὶ θὰ προόριζε γιὰ κάτι τέτοιο, σύμφωνα μὲ τὰ ταλέντα,

τὶς δυνατότητές του καὶ τὴν ἀρετή του. Καὶ σίγουρα πρὸς ὄφελος καὶ

τῶν δύο: τοῦ ἀτόμου ποὺ προορίζεται νὰ γίνει αὐτὸ ποὺ εἶναι στὴ

φύση του νὰ γίνει καὶ τῆς πόλης ποὺ ὁδεύει πρὸς τὴν πληρότητα τῶν

δικῶν της σκοπῶν.

V. Ἠθικὴ καὶ Πολιτικὴ Θεμελίωση

Γιὰ νὰ εἶναι δυνατὴ μία ἀποτίμηση τῆς ὑπέρβασης τῶν ὁρίων τῆς

ἀνθρώπινης φύσης, θὰ πρέπει νὰ λάβουμε ὑπ’ ὄψιν ὅτι κάθε ἀποτίμηση

ἀντανακλᾶ τὴ θεμελίωση τῶν κριτηρίων ποὺ ὁδηγοῦν σὲ αὐτήν. Γιὰ

παράδειγμα, μία πρώτη ἀποτίμηση ὅτι καθετὶ ποὺ παραβιάζει τὰ ὅρια

τῆς φύσης ἀξιολογεῖται ἀρνητικά, εἶναι ἔγκυρη ὑπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι

ἡ θεμελίωση αὐτῆς τῆς κρίσης βασίζεται στὴν πεποίθηση ὅτι τὸ σχέδιο

τῆς φύσης εἶναι ἐγγενῶς καλό, καὶ συνεπῶς ὁτιδήποτε προκύπτει

ἀπὸ αὐτὸ ἔχει θετικὴ ἀξία, ἐνῶ ὁτιδήποτε τὸ παραβιάζει ἀποκτᾶ

ἀρνητικὸ πρόσημο. Ἐδῶ δηλαδὴ ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ μία ὀντολογικὴ

παραδοχὴ ποὺ προσλαμβάνεται κατὰ κάποιο τρόπο ἀξιωματικά, καὶ

συνεπῶς οἱ κρίσεις ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὴν παραδοχὴ εἶναι ἔγκυρες

καὶ ἀληθεῖς χάρη στὴ συνάφειά τους μὲ τὴν παραδοχὴ αὐτή. Σὲ μία

τέτοια δογματικοῦ τύπου ἀποτίμηση, τὰ ἀντεπιχειρήματα μποροῦν νὰ

λειτουργήσουν μόνον ὡς μία σκεπτικιστικὴ κριτικὴ στὸ ἀρχικὸ ἀξίωμα.

Μία δεύτερη ἀποτίμηση, εἶναι ἡ περίπτωση τῆς ὑπεράσπισης τοῦ

δικαιώματος τῆς ὑπέρβασης τῶν ὁρίων, ἢ καλύτερα τοῦ δικαιώματος

τῆς βελτίωσης τῆς παρούσας κατάστασης (διότι ἡ ἀναφορὰ σὲ ὅρια

προϋποθέτει τὴν παραδοχὴ μιᾶς κανονικότητας), ἡ ὁποία ἀντανακλᾶ

τὰ ἐλευθεριακὰ καὶ φιλελεύθερα πολιτικὰ ἰδεώδη. Σύμφωνα μὲ αὐτά,

ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου νὰ ἐπιλέγει συνιστᾶ τὸ θεμέλιο κάθε ἠθικῆς

καὶ πολιτικῆς πράξης καὶ κάθε ἔννοιας δικαίου. Ὅμως ἡ ἴδια ἡ ἔννοια

τῆς ἐλευθερίας μπορεῖ νὰ ὁρισθεῖ μὲ δύο τρόπους: ὡς «ἐλευθερία νά»

καὶ ὡς «ἐλευθερία από». Ἡ «ἐλευθερία νά» ὑποθέτει κάθε πρόσωπο

ἐλεύθερο στὸν βαθμὸ ποὺ ἔχει τὸν ἔλεγχο τῆς ζωῆς του καὶ ἐλέγχει

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

149149

τὸν ἑαυτό του, ἔχοντας τὴ δυνατότητα νὰ δρᾶ σύμφωνα μὲ τὴ βούλησή

του. Ἡ ἔννοια αὐτῆς τῆς ἐλευθερίας συνάδει μὲ τὴν αὐτονομοθεσία

καὶ τὴν αὐτονομία, ὅπως ὑποστηρίχθηκε ἀπὸ τοὺς Rousseau καὶ Kant

ἀντίστοιχα

Ἀντιθέτως ἡ «ἐλευθερία ἀπό» ὑποθέτει ὅτι ἕνα πρόσωπο εἶναι

ἐλεύθερο στὴν περίπτωση ποὺ κάποιος δὲν τοῦ ἀπαγορεύει ἢ δὲν τὸ

ἐξαναγκάζει νὰ μὴν κάνει κάτι ποὺ θὰ ἤθελε νὰ κάνει καὶ ἔχει ἐκφραστεῖ

μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀπὸ τοὺς Bentham καὶ Mill

. Στὴν πρώτη περίπτωση

ἡ ἠθικὴ ἐπιλογή, καὶ συνεπῶς τὸ σωστὸ καὶ τὸ δίκαιο, ἕπονται τῆς

ἐλευθερίας (διότι ἂν ἕνα πρόσωπο δὲν εἶναι ἐλεύθερο, δὲν μπορεῖ νὰ

προβεῖ σὲ ἠθικὴ ἐπιλογή), ἐνῶ στὴ δεύτερη περίπτωση, ἡ ὑπόθεση ὅτι

κάποιος δύναται νὰ ἐπιβάλει ἔξωθεν περιορισμοὺς στὴν ἐλευθερία

ἑνὸς προσώπου συνεπάγεται ὅτι τὸ σωστὸ καὶ τὸ λάθος, τὸ καλὸ καὶ τὸ

κακὸ καὶ τὰ ἴδια τὰ δικαιώματα ἑτεροκαθορίζονται ἀπὸ κάποιον ἐκτὸς

τοῦ προσώπου – γιὰ παράδειγμα ἀπὸ τὸν νομοθέτη. Πρόκειται γιὰ

δύο διαφορετικὲς προσεγγίσεις τῆς σχέσης τῆς ἐλευθερίας μὲ τὸ σωστὸ

καὶ τὸ λάθος ἢ ἀλλιῶς τῆς ἐλευθερίας μὲ τὴ δικαιοσύνη

. Ἡ πρώτη

συνιστᾶ μία «ἠθική» προσέγγιση καὶ ἀντανακλᾶ τὸ ἐλευθεριακὸ καὶ

τρανσουμανιστικὸ ἰδεῶδες, ἐνῶ ἡ δεύτερη μία «πολιτική» προσέγγιση

καὶ ἀντανακλᾶ τὸ ἰδεῶδες τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας καὶ τοῦ

κράτους δικαίου.

Μία τρίτη ἀποτίμηση εἶναι ἡ θεώρηση τοῦ πλεονεκτήματος τῆς

ἐνίσχυσης ποὺ θεμελιώνεται στὶς ἀρχὲς τοῦ κοινοτισμοῦ. Ὑπ' αὐτὴ

τὴ σκοπιὰ ἡ ἀδικία ποὺ προκύπτει ἀπὸ τὴ βελτίωση τῆς «φυσικῆς»

κατάστασης τοῦ ἑνὸς ἢ τῶν λίγων εἶναι μὴ θεμιτή, διότι παραβιάζεται

ἡ ἀρχὴ τῆς ἰσότητας, ἡ ὁποία σύμφωνα μὲ τὴν παραδοχὴ αὐτὴ ἀποτελεῖ

ἀξία πρότερη τῆς ἐλευθερίας, ἐκτὸς ἂν ἡ ἐνίσχυση αὐτὴ λαμβάνει χώρα

πρὸς ὄφελος τῆς κοινότητας.

Γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὴ σύγκρουση τῶν θεμελιώσεων ποὺ βασίζονται

στὴν ἰσότητα καὶ τὴν ἐλευθερία, ἂς δοῦμε ἕνα κινηματογραφικὸ

72. Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας», ὅ.π.

73. Γιὰ τὴ θετικὴ καὶ τὴν ἀρνητικὴ ἔννοια τῆς ἐλευθερίας βλέπε Ι. Carter, “Positive

and Negative Liberty”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N., Zalta. (Winter

2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/archives/win2019/entries/liberty-

positive-negative/.

74. Ἄλ. Γούναρης, «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας», ὅ.π.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

150150

παράδειγμα: Στὴν ταινία Limitless (2011) ἕνας συγγραφέας παίρνει ἕνα

πειραματικὸ χάπι ἀπὸ ἄγνωστη πηγὴ τὸ ὁποῖο ἐπιτρέπει στὸν χρήστη

νὰ μεγιστοποιεῖ τὶς διανοητικές του ἱκανότητες καὶ νὰ γίνεται ἡ τέλεια

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του. Μὲ τὸ χάπι θὰ καταφέρει νὰ γίνει ὁ πιὸ γνωστὸς

οἰκονομικὸς ἀναλυτὴς καὶ νὰ φτάσει στὴν κορυφή. Παραβλέποντας τὶς

ἐνδεχόμενες ἀρνητικὲς συνέπειες στὴν ὑγεία τοῦ χρήστη, μποροῦμε νὰ

προβοῦμε σὲ διαφορετικὲς ἀξιολογήσεις.

Στὴν περίπτωση ἑνὸς φιλελεύθερου ἢ ἑνὸς ἐλευθεριακοῦ τρανσουμανιστῆ,

ἡ ἐνίσχυση συνιστᾶ ἐλεύθερη ἐπιλογὴ καὶ ἀτομικὸ καὶ πολιτικὸ

δικαίωμα. Μέσῳ τῆς ἐνίσχυσης, ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἐνισχύεται ἀποκτᾶ

ἕνα πλεονέκτημα γιὰ νὰ ἀνταγωνισθεῖ τοὺς ὑπόλοιπους ἀνθρώπους ποὺ

διεκδικοῦν τὴν πραγμάτωση κάποιου στόχου. Σὲ ἕνα ἀνταγωνιστικὸ

περιβάλλον, καθένας μπορεῖ νὰ ἐπιλέξει καὶ νὰ διεκδικήσει τὸν τρόπο

μὲ τὸν ὁποῖο θὰ βελτιώσει τὶς ἐπιδόσεις του. Ἀντίθετα, στὴν περίπτωση

ἑνὸς κοινοτιστῆ ποὺ ὑπερασπίζεται τὴν τεχνολογικὴ ἐνίσχυση, ἡ χρήση

ἑνὸς τέτοιου ἐνισχυτικοῦ μέσου νομιμοποιεῖται μόνο ἂν αὐτὸ κυκλοφορεῖ

νόμιμα ὥστε νὰ ἔχουν ὅλοι –ὡς ἴσοι– δικαίωμα καὶ πρόσβαση νὰ τὸ

ἀποκτήσουν καὶ νὰ τὸ χρησιμοποιήσουν. Ἐπιπλέον ὁ κοινοτιστὴς θὰ

διατύπωνε τὴν ἐρώτηση: εἶναι πρὸς τὸ κοινὸ συμφέρον τῆς κοινότητας /

κράτους ἡ ἐνίσχυση τοῦ δεῖνα ἀνθρώπου; Ἂν ἡ ἀπάντηση εἶναι θετική,

ἡ ἐνίσχυση νομιμοποιεῖται πλήρως. Μία τέτοια περίπτωση ἀποτελεῖ

ἀναλογικὰ τὸ κλασικὸ πλέον κόμικ Ἀστερίξ. Οἱ κάτοικοι τοῦ γαλατικοῦ

χωριοῦ (ὅλοι ἢ μέρος αὐτῶν) ἐνισχύονται «μαγικά» καὶ μία τέτοια

ἐνίσχυση εἶναι θεμιτὴ ἐπειδὴ εἶναι πρὸς ὄφελος τῆς συγκεκριμένης

κοινότητας.

Μὲ βάση τὰ παραπάνω συμπεραίνουμε ὅτι ἡ ἐνίσχυση τοῦ ἀνθρώπινου

ὀργανισμοῦ ὑπὸ προϋποθέσεις μπορεῖ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἀπὸ κάθε

πολιτικὴ σκοπιά, καθὼς ἡ ὑπέρβαση τῶν ὁρίων τῆς φύσης δὲν μοιάζει ἐν

πρώτοις νὰ συνιστᾶ πραγματικὸ πολιτικὸ καὶ ἠθικὸ πρόβλημα. Ὑπάρχουν

ὅμως κάποια ἀμιγῶς ἠθικὰ ὅρια ποὺ θὰ πρέπει νὰ μᾶς ἀπασχολήσουν

στὴ δημόσια συζήτηση γιὰ τὴν ἐνίσχυση; Γιὰ νὰ ἀπαντήσουμε στὸ

ἐρώτημα, ἂς δοῦμε συνοπτικὰ τὰ ἠθικὰ ὅρια τῆς κάθε κατεύθυνσης κι

ἂς ἀπαντήσουμε ἀρχικὰ μὲ ποιόν θέλουμε νὰ εἴμαστε – ἂν δηλαδὴ στὴ

συζήτηση αὐτὴ θὰ συνταχθοῦμε μὲ τὸν Iron Man ἢ μὲ τὸν Ἀριστοτέλη.

Ἂν συνταχθοῦμε μὲ τὸν φιλελεύθερο Iron Man, θὰ πρέπει νὰ ἔλθουμε

ἀντιμέτωποι μὲ τὸ ἐρώτημα γιὰ τὰ κριτήρια ποὺ οἱ θεσμικὲς ἀρχὲς θὰ

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

151151

ὁρίσουν, ὥστε μία ἐνίσχυση νὰ θεωρεῖται ἐπιτρεπτὴ καὶ μία ἄλλη ὄχι.

Ὅπως ἤδη ἀναφέραμε ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Iron Man νὰ ὑπογράψει τὰ Sokovia

Accords ἀντανακλᾶ τὴ φιλελεύθερη ἐκδοχὴ γιὰ τὴν ἔνταξη τοῦ δικαιώματος

ἐνίσχυσης ἐντὸς ἑνὸς κράτους δικαίου καὶ εἶναι σχεδὸν βέβαιο ὅτι

στὸ ἄμεσο μέλλον οἱ τρανσουμανιστὲς θὰ ἔρθουν ἀντιμέτωποι μὲ τὰ

ζητήματα τῆς ἰσότητας, τῆς προστασίας τῶν ἀτομικῶν τους δικαιωμάτων

καθὼς καὶ μὲ τὸ ἐνδεχόμενο κοινωνικῶν καὶ εἰδητικῶν (ἀντίστοιχων τῶν

ρατσιστικῶν) διακρίσεων. Οἱ ἐπιλογές τους θὰ χρειαστοῦν προστασία

καὶ οἱ ἀνάγκες τους θὰ ἀποτελέσουν ἀντικείμενο θεσμικῆς πρόβλεψης

γιὰ νὰ μπορέσουν νὰ ἀποτελέσουν μέρος τοῦ κοινωνικοῦ ἱστοῦ, κάτι

πού, ὅπως καὶ οἱ ἴδιοι, διαβλέπουν

μόνον ἐντὸς ἑνὸς φιλελεύθερου

δημοκρατικοῦ καθεστῶτος μπορεῖ νὰ συμβεῖ.

Ἂν συνταχθοῦμε μὲ τὸν ἐλευθεριακὸ Iron Man, θὰ πρέπει νὰ ἔλθουμε

ἀντιμέτωποι μὲ τὸ ἐρώτημα πῶς ἡ ἐλευθερία μας νὰ ἀποφασίζουμε

καὶ νὰ κάνουμε αὐτὸ ποὺ θέλουμε σὲ ἀτομικὸ ἐπίπεδο δὲν ἔρχεται

σὲ σύγκρουση μὲ τὰ δικαιώματα, τὴ βούληση καὶ τὶς ἐλευθερίες τῶν

διπλανῶν μας.

Καὶ στὶς δύο παραπάνω κατευθύνσεις, τὰ ἠθικὰ ὅρια περιγράφονται

ἀπὸ τὶς δεσπόζουσες ἠθικὲς στάσεις ποὺ τὰ χαρακτηρίζουν. Μποροῦμε

νὰ ποῦμε –μὲ μικρὸ κίνδυνο γενίκευσης– ὅτι τὰ ἀπαράβατα ὅρια τῶν

ἠθικῶν στάσεων, τόσο τῶν φιλελεύθερων ὅσο καὶ τῶν ἐλευθεριακῶν,

περιγράφονται στήν «ἀρχὴ τῆς βλάβης» τοῦ John Stuart Mill (1859)

καὶ τὴν κατηγορικὴ προσταγὴ τοῦ Immanuel Kant (1715). Σύμφωνα

μὲ τὴν πρώτη, μπορεῖ κάποιος νὰ ἐπιλέξει καὶ νὰ κάνει ὁτιδήποτε

θέλει, ἀρκεῖ τὸ ἀποτέλεσμα τῆς πράξης του νὰ μὴν βλάψει τὸν

διπλανό του

. Σύμφωνα μὲ τὴ δεύτερη, μπορεῖ κάποιος νὰ ἐπιλέξει

ἐλεύθερα τὶς ἀρχές του καὶ νὰ πράξει σύμφωνα μὲ αὐτές, ἀρκεῖ οἱ

ἀρχὲς αὐτὲς νὰ μποροῦν νὰ καθολικοποιηθοῦν –νὰ δύνανται δηλαδὴ

νὰ υἱοθετηθοῦν χωρὶς κάποια λογικὴ ἢ ἄλλη ἀντίρρηση ἀπὸ κάθε ἄλλο

δρῶν ὑποκείμενο

75. J. Hughes, “Problems of Transhumanism: Liberal Democracy vs. Technocratic Absolutism”,

IEET (blog). Διαθέσιμο στό: https://ieet.org/index.php/IEET2/more/hughes20100123/

76. Περισσότερα γιὰ τὴν ἀρχὴ τῆς βλάβης στό: D. Brink, “Mill’s Moral and Political

Philosophy”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N. Zalta (Winter 2018 Edition),

Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/archives/win2018/entries/mill-moral-political/.

77. Περισσότερα γιὰ τὴν Κατηγορικὴ Προσταγὴ στὸ Πελεγρίνης, Ἠθικὴ Φιλοσοφία,

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

152152

Βασιζόμενοι σὲ ὅποια ἀπὸ τὶς δύο παραπάνω ἀρχές, καταλαβαίνουμε

ὅτι ἡ τεχνολογικὴ ἐνίσχυση ἀπὸ μόνη της δὲν συνεπάγεται αὐτομάτως

κάποιο ἠθικὸ παράπτωμα. Ἂς δοῦμε ξανὰ τὸ παράδειγμα μὲ τὰ

γυαλιὰ ὁράσεως ἢ τοὺς φακοὺς ἐπαφῆς. Ἂν ἔχεις μυωπία, καὶ τὰ δύο

ἐπαναφέρουν τὴν ὅρασή σου στὸ φυσιολογικὸ καὶ ἀποτελοῦν ἕνα εἶδος

ἐνίσχυσης. Ἂν ὅμως ὑποθετικὰ χρησιμοποιεῖς φακοὺς ποὺ ζουμάρουν

(ἢ καὶ βλέπουν μέσα ἀπὸ τοίχους ἢ διαθέτουν θερμικὴ ἐπεξεργασία

περιβάλλοντος), τότε ἔχεις ὑπερ-ενισχυμένες ὀπτικὲς ἱκανότητες, ἀφοῦ

τὸ νὰ ζουμάρεις 100 φορὲς καὶ νὰ βλέπεις μέσα ἀπὸ τοίχους ἢ νὰ

ἀντιλαμβάνεσαι μὲ τὰ μάτια τὶς διαφορὲς τῆς θερμοκρασίας, ξεπερνᾶ

κάθε ἀνθρώπινη ἱκανότητα καὶ δημιουργεῖ σαφὲς πλεονέκτημα ἔναντι

τῶν ὑπολοίπων μὴ ἐνισχυμένων ἀνθρώπων.

Ὅμως καὶ πάλι, τὸ πλεονέκτημα τῆς ἐνίσχυσης εἶναι ἠθικὰ οὐδέτερο

καὶ αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία εἶναι πῶς τὸ χρησιμοποιεῖς. Μπορεῖ

κάποιος νὰ χρησιμοποιήσει τὸ πλεονέκτημα τῆς ἐνισχυμένης ὅρασης

γιὰ νὰ μπεῖ σὲ ἕνα ἄδειο ἀπὸ ἐνοίκους σπίτι καὶ νὰ τὸ κλέψει, ἀλλὰ

μπορεῖ νὰ χρησιμοποιήσει τὸ πλεονέκτημα αὐτὸ γιὰ νὰ σώσει κάποιον

ἐγκλωβισμένο ἀπὸ τὰ συντρίμμια ἑνὸς σεισμοῦ. Τὸ νὰ κλέψει κάποιος

ἕνα σπίτι θεωροῦμε ὅτι εἶναι «κακό», ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὰ μέσα ποὺ

χρησιμοποίησε γιὰ νὰ προβεῖ στὴν πράξη αὐτή, ὅπως καὶ τὸ νὰ σώσει

κάποιος ἕναν ἐγκλωβισμένο ἀπὸ τὰ συντρίμμια εἶναι «καλό», ἐπίσης

ἀνεξαρτήτως τῶν μέσων.

Ἕνας τρίτος τρόπος (πέρα ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ Mill καὶ τὴν προσταγὴ

τοῦ Kant) εἶναι νὰ προσεγγίσουμε ἠθικὰ τὴν ἐνίσχυση μέσῳ τῆς

ἀριστοτελικῆς ἀρετολογίας. Ἐν προκειμένῳ ὁ Ἀριστοτέλης δὲν θὰ

ἐνδιαφερόταν ἂν ἡ ἐπιλογὴ Α (νὰ χρησιμοποιήσω σοῦπερ φακοὺς

ἐπαφῆς) ἢ Β (νὰ μὴ χρησιμοποιήσω) εἶναι σωστὴ ἢ λάθος ἐπιλογή,

ἀλλὰ αὐτὸ ποὺ θὰ τὸν ἀπασχολοῦσε θὰ ἦταν ποιός βρίσκεται μπροστὰ

σὲ αὐτὸ τὸ δίλημμα καὶ τί σκοπὸ ἐξυπηρετεῖ αὐτὴ ἡ ἐπιλογή. Εἶναι

δηλαδὴ ἡ ἐπιλογὴ αὐτή, ἐπιλογὴ ἑνὸς ἐνάρετου ἀνθρώπου ποὺ στοχεύει

στὴν εὐδαιμονία τοῦ ἴδιου καὶ τῆς πόλεως ἢ ὄχι; Ἡ συζήτηση αὐτὴ

μᾶς πάει πίσω στὴν ἀνάλυση γιὰ τὸ ποιός εἶναι κατάλληλος γιὰ νὰ

φορέσει τὴν πανοπλία τοῦ Iron Man, ἢ στὴν περίπτωση αὐτοῦ τοῦ

παραδείγματος τοὺς ὑπερ-ενισχυμένους φακοὺς ἐπαφῆς. Ὁ ἐνάρετος,

ὅ.π., σ.

73.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

153153

κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη, εἶναι ἐνάρετος ὄχι ἐπειδὴ ἐπιλέγει τὸ Α ἢ τὸ Β

ἀλλὰ ἐπειδὴ ὁ ἴδιος διάγει ἐνάρετο βίο. Καθὼς ἐκεῖνος ἐπιλέγει νὰ

πράξει τὸ Α ἢ τὸ Β, μὲ μοναδικὸ γνώμονα αὐτὸ ποὺ θεωρεῖ ὁ ἴδιος

σωστὸ γιὰ χάρη τῆς κοινότητας καὶ τοῦ τελικοῦ του σκοποῦ, ἡ ἐπιλογὴ

του νομιμοποιεῖται. Ὁ ἐνάρετος θὰ πράξει μὲ φρόνηση καὶ λογικὴ

ἀποφεύγοντας κάθε ἀκραία ἐπιλογή

VI. Νομοθετικὲς καὶ Θεσμικὲς Προεκτάσεις

Μποροῦν τὰ παραπάνω νὰ συμβάλουν στὴ διαμόρφωση μίας ἐλάχιστης

«ἠθικῆς» συνθήκης «καταλληλότητας», ποὺ θὰ νομιμοποιεῖ ἀρχικὰ τὴν

ἐνίσχυση τῶν ἀνθρώπινων δυνατοτήτων καὶ θὰ εἶναι ἀποδεκτὴ ὑπὸ

ὁποιοδήποτε πολιτικὸ πρῖσμα καὶ ὁποιεσδήποτε ἠθικὲς ἀρχὲς υἱοθετοῦμε

προσωπικά;

Κάθε φορὰ ποὺ θέτουμε ἕνα τέτοιο ἐρώτημα, πραγματοποιοῦμε ἕνα

ἅλμα ἀπὸ τὴ σφαῖρα τῆς Ἠθικῆς πάλι πίσω στὴ σφαῖρα τῆς Πολιτικῆς.

Ἡ πρότασή μας εἶναι νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τὴν ἀτομικὴ καὶ τὴν κοινοτικὴ

σκοπιά, ἀπὸ τὸ φιλελεύθερο καὶ κοινοτιστικὸ ἰδεῶδες, καὶ νὰ δοῦμε τὸ

θέμα εὐρύτερα. Εἶναι σαφὲς ὅτι ἕνα τέτοιο ἐρώτημα μᾶς ἀφορᾶ ὅλους,

ἐπειδὴ ὁ νομοθέτης τοῦ ἄμεσου μέλλοντος θὰ κληθεῖ νὰ ἀποφασίσει καὶ

νὰ τραβήξει μία διαχωριστικὴ γραμμὴ ἀνάμεσα στὸ ἀθέμιτο καὶ στὸ

θεμιτό, τὸ σωστὸ καὶ τὸ λάθος, καὶ ἐν τέλει τὸ νόμιμο καὶ τὸ μὴ νόμιμο.

Θέτοντας προσωρινὰ στὴν ἄκρη τὴν ἀτομικὴ βούληση τοῦ Iron Man

καὶ τὰ κοινοτικὰ ὀφέλη τοῦ Ἀριστοτέλη, μποροῦμε νὰ ἀναζητήσουμε

αὐτὴν τὴν ἐλάχιστη ἠθικὴ συνθήκη καταλληλότητας σὲ ἕνα καθολικώτερο

πλαίσιο. Περνώντας ἀπὸ τὸ ἐπίπεδο τοῦ ἀτόμου καὶ τὸ ἐπίπεδο τῆς

κοινότητας στὸ ἐπίπεδο τῆς ἀνθρωπότητας, μποροῦμε νὰ θέσουμε

ὡς ἐναρκτήριο ἐρώτημα ἕνα ἐρώτημα τοῦ τύπου: «Θὰ βελτίωνε τὶς

συνθῆκες ζωῆς ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἡ τάδε ἐνίσχυση»; Ἂν ναί, τότε ἡ

ἐνίσχυση θὰ ἦταν θεμιτὴ ὅπως εἶναι σήμερα τὰ γυαλιὰ ὁράσεως. Τὸ νὰ

σκεφθοῦμε πέραν τῆς ἀτομικῆς βούλησης καὶ τῶν κοινωνικῶν σκοπῶν

78. Περισσότερα γιὰ τὴν Ἀριστοτελικὴ Ἀρετολογία βλ. στό: R. Kraut, “Aristotle's

Ethics”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N. Zalta. (Summer 2018 Edition).

Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/archives/-sum2018/entries/aristotle-ethics/

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

154154

μὲ μία καθολικὴ προοπτική, θὰ μᾶς βοηθήσει νὰ ἀπενοχοποιήσουμε καὶ

νὰ ἀποδαιμονοποιήσουμε τὴν ἀνθρώπινη ἐνίσχυση. Ἂς σκεφθοῦμε πῶς

μπῆκαν στὴ ζωή μας τὸν 13ο αἰῶνα τὰ γυαλιὰ μυωπίας καὶ τὸν 20ὸ

αἰῶνα τὸ κινητὸ τηλέφωνο καὶ τὸ internet. Ὅλα ἀποτελοῦν ἀπολύτως

προσβάσιμα τεχνολογικὰ μέσα ποὺ βελτιώνουν καθημερινὰ τὴ ζωὴ

ὅλων μας. Θὰ μποροῦσε νὰ ὑποστηρίξει κανεὶς ὅτι ἀκόμα καὶ τὰ δύο

τελευταῖα –κατὰ μία εὐρύτερη ἔννοια– ἀποτελοῦν ἐνισχύσεις, τὸ μὲν

κινητὸ τηλέφωνο τῆς ἐπικοινωνιακῆς μας δυνατότητας, τὸ δὲ internet

τῆς γνωσιακῆς μας (ἐκτὸς τῶν ἄλλων) ἱκανότητας. Καὶ τὰ δύο αὐτὰ

συνιστοῦν ἀπολύτως θεμιτά «ἀγαθά» ποὺ βελτιώνουν τὴν ποιότητα

τῆς ζωῆς καθολικά.

αί, μὰ καὶ τὰ δύο –θὰ πρόβαλλε ὡς ἀντεπιχείρημα κάποιος

ἐνιστάμενος– ἐνέχουν κινδύνους καὶ δυνάμει ἀθέμιτες χρήσεις. Σαφῶς

καὶ τὰ δύο συνδέονται καὶ μὲ μὴ θεμιτὲς χρήσεις καὶ ἐμπεριέχουν

κινδύνους. Ὅμως μὲ κινδύνους καὶ ἀθέμιτες χρήσεις συνδέεται ἀκόμη

καὶ τὸ νερό. Τὸ πῶς θὰ κάνουμε χρήση τοῦ νεροῦ, ἂν θὰ δροσίσουμε

ἢ θὰ πνίξουμε κάποιον, ἀφορᾶ ἐμᾶς καὶ τὴν προσωπικὴ ἠθική μας καὶ

ὄχι τὸ ἴδιο τὸ νερό. Ὅπως τὰ παραπάνω τεχνολογικὰ μέσα ἀφοροῦν

ὅλους καὶ ἀνοίγουν σὲ ὅλους μεγαλύτερες καὶ καλύτερες δυνατότητες

ἐπικοινωνίας καὶ γνώσης· ἔτσι, μὲ κριτήριο τὴν καθολικότητα καὶ τὴν

προσβασιμότητα, κάθε ἐνίσχυση ποὺ βελτιώνει τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων

γενικῶς καὶ χωρὶς ἀποκλεισμοὺς μπορεῖ νὰ θεωρεῖται θεμιτή. Τὸ

ἴδιο μπορεῖ νὰ συμπεράνει κανεὶς ὅτι ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς ἀνθρώπινες

ἐνισχύσεις ποὺ προστατεύουν ἢ βελτιώνουν τὸ οἰκοσύστημα γενικώτερα

ἢ διορθώνουν κοινωνικὰ μειονεκτήματα

καὶ ἀδικίες

. Ἐκκινώντας ἀπὸ

79. Ας σκεφτοῦμε τὸ ἀκόλουθο παράδειγμα: Ἡ μόλυνση τῆς ἀτμόσφαιρας καὶ ἡ ὑπερ-

θέρμανση τοῦ πλανήτη συνιστοῦν ἕνα σύγχρονο πρόβλημα. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ὑπάρχουν

πολλοὶ ποὺ εἴτε ἀδιαφοροῦν εἴτε τὸ ἀμφισβητοῦν. Φανταστεῖτε νὰ μπορούσαμε νὰ

δώσουμε σὲ ὅλους γυαλιὰ μὲ τὰ ὁποῖα θὰ ἔβλεπαν τὶς ἐκπομπὲς τοῦ CO

τὸ ὁποῖο εἶναι

ἄοσμο καὶ ἄχρωμο: Τότε θὰ καταλάβαιναν τί σημαίνει πραγματικὰ ἡ συγκέντρωση τοῦ

διοξειδίου καὶ ἂν δὲν ἀνησυχοῦσαν, τουλάχιστον θὰ ἔμπαιναν ἄμεσα σὲ μία διαδικασία

κριτικῆς ἀποτίμησης τοῦ προβλήματος ἀπὸ τὴ σκοπιά τους. Ἡ χρήση τῶν γυαλιῶν αὐτῶν

θὰ μποροῦσε νὰ δώσει σὲ ὅλους τὴ δυνατότητα νὰ ἀποφασίσουν ἂν τὸ πρόβλημα τῆς

μόλυνσης τῆς ἀτμόσφαιρας εἶναι ὑπαρκτὸ καὶ χρήζει συζήτησης καὶ λύσης.

80. Φανταστεῖτε νὰ κατασκευαζόταν ἕνα χάπι ἢ ἕνας μηχανισμὸς ποὺ θὰ διατηροῦσε

τὰ ἐπίπεδα τοῦ νεροῦ στὸ σῶμα μας σταθερά, ὥστε νὰ μειωνόταν ἡ ἀνάγκη γιὰ πόση

νεροῦ. Μὲ μία τέτοια ἐνίσχυση θὰ μποροῦσε δυνητικὰ νὰ λυθεῖ τὸ πρόβλημα τῆς

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

155155

μία τέτοια ἐλάχιστη προϋπόθεση «καταλληλότητας», κάθε ἐνίσχυση ποὺ

τὴν πληροῖ θὰ μποροῦσε νὰ νομιμοποιηθεῖ, συμβάλλοντας παράλληλα

στὴν ὡρίμανση τῶν συνθηκῶν ποὺ θὰ κάνουν περισσότερο «φυσική»,

δηλαδή «κανονική», τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ἐπερχόμενων ἐνισχύσεων

πρὸς τὴν ἴδια κατεύθυνση. Ὅπως τὰ γυαλιὰ μυωπίας ἐξελίχθηκαν σὲ

φακοὺς ἐπαφῆς καὶ χειρουργικὴ βελτίωση τῆς ὅρασης μὲ laser, ἔτσι ἡ

προγεννητικὴ βελτίωση καὶ ἀργότερα ἡ ὑπερόραση δὲν θὰ ἀποτελοῦν

στὸ μέλλον ἀντικείμενο ἠθικῆς ἀποτίμησης.

Οἱ ὅποιες ἐνστάσεις πού –καλῶς– διατυπώνονται γιὰ τὸν ἐμπλουτισμὸ

τῆς συζήτησης καὶ τὴν παραγωγὴ γόνιμων ἐπιχειρημάτων μοιάζει νὰ

ἀφοροῦν περισσότερο φόβους ἢ καὶ νὰ περιφέρονται γύρω ἀπὸ τὴ

σφαῖρα μιᾶς παρελθοντικῆς περιγραφικῆς ἠθικότητας

παρὰ ἑνὸς

σύγχρονου ἠθικοῦ προβληματισμοῦ.

Ἡ κόντρα Iron Man καὶ Ἀριστοτέλη, ἡ προάσπιση δηλαδὴ τῆς ἀτομικῆς

βούλησης καὶ τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων ἔναντι τοῦ κοινωνικοῦ

σκοποῦ καὶ τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης, πρὸς τὸ παρὸν λήγει ἰσόπαλη

καὶ ἐναπομένει στὸν καθέναν ἀπὸ ἐμᾶς νὰ υἱοθετήσει τὴ θέση ἐκείνη

ποὺ εἶναι συμβατὴ μὲ τὸ προσωπικὸ ἀξιακό του σύστημα καὶ τὶς

ἰδεολογικὲς πεποιθήσεις του. Σὲ κάθε περίπτωση, νικητὴς βγαίνει τὸ

ἀναπόδραστο μέλλον, τὸ ὁποῖο θὰ πρέπει νὰ προσεγγίζουμε χωρὶς

φόβο καὶ προκατάληψη ἀλλὰ μὲ φρόνηση, αὐτοπεριορισμό, σεβασμὸ

καὶ μέριμνα γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα καὶ τὸν συνάνθρωπό μας.

ἀνεπάρκειας πόσιμου νεροῦ στὶς περιοχὲς ποὺ μαστίζονται ἀπὸ τὸ φαινόμενο.

81. Γιὰ περισσότερα σχετικὰ μὲ τὴ διαφορὰ ἠθικῆς (ethics) καὶ ἠθικότητας (morality)

βλέπε R. Audi, Τὸ Φιλοσοφικὸ Λεξικὸ τοῦ Cambridge, ὅ.π., σσ. 380-397).

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

156156

Βιβλιογραφία

Ἀριστοτέλους, Ἠθικὰ Νικομάχεια.

Ἀριστοτέλους, Πολιτικά.

Ἀριστοτέλους. Φυσικὴ Ἀκρόασις

Audi R., Τὸ Φιλοσοφικὸ Λεξικὸ τοῦ Cambridge, ἐκδ. Κέδρος, Ἀθήνα 2011.

Baumann F., “Humanism and Transhumanism”, The New Atlantis 29 Νοεμβρίου

2010. Διαθέσιμο στό: https://www.thenewatlantis.com/publications/

humanism-and-transhumanism, σσ. 68-84.

Bell D., “Communitarianism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N.

Zalta. (Summer 2016 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/

archives/sum2016/entries/communitarianism/.

Boorse C., "Health as a Theoretical Concept", Philosophy of Science, 44, 4 (1977),

σσ. 542-573.

Bostrom N., “Tranhumanist Values”, in Frederick Adams (ed.) Ethical Issues

for the 21st Century, Philosophical Documentation Center Press 2003.

Διαθέσιμο στό: https://www.nickbostrom.com/ethics/values.html.

Bostrom N., “In Defence of Posthuman Dignity”, Bioethics, 19, 3 (2005), σσ. 202-

214. Διαθέσιμο στό: https://doi.org/10.1111/j.1467-8519.2005.00437.x.

Bostrom N. ‒ Roache R., “Ethical Issues in Human Enhancement”, στό: J. Ryberg

et al. (ed.) New Waves in Applied Ethics, Palgrave Macmillan, London 2008,

σσ. 120-152.

Brink D., “Mill’s Moral and Political Philosophy”, The Stanford Encyclopedia of

Philosophy, ed. E. N. Zalta. (Winter 2018 Edition), Διαθέσιμο στό: https://

plato.stanford.edu/archives/win2018/entries/mill-moral-political/.

Carter I., “Positive and Negative Liberty”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy,

ed. E. N. Zalta. (Winter 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.

stanford.edu/archives/win2019/entries/liberty-positive-negative/.

Χρυσόπουλος Π., «Ἡ Μηχανὴ ὡς Κυρίαρχος: Ὁ Ἀριστοτέλης καὶ τὸ Ζήτημα

τῆς Ἀλληλεπίδρασης Ἀνθρώπου – Μηχανῆς», στό: Κ. Καλαχάνης, Ἰω.

Κωστίκας, κ.ἄ. 5ο Διεπιστημονικὸ Συνέδριο Φιλοσοφία καὶ Κοσμολογία:

Ἀφιέρωμα στὰ 2.400 χρόνια ἀπὸ τὴν γέννηση τοῦ Ἀριστοτέλη: Τόμος

Πρακτικῶν. Ἀθήνα 2017. Διαθέσιμο στό: http://deeaef.gr/wp-content/

uploads/2017/04/Chrysopoulos-full-text.pdf.

Comic Vine. Iron Man (2019). Τελευταία τροποποίηση 13 Ὀκτωβρίου. Διαθέ-

σιμο στό: https://comicvine.gamespot.com/iron-man/4005-1455/.

Descartes R., Λόγος Περὶ τῆς Μεθόδου, ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 1976.

Gounaris A., “The concept of Kantian Perceptual Peace and the Convergence of

Ethics and Politics”, Ithiki, v1 (2005), σσ. 23-41. Διαθέσιμο στό: https://

alkisgounaris.gr/gr/archives/the-concept-of-kantian-perceptual-peace/

Γούναρης Ἄλ., «Προσέγγιση τῆς ἔννοιας τοῦ ὅρου “φύσει” στὴν πολιτικὴ θεωρία

τοῦ Ἀριστοτέλη - συνδέσεις μὲ τὸ σύγχρονο οἰκολογικὸ πρόβλημα».

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

157157

Ἀνακοίνωση στὴ διημερίδα μὲ θέμα: Φύση – Ἀξίες – Περιβάλλον.

Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν – Νομαρχιακὴ Αὐτοδιοίκηση Μεσσηνίας 2006.

Διαθέσιμο στό: https://alkisgounaris.gr/gr/archives/an-approach-to-the-

meaning-of-the-term-physei-in-the-aristotelian-political-theory/

Γούναρης Ἄλ., «Ἕξι Εὔκολα Κομμάτια Πολιτικῆς Φιλοσοφίας» 2016. Διαθέσιμο

στό: https://alkisgounaris.gr/gr/archives/six-easy-pieces-of-political-philo

sophy/.

C. Delistraty, “You Can’t Upload Your ‘Self’ Into Virtual Reality: Thomas Metzin-

ger on the nature of subjective experience”, Nautilus 047, 11 Oct. 2016.

Διαθέσιμο στό: http://nautil.us/issue/47/consciousness/you-cant-upload-

your-self-into-virtual-reality.

D. Estlund, “Human Nature and the Limits (If Any) of Political Philosophy”,

Philosophy and Public Aﬀairs 39, 3 (2011), σσ. 207-237. Διαθέσιμο στό:

https://onlinelibrary.wiley.com/toc/10884963/2011/39/3.

Grand Comics Database (GCD). Iron Man #1 (May 1968). Τελευταία τροποποίηση

4 Νοεμβρίου, 2018. Διαθέσιμο στό: https://www.comics.org/issue/21870/.

Grand Comics Database (GCD). Tales of Suspense #39 (March 1963). Τελευταία

τροποποίηση 24 Ὀκτωβρίου, 2019. Διαθέσιμο στό: https://www.comics.

org/issue/17575/#135861.

Gyngell C. – Selgelid M. J., “Human Enhancement: Conceptual Clarity and Moral

Signiﬁcance”, στό: S. Clarke – J, Savulescu et al. (ed.) The Ethics of Human

Enhancement: Understanding the Debate. Oxford University Press, New York

2016, σσ. 111-126.

Hegel G. W. F. , Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie II. Werke. V.19.

Suhrkamp, Frankfurt 1971.

Hobbes T., Leviathan: or the matter, forme and power of commonwealth ecclesiasticall

and civil, Macmillan Publishing, New York 1962.

Hobbes T., De Cive (On the Citizen). Cambridge University Press 1988.

Hughes J., “Problems of Transhumanism: Liberal Democracy vs. Technocratic

Absolutism”, IEET [blog]. Διαθέσιμο στό: https://ieet.org/index.php/

IEET2/more/hughes20100123/.

Jan-Willem Β., “More than 6 in 10 people wear glasses or contact lenses”, CBS

2013. Διαθέσιμο στό: https://www.cbs.nl/en-gb/news/2013/38/more-than-

6-in-10-people-wear-glasses-or-contact-lenses.

Judd J., "Transhumanism in Iron Man 3", Joshua Judd. Creative Internet Human

(blog). Τελευταία τροποποίηση 27 Μαΐου, 2013.

Juengst E. – Moseley D., “Human Enhancement”, The Stanford Encyclopedia of

Philosophy, ed. E. N. Zalta. (Summer 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://

plato.stanford.edu/archives/sum2019/entries/enhancement/.

Kalligeris J. – Chrysopoulos P. , “Avatar: A postphenomenological approach on

immersion”, Conatus, 1, 2 (2017), σσ. 37-48. Διαθέσιμο στό: http://dx.doi.

org/10.12681/conatus.11872.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

158158

Kant I., Τὰ θεμέλια της Μεταφυσικῆς τῶν Ἠθῶν. ἐκδ. Δωδώνη, Ἀθήνα 1984.

Κουμάκης Γ., «Ἡ Ἀνθρώπινη Διάσταση τῶν Δούλων κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη»

στό: Κ. Καλαχάνης, Ἰω. Κωστίκας (ἐπιμ.) 6ο Διεπιστημονικὸ Συνέδριο

Φιλοσοφία καὶ Κοσμολογία: Ἀφιέρωμα στὰ 2.400 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννηση

τοῦ Ἀριστοτέλη: Τόμος Πρακτικῶν. Ἀθήνα. Διαθέσιμο στό: http://deeaef.

gr/wp-content/uploads/2018/04/Koumakis-phil-kosm-2017-full-text.pdf.

Kraut R., “Aristotle's Ethics”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E. N.

Zalta. (Summer 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://plato.stanford.edu/

archives/sum2018/entries/aristotle-ethics/.

Marvel: “Tony Stark. Iron Man. Overview”. Marvel.com. Διαθέσιμο στό: https://

www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark

Marvel: “Tony Stark. Iron Man. On Screen Proﬁle”. Marvel.com. Διαθέσιμο στό:

https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/on-screen/proﬁle.

Marvel: “Tony Stark. Iron Man. On Screen Full Report”. Marvel.com. Διαθέσιμο

στό: https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/on-screen.

Marvel: “Tony Stark. Iron Man. In Comics Proﬁle”. Marvel.com. (2019δ).

Διαθέσιμο στό: https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/

in-comics/proﬁle.

Marvel: “Tony Stark. Iron Man. In Comics Full Report”. Marvel.com. Διαθέσιμο

στό: https://www.marvel.com/characters/iron-man-tony-stark/in-comics.

Mill J. S., “Nature”, in: J. S. Mill (ed.), Nature and Utility of Religion, The Liberal

Arts Press, New York 1958, σσ. 3-44. Πρώτη δημοσίευση στό: J. S. Mill,

Nature, The Utility of Religion, and Theism, Being Three Essays on Religion.

London 1847.

Mill J. S., On Liberty, Longman, Roberts & Green, London 1869. Διαθέσιμο στό:

Bartleby.com. (1999). https://www.bartleby.com/130

Mulhall S. – Swift A., Liberals and Communitarians, Blackwell, Oxford 1992.

Παπαδῆς Δ., Ἡ Πολιτικὴ Φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλη, τόμ. Α΄. Ἰνστιτοῦτο τοῦ

Βιβλίου–Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 2001.

Πελεγρίνης Θ., Ἠθικὴ Φιλοσοφία, ἐκδ. Ἑλληνικὰ Γράμματα. Ἀθήνα 1997.

Πλάτωνος, Πολιτεία.

Ratcliﬀe, S. (ed.), "Roy Amara 1925–2007, American futurologist". Oxford

Essential Quotations, 1 (4th ed.), Oxford University Press, doi:10.1093/acref/

9780191826719.001.0001.

Rawls J., Τὸ Δίκαιο τῶν Λαῶν καὶ ἡ Ἰδέα τῆς Δημόσιας Λογικῆς, ἐκδ. Ποιότητα,

Ἀθήνα 2003.

Sandel Μ., Δικαιοσύνη. Τί εἶναι τὸ σωστό; ἐκδ. Πόλις, Ἀθήνα 2011.

Σιούφα B., «Ἰδιωτικότητα καὶ Φιλελεύθερη Δημοκρατία: Μερικὲς ὄψεις

τοῦ ρεπουμπλικανισμοῦ τοῦ Μ. Sandel». Τὸ Βῆμα τῶν Κοινωνικῶν

Ἐπιστημῶν. Τόμ. 16, ἀρ. 61 (2013). Διαθέσιμο στό: http://ojs.lib.uth.gr/

index.php/tovima/article/view/11.

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

159159

Schager N., “The Politics of ‘Captain America: Civil War’: A Conservative

Manifesto”, Daily Beast. 12 Ἰουλίου 2017. Διαθέσιμο στό: https://www.

thedailybeast.com/the-politics-of-captain-america-civil-war-a-conservative-

manifesto?ref=scroll.

Schneider S., “Future Minds: Transhumanism, Cognitive Enhancement and the

Nature of Persons” 2008. Ἀνακτήθηκε ἀπό: https://repository.upenn.edu/

neuroethics_pubs/37/.

Streiﬀer R., “Human / Non-Human Chimeras”, The Stanford Encyclopedia of

Philosophy, ed. E. Ν. Zalta. (Summer 2019 Edition). Διαθέσιμο στό: https://

plato.stanford.edu/archives/sum2019/entries/chimeras/.

Τάσιος Θ. Π., «Ὁ Ἀριστοτέλης γιὰ τὴν τεχνολογία», ἐφημερ. Τὸ Βῆμα (Γνῶμες),

11 Δεκεμβρίου 2011. Διαθέσιμο στό: https://www.tovima.gr/2011/12/11/

opinions/o-aristotelis-gia-tin-texnologia/.

Φιλμογραφία

Captain America: Civil War (2016) Σκηνοθεσία Anthony Russo, Joe Russo (ταινία).

ΗΠΑ, Marvel Studios, Vita-Ray Dutch Productions (III), Studio Babelsberg

et al.

Gattaca (1997). Σκηνοθεσία Andrew Niccol (ταινία). Η.Π.Α. Columbia Pictures,

Jersey Films, Sony Pictures Entertainment.

Iron Man (2008) Σκηνοθεσία Jon Favreau (ταινία). ΗΠΑ, Paramount Pictures,

Marvel Enterprises et al.

Iron Man 2 (2010). Σκηνοθεσία Jon Favreau (ταινία). ΗΠΑ, Paramount Pictures,

Marvel Entertainment, Marvel Studios, Fairview Entertainment.

Iron Man 3 (2013). Σκηνοθεσία Shane Black (ταινία). ΗΠΑ, Marvel Studios,

Paramount Pictures et al.

Limitless (2011). Σκηνοθεσία Neil Burger (ταινία). ΗΠΑ, Relativity Media, Virgin

Produced, Rogue See et. al.

The Great Hack (2019). Σκηνοθεσία Karim Amer, Jehane Noujaim (ντοκυμαντέρ).

ΗΠΑ, Netﬂix.

World War Z (2013). Σκηνοθεσία Marc Forster (ταινία). ΗΠΑ, Paramount

Pictures, Skydance Media et al.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Θεολογία 3/2019

160160

SUMMARY

Iron Man vs. Aristotle:

Transhumanism, the Limits of Human Nature

and the Politics of Prescription Eyeglasses

By A. Gounaris and P. Chrysopoulos,

National and Kapodistrian University of Athens

When we talk about enhancement or modifying the human body, we

often put forward the argument of the limits of human nature, and

therefore, acts that violate those limits are judged negatively. This view,

however, contains assumptions that lead to logical fallacies. In the

face of the new era, where scientiﬁc and technological achievements

are changing human capabilities, we will increasingly be confronted

with ethical dilemmas as well as dilemmas at a practical, political and

institutional level.

As a guide when dealing with such dilemmas, in this article we will

ﬁrstly attempt to free ourselves from the logical fallacy of resorting to the

argument of violating the limits of human nature, and secondly to see

how the prevailing ethical and political stances address the dilemmas

associated with human enhancement. For illustration purposes we will

adopt two points of view: Iron Man's and Aristotle's.

The ﬁrst one focuses on human potential, free will and individual rights.

The second one focuses on social purpose, social justice and human

eudaimonia within the community. Both viewpoints set criteria and

conditions for the enhancement and improvement of human nature, but

fail to provide a satisfactory answer that could act as a rule in practical

terms, so that a future legislator can take a clear stand on these issues.

A safe and at the same time practical approach would be to think

beyond personal volition and social purpose, with a general perspective

that will help us exculpate and stop demonizing human enhancement.

Could there be a minimum “eligibility” condition, according to which

Ἄλ. Γούναρη – Π. Χρυσόπουλου

161161

any enhancement that satisﬁes it, could be legitimized in the future? On

the way to this quest, it is our duty to approach without fear but with

prudence, self-restraint, respect and care for mankind and our fellow

man, the inevitable, immediate future that is now visible in front of us.

IRON MAN VS. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ»

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Human Enhancement: Conceptual Clarity and Moral Significance: Understanding the Debate

Chapter

Oct 2016

Ethical issues in human enhancement

Article

Jan 2007

Leviathan: Or the matter, forme, and power of a common-wealth ecclesiasticall and civill

Book

Jan 2010

Written by Thomas Hobbes and first published in 1651, Leviathan is widely considered the greatest work of political philosophy ever composed in the English language. Hobbes's central argument-that human beings are first and foremost concerned with their own fears and desires, and that they must relinquish basic freedoms in order to maintain a peaceful society-has found new adherents and critics in every generation. This new edition, which uses modern text and relies on large-sheet copies from the 1651 Head version, includes interpretive essays by four leading Hobbes scholars: John Dunn, David Dyzenhaus, Elisabeth Ellis, and Bryan Garsten. Taken together with Ian Shapiro's wide-ranging introduction, they provide fresh and varied interpretations of Leviathan for our time.

Human/Non-Human Chimeras

Article

May 2009

Robert Streiffer

Health as a Theoretical Concept

Article

Dec 1977

Christopher Boorse

This paper argues that the medical conception of health as absence of disease is a value-free theoretical notion. Its main elements are biological function and statistical normality, in contrast to various other ideas prominent in the literature on health. Apart from universal environmental injuries, diseases are internal states that depress a functional ability below species-typical levels. Health as freedom from disease is then statistical normality of function, i.e., the ability to perform all typical physiological functions with at least typical efficiency. This conception of health is as value-free as statements of biological function. The view that health is essentially value-laden, held by most writers on the topic, seems to have one of two sources: an assumption that health judgments must be practical judgments about the treatment of patients, or a commitment to “positive” health beyond the absence of disease. I suggest that the assumption is mistaken, the commitment possibly misdescribed.

Positive and Negative Liberty

Chapter

Jan 2012

Ian Carter

Negative liberty is the absence of obstacles, barriers orconstraints. One has negative liberty to the extent that actions areavailable to one in this negative sense. Positive liberty is thepossibility of acting — or the fact of acting — in such away as to take control of one's life and realize one's fundamentalpurposes. While negative liberty is usually attributed to individualagents, positive liberty is sometimes attributed to collectivities, orto individuals considered primarily as members of givencollectivities., Imagine you are driving a car through town, and you come to a forkin the road. You turn left, but no one was forcing you to go one way orthe other. Next you come to a crossroads. You turn right, but no onewas preventing you from going left or straight on. There is no trafficto speak of and there are no diversions or police roadblocks. So youseem, as a driver, to be completely free. But this picture of yoursituation might change quite dramatically if we consider that thereason you went left and then right is that you're addicted tocigarettes and you're desperate to get to the tobacconists before itcloses. Rather than driving, you feel you are beingdriven, as your urge to smoke leads you uncontrollably to turn thewheel first to the left and then to the right. Moreover, you'reperfectly aware that your turning right at the crossroads means you'llprobably miss a train that was to take you to an appointment you careabout very much. You long to be free of this irrational desire that isnot only threatening your longevity but is also stopping you right nowfrom doing what you think you ought to be doing., action textbar autonomy: in moral and political philosophy textbar autonomy: personal textbar Berlin, Isaiah textbar civil rights textbar coercion textbar freedom: of speech textbar free will textbar legal rights textbar liberalism textbar libertarianism textbar limits of law textbar paternalism textbar republicanism textbar rights textbar rights: human, Copyright © 2012 byIan Cartertextlessicarter@unipv.ittextgreater , View this site from another server:,

Human Nature and the Limits (If Any) of Political Philosophy

Article

Jun 2011

David Estlund

I am grateful to many people and audiences for helpful discussions of this work while it was in progress, including University of Oslo, Goethe University Frankfurt, the Political Philosophy Workshop at Brown University, CIDE and UNAM in Mexico City, Legal Theory Workshop at University of Pennsylvania, Canadian Political Science Association meetings in Montreal, the seminar of John Ferejohn and Janos Kis (whose comments were especially instructive) at the law school at New York University, the Harvard Government Department colloquium, and a lecture at Franklin and Marshall College. I am also grateful to Nomy Arpaly for numerous helpful discussions of these ideas, and to Charles Larmore, Sharon Krause, and two anonymous referees for valuable discussions of an earlier draft.

Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie

Article

Jan 1971

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Mill's Moral and Political Philosophy

Article

Apr 2007

David Brink

As perhaps the leading historical proponent of two important normative traditions - utilitarianism and liberalism - John Stuart Mill (1806-73) occupies an unusually important position in the history of western moral and political philosophy. Viewed in historical context, both utilitarianism and liberalism have exerted considerable progressive influence on the scope of moral concern, the design of public institutions, the responsibilities of government, and the interests and rights of the governed. Mill did much to articulate the justification, content, and implications of utilitarian and liberal principles. This essay reconstructs the central elements of his contributions to the utilitarian and liberal traditions, focusing on his two most popular and best known works - Utilitarianism (1861) and On Liberty (1859), - but drawing on other texts when this sheds light on the interpretation of these two texts. It concludes by looking at how Mill applies his utilitarian and liberal principles to issues of political and sexual equality in Considerations on Representative Government (1859), Principles of Political Economy (1848), and The Subjection of Women (1869).

Future Minds: Transhumanism, Cognitive Enhancement and the Nature of Persons

Article

Jul 2008

Susan Schneider

"After covering the basic tenets of Transhumanism, I discuss what I take to be the most important philosophical element of the transhumanist picture -- its unique perspective on the nature and development of persons.... Examining the enhancement issue through the vantage point of the metaphysical problem of personal identity shall thereby present a serious challenge to Transhumanism. Indeed, this is a pressing issue for any argument made for or against enhancement."

Iron Man vs Aristotle: Transhumanism, the Limits of Human Nature and the Politics of Prescription Eyeglasses

Abstract

Recommended publications

Mal-estar no parque humano: da crise do humanismo à biotecnologia

Contradictions from the Enlightenment Roots of Transhumanism

Ability and Volitional Incapacity

The question of disability in the post-human debate. Critical remarks