بازخوانی سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب

Abstract

رغم اینکه تشکیل دولت فاطمی در مغرب (297 ق)،‌‍ از نظر سیاسی برای اسماعیلیه پیروزی درخور توجه به شمار می‌رفت، موفقیت در حوزه مسائل مذهبی در آنجا به آسانی مقدور نبود. این در حالی بود که آرمانهای مذهبی و اهداف سیاسی، ایجاب می‌کرد فاطمیان از همان ابتدا درصدد انتشار عقاید مذهبی خود در میان ساکنان قلمرو مغرب برآیند. بر این اساس، علاوه بر رسمیت بخشیدن به مذهب اسماعیلی، اشاعه آن را محور اصلی سیاست مذهبی خود قرار دادند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد؛ برخلاف نظر برخی پژوهشگران، فاطمیان نه تنها نسبت به انتشار مذهب رسمی خود در مغرب بی‌اعتنا نبودند، بلکه تلاش‌ زیادی برای گسترش آن به کار بستند؛ اگرچه این کوشش‌ها با نتیجه مطلوب آنها همراه نبود. تعلیم و تبلیغ عقاید اسماعیلی، جلوگیری از به جای آوردن مناسک مذهبی اهل سنت، برخورد خشونت‌آمیز با فقهای مالکی مغرب، تلاش برای جلب نظر علمای اهل سنت با مشارکت دادن آنها در اداره امور و نیز فعالیت‌های فکری و فرهنگی با هدف تقویت پایه‌های نظری و کاربردی مذهب اسماعیلی، وجوه مختلف سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب را تشکیل می‌داد.

Full text

:ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
ﮓﻨھﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗ
و ﻞﮫﭼ لﺎﺳ ،مرﺎﮫﭼرﺎﻤﺷ ،ۀ ﯽﭘﺎﯿﭘ۸۸ ،
نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﮫﺑ۱۳۹۱ ص ،۴۶
-
۲۷
بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ
*
ﯽﻠﻀﻓ ﺐﻨﯾز / یﺮﺘﮐد هرود یﻮﺠﺸﻧاد ﯽﻣﻼﺳا ﻞﻠﻣ نﺪﻤﺗ و ﺦﯾرﺎﺗناﺮﮫﺗ هﺎﮕﺸﻧاد
١
ﺪﻤﺣا ﺪﯿﺳ ﺮﺘﮐدﺮﻀﺧ ﺎﺿري /رﺎﯿﺸﻧادناﺮﮫﺗ هﺎﮕﺸﻧاد
٢
هﺪﯿﮑﭼ
) بﺮﻐﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﻞﯿﮑﺸﺗ ﻪﮑﻨﯾا ﻢﻏر ﻪﺑ۲۹۷،(ق یزوﺮﯿﭘ ﻪﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا یاﺮﺑ ﯽﺳﺎﯿﺳ ﺮﻈﻧ زا ﯽﻣ رﺎﻤﺷ ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ رﻮﺧرد .دﻮـﺒﻧ روﺪﻘﻣ ﯽﻧﺎﺳآ ﻪﺑ ﺎﺠﻧآ رد ﯽﺒھﺬﻣ ﻞﺋﺎﺴﻣ هزﻮﺣ رد ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ ،ﺖﻓر
ﯽﻣ بﺎﺠﯾا ،ﯽﺳﺎﯿﺳ فاﺪھا و ﯽﺒھﺬﻣ یﺎﮫﻧﺎﻣرآ ﻪﮐ دﻮﺑ ﯽﻟﺎﺣ رد ﻦﯾا اﺪـﺘﺑا نﺎـﻤھ زا نﺎـﯿﻤﻃﺎﻓ دﺮﮐ
ﺮـﺑ هوﻼﻋ ،سﺎﺳا ﻦﯾا ﺮﺑ .ﺪﻨﯾآﺮﺑ بﺮﻐﻣ وﺮﻤﻠﻗ نﺎﻨﮐﺎﺳ نﺎﯿﻣ رد دﻮﺧ ﯽﺒھﺬﻣ ﺪﯾﺎﻘﻋ رﺎﺸﺘﻧا دﺪﺻرد
راﺮـﻗ دﻮـﺧ ﯽﺒھﺬـﻣ ﺖـﺳﺎﯿﺳ ﯽﻠـﺻا رﻮﺤﻣ ار نآ ﻪﻋﺎﺷا ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ نﺪﯿﺸﺨﺑ ﺖﯿﻤﺳر
ﻪﺘﻓﺎﯾ .ﺪﻧدادﯽﻣ نﺎﺸﻧ ﺶھوﮋﭘ ﻦﯾا یﺎھﺪھد؛ ﺎـﮫﻨﺗ ﻪـﻧ نﺎـﯿﻤﻃﺎﻓ ،ناﺮﮕﺸھوﮋﭘ ﯽﺧﺮﺑ ﺮﻈﻧ فﻼﺧﺮﺑ ﺎﺸﺘﻧا ﻪﺑ ﺖﺒﺴﻧﯽﺑ بﺮﻐﻣ رد دﻮﺧ ﯽﻤﺳر ﺐھﺬﻣ رشﻼﺗ ﻪﮑﻠﺑ ،ﺪﻧدﻮﺒﻧ ﺎﻨﺘﻋا شﺮﺘﺴﮔ یاﺮﺑ یدﺎﯾز ﺶﺷﻮﮐ ﻦﯾا ﻪﭼﺮﮔا ؛ﺪﻨﺘﺴﺑ رﺎﮐ ﻪﺑ نآ ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻎـﯿﻠﺒﺗ و ﻢﯿـﻠﻌﺗ .دﻮـﺒﻧ هاﺮﻤھ ﺎﮫﻧآ بﻮﻠﻄﻣ ﻪﺠﯿﺘﻧ ﺎﺑ ﺎھ
ﺖﻧﻮـﺸﺧ درﻮـﺧﺮﺑ ،ﺖﻨـﺳ ﻞھا ﯽﺒھﺬﻣ ﮏﺳﺎﻨﻣ ندروآ یﺎﺟ ﻪﺑ زا يﺮﯿﮔﻮﻠﺟ ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺎـﺑ ﺰـﯿﻣآ ﺑ شﻼﺗ ،بﺮﻐﻣ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﮫﻘﻓ هرادا رد ﺎـﮫﻧآ نداد ﺖﮐرﺎـﺸﻣ ﺎـﺑ ﺖﻨﺳ ﻞھا یﺎﻤﻠﻋ ﺮﻈﻧ ﺐﻠﺟ یاﺮ ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﺰﯿﻧ و رﻮﻣاﻪﯾﺎﭘ ﺖﯾﻮﻘﺗ فﺪھ ﺎﺑ ﯽﮕﻨھﺮﻓ و یﺮﮑﻓ یﺎھ ﺐھﺬـﻣ یدﺮﺑرﺎـﮐ و یﺮـﻈﻧ یﺎـھ
ﯽﻣ ﻞﯿﮑﺸﺗ ار بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﻒﻠﺘﺨﻣ هﻮﺟو ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا.داد
هژاوﺪﯿﻠﮐﺎھ :.ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ،نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ،بﺮﻐﻣ
:لﻮﺻو ﺦﯾرﺎﺗ .*۱۰/۰۳/۱۳۹۱ :ﯽﯾﺎﮫﻧ ﺐﯾﻮﺼﺗ ﺦﯾرﺎﺗ ؛۰۸/۰۶/۱۳۹۱.
1
.Email: z.fazli@ut.ac.ir
2
.Email: akhezri@ut.ac.ir

28ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﻪﻣﺪﻘﻣ
ﮔﮋﯾو زاﯽﺖﻟود ﺰﯾﺎﻤﺘﻣ یﺎھ ﻖـﻘﺤﺗ ﺐـﻠﻏا ﻪـﮐ ﺖـﺳا ﻦـﯾا ﯽﺒھﺬـﻣ یﺎﮫﺸﺒﻨﺟ لد زا هﺪﻣآﺮﺑ یﺎھ
ﻌﻣﺎﺟ رد ﯽﻨﯿﻋ ترﻮﺻ ﻪﺑ ﯽﺒھﺬﻣ یﺎﮫﻧﺎﻣرآ و ﺎھروﺎﺑﺖﺳﺎﯿﺳ و فاﺪھا سأر رد ،ﻪ نآ یﺎـھ راﺮـﻗ
ﯽﻣ ﯽـﻣ ﺰـﯿﻧ ﺮﮕﯾد یﺎﮫﻧﺎﻣرآ و فاﺪھا نﺪﺷ ﻪﺘﻓﺮﮔ هﺪﯾدﺎﻧ ﻪﺑ ﯽﺘﺣ هﺎﮔ ﻪﮐ ﯽﺗرﻮﺻ ﻪﺑ دﺮﯿﮔ .ﺪـﻣﺎﺠﻧا
لﺎﺳ رد ﻪﮐ ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود۲۹۷ق ﯽﺒھﺬـﻣ ﯽـﺸﺒﻨﺟ زا هﺪـﻣآﺮﺑ ﯽـﺘﻟود ،ﺖـﻓﺮﮔ ﻞﮑـﺷ بﺮﻐﻣ رد
ﻪﺑ مﻮﺳﻮﻣ»ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا تﻮﻋد « یاﺮـﺑ ﯽﻣﻼـﺳا یﺎﮫﻨﯿﻣزﺮﺳ رﺎﻨﮐ و ﻪﺷﻮﮔ رد ﺶﯿﭘ ﺎﮫﺗﺪﻣ زا ﻪﮐ دﻮﺑ
ﯽﺒھﺬـﻣ ﺖﯿھﺎﻣ ﺮﺑ ﺎﻨﺑ ﻪﭼ ﺮﮔا .دﻮﺑ ﻮﭘﺎﮑﺗ رد ﯽﻨﯿﻣزﺮﺳ ﺖﯿﻤﮐﺎﺣ و ﯽﺳﺎﯿﺳ ترﺪﻗ ﻪﺑ ﻦﺘﻓﺎﯾ ﺖﺳد
شﺮﺘﺴﮔ و ﻪﻋﺎﺷا ﻪﮐ ﺖﺳا ﯽﻌﯿﺒﻃ ،ﯽﺘﻟود ﻦﯿﻨﭼ ﺐـﻟﺎﻗ رد ،ﯽﺒھﺬـﻣ یﺎـﮫﻧﺎﻣرآ و ﺪـﯾﺎﻘﻋ ،ﺎـھروﺎﺑ
ﺖـﻟود ﻦﯾا یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ ﻪﺣﻮﻟﺮﺳ نآ نﺎﻨﮐﺎﺳ و ﺖﻟود ﻦﯾا نﺎﻣﺮﻓ ﺖﺤﺗ وﺮﻤﻠﻗ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ
ﻢﻏر ﻪﺑ ،بﺮﻐﻣ رد ﺐھﺬﻣ ﻦﯾا نﺪﺸﻧ ﺮﯿﮔاﺮﻓ ﺎﻣا ،دﺮﯿﮔ راﺮﻗ۶۵ ﺖـﻟود ﻦﯾا ﻢﯿﻘﺘﺴﻣ ﺖﯿﻤﮐﺎﺣ لﺎﺳ
) ﻪﻘﻄﻨﻣ نآ ﺮﺑ۲۹۷
-
۳۶۲ هﺎﮔ و ﻒﻠﺘﺨﻣ تاﺮﻈﻧ ﺎﺗ هﺪﺷ ﺐﺟﻮﻣ ،(ق مﺎـﻤﺘھا هرﺎﺑرد ﯽﻀﯿﻘﻧ و ﺪﺿ
.دﻮﺷ ﻪﺋارا بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا ﻪﺑ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ مﺎﻤﺘھا مﺪﻋ ﺎﯾ
ﺮﮐاو .یا .پ ﺮﻈﻧ ﻪﺑ
١
ﻪﻨﯿﻣز ﻦﺘﺧﺎﺳ ﻢھاﺮﻓ و بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺞﯾوﺮﺗ شوﺮـﮔ یﺎھ
دﺪـﺻرد ﺮﺘﺸﯿﺑ یو ﻪﮑﻠﺑ ،دﻮﺒﻧ یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ ﯽﻠﺻا فﺪھ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ رﺎﯾد نآ یﺎھﺮﺑﺮﺑ
»یﺎﯿﺣا بﻮـﻨﺟ و لﺎﻤـﺷ ،بﺮـﻏ ،قﺮـﺷ رد ﯽﻣﻼـﺳا گرﺰﺑ یرﻮﺗاﺮﭙﻣا ﻞﻣﺎﮐ « ) دﻮـﺑWalker,
Exploring an Islamic Empire: Fatimid History and its Sources,
24 ،ﺮـﻈﻧ ﻦـﯾا . (
رﻮـﺤﻣ ،بﺮـﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا و ﻎﯿﻠﺒﺗ ﻪﮐ ﺖﺳا نآ ﺮﺑ ،ﯽﺘﺳردﺎﻧ ﺎﯾ ﯽﺘﺳرد زا غرﺎﻓ
و هدﻮﺒﻧ ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ ﯽﻠﺻا نﻮﭼ ﯽﻧﺎﺒﯿﻗر ﻦﺘﺧاﺪﻧاﺮﺑ و ﯽﻨﯿﻣزﺮﺳ ﻪﻌﺳﻮﺗ ﺎﺑ ﻪﺴﯾﺎﻘﻣ رد
،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا تﻮـﻋد ﯽﺑﻼﻘﻧا فاﺪھا رد ﻞﯾﺪﻌﺗ یﺮﺘﻓد .ﺖﺳا ﻪﺘﺷاد یﻮﻧﺎﺛ ﺖﯿﻤھا ،ﯽﺳﺎﺒﻋ یﺎﻔﻠﺧ
ﯽـﻣ راﺮﻗ ﺪﯿﮐﺄﺗ درﻮﻣ ار نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺖﻣﻮﮑﺣ راﺮﻘﺘﺳا هرود رد ) ﺪـھدDaftary,
141
ﯽﻧاﺪـﻤھ .ح .(
یور زا ﺲﭘ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﮐ ﺖﺳا هﺪﯿﻘﻋ ﻦﯾا ﺮﺑ ﺰﯿﻧﺮﺑ نﺪﻣآ رﺎﮐنﺎﻣرآ فﻼﺧ ﯽـﺳﺎﯿﺳ یﺎـھـ یﺮـﮑﻓ
ﻪـﻈﻓﺎﺤﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺶﺒﻨﺟ ﻪـﻧارﺎﮐ ) ﺪـﻨﺘﻓﺮﮔ ﺶﯿـﭘ رد یاAl-Hamdani, Husain F.,
366 ﺮـﺑ ﺎـﻨﺑ و ﻪـﻧﺎھﺎﮔآ و یﺪﻤﻋ رﻮﻃ ﻪﺑ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﮐ ﺖﺳا ﻦﯾا قﻮﻓ ﺮﻈﻧ ﻪﺳ ﺮھ کﺮﺘﺸﻣ ﻪﻄﻘﻧ .(
ﯽﺳﺎﯿﺳ ﺢﻟﺎﺼﻣ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا و ﺞﯾوﺮﺗ ﺮﻣا رد نﺎﺷهدﺮﮐ ﯽﺘﺴﺳ.ﺪﻧا
1
. P. E. Walker.

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ29
ﻪﯿﺿﺮﻓ و تاﺮﻈﻧ ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﺑﯽﻣ حﺮﻄﻣ یﺪﺟ ترﻮﺻ ﻪﺑ لاﺆﺳ ﻦﯾا ،قﻮﻓ یﺎھ ﺞﯾوﺮﺗ :ﻪﮐ دﻮﺷ
ﺎـﯾآ ؟ﺖـﺷاد ﯽھﺎـﮕﯾﺎﺟ ﻪـﭼ ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﺖﻟود یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ رد ،بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا و
ﻪﯿﺿﺮﻓ رد ﻪﮐ ﻪﻧﻮﮕﻧﺎﻤھﺶﯿﭘ یﺎھ یاﺮـﺑ بﺮـﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ شﺮﺘﺴﮔ ،هﺪﺷ حﺮﻄﻣ ﻪﺘﻔﮔ
ا زا نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ لد زا هﺪـﻣآﺮﺑ یﺎـﮫﺘﻟود ﺖـﯿھﺎﻣ ﺮـﺑ ﺎـﻨﺑ ﺎـﯾ و دﻮـﺑ رادرﻮـﺧﺮﺑ ﯽﻋﺮﻓ و یﻮﻧﺎﺛ ﺖﯿﻤھ
ﺶﺒﻨﺟ ﺮﯿﺛﺄـﺗ ﺖـﺤﺗ ﺎـﻣا ،ﺖـﺷاد راﺮـﻗ ﺖﻟود ﻦﯾا یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ سأر رد عﻮﺿﻮﻣ ﻦﯾا ،ﯽﺒھﺬﻣ یﺎھ
ﺖـﺳا نآ ﺮﺑ ور ﺶﯿﭘ ﺶھوﮋﭘ .ﺪﻧﺪﻧﺎﻣ زﺎﺑ نآ ﻦﺘﺧﺎﺳ ﯽﻠﻤﻋ زا رﺎﯾد نآ ﺮﺑ ﻢﮐﺎﺣ ﻂﯾاﺮﺷ و عﺎﺿوا
ﻧﺮﺑ و ﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ ﺎﺑ ﺎﺗﻪﻣﺎ ﺖـﺳد قﻮﻓ لاﺆﺳ ﺖﺳرد ﺦﺳﺎﭘ ﻪﺑ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود یﺎھ
.ﺪﺑﺎﯾ
ﻪﻨﯿﻣز ،بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا تﻮﻋد :ﯽﺨﯾرﺎﺗ ﻪﻨﯿﻣزﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود رﻮﮫﻇ زﺎﺳ
ﻞﮑﺷ ﻪﮐ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ قدﺎـﺻ ﺮـﻔﻌﺟ مﺎﻣا زا ﺲﭘ ﯽﻌﯿﺷ ﻪﻌﻣﺎﺟ ﯽﻧورد تﻻﻮﺤﺗ ﻪﺑ نآ یﺮﯿﮔ
ﯽﻣ زﺎﺑ (ع) ،ﯽﺘﺨﺑﻮﻧ .ﮏﻧ) ددﺮﮔ۷۷
-
۸۶ ؛Daftary, 88-90 زا ،( یاﺮﺑ ،یﺮﺠھ مﻮﺳ هﺪﺳ ﻂﺳاوا
ﺮـﺸﻧ ﻪﺑ ﯽﻧﺎﮫﻨﭘ ترﻮﺻ ﻪﺑ ﻪﮐ دروآ دﻮﺟو ﻪﺑ ﯽﺗﻼﯿﮑﺸﺗ نﺎﻣزﺎﺳ ﮏﯾ ،دﻮﺧ یدﺎﻘﺘﻋا ﯽﻧﺎﺒﻣ ﺞﯾوﺮﺗ
ﯽـﻣ مﻼـﺳا نﺎﮫﺟ رﺎﻨﮐ و ﻪﺷﻮﮔ رد تﻮﻋد ﻪﻋﺎﺷا و شﻼـﺗ .ﺖـﺧادﺮﭘ نآ ﺮﯾﺬـﭘﺎﻧ ﯽﮕﺘـﺴﺧ یﺎـھ
ﺘـﺴﺨﻧ و ﺖﺴﺸﻧ ﺮﻤﺛ ﻪﺑ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود رﻮﮫﻇ ﺎﺑ یﺮﺠھ مﻮﺳ هﺪﺳ ﺮﺧاوا رد نﺎﻣزﺎﺳ ﻦﯿ
لﺎﺳ رد ار دﻮﺧ ﺖﻓﻼﺧ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ زا دﺮﻓ۲۹۷.دﻮﻤﻧ مﻼﻋا ق
تﻮﻋد نآ ﺮﻣا رد ﯽﻔﻄﻋ ﻪﻄﻘﻧ ،بﺮﻐﻣ ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻎﯿﻠﺒﺗ یاﺮﺑ ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا دورو
ﻦﻤﯾ رد ﺐﺷﻮﺣ ﻦﺑا یﻮﺳ زا ﻪﮐ یو .دﻮﺑ ﺶﯿﻧﺎﮫﻨﭘ هرود رد
١
دﻮـﺑ هﺪـﺷ بﺮﻐﻣ رد تﻮﻋد رﻮﻣﺄﻣ
،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ)
حﺎﺘﺘﻓا ﺔﻟﺎﺳرةﻮﻋﺪﻟا
،۵۹
-
۶۰،(
٢
لﺎﺳ زا۲۸۰ق ناﻮـﻨﻋ ﻪـﺑ ار دﻮـﺧ ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ
رد ﯽﻋادنﺎﺠْﮑﯾا ،ﯽﺴﯾردا) ﻒﯿﻄَﺳ ﯽﻧﺎﺘﺴھﻮﮐ ﻪﻘﻄﻨﻣ رد ﻊﻗاو ،۱/۲۶۹ ،یﻮـﻤﺣ تﻮﻗﺎﯾ ،۱/۲۷۳ ؛
،ﻦﺴﺣ ﻢﯿھاﺮﺑا ﻦﺴﺣ .ﮏﻧ ﺰﯿﻧ و۴۹ ،نﺎـﻤﻌﻧ ﯽـﺿﺎﻗ) دﺮﮐ زﺎﻏآ ﻪﻣﺎﺘﮐ یﺎھﺮﺑﺮﺑ نﺎﯿﻣ رد و (
ﺔﻟﺎـﺳر
١
ﺮﺑ ار ﻦﻤﯾ رد تﻮﻋد ﺮﻣا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا مﺎﻣا فﺮﻃ زا ﺐﺷﻮﺣ ﻦﺑا ﻪﺑ رﻮﮫﺸﻣ ﯽﻓﻮﮐ ناداز ﺐﺷﻮﺣ ﻦﺑ جﺮﻓ ﻦﺑ ﻦﺴﺣ ﻢﺳﺎﻘﻟاﻮﺑا .
.ﺖﺷاد هﺪﮫﻋﻓ ﻪﺠﯿﺘﻧ ردﻦﺑا یﺎﮫﺘﯿﻟﺎﻌ ﺐﺷﻮﺣ ﻦﻤﯾ ).دﻮﺑ هﺪﺷ ﻞﯾﺪﺒﺗ طﺎﻘﻧ ﺮﮕﯾد رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا تﻮﻋد رﺎﺸﺘﻧا یاﺮﺑ ﻢﮫﻣ یﺰﮐﺮﻣ ﻪﺑ ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ
حﺎﺘﺘﻓاةﻮﻋﺪﻟا
.ﮏﻧ ،۳۲
-
۵۴ ،ﺮﯿﺼﻘﻟا :ﮏﻧ ﻦﻤﯾ رد وا ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ یﺎﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ و ﺐﺷﻮﺣ ﻦﺑا هرﺎﺑرد ﺮﺘﺸﯿﺑ عﻼﻃا یاﺮﺑ ؛
ﻦﺑا ﯽﻓ ﺔﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔﮐﺮﺤﻟا و ﺐﺷﻮﺣﻦﻤﯿﻟا
،۳۱
-
۹۲.(
٢
ﻪﺘﺒﻟا .ﻪﻣﺎﺘﮐ یﺎھﺮﺑﺮﺑ زا ﯽھوﺮﮔ ﻦﯾا زا ﺶﯿﭘ ﺎﻨﺷآ ﯽﻌﯿﺷ ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺎﺑ یدوﺪﺣ ﺎﺗ ﻪﻘﻄﻨﻣ ﻦﯾا رد نﺎﯿﻌﯿﺷ ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﻪﺠﯿﺘﻧ رد ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ .ﮏﻧ)ﺪﻧدﻮﺑ هﺪﺷ
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا ﺔﻟﺎﺳر
،۵۴
-
۵۸ ،ﺮﯿﺛا ﻦﺑا ؛۸/۳۱ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ ؛
ظﺎﻌﺗاﺎﻔﻨﺤﻟا
،۱/۵۵ ،ﻮﻤھ ؛
ﯽﻔﻘﻤﻟاﺮﯿﺒﮑﻟا
،۲۵ ، ۲۸.(

30ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا
،۷۱
-
۷۳ ،ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ ﺲﯾردا ،۸۸
-
۸۹د .(ﺪﺒﻋﻮﺑا ﺪﺷ ﺐﺟﻮﻣ ﻪﮐ ﯽﻠﯾﻻﷲا ﻦﯾا ﯽﻌﯿﺷ
ﻂﻠـﺴﺗ مﺪـﻋ ،ﻪـﻣﺎﺘﮐ یﺎھﺮﺑﺮﺑ ﯽﻌﯿﺷ تﻼﯾﺎﻤﺗ ﺮﺑ هوﻼﻋ ﺪﻨﮐ بﺎﺨﺘﻧا دﻮﺧ ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ یاﺮﺑ ار ﻪﻘﻄﻨﻣ
،نﺎﻤھ ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) دﻮﺑ نآ ندﻮﺑ ﯽﻧﺎﺘﺴھﻮﮐ ﺖﻠﻋ ﻪﺑ ﻪﻘﻄﻨﻣ ﻦﯾا ﺮﺑ نﺎﯿﺒﻠﻏا ﺮﺛﺆﻣ و ﻞﻣﺎﮐ۶۴
-
۶۵ ؛
،یواﺮﺷد۸۶
-
۸۷ ؛Daftary, 126 صﺎـﺧ ﯽﯾﺎﯿﻓاﺮﻐﺟ ﺖﯿﻌﻗﻮﻣ .( دﻼـﺑ) بﺮـﻐﻣ زا ﺖﻤـﺴﻗ ﻦـﯾا
،یواﺮـﺷد) ﺪـﻧﺮﯾﺬﭙﻧ ار نﺎﯿﺒﻠﻏا ﻪﻄﻠﺳ ﺎﺠﻧآ نﺎﻨﮐﺎﺳ ﺎﺗ دﻮﺑ هﺪﺷ ﺐﺟﻮﻣ (ﻪﻣﺎﺘﮐ۸۷ ﻊﺑﺎـﻨﻣ ﺮـﺑ ﺎـﻨﺑ .(
ترﻮـﺻ ﻒـﻠﺘﺨﻣ ﺢﻄـﺳ ود رد ﻪـﻠﺣﺮﻣ ﻦـﯾا رد بﺮـﻐﻣ رد نﺎﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ ﺖﺳﺎﯿﺳ ،دﻮﺟﻮﻣ
ﯽﻣ نﺎـﻣﺎﻣا و ﻊّﯿـﺸﺗ ﺎـﺑ نﺎﺒﻃﺎﺨﻣ ﯽﻠﮐ ﯽﯾﺎﻨﺷآ نآ فﺪھ ﻪﮐ ﯽﻣﻮﻤﻋ ﺢﻄﺳ ﯽﮑﯾ ؛ﺖﻓﺮﮔ ﺎﻤـﺳا ﯽﻠﯿﻋ
ﯽﺑا ﻦﺑ ﯽﻠﻋ ﻞﯾﺎﻀﻓ ﺮﮐذ .دﻮﺑﻞھا ﺖﯿﻧﺎّﻘﺣ و ﺐﻟﺎﻃ مﺎـﻣا زا ﺖـﻋﺎﻃا ﻪـﺑ تﻮـﻋد ﺖﯾﺎﮫﻧ رد و ﺖﯿﺑ
ﯽـﻐﯿﻠﺒﺗ یﺎـﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ ﯽﻠـﺻا یﺎـھرﻮﺤﻣ ،ﯽـﺠﻨﻣ و یﺪـﮫﻣ ناﻮـﻨﻋ ﻪﺑ وا رﻮﮫﻇ ﻪﺑ ترﺎﺸﺑ و ﺮﺿﺎﺣ
ﯽﻣ هداد ترﺎﺸﺑ ﻦﯿﻨﭽﻤھ .دﻮﺑ ﺎﻘﯾﺮﻓآ لﺎﻤﺷ رد ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا راﺮـﻗ و یﺪـﮫﻣ رﻮـﮫﻇ ﺎـﺑ ﻪﮐ ﺪﺷ
ﺑ وا ﻦﺘﻓﺮﮔ ﺖـﻓر ﺪـھاﻮﺧ نﺎـﯿﻣ زا ﻢﺘـﺳ و ﻢـﻠﻇ و ﺪﺷ ﺪھاﻮﺧ راﺮﻗﺮﺑ ﺖﻟاﺪﻋ ،ﺖﯿﻤﮐﺎﺣ ﺪﻨﺴﻣ ﺮ
،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ)
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا ﺔﻟﺎﺳر
،۷۳،۸۰
-
۸۱ ﻪـﮐ دﻮﺑ ﯽﻄﯾاﺮﺷ رد ﻦﯾا .( رد ﯽـﻐﯿﻠﺒﺗ تﺎـﺴﻠﺟ
ﺖـﻣﺎﻣا ﻪـﺑ تﻮـﻋد ﻪـﺑ ﺎـﮫﻨﺗ و ﺖﺷاﺪﻧ دﻮﺟو ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا صﺎﺧ تادﺎﻘﺘﻋا یور ﺮﺑ ﯽﻧاﺪﻨﭼ راﺮﺻا
ﯽﻣ هﺪﻨﺴﺑ ﻞﯿﻋﺎﻤﺳا ﻞﺴﻧ زا یدﺮﻓﻦﯾا زا .ﺪﺷ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا تادﺎﻘﺘﻋا زا هدﺎﺳ ﯽﺒﻟﺎﻗ و ﻞﮑﺷ ﻪﺋارا ور
ﺎـﺑ ﺰـﯿﻧ ﻞـﺒﻗ زا ﻪﮐ ،ﻪﻣﺎﺘﮐ دﻼﺑ یﺮﺑﺮﺑ ﻪﻌﻣﺎﺟ رد ار ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﻋاد ﮏﯾ تﻮﻋد ﺎﺗ دﻮﺑ ﻢﮫﻣ ﯽﻠﻣﺎﻋ
دﻮﺑ هﺪﺷ ﺎﻨﺷآ نآدزﺎﺳ هاﺮﻤھ لﺎﺒﻗا و ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ ﺎﺑ ﺪﻧ، ﻦﯿـﺸﯿﭘ ﺢﻄـﺳ تازاﻮﻣ ﻪﺑ تﻮﻋد ﺮﮕﯾد ﺢﻄﺳ
ﻪﺑ مﻮﺳﻮﻣ یدﺎﮫﻧ رد»ﻤﮑﺤﻟا ﺲﻟﺎﺠﻣﻪ «ﯽﻣ ترﻮﺻ ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻢﯿﻠﻌﺗ و ﯽﯾﺎﻨﺷآ نآ زا فﺪھ ﻪﮐ ﺖﻓﺮﮔ
ﻪﻧﻮﮔ ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻦﯾا ﻪﺑ نﺎﮔﺪﻧوﺮﮔ و ناﺪﻨﻤﻗﻼﻋ زا ﻪﺘﺳد نآ یاﺮﺑ صﺎﺧ و ﯽﺼﺼﺨﺗ یا
ﯽﻣ رﺎﻤﺷ ﻪﺑ و ﺖـﯿﻠﺑﺎﻗ ،داﺪﻌﺘـﺳا زا ،ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا ﺺﺨﺷ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا نﺎﯿﻋاد ﺮﻈﻧ زا ﻪﮐ ﺖﻓر
ﺧﺮﺑ ﺪﯾﺎﻘﻋ زا ﺢﻄﺳ ﻦﯾا یﺮﯿﮔدﺎﯾ یاﺮﺑ ﯽﮔدﺎﻣآ ،ﻪـﻠﺣﺮﻣ ﻦـﯾا رد هﺪـﺷ ﻪـﺋارا ﻢﯿﻟﺎـﻌﺗ .ﺪﻧدﻮﺑ رادرﻮ
شﺎـﻓ زا ﺖـﻌﻧﺎﻤﻣ یاﺮـﺑ ﺐـﻠﻏا و ﺪﺷ رﻮﮫﺸﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﻨﻃﺎﺑ ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺎﯾ ﺖﻌﯾﺮﺷ ﻦﻃﺎﺑ ﻪﺑ ﺎھﺪﻌﺑ
و ﺪﮫﻋ ﺲﻟﺎﺠﻣ ﻦﯾا رد نﺎﮔﺪﻨﻨﮐ ﺖﮐﺮﺷ زا ،نآ نﺪﺷ ﯽﻨﻠﻋ و ﯽﻣﺎﻋ مدﺮﻣ نﺎﯿﻣ رد ﻢﯿﻟﺎﻌﺗ ﻦﯾا نﺪﺷ
ﺎﯾ ﺪﮫﻋ ﺪﻨﮔﻮﺳ ﻪﺑ مﻮﺳﻮﻣ ﯽﻧﺎﻤﯿﭘ»قﺎﺜﯿﻣ «ﯽﻣ ﻪﺘﻓﺮﮔﺪﺷ
١
)نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ
ةﻮﻋﺪـﻟا حﺎﺘﺘﻓا ،
،۷۳ ﺰـﯿﻧ و ،
١
ﯽﯾﺎﮫﺸھوﮋﭘ زا ﯽﺧﺮﺑ رد . ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻢﯿﻠﻌﺗ ،ﻪﻠﺣﺮﻣ ﻦﯾا رد تﻮﻋد ﯽﻣﻮﻤﻋ ﻪﺒﻨﺟ ﺮﺑ ﺪﯿﮐﺄﺗ ﻦﻤﺿ ﺖﺳا ﻪﺘﻓﺮﮔ ترﻮﺻ ًاﺮﯿﺧا ﻪﮐ
،ﯽﺑﻼﯾذ و یﻮﺳﻮﻣ)ﺖﺳا هﺪﺷ ﻪﺘﻓﺮﮔ هﺪﯾدﺎﻧ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا نﺎﺸﯿﮐﻮﻧ یاﺮﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا فﺮﺻ»ﺖﻨﺳ ﻞھا لﺎﺒﻗ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺖﺳﺎﯿﺳ« ، ۶۲
-
۶۳ رد نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ شراﺰﮔ ﻪﮐ ﺖﺳا ﯽﻟﺎﺣ رد ﻦﯾا ،(
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا
ﻪﺑ ارﺎﮑﺷآ دراد هرﺎﺷا ﻊﻄﻘﻣ ﻦﯾا رد تﻮﻋد ﺢﻄﺳ ود ﻦﯾا
هدﺮﮐ دﺎﯾ ،ﺪﻧدﻮﺑ هﺪﯿﺳر قﺎﺜﯿﻣ ﺬﺧا ﻪﻠﺣﺮﻣ ﻪﺑ ﻪﮐ ﻪﻣرﺎﮑﻣ ﻦﺑ ﯽﺳﻮﻣ و ﯽﻠﻤﯿﺠﻟا ﺚﯾﺮﺣ ،ﯽﻣﻮﺠﻓرﻮﻟا ﻢﺳﺎﻘﻟاﻮﺑا ﺪﻨﻧﺎﻣ یداﺮﻓا زا و
،نﺎﻤھ ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ)ﺖﺳا۷۳ .(

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ31
:ﮏﻧ۷۶ ،۱۳۰ ،۱۴۰ ،ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ ﺲﯾردا ؛۸۹ .ﮏـﻧ قﺎـﺜﯿﻣ ﺎـﯾ ﺪـﮫﻋ ﺪﻨﮔﻮـﺳ هرﺎﺑرد ﯽھﺎﮔآ یاﺮﺑ ؛
Halm, “The Ismaili Oath of Allegiance (ahd) and the 'Sessions of Wisdom'
(majalis al-hikma) in Fatimid Times”, 99 ff).
ﺪﺒﻋﻮﺑاﷲاد ﻪﮐ ﯽﻌﯿﺷﯽﻣ ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﯽﻋاد ﮏﯾ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ ﺮﺘﺸﯿﺑ اﺪﺘﺑا ر ﺖـﺴﻧاﻮﺗ ﻪـﮐ ﯽﻧﺎـﻣز ،دﺮـﮐ
ﺖـﯾﺎﻤﺣ و ﺎـﮫﻧآ ﺮـﺑ دﻮـﺧ ذﻮﻔﻧ زا و ﺪﻨﮐ هاﺮﻤھ دﻮﺧ ﯽﺗﺪﯿﻘﻋ یﺎﮫﻧﺎﻣرآ ﺎﺑ ار ﻪﻣﺎﺘﮐ یﺎھﺮﺑﺮﺑ نﺎـﺷ
بﺮـﻐﻣ ﻖﻃﺎـﻨﻣ ﺮـﮕﯾد و ﻪـﻣﺎﺘﮐ دﻼـﺑ یﻮـﺳ نآ ﻪﺑ ار شذﻮﻔﻧ هزﻮﺣ ﺪﻣآﺮﺑ دﺪﺻرد ،دﻮﺷ ﻦﺌﻤﻄﻣ
ﻪﺑ ﺪﻧاﻮﺘﺑ ﻪﮑﻨﯾا یاﺮﺑ وا .ﺪھد شﺮﺘﺴﮔ دﻮـﺧ یﺎـﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ ﺖﯿھﺎﻣ ،ﺪﻧﺎﺷﻮﭙﺑ ﻞﻤﻋ ﻪﻣﺎﺟ ﯽﻓﺪھ ﻦﯿﻨﭼ
ﯽﺒھﺬﻣ ﻪﺑ فﺮﺻ ﯽﺒھﺬﻣ زا ارـ ﯽﺒھﺬـﻣ ﺎـﯾ) ﯽﻣﺎﻈﻧـ ﺮـﯿﯿﻐﺗ ﻦـﯾا تازاﻮـﻣ ﻪـﺑ .داد ﺮـﯿﯿﻐﺗ (ﯽـﺳﺎﯿﺳ
ﺪﻨﻤﻓﺪھ ﻪـﻠﺣﺮﻣ ﺐـﯿﺗﺮﺗ ﻦﯾﺪـﺑ .دﺮـﮐ ﯽھﺪﻧﺎﻣزﺎﺳ ﯽﻣﺎﻈﻧ یوﺮﯿﻧ ﮏﯾ ﺐﻟﺎﻗ رد ار شﺮﺑﺮﺑ ناوﺮﯿﭘ ،
) ﺪﺷ زﺎﻏآ یو ﯽﻣﺎﻈﻧ تﺎﻣاﺪﻗا۲۹۱ﺪﯾﺪﺷ ﻒﻌﺿ .(ق ،نﺎـﻣز ﻦـﯾا رد بﺮـﻐﻣ ﺮـﺑ ﻢﮐﺎﺣ یﺎﮫﺘﻟود
ﯽﻣﺎـﻈﻧ تﺎﻣاﺪـﻗا ،ور ﻦـﯾا زا .دروآ ﻢھاﺮـﻓ وا ﺮﺘـﺸﯿﺑ ﯽﻣﺎـﻈﻧ و ﯽﺳﺎﯿﺳ یﺎﮫﺘﯿﻘﻓﻮﻣ یاﺮﺑ ار ﻪﻨﯿﻣز
ﺎـﺑ ،دﻮـﺷ وﺮـﺑور بﺮـﻐﻣ ﻪـﻘﻄﻨﻣ یﺎـﮫﺘﻟود فﺮـﻃ زا یﺪـﺟ ﺖـﻣوﺎﻘﻣ ﺎﺑ ﻪﮑﻨﯾا نوﺪﺑ ،ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا
ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ ﯽﺑﺎـﯿﻣﺎﮐ ﻢﯿﻘﺘـﺴﻣ ﯽـﺳﺎﯿﺳ ﺪﻣﺎﯿﭘ .ﺪﺷ هاﺮﻤھ ﯽﮫﺟﻮﺗ ﻞﺑﺎﻗ یﺎھ ـھ فﺮـﺼﺗ ،وا ﯽﻣﺎـﻈﻧ یﺎ
ﺖﻤﺴﻗ ﺮﺘﺸﯿﺑ ﯽﺠﯾرﺪﺗ ) تﺮھﺎـﺗ ﺐھﺬـﻣ ﯽﺿﺎﺑا نﺎﯿﻤﺘﺳر یﺎﮫﺘﻟود طﻮﻘﺳ ،بﺮﻐﻣ یﺎھ۲۹۶ ،(ق
ﺐﺟر) ﺐھﺬﻣ ﯽﻨﺳ نﺎﯿﺒﻠﻏا۲۹۶ ) ﺐھﺬـﻣ یﺮﻔـﺻ نﺎﯾرارﺪﻣ ﺰﮐﺮﻣ ﻪﺳﺎﻤﻠﺠﺳ ﺮﺑ ﻂﻠﺴﺗ ،(ق۲۹۷
(قﯽﺳﺎﯿﺳ دروﺎﺘﺳد ﺖﯾﺎﮫﻧ رد وـ رد ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﺐھﺬﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﺘﻟود نﺪﻣآ رﺎﮐ یور ،نآ ﯽﺒھﺬﻣ
ﺑ بﺮﻐﻣ) دﻮ۲۹۷ ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) (ق
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا
،۱۳۴
-
۲۴۵.(
ﯽﺒھﺬﻣ یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ ﻦﯿﻟوا و ﯽﻌﯿﺷ ّٰﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا
یزوﺮﯿﭘ ﻦﯾا ﻢﻏر ﻪﺑﯽﻣ ﯽﺳﺎﯿﺳ هزﻮﺣ رد ﻢﮫﻣ یﺎھ هزﻮـﺣ رد ﻪـﺒﻠﻏ و یزوﺮـﯿﭘ ﻪـﮐ ﺖـﻔﮔ ناﻮـﺗ
ﺖـﺳﺎﯿﺳ ﺪـﻨﻣزﺎﯿﻧ و دﻮـﺒﻧ روﺪـﻘﻣ ﺖﻟﻮﮫـﺳ ﻦﯾا ﻪﺑ ﯽﺗﺪﯿﻘﻋ ﻞﺋﺎﺴﻣ و ﺐھﺬﻣ تﺎﻣاﺪـﻗا و یراﺬـﮔ
یّﺪﺟﺎﯿﻨﺑ و ﺮﺗید هﺪﻨﻨﮐ ﻦﯿﯿﻌﺗ و راﺬﮔﺮﯿﺛﺄﺗ ﻞﻣاﻮﻋ زا ﯽﮑﯾ ﯽﺳﺎﯿﺳ ترﺪﻗ هراﻮﻤھ ﻪﭼﺮﮔا .دﻮﺑ یﺮﺗ
ﭻﯿھ ﯽﺒھﺬﻣ یﺎھروﺎﺑ ﻪﮐ ﯽﯾﺎﺠﻧآ زا ﺎﻣا ،ﺖﺳا مﺎـﻈﻧ رد لﻮـﺤﺗ و ﺮﯿﯿﻐﺗ ﺎﯾ و ﯽﺘﻣﻮﮑﺣ رﻮﺘﺳد ﺎﺑ هﺎﮔ
ﯽﻤﻧ ﺮﯿﯿﻐﺗ ﺖﻟود ﮏﯾ نﺪﻣآ رﺎﮐ یور و ﻪﻌﻣﺎﺟ ﯽﺳﺎﯿﺳ زا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬﻣ ﻦﺘﻓﺎﯾ ﺖﯿﻤﺳر ،ﺪﻨﺑﺎﯾ
ﯿﻤﮐﺎﺣ هﺎﮕﺘﺳد یﻮﺳ زا .دﻮـﺒﻧ ﯽﻓﺎـﮐ بﺮـﻐﻣ رد ﺐھﺬـﻣ نآ نﺪـﺷ ﺮـﯿﮔاﺮﻓ یاﺮﺑ ﯽﯾﺎﮫﻨﺗ ﻪﺑ ﺰﯿﻧ ﺖ
ﻦﯾا ﺖﯿﻤـﺳر ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ ،ﻦّﻨـﺴﺗ ﺐھﺬﻣ یﺎﺟ ﻪﺑ نآ رد ﻪﮐ ﺎﭘﻮﻧ ﺖﻟود ﻦﯾا راﺮﻘﺘﺳا ﺎﺑ ور

32ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﺖﺳﺎﯿﺳ ذﺎﺨّﺗا ،ﺖﺷادﯽﺒھﺬﻣ
١
ﯽﻣ یروﺮﺿ نآ ﺎﺑ ﺐﺳﺎﻨﺘﻣ هدﺎـّﻗر نﺎﻨﮐﺎـﺳ ﺮـﺜﮐا ﻪﮐ ﺪﻨﭼ ﺮھ ،دﻮﻤﻧ
ﯽﻣ رﺎﻤﺷ ﻪﺑ ﯽﮑﻟﺎﻣ ﻦّﻨﺴﺗ ناوﺮﯿﭘ ،یواﺮـﺷد .ﮏـﻧ) ﺪﻨﺘﻓر۱۶۷
-
۱۶۸ ؛Halm,
The Empire of
the Mahdi
, 126 داد نﺎﻣﺮﻓ ناوﺮﯿﻗ و هدﺎﻗر رد ﻊﻣاﻮﺟ نﺎﺒﯿﻄﺧ ﻪﺑ ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا ،ور ﻦﯾا زا .(
ﻪﺒﻄﺧ رد مﺎـﻣا ،(ع) ﻦـﺴﺣ مﺎﻣا ،(ع) ﯽﻠﻋ ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟاﺮﯿﻣا ،نﺎﺸﯾا ناﺪﻧﺎﺧ ،(ص) ﺮﺒﻣﺎﯿﭘ ﺮﺑ زﺎﻤﻧ یﺎھ
ﻓ تاﻮﻠﺻ (س) اﺮھز ﻪﻤﻃﺎﻓ و (ع) ﻦﯿﺴﺣ ترﺎﺒﻋ ؛دﻮﺷ هدﺎﺘﺳﺮ» ﻞـﻤﻌﻟا ﺮـﯿﺧ ﯽﻠﻋ ﱠﯽﺣ « ناذا ﻪـﺑ
ترﺎﺒﻋ و ﻪﻓﺎﺿا»مﻮّﻨﻟا ﻦﻣ ٌﺮﯿﺧ ةﻮﻠّﺼﻟا « ﻪﮑـﺳ بﺮـﺿ درﻮـﻣ رد ﻪـﺘﺒﻟا .دﻮﺷ فﺬﺣ ﺢﺒﺻ ناذا زا
ﺮـﺳ ﻪـﺑ ﺮﺘﺳ هرود رد زﻮﻨھ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا مﺎﻣا ﻪﮑﻨﯾا ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﺑ اﺮﯾز ﺖﻓﺮﮔ ترﻮﺻ یﺮﺘﺸﯿﺑ طﺎﯿﺘﺣا
ﯽﻣﯽﯾﺎﮫﺗرﺎﺒﻋ زا ،یو مﺎﻧ ﻪﺑ ﺢﯾﺮﺼﺗ یﺎﺟ ﻪﺑ ،دﺮﺑ ﺪـﻨﻧﺎﻣ» ﺔـﱠﺠُﺣ ْﺖـَﻐَﻠَﺑﷲا« ،» ﷲا ُءاﺪـﻋأ َقﱠﺮـَﻔَﺗ « و
»َﻦﯿِﻤﻟﺎَﻌﻟا ﱢبَر ِﻪّﻠِﻟ ُﺪْﻤﺤﻟا « ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) ﺪﺷ هدﺎﻔﺘﺳا
ةﻮﻋﺪـﻟا حﺎﺘﺘﻓا
،۲۱۷ ﻦـﺑا ؛ ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۱ ؛
ﻦﺑاﯽﺑا ،رﺎﻨﯾد۵۲ ،ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ ﺲﯾردا ؛۱۳۸
-
۱۳۹ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ ،
ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗا
،۱/۶۳
-
۶۴ ﻪﺑ ﻦﯿﻨﭽﻤھ .(
د ﻪﻣﺎﺘﮐ نﺎﮔرﺰﺑ ﻦـﺑا) ﺪـﻨﻨﮐ تﻮﻋد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ ار مدﺮﻣ ﺪﺷ هداد رﻮﺘﺳ ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۲ .(
ﯽﻣ نﺎﺸﻧ تﺎﻣاﺪﻗا ﻦﯾا ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ناﻮـﻨﻋ ﻪـﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ و ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا ﻊﻄﻘﻣ ﻦﯾا ﺎﺗ ﻪﮐ ﺪھد
ﺖﺳد رﺎﮐ رﻮﺘﺳد رد ﻢﮫﻣ ﻞﺻا ﮏﯾ ﺖـﺷاد راﺮـﻗ بﺮﻐﻣ رد تﻮﻋد نارﺎﮐرﺪﻧا ﻪـﺑ ﻪـﮐ ﯽﯾﺎـﺟ ﺎـﺗ
ﺑ ،هدﺎﻗر ﺮﮫﺷ ﺮﺑ ﻦﺘﻓﺎﯾ ﺖﺳد ﺾﺤﻣ ﺐـﺳﺎﻨﺘﻣ تﺎﻣاﺪـﻗا ارﺎﮑـﺷآ و هﺪﯿﺸﺨﺑ ﺖﯿﻤﺳر ﺐھﺬﻣ ﻦﯾا ﻪ
.(ﺎھﺎﺠﻧﺎﻤھ) ﺪﻧدروآرد اﺮﺟا ﻪﻠﺣﺮﻣ ﻪﺑ ار نآ ﺎﺑ
ﻮﺑا ًاﺮھﺎﻇ ،ﻦﯾا دﻮﺟو ﺎﺑهﻮﯿﺷ ﻪﺑ ﺎﺗ دﻮﺑ نآ ﺮﺑ ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﺖﻤﻟﺎﺴﻣ یا ﻪـﺑ ﻞﺳﻮﺗ نوﺪﺑ و ﺰﯿﻣآ
ـﻤھ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺎﺑ ﺞﯾرﺪﺗ ﻪﺑ ار ناوﺮﯿﻗ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ هﮋﯾو ﻪﺑ و مدﺮﻣ مﻮﻤﻋ ،روز دزﺎـﺳ هاﺮ
،ﻮﻤھ)۱/۱۵۰ ،نﺎﻤھ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ ؛۱/۶۳ ﺎـﺑ هﺮﻇﺎـﻨﻣ و ﺚـﺤﺑ یاﺮـﺑ ﯽﺗﺎﺴﻠﺟ ﯽﺘﺣ ﺖﮫﺟ ﻦﯾا رد و (
ﯽﻣ ﻞﯿﮑﺸﺗ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ رﻮﻀﺣ ﺮـﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ نداد یﺮـﺗﺮﺑ یاﺮـﺑ شﻼﺗ ﻦﻤﺿ و داد
ﯽﻣ یراددﻮﺧ ﺰﯿﻧ ﺶﯾﻮﺧ ﺪﯾﺎﻘﻋ یرﺎﺒﺟا ﻞﯿﻤﺤﺗ زا ﻦّﻨﺴﺗ ﺐھﺬﻣ ،ﻢﺜﯿھ ﻦﺑا) دﺮﮐ۶۹
-
۷۰ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ ؛
۲/۸۴
-
۸۶ﺰﯿﻧ و ؛ .ﮏﻧHamdani, S., “The Dialectic of Power: Sunni-shi´i Debates
in Tenth Century North Africa”, 12. نﺎﻀﻣر) هدﺎﻗر زا یو جوﺮﺧ ﺎﺑ ﺎﻣا .(۲۹۶ یاﺮﺑ (ق
) راﺪﻣ ﻦﺑ ﻊﺴﯿﻟا ﺖﺳد زا یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ تﺎﺠﻧ۲۷۰
-
۲۹۸ زا ﻞﮑـﺸﺘﻣ ﯽﺗﺄـﯿھ ﻪـﺑ رﻮـﻣا هرادا (ق
ﺪﯾدﺮﮔ راﺬﮔاو دﺎﻤﺘﻋا درﻮﻣ داﺮﻓا ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) دﻮﺑ ﻪﻠﻤﺟ نآ زا ﺰﯿﻧ سﺎﺒﻌﻟاﻮﺑا شرداﺮﺑ ﻪﮐ
حﺎﺘﺘﻓا
١
رﺎﺘﻓر و یﺮﯿﮔ ﻊﺿﻮﻣ ،شﺮﮕﻧ هﻮﯿﺷ ﯽﻠﮐ رﻮﻃ ﻪﺑ ،ﺶھوﮋﭘ ﻦﯾا رد ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ زا داﺮﻣ . رد ﺖﯿﻤﮐﺎﺣ ﯽﻠﻤﻋ و ﯽﻣﻼﻋا یﺎھ .ﺖﺳا ﯽﺒھﺬﻣ ﻞﯾﺎﺴﻣ لﺎﺒﻗ

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ33
ةﻮﻋﺪﻟا
،۲۳۵
-
۲۳۶ ؛
ﺐﺟﺎﺤﻟا ﺮﻔﻌﺟ ةﺮﯿﺳ
،۱۲۳،ﻦﺑا ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۲ ،دﺎـﻤﺣ ﻦـﺑا ؛۴۰ ،یﺰـﯾﺮﻘﻣ ،
ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗا
،۱/۶۵ مﺎـﻣا دورو یاﺮـﺑ عﺎﺿوا ﺮﺘﺸﯿﺑ ﻪﭼ ﺮھ ندﺮﮐ هدﺎﻣآ یاﺮﺑ تﺄﯿھ ﻦﯾا ًاﺮھﺎﻇ .(
ﻪﮐ دز ﯽﺗﺎﻣاﺪﻗا ﻪﺑ ﺖﺳد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا راﺮﺻا .ﺖﺷاد ﯽﭘ رد ار ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ رﺎﮑﺷآ ﯽﻨﻤﺷد و ﻞﺑﺎﻘﺗ
زﺎـﻤﻧ یراﺰـﮔﺮﺑ ﻪـﻠﻤﺟ زا ﺖﻨـﺳ ﻞـھا ﺺﺘـﺨﻣ ﯽﺒھﺬﻣ ﮏﺳﺎﻨﻣ ﯽﺧﺮﺑ زا ﺖﻌﻧﺎﻤﻣ ﺮﺑ یرﺎﺸﻓﺎﭘ و
یذوّروﺮﻤﻟا ﺮﻤﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻪﻠﯿﺳو ﻪﺑ ﺢﯾواﺮﺗ
١
ﯽﺿﺎﻗ .د) ناوﺮـﯿﻗ تﺎـﻀﻘﻟا۳۰۳ یﻮـﺳ زا ﻪـﮐ (ق
ھا ماﺰﻟا ﺰﯿﻧ و دﻮﺑ هﺪﺷ بﻮﺼﻨﻣ ﺖﻤﺳ ﻦﯾﺪﺑ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا ندوﺰﻓا ﻪﺑ ﻦﻨﺴﺗ ﻞ» ﻞـﻤﻌﻟا ﺮﯿﺧ ﯽﻠﻋ ﱠﯽﺣ «
ﯽﺒھﺬـﻣ ﺖـﺳﺎﯿﺳ ﻞـﺑﺎﻘﻣ رد نﺎـﻧآ ﺪﺷ ﺐﺟﻮﻣ و دز ﻦﻣاد ار ﺖﻨﺳ ﻞھا ﯽﺘﯾﺎﺿرﺎﻧ ﻪﺑﺎﺸﻣ دراﻮﻣ و
داﺪـﺣ ﻦـﺑ ﺪﯿﻌـﺳ نﻮـﭼ ﯽﯾﺎـﮫﻘﻓ ﻪﮐ ﺪﻨﺘﺳﺎﺧﺮﺑ ﺖﻣوﺎﻘﻣ ﻪﺑ ًﻼﻤﻋ نﺎﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا یﻮﺳ زا هﺪﺷ لﺎﻤﻋا
.د)۳۰۲ .د) دﻮّﻤﺣ ﻦﺑ ﺔﻠﺒﺟ و (ق۲۹۷) ﺪﻨﺘﺷاد راﺮﻗ نآ سأر رد (ق ﻦـﺑا ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۱
-
۱۵۲؛
،ﯽﮑﻟﺎﻣ۲/۴۱
-
۴۲ ،۵۵
-
۵۶،۶۰
-
۶۲(
٢
ﻪـﮐ دﺮـﮐ اﺪـﯿﭘ تﺪﺷ یّﺪﺣ ﺎﺗ فﺮﻃ ود ﺖﻣﻮﺼﺧ و ﻞﺑﺎﻘﺗ
ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﻢﯿھاﺮﺑا و ﻞﯾﺬھ ﻦﺑ ﺮﮑﺑﻮﺑا نﺪﺷ ﻪﺘﺸﮐ ﻪﺑ و ﺪﺷ بﺎﻨﺘﺟا ﻞﺑﺎﻗ ﺮﯿﻏ ﻪّﯾﺮﮫﻗ هﻮﻗ زا هدﺎﻔﺘﺳا
ﻦﺑا ﻪﺑ رﻮﮫﺸﻣ ﯽﺒﻀﻟا ﺮﻔـﺻ) ﺪـﯾدﺮﮔ ﺮﺠﻨﻣ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ زا ﻦﺗ ود ،نوذﺮﺑ۲۹۷ (ق ﻦـﺑا) ،ﻢﺜـﯿھ
۱۱۸ ،ﯽﻨﺸﺧ ؛۲۱۵
-
۲۱۶ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ ؛۲/۴۸
-
۴۹ ،غﺎﺑﺪﻟا ؛۲/۲۶۸ﻦﺑا ؛ ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۴
-
۱۵۵.(
٣
هوﻼـﻋ
ﯽﺑ یاﺮﺑ ﯽﺗﺎﻣاﺪﻗا ﻦﯾا ﺮﺑﻦﺑا) ﺖﻓﺮﮔ ترﻮﺻ ﯽﮑﻟﺎﻣ رﺎﺛآ و ﻪﻘﻓ ندﺮﮐ شزرا.(ﺎﺠﻧﺎﻤھ ،ﻢﺜﯿھ
ﺖﺨﺳ و ﺖﻨﺳ ﻞھا یﺎﻤﻠﻋ ﺮﺑ ﺖﻧﻮﺸﺧ لﺎﻤﻋا زا ﯽﻌﯿﺷ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا ﻪﮐ ﯽﻧﺎﻣزیﺮﯿﮔ ناوﺮـﯿﭘ ﺮـﺑ
ﻣ نآ ﻦـﺑا) دﺮﮐ یدﻮﻨﺸﺧﺎﻧ زاﺮﺑا ﺮﻣا ﻦﯾا زا ﺪﯾدﺮﮔ هﺎﮔآ ﺐھﺬ ،یراﺬـﻋ۱/۱۵۵ ﻪـﺑ تﻻﻮـﺤﺗ ﺎـﻣا .(
ﻪﻧﻮﮔ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺮﺑاﺮﺑ رد ﺖﻣوﺎﻘﻣ ﺪﻌﺑ ﻪﺑ نﺎﻣز ﻦﯾا زا ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ ﻪﮐ دﻮﺑ هدرﻮﺧ ﻢﻗر یا
ﺶﯿـﭘ رد ﺮـﯿﯿﻐﺗ ﻞـﺑﺎﻗ ﺮـﯿﻏ ﯽﻌـﺿﻮﻣ ناﻮـﻨﻋ ﻪﺑ ﻦﮑﻤﻣ ﻞﮑﺷ ﺮھ ﻪﺑ ار نآ شﺮﺘﺴﮔ زا ﺖﻌﻧﺎﻤﻣ و
دا .ﮏﻧ) ﺪﻨﺘﻓﺮﮔ ﺖﻨـﺳ ﻞـھا ﻊﺑﺎـﻨﻣ ﺮﯿﺛﺄـﺗ ﺖﺤﺗ ﺮﺻﺎﻌﻣ ناﺮﮕﺸھوﮋﭘ زا ﯽﺧﺮﺑ ﺪﻨﭼ ﺮھ .(ﻪﻟﺎﻘﻣ ﻪﻣا
هﺪﺷ ﯽﻋﺪﻣ ﻪﮐ دﻮﺑ یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ ﻦﯾا ﻪﮐ ﺪﻧا»ﻪﻧﺎﺒّﺼﻌﺘﻣ درﻮﺧﺮﺑ هﻮﯿﺷ « ار ﺖﻧﻮـﺸﺧ ﺎـﺑ هاﺮـﻤھ و
١
،یﻮﻤﺣ تﻮﻗﺎﯾ .ﮏﻧ)ذوﱡﺮﻟا ُوْﺮَﻣ ﻪﺑ بﻮﺴﻨﻣ .۵/۱۱۲.(
٢
زا ﺖﻌﻧﺎﻤﻣ و ﺪﯾﺪﺟ راﺪﺘﻗا زا ﺮﻄﺧ سﺎﺴﺣا ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﺑ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ ﻪﮐ ﺖﺷاد رود ﺮﻈﻧ زا ﺪﯾﺎﺒﻧ ﺰﯿﻧ ار لﺎﻤﺘﺣا ﻦﯾا ﻪﺘﺒﻟا .
ﺪﺒﻋﻮﺑا جوﺮﺧ ،ﻪﻌﻣﺎﺟ رد دﻮﺧ هﺎﮕﯾﺎﺟ ﻒﯿﻌﻀﺗﷲاﯽﻣ ﯽﺘﺻﺮﻓ ﻪﺑﺎﺜﻣ ﻪﺑ ار هدﺎﻗر زا ﯽﻌﯿﺷ ﺾﯾﺮﺤﺗ و نآ زا هدﺎﻔﺘﺳا ﺎﺑ ﻪﮐ ﺪﻨﺘﺷاﺪﻨﭘ ﻪﻧﻮﮔ ﻪﺑ ار ﻂﯾاﺮﺷ ﺪﻨﻧاﻮﺘﺑ ﺎﮫﻧآ ﯽﺒھﺬﻣ تﺎﺳﺎﺴﺣا زا هدﺎﻔﺘﺳا ﺎﺑ نﺎﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻪﯿﻠﻋ مدﺮﻣﻞﮑﺷ زا ﻪﮐ ﺪﻨھد ﺮﯿﯿﻐﺗ یا ﯽﺘﻟود ﯽﻌﻄﻗ یﺮﯿﮔ ﯽﻣ ،ور ﻦﯾا زا .ﺪﻨﻨﮐ ﺖﻌﻧﺎﻤﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳاﻪﮐ دﺮﮐ حﺮﻄﻣ ار ﻪﯿﺿﺮﻓ ﻦﯾا ناﻮﺗ ،ﯽﺳﺎﯿﺳ فاﺪھا ،ﯽﺒھﺬﻣ ﻞﯾﺎﺴﻣ ﻪﯾﺎﺳ رد فﺮﻃ ود ﯽﻣ لﺎﺒﻧد ار دﻮﺧ ﺮﻈﻧ درﻮﻣ یدﺎﺼﺘﻗا ﺰﯿﻧ و ﯽﻋﺎﻤﺘﺟا.ﺪﻧدﺮﮐ
٣
ﺲﭘ ار ﯽﮑﻟﺎﻣ ﻢﻟﺎﻋ ود ﻦﯾا نﺪﺷ ﻪﺘﺸﮐ ،هدروآ نﺎﺳاﺮﺧ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا مﺎﻧ ﻪﺑ یدﺮﻓ زا ﯽﮑﻟﺎﻣ ﻪﮐ یﺮﮕﯾد ﺖﯾاور سﺎﺳا ﺮﺑ .
د یو رﻮﺘﺳد ﻪﺑ و یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ نﺪﻣآ رﺎﮐ یور زا ،ﯽﮑﻟﺎﻣ)ﺖﺳا ﻪﺘﺴﻧا۲/۴۹.(

34ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﯽﻣ ﺢﯿﺟﺮﺗ ،ﯽﺑﻼﯾذ و یﻮﺳﻮﻣ) داد۷۰
-
۷۱،(
١
ﯽﺑ ﺎﻣا ﯽﻠﻣاﻮﻋ ،ﺐﻠﻄﻣ ﻦﯾا رﺎﻨﮐ رد ﺖﺳا مزﻻ ﺪﯾدﺮﺗ
ﭼ ذﺎﺨﺗا ﻪﺑ ﺮﺠﻨﻣ ﻪﮐ ﻪـﺑ ﺪـﯾﺎﺑ ﻪـﻠﻤﺟ زا .دﺮﯿﮔ راﺮﻗ ﻪﺟﻮﺗ درﻮﻣ ﺰﯿﻧ ،ﺪﺷ یو یﻮﺳ زا ﯽﺘﺳﺎﯿﺳ ﻦﯿﻨ
دﻮـﻤﺤﻣ .ﮏـﻧ) دﺮـﮐ هرﺎـﺷا نﺎﯿﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺎﺑ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﮫﻘﻓ ﻪﻧﺎﺘﺨﺳﺮﺳ ﯽﻨﻤﺷد
،ﻞﯿﻋﺎﻤﺳا۸۵
-
۸۶ﻪﻧﻮﮔ ﻪﺑ (ﯽﺑ و دﺎﺤﻟا ﻪﺑ ار نﺎﻧآ ارﺎﮑﺷآ ﻪﮐ یاﯽﻣ ﻢﮫﺘﻣ ﯽﻨﯾد زا ﯽﺸﺨﺑ ﻪﮐ ﺪﻧدﺮﮐ
ﻧا ﺖﻨﺳ ﻞھا ﻊﺑﺎﻨﻣ رد نآ ،ﯽﮑﻟﺎـﻣ .ﮏﻧ ﻪﻧﻮﻤﻧ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ) ﺖﺳا ﻪﺘﻓﺎﯾ سﺎﮑﻌ۲/۳۷ ،۴۲
-
۴۳ ﯽـﺿﺎﻗ ؛
،ضﺎﯿﻋ۱/۵۱۶
-
۵۱۷ ،غﺎﺑﺪﻟا ؛۲/۲۷۲
-
۲۷۳ ﻦـﯾا ﺎـﺗ ﻪـﮐ ﯽﺗﻻﻮـﺤﺗ ﺪﻧور ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ،ﻦﯾا دﻮﺟو ﺎﺑ .(
ﺖﻧﻮـﺸﺧ ﯽﯾورﺎـﯾور ﺰـﯿﻧ و ﯽﺗﺪﯿﻘﻋ هﺮﺟﺎﺸﻣ ﻞﮑﺷ ﻪﺑ و دﻮﺑ نﺎﯾﺮﺟ رد ﻊﻄﻘﻣ رد فﺮـﻃ ود ﺰـﯿﻣآ
ﯽﻣ نﺎﺸﻧ ،ﺖﺳا ﻪﺘﻓﺎﯾ سﺎﮑﻌﻧا ﻊﺑﺎﻨﻣ ـﺷا ﺪھد لﺎـﻘﺘﻧا نرﺎـﻘﻣ هرود رد ﯽـﺘﺣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻪﻋﺎ
.دﻮﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﻞﺑﺎﻗ و ﻢﮫﻣ رﺎﯿﺴﺑ یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ ﻪﺑ ترﺪﻗ
(ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﺴﺨﻧ ﻪﻔﯿﻠﺧ ود یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ) نآ یﺎھﺪﻣﺎﯿﭘ و ﯽﺒھﺬﻣ ﺢﻣﺎﺴﺗ مﺪﻋ
ﺖﺨﺳ ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ ﯽﺒھﺬﻣ ﯽﺘﺳﺎﯿﺳ یﻮـﺳ زا هﺪـﻣآ ﺶﯿـﭘ ﻂﯾاﺮﺷ ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﺑ ﻪﮐ ﺢﻣﺎﺴﺗ مﺪﻋ و یﺮﯿﮔ
) یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ۲۹۷
-
۳۲۲ ذﺎـﺨﺗا ،دﻮـﺑ ﻪﺘـﺴﺸﻧ ﺖﻓﻼﺧ ﺪﻨﺴﻣ ﺮﺑ ﻪﮐ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا مﺎﻣا ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ (ق
ﯽﻣ ﻦﺷور ارﺎﮑﺷآ ،ﺪﯾدﺮﮔ رد ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﺖـﻟود یاﺮـﺑ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ شﺮﺘﺴﮔ ﻪﮐ ﺪﻨﮐ
هدﺎﻔﺘـﺳا درﻮـﻣ ﺰـﯿﻧ ﻪـﯾﺮﮫﻗ هﻮﻗ ﻢﮫﻣ ﻦﯾا ﻖﻘﺤﺗ یاﺮﺑ ﻪﮐ ﯽﯾﺎﺟ ﺎﺗ ﺖﺷاد یدﺎﯾز ﺖﯿﻤھا هرود ﻦﯾا
و ﻪـﭼ ﺮﮔا .(ﻪﻟﺎﻘﻣ ﻪﻣادا .ﮏﻧ) ﺖﻓﺮﮔ راﺮﻗ ﺖﯿﻋوﺮـﺸﻣ ،ﺖـﻓﻼﺧ ﺐـﺼﻨﻣ رد ﻦﺘﻓﺮـﮔ راﺮـﻗ ﺎـﺑ ی
ﺖـﯿﺑ ﻞـھا ناﺪـﻧﺎﺧ زا یﻮﻀﻋ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ دﻮﺧ ﺐﺴﻧ ﻖﯾﺮﻃ زا یﺮﻈﻧ ترﻮﺻ ﻪﺑ ار دﻮﺧ ﺖﻣﻮﮑﺣ
ﯽﻣ (ص) ﺮﺒﻣﺎﯿﭘ،ﺖﻓﺮﮔ
٢
دﺰـﻧ و ﻞﻤﻋ رد ﯽﺘﯿﻋوﺮﺸﻣ ﻦﯿﻨﭼ ﻖﻘﺤﺗ ﻪﮐ یﺪﯿﻠﮐ ﻪﺘﮑﻧ ﻦﯾا ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﻣا
روﺪﻘﻣ ﺎﮫﻧآ یﻮﺳ زا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ شﺮﯾﺬﭘ وﺮﮔ رد شﺮﻣا ﺖﺤﺗ یﺎﯾﺎﻋرﯽﻣ دوﺪـﺣ ﺎﺗ ،ﺪﯾدﺮﮔ
وﺮـﻤﻠﻗ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ ﻪﻋﺎـﺷا دﻮﺑ ﺮﯾﺰﮔﺎﻧ یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ ﻪﮐ ﺖﺳا ﺮﻣا ﻦﯾا یﺎﯾﻮﮔ یدﺎﯾز
١
ﻪﻠﻤﺟ زا ﺖﻨﺳ ﻞھا ﻊﺑﺎﻨﻣ ﻪﭼﺮﮔا .
سﻮﻔﻨﻟا ضﺎﯾر
.د)ﯽﮑﻟﺎﻣ۴۶۰ و (ق
ﮏﻟﺎﺴﻤﻟا ﺐﯾﺮﻘﺗ و کراﺪﻤﻟا ﺐﯿﺗﺮﺗ
.د)ضﺎﯿﻋ ﯽﺿﺎﻗ ۵۴۴ﯽھﺎﮔآ ،(قﯽﻣ ﺖﺳد ﻪﺑ ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺪﮫﻋ بﺮﻐﻣ یﺎﮫﻘﻓ و ﺎﻤﻠﻋ هرﺎﺑرد ﯽﺑﻮﺧ یﺎھ زا ﺪﯾﺎﺒﻧ ﻊﺑﺎﻨﻣ عﻮﻧ ﻦﯾا زا هدﺎﻔﺘﺳا رد ﺎﻣا ،ﺪﻨھد نﺎﮔﺪﻨﺴﯾﻮﻧ ﻞﯾﺎﻤﺗهﺰﯿﮕﻧا ﺮﯿﺛﺄﺗ ﺖﺤﺗ ﺖﻨﺳ ﻞھا ﺎﺑ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ درﻮﺧﺮﺑ رد ﯽﯾﺎﻤﻨﮔرﺰﺑ و قاﺮﻏا ﻪﺑ ﺎﮫﻧآ ﻞﻓﺎﻏ ﯽﺒھﺬﻣ و ﯽﺳﺎﯿﺳ یﺎھ .ﮏﻧ هرﺎﺑ ﻦﯾا رد ﯽﻠﯿﺼﻔﺗ ﺚﺤﺑ یاﺮﺑ)دﻮﺑWalker,
Exploring an Islamic Empire: Fatimid History and its Sources,
155, 219.(
٢
نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺳﺎﯿﺳ یﺎﺒﻗر ﻪﮐ دﻮﺑ ﻞﯿﻟد ﻦﯿﻤھ ﻪﺑ . ندﺮﮐ ﮓﻧر ﻢﮐ ﻖﯾﺮﻃ زا ﺖﻟود ﻦﯾا ﻒﯿﻌﻀﺗ یاﺮﺑ ﺲﻟﺪﻧا نﺎﯾﻮﻣا و نﺎﯿﺳﺎﺒﻋ ﯽﻨﻌﯾ ﯽﻣ ﺶﯿﭘ ار نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺐﺴﻧ ﺚﺤﺑ ،نآ ﺖﯿﻋوﺮﺸﻣ ﻪﺑ و ﺮﺒﻣﺎﯿﭘ ناﺪﻧﺎﺧ ﻪﺑ ﺎﮫﻧآ بﺎﺴﺘﻧا ﺖﺤﺻ رد ﮏﯿﮑﺸﺗ ﺎﺑ ﺪﻨﺘﺷاد ﯽﻌﺳ و ﺪﻧﺪﯿﺸﮐ ﻪﺷﺪﺧ نآ لﺎﺒﻧدھﺎﮑﺑ نﺎﻧآ ﯽﺳﺎﯿﺳ ذﻮﻔﻧ و ترﺪﻗ زا نﺎﮑﻣا ﺪﺣ ﺎﺗ ،نﺎﺸﯾا ﺖﯿﻋوﺮﺸﻣ ندﺮﮐ راد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺐﺴﻧ هرﺎﺑرد ﺚﺤﺑ یاﺮﺑ)ﺪﻨ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ .ﮏﻧ
ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗا
،۲۲
-
۳۴.(

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ35
ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﻪﺣﻮﻟﺮﺳ ار دﻮﺧ ﺮﺑﺎـﻨﻣ زا ،هدﺎـّﻗر ﻪـﺑ دورو وﺪﺑ زا سﺎﺳا ﻦﯿﻤھ ﺮﺑ .ﺪھد راﺮﻗ شا
ّﻗر یﺎﺒﻄﺧ یاﺮﺑ هﺪﺷ هدﺎﺘﺳﺮﻓ ﻞﻤﻌﻟا رﻮﺘﺳد رد ﺖﻗد .دﻮﻤﻧ هدﺎﻔﺘﺳا ﻢﮫﻣ ﻦﯾا یاﺮﺑ و ناوﺮﯿﻗ و هدﺎ
ﻞـھا و (ص) ﺮﺒﻣﺎـﯿﭘ ﺮـﺑ تاﻮﻠﺻ زا ﺲﭘ ﻪﮑﻨﯾا ﺮﺑ ﺪﯿﮐﺎﺗ دورد و مﻼـﺳ یﺪـﮫﻣ ﷲاﺪـﯿﺒﻋ ﺮـﺑ ﺖـﯿﺑ
ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ یو نﺎﻨﻤﺷد زا و ﻦﯾد ﻆﻓﺎﺣ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ یو زا و دﻮﺷ هدﺎﺘﺳﺮﻓ»ﻦﯿﻗرﺎﻣ « نﺎـﺸﻧ ،ددﺮﮔ دﺎﯾ
ﯽﻣ ﮐﺎﺣ یاﺮـﺑ نﺪـﺷ ﻞﺋﺎﻗ ﺖﯿﻋوﺮﺸﻣ یاﺮﺑ مدﺮﻣ ﻦھذ ندﺮﮐ هدﺎﻣآ یاﺮﺑ ماﺪﻗا ﻦﯾا ﻪﮐ ﺪھد مﺎـﻣا/ﻢ
ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) ﺖﺳا هدﻮﺑ نﺎﺷ
ةﻮﻋﺪﻟا حﺎﺘﺘﻓا
،۲۴۹
-
۲۵۰ ﻪـﺒﻄﺧ ﻦﯾا هرﺎﺑرد ﺚﺤﺑ یاﺮﺑ ؛
.ﮏﻧWalker, “A History of the Fatimid khutba”, 16-18ﻪﯿﻣﻼﻋا رد ﻦﯿﻨﭽﻤھ .( ﻪـﮐ یا
و تﺎـﯾآ زا هدﺎﻔﺘـﺳا رﺎـﻨﮐ رد ،ﺪﺷ هدﺎﻣآ ﺮﮕﯾد یﺎھﺎﺘﺳور و ﺎھﺮﮫﺷ و ناوﺮﯿﻗ ﺮﺑﺎﻨﻣ ﺮﺑ ﺖﺋاﺮﻗ یاﺮﺑ
ﺖﯿﻋوﺮـﺸﻣ نﺪﺷ ﻞﺋﺎﻗ و ﺪﯾﺪﺟ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻢﮐﺎﺣ شﺮﯾﺬﭘ ﻪﺑ مدﺮﻣ ﻖﯾﻮﺸﺗ یاﺮﺑ ،ﻒﻠﺘﺨﻣ ﺚﯾدﺎﺣا
هﮋﯾو ﺪﯿﮐﺄﺗ هدﻮﺑ ﺖﯿﺑ ﻞھا زا یو ﻪﮐ ﻪﺘﮑﻧ ﻦﯾا ﺮﺑ ،یو یاﺮﺑ ،نﺎـﻤﻌﻧ ﯽـﺿﺎﻗ .ﮏـﻧ) ﺖﺳا هﺪﺷ یا
،نﺎﻤھ۲۵۰
-
۲۵۳ رﺎـﮐ رﻮﺘﺳد رد ﺰﯿﻧ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ مدﺮﻣ ﯽﻨﻠﻋ تﻮﻋد ،ماﺪﻗا ﻦﯾا رﺎﻨﮐ رد .(
.ﺖﻓﺮﮔ راﺮﻗ
ﯽـﻣ راﺰـﮔﺮﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا نﺎﯿﻋاد ﺖﮐرﺎﺸﻣ ﺎﺑ ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ تﺎﺴﻠﺟ ،ﻪﻌﻤﺟ زﺎﻤﻧ یراﺰﮔﺮﺑ زا ﺲﭘ .ﺪـﺷ
و ﺪـﯾﺪﮫﺗ زا هدﺎﻔﺘـﺳا ،ﺖـﺷاﺪﻧ ﯽـﭘ رد ار ﺮﻈﻧ درﻮﻣ ﺞﯾﺎﺘﻧ تﺎﻣاﺪﻗا ﻦﯾا ﻪﮐ ﯽﯾﺎﺠﻧآ زا ،لﺎﺣ ﻦﯾا ﺎﺑ
.د) ﺮـﯿﺛا ﻦـﺑا شراﺰـﮔ ﻪـﺑ .ﺖـﻓﺮﮔ راﺮـﻗ رﺎﮐ رﻮﺘﺳد رد ﺰﯿﻧ تازﺎﺠﻣ ﯽﺘﺣ و بﺎﻋرا۶۳۰ ﻪـﮐ (ق
.د) یﺰﯾﺮﻘﻣ۸۴۵ ﺐھﺬـﻣ شﺮﯾﺬـﭘ زا ﯽـﺴﮐ ﻪـﮐ ﯽﺗرﻮـﺻ رد ،ﺖـﺳا هدﺮـﮐ ﺪـﯿﯾﺄﺗ ار نآ ﺰﯿﻧ (ق
ﯽﻣ عﺎﻨﺘﻣا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳاﯽﻣ راﺮﻗ تازﺎﺠﻣ درﻮﻣ دﺮﮐ ،ﺮﯿﺛا ﻦﺑا) ﺖﻓﺮﮔ۸/۴۹یﺰﯾﺮﻘﻣ ؛
ءﺎـﻔﻨﺤﻟا ظﺎـﻌﺗا ،
،
۱/۶۶ﻦﺑا .ﮏﻧ ﺰﯿﻧ ؛ ،یراﺬﻋ۱/۱۵۹ ،۱۸۷ ﯽـﻣ نﺎﺸﻧ دﻮﺟﻮﻣ ﺪھاﻮﺷ رد ﺖﻗد و ﯽﺳرﺮﺑ .( ﻪـﮐ ﺪـھد
ﺖﺳﺎﯿﺳ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ یﺎھ ،ﺮـﯿﺛا ﻦـﺑا) ﺖـﺷاﺪﻧ یﺮﯿﮕﻤـﺸﭼ دروﺎﺘﺳد یﺪﮫﻣ ﷲاﺪﯿﺒﻋ هرود
ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﺪﻨﭼ ﺮھ .(ﺎﺠﻧﺎﻤھ و ﻢـﮫﻣ رﺎﯿـﺴﺑ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ راﺪﺘﻗا ﺖﯿﺒﺜﺗ ﺖﮫﺟ رد وا ﯽﻣﺎﻈﻧ و ﯽﺳﺎﯿﺳ یﺎھ
ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ .دﻮﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﻞﺑﺎﻗ ﺖـﯿﻤھا و ﺖـﯾﻮﻟوا زا ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﻪـﻔﯿﻠﺧ ﻦﯿﺘـﺴﺨﻧ ﻦـﯾا هرود رد ﻪـﮐ ﯽﯾﺎھ
ﺎﮫﻧاﺪﺑ ﻦﺘﺧادﺮﭘ و دﻮﺑ رادرﻮﺧﺮﺑ ﺰﯿﻧ یﺮﺘﺸﯿﺑیروﺮﺿﯽﻣ ﺮﺗ ﻦﯾا ﺎﺑ .دﻮﻤﻧ یﺎﯾاوز رد ﺖﻗد زا ،ﻪﻤھ
شﻼﺗﯽﻣﺮﺑ ﻦﯿﻨﭼ یو مﺎﺟﺮﻓﺎﻧ یﺎھﷲاﺪﯿﺒﻋ هرود رد ﯽﺘﺣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا ﻪﮐ ﺪﯾآ یﺪـﮫﻣ
.ﺖﺳا هدﻮﺑ رادرﻮﺧﺮﺑ یدﺮﺒھار ﯽﺘﯿﻤھا زا ﺰﯿﻧ
) ﷲاﺮﻣﺎـﺑ ﻢﺋﺎﻘﻟا ﺖﻓﻼﺧ هرود رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﺳرﺮﺑ۳۲۲
-
۳۳۴ نﺎـﺸﻧ (ق
ﯽﻣﮐ ﺪھدﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﯽﻠﺻا رﻮﺤﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ رﺎﺸﺘﻧا ﺰﯿﻧ هرود ﻦﯾا رد ﻪ ﻞﯿﮑـﺸﺗ ار نﺎـﻧآ یﺎـھ

36ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﯽﻣ ﻪﻋﺎـﺷا رد ﺎﮫﻧآ ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ مﺪﻋ ﺎﯾ و ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ ﻪﮑﻨﯾا ﻪﺑ ﻢﻠﻋ ﺎﺑ ،ﻊﻄﻘﻣ ﻦﯾا رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻊﻗاو رد .داد
ﯽﻣ بﺮﻐﻣ ﻪﻌﻣﺎﺟ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋهﺪﻨﻨﮐ ﻦﯿﯿﻌﺗ ﺮﯿﺛﺄﺗ ﺪﻧاﻮﺗ ﻪﺘـﺷاد نﺎـﻧآ ﺖـﻣﻮﮑﺣ مواﺪﺗ رد یا
ﺗ ،ﺪﺷﺎﺑ ﺖﯾدوﺪـﺤﻣ لﺎـﻤﻋا ﺎـﺑ ﯽـﺘﺣ ﺐھﺬﻣ ﻦﯾا ﻪﻋﺎﺷا یاﺮﺑ ار دﻮﺧ شﻼﺗ مﺎﻤ و ﯽﺗﺪـﯿﻘﻋ یﺎـھ
ﻢـﮫﻣ ﻦـﯾا کرد ﺎﺑ ،هرود ﻦﯾا رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود .ﺪﻨﺘﺴﺑ رﺎﮐ ﻪﺑ ﺮﮕﯾد ﺐھاﺬﻣ بﺎﺤﺻا یاﺮﺑ ﯽﺒھﺬﻣ
ندروآ یور یاﺮﺑ مزﻻ ﻪﻨﯿﻣز ،ﺪﺷﺎﺑ بﺮﻐﻣ ﻪﻌﻣﺎﺟ رد ﺐﻟﺎﻏ ﺐھﺬﻣ ﻦّﻨﺴﺗ ﺐھﺬﻣ ﻪﮐ ﯽﻧﺎﻣز ﺎﺗ ﻪﮐ
ﻋﺎﻤﺳا ﯽﻤﺳر ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ ﺎﮫﻧآ ﻦـﯾا رﻮـﻀﺣ زا ﻦﮑﻤﻣ ّﺪﺣ ﺎﺗ ﺪﻣآﺮﺑ دﺪﺻرد ،دﻮﺑ ﺪھاﻮﺨﻧ ﻢھاﺮﻓ ﯽﻠﯿ
ﯽـﺘﺣ و هرﺎـﺑ ﻦـﯾا رد بﺎـﺘﮐ ﻒﯿﻟﺄﺗ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ ﻪﻘﻓ ﺲﯾرﺪﺗ ،سﺎﺳا ﻦﯾا ﺮﺑ .ﺪھﺎﮑﺑ ﻪﻌﻣﺎﺟ رد ﺐھﺬﻣ
ﺖﯾﺪـﺟ ﺎـﺑ رﻮﺘـﺳد ﻦﯾا ﺎﺑ نﺎﻔﻠﺨﺘﻣ ﺎﺑ درﻮﺧﺮﺑ و ﺪﺷ مﻼﻋا ﯽﻧﻮﻧﺎﻗﺮﯿﻏ ﺐھﺬﻣ ﻦﯾا سﺎﺳا ﺮﺑ ءﺎﺘﻓا
ﯽﭘ مﺎﻤﺗﯽﻣ یﺮﯿﮔاﺪﻌﺗ ﻪﮐ ﯽﯾﺎﺟ ﺎﺗ ؛ﺪﺷ ﺖـﺤﺗ نﻮﻧﺎـﻗ ﻦـﯾا ﺾـﻘﻧ ﺖـﻠﻋ ﻪﺑ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﮫﻘﻓ زا ید
ﯽﻣ ﻪﻠﻤﺟ نآ زا ؛ﺪﻨﺘﻓﺮﮔ راﺮﻗ تازﺎﺠﻣ و ﺐﯿﻘﻌﺗ یﺪـﯿﺑﺰﻟا ﷲاﺪـﺒﻋ ﻦـﺑ ﻢﯿھاﺮـﺑا قﺎﺤﺳاﻮﺑا ﻪﺑ ناﻮﺗ
.د) ﯽﺴﻧﻼﻘﻟا ﻪﺑ رﻮﮫﺸﻣ۳۵۹ ﺪـﺿ یﺎـﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ مﺮـﺟ ﻪـﺑ ﻪـﮐ دﺮـﮐ هرﺎـﺷا ﯽﮑﻟﺎـﻣ ﻢﻠﮑﺘـﻣ و ﻪﯿﻘﻓ (
زﺎــﺠﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬــﻣ ّدر رد بﺎــﺘﮐ ﻒﯿﻟﺄــﺗ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ،ضﺎــﯿﻋ ﯽــﺿﺎﻗ) ﺪــﺷ تا۲/۱۶۳ ؛
ﻦﺑا ،نﻮﺣﺮﻓ۱/۲۶۸ ﺎـﺑ ﻪﺑﺎﺤـﺻ ﯽﺧﺮﺑ رﺎﮑﺷآ ّﺐﺳ نﻮﭽﻤھ یﺮﮕﯾد یﺎھرﺎﮐ و تﺎﻣاﺪﻗا عﻮﻧ ﻦﯾا .(
،رﺎﺒﺠﻟاﺪﺒﻋ ﯽﺿﺎﻗ) مدﺮﻣ دﺰﻧ ﻦﻨﺴﺗ ﺐھﺬﻣ ندﺮﮐ لﺰﻟﺰﺘﻣ نآ ﻊﺒﺗ ﻪﺑ و نﺎﻧآ هﺎﮕﯾﺎﺟ زا ﻦﺘﺳﺎﮐ فﺪھ
۲/۶۰۱ﻦﺑا ؛ ،یراﺬﻋ۱/۲۱۶ ،یدﺮـﺑ یﺮـﻐﺗ ﻦﺑا ؛۳/۲۸۷ ـﺑ ار ﻪـﻨﯿﻣز ﺎـﮫﻨﺗ ﻪـﻧ ،( ﺪـﯾﺎﻘﻋ ذﻮـﻔﻧ یاﺮ
.ﺖﺷاد ﯽﭘ رد ار ﺎﮫﻧآ ﺶﯿﭘ زا ﺶﯿﺑ یدﻮﻨﺸﺧﺎﻧ و ﯽﺘﯾﺎﺿرﺎﻧ ﻪﮑﻠﺑ دﺮﮑﻧ ﺎﯿﮫﻣ ﺎﮫﻧآ لد رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا
مزﻻ راﺪـﺘﻗا زا ﺖـﯿﻤﮐﺎﺣ ﻪـﮐ ﯽﺗرﻮـﺻ رد ،ﺖـﻣﻮﮑﺣ و مدﺮﻣ نﺎﯿﻣ یﺮﮑﻓ و ﯽﺗﺪﯿﻘﻋ فﺎﮑﺷ
ﻢﺟﺎـﮫﺗ ﻪـﮐ ﯽﻧﺎـﻣز ﺐﻠﻏا ،ﺪﻨﮐ ﻆﻔﺣ ار مدﺮﻣ ﺮﺑ دﻮﺧ یﺮھﺎﻇ ﻂﻠﺴﺗ ﻪﮐ ﯽﯾﺎﺟ ﺎﺗ ﺪﺷﺎﺑ رادرﻮﺧﺮﺑ
رﺎﺧ ﯽـﻣ نﺎـﺸﻧ ﯽﻨﯿﻋ ترﻮﺻ ﻪﺑ ار دﻮﺧ دﺪﻧﻮﯿﭙﺑ عﻮﻗو ﻪﺑ ﯽﻠﺧاد مﺎﯿﻗ ﺎﯾ ﯽﺟ رد ﻪـﮐ یﺮـﻣا .ﺪـھد
ﺮـﺑ هوﻼـﻋ ،هرود ﻦـﯾا رد .دﺎﺘﻓا قﺎﻔﺗا ًﻼﻤﻋ ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود و بﺮﻐﻣ نﺎﺒھﺬﻣ ﯽﮑﻟﺎﻣ نﺎﯿﻣ تﺎﺒﺳﺎﻨﻣ
ﺖﺳﺎﯿﺳﺖﺨﺳ ﯽﺒھﺬﻣ یﺎھ ﻪـﻣﺎﻧﺮﺑ زا ﺎـﯾﺎﻋر ﯽﺘﯾﺎﺿرﺎﻧ ،ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﻪﻧاﺮﯿﮔ ﺖـﺳﺎﯿﺳ و ﺎـھ یﺎـھ
نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ یدﺎﺼﺘﻗا داﺪـﯿﮐ ﻦﺑ ﺪﻠﺨﻣ ﺪﯾﺰﯾﻮﺑا ﺮﯿﮔاﺮﻓ شرﻮﺷ یاﺮﺑ ار ﻪﻨﯿﻣز و ﺪﺷ ﺖﻠﻋ ﺮﺑ ﺪﯾﺰﻣ ﺰﯿﻧ
ﻦـﯾا رد ﻪـﭽﻧآ .ﺪﻧﺎـﺸﮐ طﻮﻘـﺳ زﺮﻣ ﺎﺗ ار ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﻪﮐ ﯽﺷرﻮﺷ .ﺖﺧﺎﺳ ﻢھاﺮﻓ ﯽﺗﺎﻧز ﯽﻧﺮﻔﯾ
هﮋﯾو ﯽﺘﯿﻤھا شرﻮﺷ ،ﺖـﺻﺮﻓ ﻦـﯾا زا هدﺎﻔﺘـﺳا ﺎـﺑ ،ﯽﻤﻃﺎـﻓ وﺮـﻤﻠﻗ نﺎﯿﻨـﺳ ﻪـﮐ دﻮﺑ ﻦﯾا ،ﺖﺷاد
زا ار دﻮﺧ یدﻮﻨﺸﺧﺎﻧ و ﯽﺘﯾﺎﺿرﺎﻧ ﺮـﻈﻧ زا ﻪـﮑﻨﯾا ﻢـﻏر ﻪـﺑ و ﺪـﻧداد نﺎـﺸﻧ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا نﺎـﻤﮐﺎﺣ
جراﻮﺧ ﻊﻔﻧ ﻪﺑ ،ﻪﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺎﺑ دﻮﺧ ﺖﻔﻟﺎﺨﻣ نداد نﺎﺸﻧ یاﺮﺑ ﺎﻣا ﺪﻨﺘﺷاﺪﻧ ﯽﺘﺑاﺮﻗ جراﻮﺧ ﺎﺑ یدﺎﻘﺘﻋا

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ37
،ﯽﮑﻟﺎـﻣ) ﺪﻧﺪﺷ ﻪﻨﺤﺻ دراو۲/۲۹۷
-
۲۹۸ ،غﺎﺑﺪـﻟا ؛۳/۳۴ ،ﺶﯾﺪـﻘﻣ ﻦـﺑا ؛۱/۳۳۴
-
۳۳۸ دﻮـﻤﺤﻣ ؛
،ﻞﯿﻋﺎﻤـﺳا۹۰
-
۹۱ ؛Walker, “The Relationship between Chief
Qadi
and Chief
Da'i
under the Fatimids”,75; Naylor, 74 نﻮـﭽﻤھ ناوﺮـﯿﻗ ﯽﮑﻟﺎﻣ نﺎﮫﯿﻘﻓ ﻪﮑﻧآ ﻪﺻﺎﺧ .(
ﻮـﺑاو ﯽﺋﺎﺒـﺴﻟا قﺎﺤـﺳاﻮﺑا ،ﻢﯿﻤﺗ ﻦﺑ بﺮﻌﻟاﻮﺑا و نﺎﻄﻘﻟا ﻊﯿﺑر ،ﯽﺴﻤﻤﻟا ﯽﺴﯿﻋ ﻦﺑ سﺎﺒﻋ ﻞﻀﻔﻟاﻮﺑا
ﮑﻟﺎـﻣ) ﺪـﻧدﺮﮐ ردﺎـﺻ ار ﺪـﯾﺰﯾﻮﺑا ﺎـﺑ مدﺮﻣ ﯽھاﺮﻤھ زﻮﺠﻣ ناوﺮﻣ ﻦﺑ ﮏﻠﻤﻟاﺪﺒﻋ ،ﯽ۲/۳۰۹
-
۳۱۰ ؛
،ضﺎﯿﻋ ﯽﺿﺎﻗ۲/۳۰ﻪﭼ ﺮﮔا .( مﺎـﻘﺘﻧا ﯽﻋﻮـﻧ ﻪﺑ و نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﺑ ندز ﻪﺑﺮﺿ فﺪھ ﺎﺑ نﺎﺒھﺬﻣ ﯽﮑﻟﺎﻣ
ﻦـﯾا زا ﯽـﺷﺎﻧ ﯽـﻔﻨﻣ یﺎھﺪـﻣﺎﯿﭘ زا ﺎـﻣا ،ﺪـﻧدﻮﺑ هدﺮـﮐ ﯽـھاﺮﻤھ ﺪﯾﺰﯾﻮﺑا شرﻮﺷ ﺎﺑ ﺎﮫﻧآ زا ﯽﯾﻮﺟ
و ﻪـﺑ مﻮـﺳﻮﻣ ﯽﻠﺤﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ هﺎﭙﺳ و ﺪﯾﺰﯾﻮﺑا نﺎﯿﻣ ﻪﮐ ﯽﮕﻨﺟ رد و ﺪﻧﺪﻧﺎﻤﻧ رود ﻪﺑ یﺮﯿﮔرد یدا
ﺢﻟﺎﻣ
١
دﻮـﺧ نﺎﺟ ﺰﯿﻧ ناوﺮﯿﻗ ﯽﻨﺳ یﺎﮫﻘﻓ زا یرﺎﯿﺴﺑ ﺪﺷ ﯽﮫﺘﻨﻣ نﺎﯿﺷرﻮﺷ ﺖﺴﮑﺷ ﻪﺑ و داد یور
ﺐﺟر) ﺪﻧداد ﺖﺳد زا ار۳۳۳ ،ﯽﮑﻟﺎﻣ) (ق۲/۲۹۲ ،یراﺬﻋ ﻦﺑا ؛۱/۲۱۸.(
٢
ﯽـﺸﺨﺑ ،ﻦﯾا ﺮﺑ نوﺰﻓا
راﺮﻗ ﻢﺟﺎﮫﺗ درﻮﻣ ار ﺮﮫﺷ ،دﻮﺑ ﻪﺘﺴﺸﻧ ﺐﻘﻋ ناوﺮﯿﻗ ﺖﻤﺳ ﻪﺑ ﺖﺴﮑﺷ زا ﺲﭘ ﻪﮐ ﯽﺷرﻮﺷ هﺎﭙﺳ زا
ﻦﺑا) ﺪﻧداد ،ﺶﯾﺪﻘﻣ۱/۳۵۱ﻪﻤھ ﻦﯾا ﺎﺑ .(، ﺶﯿﭘ طﻮﻘﺳ زﺮﻣ ﺎﺗ ار ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻣﻮﮑﺣ ﻪﮐ شرﻮﺷ ﻦﯾا
) ﺖـﻓﺎﯾ نﺎـﯾﺎﭘ ﺪﯾﺰﯾﻮﺑا گﺮﻣ ﺎﺑ ﺖﯾﺎﮫﻧ رد ،دﺮﺑ۳۳۶) (ق
رذﻮـﺟ ذﺎﺘـﺳا هﺮﯿـﺳ
،۵۰ ،یراﺬـﻋ ﻦـﺑا ؛
۱/۲۲۰ ،ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ ﺲﯾردا ؛۲۹۵ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ ،ﺪﻌﺑ ﻪﺑ
،ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗا
۱/۸۵ ﯽﮫﺟﻮﺗ ﻞﺑﺎﻗ تاﺮﯿﺛﺄﺗ ﺎﻣا (
ﺷاﺬﮔ یﺎﺟﺮﺑ دﻮﺧ زا.ﺖ
ﻞﯿﻠﺤﺗ رد ﻪﭼﺮﮔا نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺗآ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﺮﺑ داﺪﯾور ﻦﯾا ﺮﯿﺛﺄﺗ ﺐﻠﻏا ،ﻪﺘﻓﺮﮔ ترﻮﺻ یﺎھ
.ﮏـﻧ ﻪـﻧﻮﻤﻧ ناﻮـﻨﻋ ﻪـﺑ) ﻪـﺘﻓﺮﮔ راﺮـﻗ ﻪﺟﻮﺗ درﻮﻣHamdani,
Between Revolution and
State
, 60 ﺮﮕﯾﺪﻤھ لﺎﺒﻗ رد فﺮﻃ ود تﺎﺒﺳﺎﻨﻣ و رﺎﺘﻓر هﻮﯿﺷ و عﻮﻧ ﺮﺑ داﺪﯾور ﻦﯾا ﻊﻗاو رد ﺎﻣا ،(
ﮔ یدﺎﯾز ﺮﯿﺛﺄﺗﺖﺨﺳ ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻣﺎﮐﺎﻧ ﻪﺑ ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ،ﻮﺳ ﮏﯾ زا .ﺖﺷاﺬ یﺮـﯿﮔ
رد ﺮـﻈﻧ ﺪـﯾﺪﺠﺗ هدﺎـﻣآ و دﺮـﺑ ﯽـﭘ دﻮﺧ ﺐھﺬﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺮﯿﻏ یﺎﯾﺎﻋر یاﺮﺑ ﺖﯾدوﺪﺤﻣ لﺎﻤﻋا و
) ﺪﺷ دﻮﺧ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳWalker,
Exploring an Islamic Empire: Fatimid History
and its Sources,
28ﯽﻣ ﻪﮐ (ﺑ نآ زا ناﻮﺗ ﯽـﮕﻨھﺮﻓ دﺮـﮑﯾور ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻤﺤﺗ دﺮﮑﯾور ﺮﯿﯿﻐﺗ ناﻮﻨﻋ ﻪ
ﺮـﯿﯿﻐﺗ ﺰـﯿﻧ و یﺮـﯿﮔرد ﯽـﻔﻨﻣ یﺎھﺪﻣﺎﯿﭘ ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ ﺎﺑ ،بﺮﻐﻣ ﯽﮑﻟﺎﻣ ﻪﻌﻣﺎﺟ ﺮﮕﯾد یﻮﺳ زا .دﺮﮐ دﺎﯾ
١
،یﺮﮑﺑ)ﺖﺷاد راﺮﻗ ﻪﯾﺪﮫﻣ و ﺮﺟﺎﻤﺗ ﺮﮫﺷ ود ﻦﯿﺑ (ﺢﻠﻣ یداو)ﺢﻟﺎﻣ یداو .۲/۶۸۱
-
۶۸۲ﻦﺑا .ﮏﻧ ﺰﯿﻧ و ؛ ،ﻞﻗﻮﺣ۱/۸۸.(
٢
)ﺖﺳا هداد ﺮﺒﺧ ﺖﻨﺳ ﻞھا ءﺎﺤﻠﺻ و دﺎّﺒﻋ ،ﺎﻤﻠﻋ زا ﺮﻔﻧ راﺰھ رﺎﮫﭼ نﺪﺷ ﻪﺘﺸﮐ زا ﯽﮑﻟﺎﻣ .۲/۳۴۵ﺑ .(ﯽ ﻪﮑﻧﺎﻨﭼ شراﺰﮔ ﻦﯾا ﺪﯾدﺮﺗ ،ﻪﯿﺳرﺎﻣ)هدﺮﮐ هرﺎﺷا نآ ﻪﺑ ﻢھ ﻪﯿﺳرﺎﻣ .ج۱۶۲ رد نﺎﻣز نآ رد ﺖﻨﺳ ﻞھا نﺎﻤﻟﺎﻋ زا داﺪﻌﺗ ﻦﯾا دﻮﺟو .ﺖﺴﯿﻧ قاﺮﻏا زا ﯽﻟﺎﺧ ،( ﯽﻣ ﻞﻤﺘﺤﻣ ﺮﯿﻏ بﺮﻐﻣ.ﺪﯾﺎﻤﻧ

38ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
و ﺖﻓﺮﯾﺬﭘ ار ﯽﻤﻃﺎﻓ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺖﻟود راﺪﺘﻗا ﯽﻨﻤﺿ ترﻮﺻ ﻪﺑ ﺎﮫﻧآ لﺎﺒﻗ رد ﺖﻟود سﻮﻤﻠﻣ ﻪﯾور
.ﺖﺧﺎﻨﺷ ﺖﯿﻤﺳر ﻪﺑ ار نآ
ﻋ ﻪﻋﺎﺷا رد یدﺮﺒھار ﺮﯿﯿﻐﺗ( ّٰﷲﺎﺑ رﻮﺼﻨﻤﻟا) ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘ
رﻮﺼﻨﻤﻟاﷲﺎﺑ) ﯽﻤﻃﺎﻓ مﻮﺳ ﻪﻔﯿﻠﺧ۳۳۴
-
۳۴۱ یﺎـﯿﺣا و جراﻮـﺧ شرﻮـﺷ ﺮـﺑ ﻪـﺒﻠﻏ زا ﺲـﭘ ،(ق
ﯽﮑﻟﺎﻣ هﮋﯾو ﻪﺑ ﺖﻨﺳ ﻞھا تازﺎﺠﻣ یﺎﺟ ﻪﺑ ،ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود هرﺎﺑﺮﮔد ﻪﻧاﺪﻨﻤـﺷﻮھ ﺖﺳﺎﯿﺳ ،ﺎھ رد یا
یﺎـﯾﺎﻋر زا ﯽﯾﻮﺠﻟد دﺪﺻرد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﻪﺑ ﺎﮫﻧآ دﺎﻤﺘﻋا ﺐﻠﺟ یاﺮﺑ و ﺖﻓﺮﮔ ﺶﯿﭘ دﻮـﺧ ﯽﻨـﺳ
) ﺪـﻣآﺮﺑMadelung, "A Treaties on the Imamate of the Fatimid Chaliph al-
Manur bi-Allah", 69-70; Walker, "The Relationship between Chief
Qadi
and
Chief
Da'i
under the Fatimids",75; ﺪﯿﻟو ﻦﺑ ﺪﻤﺣا مﺎﻧ ﻪﺑ ﯽﮑﻟﺎﻣ ﯽﺿﺎﻗ ﮏﯾ داد هزﺎﺟا و (
.د)۳۴۵ﻤﺣا یﺎﺟ ﻪﺑ ،(ق) دﻮﺑ هﺪﺷ ﻪﺘﺸﮐ ﺪﯾﺰﯾﻮﺑا ﺖﺳد ﻪﺑ ﻪﮐ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﺿﺎﻗ ،ﺮﺤﺑ ﻦﺑ ﺪ۳۳۳
یّﺮﺴﺗ ﺰﯿﻧ ﺮﮕﯾد یﺎھﺮﮫﺷ ﻪﺑ ار رﺎﮐ ﻦﯾا ﺲﭙﺳ .ﺪﻧﺰﺑ ﻪﯿﮑﺗ ﺮﮫﺷ توﺎﻀﻗ ﺐﺼﻨﻣ ﺮﺑ ناوﺮﯿﻗ رد ،(ق
ﯽﮑﻟﺎـﻣ تﺎـﻀﻗ ﻪـﺑ ،ﺪﻨﺘـﺷاد ﺖـﯾﺮﺜﮐا ﺎـﺠﻧآ رد ﻦﻨﺴﺗ ﻞھا ﻪﮐ ار ﯽﯾﺎھﺮﮫﺷ رد توﺎﻀﻗ و ﺪﯿﺸﺨﺑ
،یﺰﯾﺮﻘﻣ) دﻮﻤﻧ راﺬﮔاو
ءﺎـﻔﻨﺤﻟا ظﺎـﻌﺗا
،۸۷ ،۹۱ ،ﻮـﻤھ ؛
ﺮـﯿﺒﮑﻟا ﯽـﻔﻘﻤﻟا
،۱۲۳ ،یواﺮـﺷد ؛۵۹۶ ؛
Madelung, “
The Religious Policy
of the
Fatimids toward their Sunni
Subjects in the
Maghrib”, 103; Hamdani,
Between Revolution and State
, 60 .(
ـﻣ یﺎـﮫﻘﻓ و ﺪـﺷ ﻪﺘﺷادﺮﺑ ﻊﻣاﻮﺟ رد ﺖﻨﺳ ﻞھا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺲﯾرﺪﺗ ﺖﯿﻋﻮﻨﻤﻣ ﻪﮑﻧﺎﻨﭽﻤھ هزﺎـﺟا ﯽﮑﻟﺎ
داد هزﺎﺟا ﺎﮫﻧاﺪﺑ ﯽﺘﺣ و ﺪﻧزادﺮﭙﺑ ﻊﻣاﻮﺟ و ﺪﺟﺎﺴﻣ رد دﻮﺧ ﯽﺷزﻮﻣآ یﺎﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ ﻪﺑ ﺮﮕﯾد رﺎﺑ ﺪﻨﺘﻓﺎﯾ
،رﺎﺒﺠﻟاﺪـﺒﻋ ﯽـﺿﺎﻗ) ﺪﻧراد ﺎﭘﺮﺑ ار ﺢﯾواﺮﺗ زﺎﻤﻧ نﺎﻀﻣر هﺎﻣ رد۲/۶۰۲ ﻦـﯾا ﻪـﮐ ﻦـﯾا دﻮـﺟو ﺎـﺑ .(
ﻪـﮐ دﻮـﺒﻧ ﺎﻨﻌﻣ ناﺪﺑ ﻦﯾا ﺎﻣا ،ﺖﺷاد ﻦﯿﺸﯿﭘ یﺎﻔﻠﺧ ﺖﺳﺎﯿﺳ زا توﺎﻔﺘﻣ ﯽﺘﯿھﺎﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ زا ﺖـﻟود
یﺎـﮫھار و ﺎھراﺰﺑا نﺎﻧآ ﻪﮑﻠﺑ ؛ﺪﺷﺎﺑ هﺪﯿﺷﻮﭘ ﻢﺸﭼ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا ﻪـﺑ نﺪﯿـﺳر
هﺪـﺷ ﻪـﺟﻮﺘﻣ نﺎـﯿﻤﻃﺎﻓ ﻊـﻗاو رد .ﺪـﻨﺑﺎﯾ ﺖﺳد ناﺪﺑ یﺮﺘﻤﮐ ﻪﻨﯾﺰھ ﺎﺑ ﺎﺗ ﺪﻧداد ﺮﯿﯿﻐﺗ ار فﺪھ ﻦﯾا
ﯽﺑ و رﺎﮑﺷآ ﯽﻤﺟﺎﮫﺗ هﻮﯿﺷ ذﺎﺨﺗا ﻪﮐ ﺪﻧدﻮﺑ ﻪـﮐ ﺪـﺷ ﺪـھاﻮﺧ ﺐـﺟﻮﻣ ﺖﻨـﺳ ﻞـھا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺮﺑ ﺎﺑﺎﮫﻣ
ﻘﻣ فﺮﻃ فﺪـھ ﺎـﺑ و سﺎﺳا ﻦﯾا ﺮﺑ .دروآ یور ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ لﺎﺒﻗ رد شور نﺎﻤھ ﻪﺑ ﺰﯿﻧ ﻞﺑﺎ
ﻪـﮫﺟو ﻢﯿـﺳﺮﺗ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻪﻋﺎﺷا و ﺞﯾوﺮﺗ نﺎﯿﻣ لدﺎﻌﺗ دﺎﺠﯾا ﺖـﻟود زا شﺮﯾﺬـﭘ ﻞـﺑﺎﻗ یا
) ﺖﻨﺳ ﻞھا ﺐھﺬﻣ ناوﺮﯿﭘ دﺰﻧ ﯽﻤﻃﺎﻓHamdani, S., op. cit., 31،( ﯽﯾﺎﻀﻓ دﺎﺠﯾا ﺎﺑ ﺪﺷ ﯽﻌﺳ

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ39
ﻔﺘﺳا ﺎﺑ و ﺰﯿﻣآ ﺖﻤﻟﺎﺴﻣ ور ﻦﯿـﻤھ زا .دﻮﺷ هداد ﻪﻋﺎﺷا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻮﮕﺘﻔﮔ و ﻎﯿﻠﺒﺗ راﺰﺑا زا هدﺎ
ﺐھﺬـﻣ ﻪﺑ طﻮﺑﺮﻣ ﯽﺒھﺬﻣ تﺎﺴﻠﺟ ،ﻊﻣاﻮﺟ رد ﺖﻨﺳ ﻞھا تﺎﺴﻠﺟ رﺎﻨﮐ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ناﺮﺒھر ﻪﮐ دﻮﺑ
ﯽﻣ راﺰﮔﺮﺑ ﺰﯿﻧ ار ﯽﻤﺳر ﻪـﻘﻠﺣ مﺎﻧ دﻮﺸﻧ ﻪﺘﺨﯿﮕﻧاﺮﺑ ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ ﺖﯿﺳﺎﺴﺣ ﻪﮑﻨﯾا یاﺮﺑ و ﺪﻧدﺮﮐ
»(ع) ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﺮﻔﻌﺟ «اﺪﺑ ارﯽﻣ ن ،رﺎﺒﺠﻟاﺪـﺒﻋ ﯽـﺿﺎﻗ) ﺪﻧداد۲/۶۰۳ ﺞﯾرﺪـﺘﺑ ﺪـﻧدﻮﺑ راوﺪـﯿﻣا و (
.ﺪﻨﻧادﺮﮔ ﺪﻨﻤﻗﻼﻋ ناﺪﺑ و ﻪﺘﺧﺎﺳ ﺎﻨﺷآ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺎﺑ ار ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ
ﺖﯿﻟﺎﻌﻓ شﺮﺘﺴﮔ ّﺰﻌﻤﻟا) ﯽﮕﻨھﺮﻓ دﺮﮑﯾور ﺎﺑ ﯽﺒھﺬﻣ یﺎھ ﻦﯾﺪﻟ( ّٰﷲا
ﺎﭘ رﻮﺼﻨﻣ هرود رد ﻪﭼﺮﮔا بﺮﻐﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ رد دﺮﮑﯾور ﺮﯿﯿﻐﺗﻪﯾ ﺪﺷ یﺰﯾر
ّﺰـﻌﻤﻟا یو ﻦﯿﺸﻧﺎﺟ هرود رد ﺎﻣا ﻦﯾﺪـﻟﷲا .ﮏـﺣ)۳۴۱
-
۳۶۵ ﻦﯾﺪـﺑ .ﺖـﻓﺎﯾ یﺮﺘـﺸﯿﺑ دﻮـﻤﻧ (ق
،یﺰـﯾﺮﻘﻣ .ﮏﻧ) ﯽﻨﺳ یﺎﯾﺎﻋر ﺖﯾﺎﺿر ﺐﻠﺟ یاﺮﺑ شﻼﺗ ﻦﯿﻋ رد ﻪﻔﯿﻠﺧ ﻦﯾا هرود رد ﻪﮐ ترﻮﺻ
ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗا
،۱/۹۴
-
۹۵ هرادا رد ﺎـﮫﻧآ نداد ﺖﮐرﺎﺸﻣ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻞﯿﻤﺤﺗ مﺪﻋ ﻖﯾﺮﻃ زا (
،رﻮﻣاﺖﯿﻓﺮﻇ ﯽﻣﺎﻤﺗ زا هدﺮﺑ هﺮﮫﺑ ﺰﯿﻧ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا یاﺮﺑ ﻦﮑﻤﻣ یﺎھ ) ﺪـﺷIbid, 60 .(
ﺖﺨﺳ ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﻪﭼﺮﮔا فﺎﮑﺷ ،ﯽﻤﻃﺎﻓ یﺎﻔﻠﺧ ﻦﯿﺘﺴﺨﻧ هرود رد ﺐﺼﻌﺗ و یﺮﯿﮔ
ﺎـﺑ ﺖﻨـﺳ ﻞـھا ﯽـھاﺮﻤھ ﺪﻨﻧﺎﻣ ﯽﻔﻨﻣ ﯽﺠﯾﺎﺘﻧ ﻪﮐ داد شﺮﺘﺴﮔ ﺎﺠﻧاﺪﺑ ﺎﺗ ار ﺐھﺬﻣ ود ناوﺮﯿﭘ نﺎﯿﻣ
د ار ﯽﺟرﺎﺧ نﺎﯿﺷرﻮﺷ ﺢﻣﺎـﺴﺗ ﯽﺒھﺬـﻣ ﺖـﺳﺎﯿﺳ ﯽـﺸﻣ ﻂﺧ ﺎﻣا ،ﺖﺷاد ﯽﭘ ر ﺮـﺑ ﺐـﻟﺎﻏ ﻪـﻧﺎﯾاﺮﮔ
ﻪـﺒﻃﺎﻗ نﺎـﯿﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ شﺮﺘﺴﮔ ﻪﺑ ﺖﯾﺎﮫﻧ رد ﻪﭼﺮﮔا ،ﺮﯿﺧا هرود رد ﯽﻤﻃﺎﻓ هﺎﮕﺘﺳد
زا ﯽـﺧﺮﺑ ﻪـﮐ ﺖـﺳا ﺖـﯿﻤھا ﺰﺋﺎـﺣ نﺎـﻨﭼ نآ ﯽﻣﺎـﻈﻧ و ﯽـﺳﺎﯿﺳ ﺮـﻈﻧ زا ﺎـﻣا ،ﺪﺸﻧ بﺮﻐﻣ مدﺮﻣ
ﺘﺨﻣ ﻖﻃﺎﻨﻣ ﺮﺑ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻂﻠﺴﺗ شﺮﺘﺴﮔ و ﻂﺴﺑ ناﺮﮕﺸھوﮋﭘ رد ﺞﯾﺎﺘﻧ زا ار ﺮﺼﻣ ﺢﺘﻓ و بﺮﻐﻣ ﻒﻠ
ﻪﺘﺴﻧاد ﯽﺸﻣ ﻂﺧ ﻦﯾا ﻦﺘﻓﺮﮔ ﺶﯿﭘ) ﺪﻧاIbid, 61.(
ﻪـﻠﻤﺟ زا نﺎـﻧآ ﯽﯾﺎـﻀﻗ رﻮـﻣا ،ﯽﺘﻣﻮـﮑﺣ رﻮﻣا رد ﺖﻨﺳ ﻞھا نداد ﺖﮐرﺎﺸﻣ ﺖﮫﺟ رد ّﺰﻌﻤﻟا
،غﺎﺑﺪـﻟا) دﺮﭙـﺳ ﯽﻨـﺳ نﺎﯿـﺿﺎﻗ ﺖﺳد ﻪﺑ ار ناوﺮﯿﻗ ﺮﮫﺷ توﺎﻀﻗ۳/۹۹
-
۱۰۰ ،یﺰـﯾﺮﻘﻣ ؛
ﯽـﻔﻘﻤﻟا
ﺮﯿﺒﮑﻟا
،۲۸۲.(ﯽﺑرد وا ﺪﯾدﺮﺗ سأر رد و دﻮـﺧ ﯽﻨﺳ یﺎﯾﺎﻋر دﻮﺑ دﺪﺻرد ،تازﺎﯿﺘﻣا ﻞﯿﺒﻗ ﻦﯾا لﺎﺒﻗ
ﺖﺳﺎﯿﺳ ﺎﺑ ار ﯽﮑﻟﺎﻣ یﺎﻤﻠﻋ ﺎﮫﻧآ لﺎـﺳ رد یو ﻪـﻧﻮﻤﻧ ناﻮـﻨﻋ ﻪﺑ ؛دزﺎﺳ هاﺮﻤھ دﻮﺧ یﺎھ۳۴۹ زا ق
تاﻮـﻣا یرﺎﭙـﺴﮐﺎﺧ ﻢـﺳاﺮﻣ لﺎـﻤﻋا و زﺎـﻤﻧ ،ناذا رد ار ﯽﺗاﺮﯿﯿﻐﺗ ﺖﺳاﻮﺧ نﺎﻧذﺆﻣ و ﺪﺟﺎﺴﻣ ﻪﻤﺋا
) ﺪﻨﻨﮐ لﺎﻤﻋا ﯽﻌﯿﺷ ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻖﺑﺎﻄﻣ ﻦـﺑا ،یراﺬـﻋ۱/۲۲۳( ندروآ ﻢھاﺮـﻓ ماﺪـﻗا ﻦـﯾا زا یو فﺪـھ .

40ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﻪـﭼ ﺮـھ ﯽﻟﺪـﻤھ و ﯽﮑﯾدﺰﻧ نآ ﻊﺒﺗ ﻪﺑ و ﺖﻨﺳ ﻞھا ﺎﺑ نﺎﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ندراﺰﮔ زﺎﻤﻧ یاﺮﺑ مزﻻ ﻂﯾاﺮﺷ
) دﻮﺑ ﺮﮕﯾﺪﻤھ ﺎﺑ فﺮﻃ ود ﺮﺘﺸﯿﺑHamdani,
Between Revolution and State
, 61.(
ﮕﻨھﺮﻓ و یﺮﮑﻓ ﺲﻨﺟ زا ﯽﯾﺎﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ ،قﻮﻓ تﺎﻣاﺪﻗا تازاﻮﻣ ﻪﺑﻪﯾﺎﭘ ﺖﯾﻮﻘﺗ فﺪھ ﺎﺑ و ﯽ یﺎـھ
رد ﻪﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ یدﺮﺑرﺎﮐ و یﺮﻈﻧ ار تﺎﻣاﺪـﻗا ﻦـﯾا ﯽﻠﺻا رﻮﺤﻣ ﻪﮐ ﺖﺷاد راﺮﻗ رﺎﮐ رﻮﺘﺳد
ﯽﻣ ﯽﻠﮐ رﻮﻃ ﻪﺑ:دﺮﮐ ﻪﺻﻼﺧ ﺮﯾز ترﻮﺻ ﻪﺑ ناﻮﺗ
.ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ (ﯽﻣﻼﮐ) یدﺎﻘﺘﻋا و ﯽﮫﻘﻓ ﺐﺘﮐ ﻒﯿﻟﺄﺗ :ﻒﻟا
ﻋ شزﻮﻣآ و مدﺮﻣ نﺎﯿﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻪﻘﻓ ﺞﯾوﺮﺗ :ب یاﺮـﺑ ﻢﯿـﻠﻌﺗ ﺲﻟﺎﺠﻣ ﻖﯾﺮﻃ زا نآ ﯽﻣﻮﻤ
.مدﺮﻣ مﻮﻤﻋ
ﺲﻟﺎﺠﻣ ﻢﻈﻨﻣ و ﺮﻤﺘﺴﻣ ﻞﯿﮑﺸﺗ :ج ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻢﯿـﻠﻌﺗ رﻮـﻈﻨﻣ ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا نﺎﺸﯿﮐﻮﻧ یاﺮﺑ ﻪﻤﮑﺤﻟا
.(ﻪﻟﺎﻘﻣ ﻪﻣادا .ﮏﻧ) ﺎﮫﻧاﺪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﯽﻨﻃﺎﺑ
ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ ﺞﯾوﺮﺗ یاﺮﺑ ﻪﮐ ﺪﻧدﻮﺑ هدﺮﺑ ﯽﭘ ﻪﺘﮑﻧ ﻦﯾا ﻪﺑ نﺎﻣز ﻦﯾا رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻊﻗاو رد
نﺎﯿﻣ رد ﻪـﻘﻓ ﻦﯾﻮـﮑﺗ و ﻦﯾوﺪـﺗ ﺎـﺑ و ﺪﻨﺸﺨﺒﺑ ﯽﮫﻘﻓ دﺎﻌﺑا دﻮﺧ ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻪﺑ ﻪﮐ ﺪﻨﻧآ ﺪﻨﻣزﺎﯿﻧ ،نﺎﯿﺑﺮﻐﻣ
نﺎـﯿﻣ رد ﻪـﻘﻓ ﻦـﯾا ﺞﯾوﺮﺗ و ﻮﺳ ﮏﯾ زا رﻮﻣا هرادا رد نآ یﺮﯿﮔرﺎﮐ ﻪﺑ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ صﺎﺧ
ﺰـﯿﻧ ار ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا تادﺎﻘﺘﻋا ﻪﻋﺎﺷا نﺎﮑﻣا ،(ﯽﮑﻟﺎﻣ) ﻦّﻨﺴﺗ ﻪﻘﻓ یﺎﺟ ﻪﺑ نآ ندﺮﮐ ﻦﯾﺰﮕﯾﺎﺟ و مدﺮﻣ
ﻧروآ ﻢھاﺮﻓ.ﺪ
ﯽـﻣ شﻼـﺗ رﻮﻣا ﻦﯾا ﻖﻘﺤﺗ یاﺮﺑ هرود ﻦﯾا رد ﯽﻠﮐ رﻮﻃ ﻪﺑ تﻮﻋد هﺎﮕﺘﺳد ﻪﭼﺮﮔا ﺎـﻣا ،دﺮـﮐ
رﻮـﺼﻨﻣ ﻦـﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﷲاﺪﺒﻋ ﯽﺑا ﻦﺑ نﺎﻤﻌﻧ ﻪﻔﯿﻨﺣﻮﺑا ﯽﺿﺎﻗ یﻮﺳ زا ﺖﮫﺟ ﻦﯾا رد ﺎﮫﺷﻼﺗ ﻦﯾﺮﺘﺸﯿﺑ
.د) نﺎـﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ ﻪﺑ رﻮﮫﺸﻣ ﯽﺑﺮﻐﻣ ﯽﻤﯿﻤﺗ نﻮّﯿﺣ ﻦﺑ ﺪﻤﺣا ﻦﺑ۳۶۳ نﺎـﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﺘـﺴﺟﺮﺑ ﻪـﯿﻘﻓ (ق
رد ﻪﮐ ﺖﻓﺮﮔ ترﻮﺻﯽﻣ ﻪﮐ ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ .دﺮﮐ ﺶﻘﻧ یﺎﻔﯾا هرود ﻦﯾا رد رﻮﮐﺬﻣ هزﻮﺣ ﻪﺳ ناﻮـﺗ
ﻪﻧﻮﻤﻧ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ ار یو ﯽﻨـﺳ نﺪـﯿﻧاوﺮﮔ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ تﻮﻋد ﺖﯿﻘﻓﻮﻣ زا یا ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻪـﺑ ﯽـﻠﺤﻣ یﺎـھ
ﺖﺳرد ﺮﯿﺒﻌﺗ ﻪﺑ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳاﻦﺑا) دروآ رﺎﻤﺷ ﻪﺑ ﯽﻣﻮﺑ نﺎﮕﺒﺨﻧ بﺬﺟ ﺮﺗ ،نﺎﮑﻠﺧ۵/۴۱۵ لﺎـﺳ زا ،(
۳۱۳رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﺖﻟود ﺖﻣﺪﺧ ﻪﺑ ق رﻮـﻀﺣ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ ﻪﻔﯿﻠﺧ رﺎﮫﭼ ﺮھ هﺎﮕﺘﺳد رد و ﺪﻣآ
،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ .ﮏﻧ) ﺖﺷاد
تاﺮﯾﺎﺴﻤﻟا و ﺲﻟﺎﺠﻤﻟا
،۵۱ ،۷۵ ،۷۹ ،۸۰ ،۳۴۸ ﻪـﮑﻨﯾا ﺮـﺑ هوﻼﻋ وا .(
ﯽﺿﺎﻗ ﺐﺼﻨﻣ نﺎﻣﺰﻤھ و ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﺖـﻟود زﺎـﯿﻧ ﻪـﺑ ﻪـﺟﻮﺗ ﺎـﺑ ،ﺖﺷاد هﺪﮫﻋ ﺮﺑ ار نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺗﺎﻀﻘﻟا
ﻨﺘﺒﻣ ﯽﮫﻘﻓ مﺎﻈﻧ ﮏﯾ ﺐﯾﻮﺒﺗ و ﻦﯾوﺪﺗ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ لﺎـﺣ ﻦﯿـﻋ رد ﻪـﮐ ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﺮﺑ ﯽ
ﻪـﺑ ،ﺪـﺷﺎﺑ ﺎـﮫﻧآ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺮـﯿﻏ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا یﺎـﯾﺎﻋر نﺎـﯿﻣ رد ﯽﻤﻃﺎﻓ یﺎﻔﻠﺧ ﺖﯿﻋوﺮﺸﻣ ﻦّﯿﺒﻣ

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ41
هﻮﯿﺷﺖﯿﻘﻓﻮﻣ یا ) ﺪﻧﺎـﺳر مﺎـﺠﻧا ﻪـﺑ ﺰﯿﻣآHamdani, 48-49, Poonawala, 129, Daftary,
169-170 ﻪـﮐ دﺮﮐ ﻒﯿﻟﺄﺗ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻪﻘﻓ هزﻮﺣ رد بﺎﺘﮐ هد زا ﺶﯿﺑ و (
ﻢﺋﺎـﻋد ﺮـﮐذ و مﻼـﺳﻻا
مﺎﮑﺣﻻا و ﺎﯾﺎﻀﻘﻟا و ماﺮﺤﻟا و لﻼﺤﻟا
ﯽـﻣ رﺎﻤـﺷ ﻪـﺑ ﺎﮫﻧآ ﻦﯾﺮﺘﻤﮫﻣ) دورAl-Qāḍī, 71 ؛ ﯽـﻘﻔﻟا و
،ناﺮﮕﯾد۱۴ ﯽـﻣ ﯽﺗﺪـﯿﻘﻋ و ﯽـﻣﻼﮐ ،ﯽـﮫﻘﻓ تﺎﻋﻮـﺿﻮﻣ رد نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ ﺮﮕﯾد رﺎﺛآ زا .( زا ناﻮـﺗ
) رﺎﺼﺘﻗﻻا
بﺎﺘﮐ زا ﯽﺼﯿﺨﻠﺗ
مﻼﺳﻻا ﻢﺋﺎﻋد
،(
ﻢﺋﺎﻋﺪﻟا ﻞﯾوﺄﺗ
،
ﻞﯾوﺄﺘﻟا سﺎﺳا
،
ﺟرﻻاةرﺎﺘﺨﻤﻟا ةزﻮ
و
ﺔﻤﺋﻻا عﺎﺒﺗا بادآ ﯽﻓ ﺔﻤﮫﻟا
،عوﺪـﺠﻤﻟا .ﮏـﻧ نﺎـﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ رﺎﺛآ زا ﯽھﺎﮔآ یاﺮﺑ) دﺮﺑ مﺎﻧ۱۸
-
۳۸ ،
۵۰
-
۵۳ ،۶۵
-
۶۸ ،۶۹
-
۷۲ ،۹۶
-
۹۷ ،۱۱۱
-
۱۱۲ ،۱۳۴ ،۱۳۵
-
۱۳۶ ؛Iwanov, 37-40 ؛Fyzee,
14ffﻪﺘﺴﺟﺮﺑ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ ﻪﻠﯿﺳو ﻪﺑ رﺎﺛآ ﻦﯾا ﻒﯿﻟﺄﺗ .( ـﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﻢﻟﺎﻋ ﻦﯾﺮﺗ بﺮ
ﯽﻣ ﺖـﮫﺟ رد ﯽﻤﻃﺎـﻓ ﺖـﻟود و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا تﻮﻋد هﺎﮕﺘﺳد مﺎﻤﺘھا ﺮﺑ ﻢﮫﻣ ﯽﮐرﺪﻣ ناﻮﻨﻋ ﻪﺑ ﺪﻧاﻮﺗ
.دﺮﯿﮔ راﺮﻗ ﻪﺟﻮﺗ درﻮﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﻋﺎﺷا
هﺮﮫﺑ ﺎﺑ نآ ﻪﻋﺎﺷا ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻪﻘﻓ ﻒﯿﻟﺄﺗ و ﻦﯾوﺪﺗ رﺎﻨﮐ رد ﻖـﯾﺮﻃ زا ﻢﯿـﻠﻌﺗ یﺎـھراﺰﺑا زا یﺮﯿﮔ
ﻦﯾﺮﺘـﺸﯿﺑ .ﺖـﻓﺮﮔ راﺮﻗ رﺎﮐ رﻮﺘﺳد رد ﺰﯿﻧ ﻊﻣاﻮﺟ و ﺪﺟﺎﺴﻣ و ﻊـﻣاﻮﺟ زا هدﺎﻔﺘـﺳا یاﺮـﺑ ﺎﮫـﺷﻼﺗ
.ﮏـﺣ) ﺰـﻌﻤﻟا هرود رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻪﻋﺎﺷا یاﺮﺑ بﺮﻐﻣ رد ﺪﺟﺎﺴﻣ۳۴۱
-
۳۶۵ ترﻮـﺻ (ق
) ﺖﻓﺮﮔSee. Halm,
The Empire of Mahdi
, 375-376 ﺮـھ ،دﻮـﺟﻮﻣ یﺎﮫﺷراﺰﮔ ﺮﺑ ﺎﻨﺑ .(
ﺗ ﻦﯾﺮﺘـﺸﯿﺑ ﻪـﮐ ﺮـﺼﻋ و ﺮـﮫﻇ زﺎـﻤﻧ نﺎـﯿﻣ ﯽﻧﺎﻣز ﻪﻠﺻﺎﻓ رد ،ﻪﻌﻤﺟ زﺎﻤﻧ ﻪﻣﺎﻗا زا ﺲﭘ ﻪﺘﻔھ داﺪـﻌ
ﯽﻣ دﺮﮔ ﺪﺠﺴﻣ رد نﺎﻌﻤﺘﺴﻣ ﯽﺿﺎﻗ دﻮﺧ ﻪﻠﯿﺳو ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﻪﻘﻓ ﺲﯾرﺪﺗ ﯽﻣﻮﻤﻋ تﺎﺴﻠﺟ ،ﺪﻧﺪﻣآ
ﯽﻣ راﺰﮔﺮﺑ نﺎﻤﻌﻧ ،نﺎـﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) ﺪﺷ
تاﺮﯾﺎـﺴﻤﻟا و ﺲﻟﺎـﺠﻤﻟا
،۳۴۸ ،۴۳۴ ،۴۸۷ ،۵۴۶؛Halm,
Heinz,
The Fatimids and their Traditions of Learning
, 28.(
ا و ﻦﯾوﺪﺗ یاﺮﺑ ﻪﮐ ﯽﯾﺎﮫﺷﻼﺗ رﺎﻨﮐ رد ﻞـﺑﺎﻗ ﺶـﺷﻮﮐ ،ﺖـﻓﺮﮔ ترﻮـﺻ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﻪﻘﻓ ﻪﻋﺎﺷ
ﺲﻟﺎﺠﻣ ﻪﺑ مﻮﺳﻮﻣ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا صﺎﺧ ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻪﺑ طﻮﺑﺮﻣ ﺲﻟﺎﺠﻣ یراﺰﮔﺮﺑ یاﺮﺑ ﯽﮫﺟﻮﺗ ﻪـﺑ ﻪـﻤﮑﺤﻟا
ﯽھﺎﮔآ .ﺪﻣآ ﻞﻤﻋ رد دﻮﺟﻮﻣ یﺎھ
تاﺮﯾﺎـﺴﻤﻟا و ﺲﻟﺎـﺠﻤﻟا
نﺎـﻤﻌﻧ ﯽـﺿﺎﻗ
١
ﯽـﻣ نﺎـﺸﻧ ﻪـﮐ ﺪـھد
هﮋـﯾو ﺖـﯿﻤھا زا ّﺰـﻌﻤﻟا هرود رد ﺲﻟﺎﺠﻣ ﻦﯾا یراﺰﮔﺮﺑ .دﻮـﺑ رادرﻮـﺧﺮﺑ یا ﻪـﮑﻨﯾا ﻪـﺑ ﻪـﺟﻮﺗ ﺎـﺑ
ﯽﻣ رﺎﻤﺷ ﻪﺑ ﺖﻤﮑﺣ نﺰﺨﻣ مﺎﻣا/ﻪﻔﯿﻠﺧ ﻢﯿـﻠﻌﺗ ﻪـﻤﮑﺤﻟا ﺲﻟﺎﺠﻣ رد ﯽﻋاد ﻂﺳﻮﺗ ﻪﮐ ﯽﺒﻟﺎﻄﻣ ،ﺖﻓر
ﯽﻣ هدادﯽﻣ یو ﺪﯿﯾﺄﺗ ﻪﺑ ﻪﺋارا زا ﻞﺒﻗ ،ﺪﺷﺲﻟﺎﺠﻣ ،شراﺰﮔ ﻦﯿﻤھ ﺮﺑ ﺎﻨﺑ .ﺪﯿﺳر یﺎھزور رد ﻪﻤﮑﺤﻟا
١
ﺲﻟﺎﺠﻣ ﺖﻨﺳ سﺎﺳا ﺮﺑ ﺮﺛا ﻦﯾا .هرﺎﺑرد ﺖﺳا ﯽﻃﻮﺴﺒﻣ حﺮﺷ ﻊﻗاو رد و هﺪﺷ ﻒﯿﻟﺄﺗ ﻪﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا دﺰﻧ ﺞﯾار ﯽﺴﯾﻮﻧ ﻪﻤﺋا ﺲﻟﺎﺠﻣ عﻮﻤﺠﻣ رد)ﯽﻤﻃﺎﻓ۲۹۲ ﻪﺘﺷاد رﻮﻀﺣ ﺎﮫﻧآ رد ﺰﯿﻧ نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ و هﺪﺷ راﺰﮔﺮﺑ ّﺰﻌﻣ رﻮﻀﺣ ﺎﺑ ﺎﮫﻧآ ﺮﺘﺸﯿﺑ ﻪﮐ (ﻒﻠﺘﺨﻣ ﻪﺴﻠﺟ
.(ناﺮﮕﯾد و ﯽﻘﻔﻟا ﺐﯿﺒﺣ)ﺖﺳا

42ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
ﯽﻣ قﺮﻔﺘﻣ مدﺮﻣ ﻪﮐ ﺮﺼﻋ زﺎﻤﻧ زا ﺪﻌﺑ و ﺪﺠﺴﻣ رد ،ﻪﻌﻤﺟ ﷲاءﺎﯿﻟوا ﺎﮫﻨﺗ و ﺪﻧﺪﺷ نﺎﺒﯿﺠﺘـﺴﻣ ﯽﻨﻌﯾ)
ﯽﻣ ﯽﻗﺎﺑ (ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺶﯿﮐ ﻪﺑ نﺎﮔﺪﯾوﺮﮔ وﯽﻣ ﻞﯿﮑﺸﺗ ،ﺪﻧﺪﻧﺎﻣ ،نﺎـﻤھ ،نﺎـﻤﻌﻧ ﯽـﺿﺎﻗ) ﺪﺷ۴۸۷ .(
ﯽﻣ ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻪﻤﮑﺤﻟا ﺲﻟﺎﺠﻣ رد ﻪﮐ ار ﯽﺒﻟﺎﻄﻣ نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗداد، مﺎﻧ ﻪﺑ ﯽﺑﺎﺘﮐ رد
ﻞﯾوﺄﺗﻢﺋﺎﻋدمﻼﺳﻻا
بﺎﺘﮐ فﻼﺧ ﺮﺑ بﺎﺘﮐ ﻦﯾا و ﺖﺳا هدﺮﮐ ﻦﯾوﺪﺗ
ﻢﺋﺎﻋدمﻼﺳﻻا
ﻪـﻘﻓ هرﺎـﺑرد ﻪـﮐ یو و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا
ﺖﺳا ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﯽﻨﻃﺎﺑ ﻞﺋﺎﺴﻣ ﯽﺗرﺎﺒﻋ ﻪﺑ و ﺖﻌﯾﺮﺷ ﻦﻃﺎﺑ ﺮﺑ ﻞﻤﺘﺸﻣ ،ﺖﺳا ﺖﻌﯾﺮﺷ ﺮھﺎﻇ
ناﻮﻨﻋ نآ ﻞﺼﻓ ﺖﺴﯿﺑ و ﺪﺻ ﺮھ و»ﺲﻠﺠﻣ « ،نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ) دراد
مﻼﺳﻻا ﻢﺋﺎﻋد ﻞﯾوﺄﺗ
،ﺪﻠﺟ ود ،
،هﺮھﺎـﻗ ،ﯽـﻤﻈﻋﻻا .ح .م ﻪﺘﺳاﺮﯾو۱۹۶۷
-
۱۹۷۲ ؛Halm, Heinz,
The Fatimids and their
Traditions of Learning
, 29یﺮﮑﻓ و ﯽﻐﯿﻠﺒﺗ یﺎﮫﺘﯿﻟﺎﻌﻓ زا ﻢﺠﺣ ﻦﯾا ﻪﺑ ﻪﺟﻮﺗ .(ـ رد ،ﯽﮕﻨھﺮﻓ
ﯽﻣ نﺎﺸﻧ ّﺰﻌﻤﻟا ﯽﺳﺎﯿﺳ تﺎﻣاﺪﻗا رﺎﻨﮐ ﻪـﺒﻧﺎﺟ ﻪﻤھ ﺶﺷﻮﮐ ،نﺎﻣز ﻦﯾا رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﮐ ﺪھد یاﺮـﺑ یا
.ﺪﻨﺘﺷاﺬﮔ رﻮﮫﻇ ﻪﺼﻨﻣ ﻪﺑ بﺮﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪﯾﺎﻘﻋ ﻪﻋﺎﺷا
ﻪﺠﯿﺘﻧ
هداد ﺮﺑ ﺎﮑّﺗا ﺎﺑ و ﺖﺷﺬﮔ ﻪﭽﻧآ ﺮﺑ ﺎﻨﺑﯽﻣ ﻊﺑﺎﻨﻣ رد دﻮﺟﻮﻣ یﺎھ ﻪـﻧﺎﻤﮔ فﻼـﺧ ﺮﺑ ﻪﮐ دﺮﮐ ﺎﻋدا ناﻮﺗ
ﺪـﮫﻋ بﺮـﻐﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ نﺪـﺸﻧ ﺮﯿﮔاﺮﻓ دراد ﯽﻌﺳ ﻪﮐ ،رﺎﺘﺷﻮﻧ ﻦﯾا یاﺪﺘﺑا رد رﻮﮐﺬﻣ
ﯽـﻣ ،ﺪـھد ﺖﺒﺴﻧ نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﻪﻧﺎھﺎﮔآ رﺎﺘﻓر و ﺖﺳاﻮﺧ ﻪﺑ ار ﯽﻤﻃﺎﻓ نﺎـﻣز زا ﺎـﮫﻧآ ﻪـﮐ ﺖـﻔﮔ ناﻮـﺗ
) ﺖﻟود ﻞﯿﮑﺸﺗ۲۹۷ﯾﺎﻘﻋ ﻂﺴﺑ یاﺮﺑ یدﺎﯾز ﺶﺷﻮﮐ ،(ق لﻮﻃ رد و ﺪﻨﺘﺴﺑ رﺎﮐ ﻪﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺪ۶۵
ﺖﺳﺎﯿﺳ ﺎﺑ ،بﺮﻐﻣ ﺮﺑ دﻮﺧ ﺖﯿﻤﮐﺎﺣ لﺎﺳ و ﯽﻧﺎـﻣز ﻂﯾاﺮـﺷ ﻪـﺑ ﻪـﺟﻮﺗ ﺎـﺑ و ﺖﮫﺟ ﻦﯾا رد یراﺬﮔ
هﻮﯿﺷ زا ،ﯽﻧﺎﮑﻣ ﯽـﻣ ﻪﻠﻤﺟ زا ﻪﮐ ﺪﻧدﺮﮐ هدﺎﻔﺘﺳا ﯽﻔﻠﺘﺨﻣ یﺎھراﺰﺑا و ﺎھ و ﻎـﯿﻠﺒﺗ ،ﻢﯿـﻠﻌﺗ ﻪـﺑ ناﻮـﺗ
ﺪﯾﺎﻘﻋ یاﺮﺑ ﺖﯾدوﺪﺤﻣ لﺎﻤﻋا ،ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ ﻪﺑ نﺪﯿﺸﺨﺑ ﺖﯿﻤﺳر ًﺎـﺼﺨﺸﻣ و ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺮﯿﻏ
زﺎـﻤﻧ ﺪﻨﻧﺎﻣ ﺎﮫﻧآ ﯽﺒھﺬﻣ ﮏﺳﺎﻨﻣ ندروآ یﺎﺟ ﻪﺑ زا ﺖﻌﻧﺎﻤﻣ هﺎﮔ و ﺖﻨﺳ ﻞھا صﺎﺧ ﯽﺒھﺬﻣ ﺪﯾﺎﻘﻋ
هﺮﮫﺑ ،ﺢﯾواﺮﺗ ﺖـﯾﺎﮫﻧ رد و بﺮـﻐﻣ ﯽﮑﻟﺎـﻣ یﺎـﮫﻘﻓ و نﺎـﻔﻟﺎﺨﻣ ﺎـﺑ درﻮﺧﺮﺑ رد ﻪﯾﺮﮫﻗ هﻮﻗ زا یﺮﯿﮔ
ﺰﯿﻧ و رﻮﻣا هرادا رد ﺎﮫﻧآ نداد ﺖﮐرﺎﺸﻣ ﺎﺑ ﺖﻨﺳ ﻞھا یﺎﻤﻠﻋ ﺮﻈﻧ ﺐﻠﺟ یاﺮﺑ شﻼﺗﺖﯿﻟﺎﻌﻓ ﯽﯾﺎـھ
ﻪﯾﺎﭘ ﺖﯾﻮﻘﺗ فﺪھ ﺎﺑ و ﯽﮕﻨھﺮﻓ و یﺮﮑﻓ ﺲﻨﺟ زا هرﺎﺷا ﻪﯿﻠﯿﻋﺎﻤﺳا ﺐھﺬﻣ یدﺮﺑرﺎﮐ و یﺮﻈﻧ یﺎھ
ﺪـﯾﺎﻘﻋ ﻪﻋﺎـﺷا و ﻒﯿﻟﺄـﺗ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﯽﺒھﺬﻣ ﻒﻠﺘﺨﻣ هﻮﺟو هرﺎﺑرد ﯽﻔﻠﺘﺨﻣ رﺎﺛآ نآ ﯽﭘ رد ﻪﮐ دﺮﮐ
هﻮﯿﺷ و ﺎﮫﺷور رد ﺮﯿﯿﻐﺗ ،ﻊﻗاو رد .ﺖﻓﺮﮔ راﺮﻗ رﺎﮐ رﻮﺘﺳد رد ﺎﮫﻧآ سﺎﺳا ﺮﺑ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤﺳا یﺎھ ﻪﻋﺎـﺷا
ﯽــﻨﻌﻣ ﻪــﺑ ﺪــﯾﺎﺒﻧ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤــﺳا نﺎــﻣﺎﻣا/ﺎﻔﻠﺧ هرود رد بﺮــﻐﻣ مدﺮــﻣ نﺎــﯿﻣ رد ﯽﻠﯿﻋﺎﻤــﺳا ﺐھﺬــﻣ

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ43
یورﯽﻤﺳر ﺐھﺬﻣ ﻂﺴﺑ زا نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ نﺪﻧادﺮﮔ ﯽﻠﯿﻋﺎﻤـﺳا ﺐھﺬـﻣ ،سﺎﺳا ﻦﯾا ﺮﺑ .دﻮﺷ ﺮﯿﺒﻌﺗ نﺎﺷ
ﻪﺘﺴﺟﺮﺑ و ﻢﮫﻣ ﯽﺸﻘﻧ ﻪـﺑ ﺖـﻓﺎﯿھر یاﺮـﺑ ،ور ﻦـﯾا زا ؛ﺖـﺷاد بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ یﺎﮫﺘﺳﺎﯿﺳ رد
ﯽﻣﺎﮐﺎﻧ ﯽﻠﺻا ﻞﯾﻻد قﻮـﻓ هرﺎﮕﻧا و ﻪﯿﺿﺮﻓ ﻪﺑ ندﺮﮑﻧ ﺎﮑﺗا ﻦﻤﺿ ،بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺪـﯾﺎﺑ ،ﺮﮐﺬـﻟا
.داد راﺮﻗ ﻪﺟﻮﺗ درﻮﻣ ار ﯽﻨھذ و ﯽﺿﺮﻓ بﺎﺒﺳا ﻪﻧ و ﯽﻨﯿﻋ و ﯽﺨﯾرﺎﺗ ﻞﯾﻻد
ﯽﺳﺎﻨﺸﺑﺎﺘﮐ
ﻦﺑا ،ﺪﻤﺤﻣ ﻢﺳﺎﻘﻟاﻮﺑا ،ﻞﻗﻮﺣ
ضرﻻاةرﻮﺻ
،توﺮﯿﺑ ،ةﺎﯿﺤﻟا ﺔﺒﺘﮑﻣ راد ،۱۹۹۲.م
،ﻦﯾﺪﻟارﻮﻧ ﻦﺑ ﻢﯿھاﺮﺑا ،ﯽﮑﻟﺎﻣ نﻮﺣﺮﻓ ﻦﺑا
ﺒﯾﺪﻟاﺐھﺬﻤﻟا نﺎﯿﻋا ﻪﻓﺮﻌﻣ ﯽﻓ ﺐھﺬﻤﻟا جﺎ
ﯽﺑ ،ﺔﻨﯾﺪﻤﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ ،.ﺎﺗ
ﻦﺑاﯽﺑاﯽﺑا ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ،رﺎﻨﯾد ،ﯽﻧاوﺮﯿﻘﻟا ﯽﻨﯿﻋﺮﻟا ﻢﺳﺎﻘﻟا
ﺲﻧﻮـﺗ و ﺔـﯿﻘﯾﺮﻓا رﺎﺒﺧا ﯽﻓ ﺲﻧﻮﻤﻟا
ﺔـﻟوﺪﻟا ﺔـﻌﺒﻄﻣ ،
ا ﺔﻌﺒﻃ ،ﺔﯿﺴﻧﻮﺘﻟاﻻ ،ﯽﻟو۱۲۸۶.ق
،مﺮﮑﻟا ﯽﺑا ﻦﺑ ﯽﻠﻋ ﻦﺴﺤﻟا ﻮﺑأ ﻦﯾﺪﻟا ﺰﻋ ،ﺮﯿﺛا ﻦﺑا
ﺦﯾرﺎـﺘﻟا ﻲـﻓ ﻞﻣﺎﮑﻟا
ﺎـﺻ راد ،رد
-
،توﺮـﯿﺑ ،توﺮـﯿﺑراد
۱۳۸۵/۱۹۶۵.
ﻦﺑایﺮﻐﺗ ،ﻒﺳﻮﯾ ﻦﺳﺎﺤﻤﻟاﻮﺑأ ،یدﺮﺑ
ةﺮھﺎﻘﻟا و ﺮﺼﻣ کﻮﻠﻣ ﯽﻓ ةﺮھاﺰﻟا مﻮﺠﻨﻟا
ﯽﺑ] ،ﺔﯾﺮﺼﻤﻟا ﺐﺘﮑﻟاراد ،.[ﺎﺗ
ﻦﺑا ،ﺪﯾزﻮﺑا ،غﺎﺑﺪﻟا
ناوﺮﯿﻗ ﻞھا ﻪﻓﺮﻌﻣ ﯽﻓ نﺎﻤﯾﻻا ﻢﻟﺎﻌﻣ
،رﻮﺿﺎﻣ ﺪﻤﺤﻣ و رﻮﻨﻟاﻮﺑا یﺪﻤﺣﻻا ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ ،
ا ﺔﺒﺘﮑﻤﻟا و ﺮﺼﻤﺑ ﯽﺠﻧﺎﺨﻟا ﺔﺒﺘﮑﻣ ،ﺲﻧﻮﺘﺑ ﺔﻘﯿﺘﻌﻟ۱۹۷۲.م
ﻦﺑا ،ﯽﻠﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﷲاﺪﺒﻋﻮﺑا ،دﺎّﻤﺣ
ﻢﮫﺗﺮﯿـﺳ و ﺪﯿﺒﻋ ﯽﻨﺑ کﻮﻠﻣ رﺎﺒﺧا
.د و ﺲﯾﻮـﻋ ﻢﯿﻠﺤﻟاﺪـﺒﻋ ﻖـﯿﻘﺤﺗ ،
،هﺮھﺎﻗ ،ةﻮﺤﺼﻟاراد ،ةﺮﻘﻧ ﯽﻣﺎﮫﺘﻟا۱۴۰۱.ق
ﻦﺑا،نﺎﮑﻠﺧﺲﻤﺷ ،ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﺪﻤﺣأ سﺎﺒﻌﻟاﻮﺑا ﻦﯾﺪﻟا
نﺎـﻣﺰﻟاءﺎﻨﺑأ ءﺎـﺒﻧأ و نﺎﯿﻋﻷا تﺎﯿﻓو
نﺎـﺴﺣا ﻖـﯿﻘﺤﺗ ،
ﻟاراد ،سﺎﺒﻋ ،ﺔﻓﺎﻘﺜ۱۹۶۹
-
۱۹۷۲.
ﻦﺑا ،ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﺪﻤﺣا ،یراﺬﻋ
بﺮـﻐَﻤﻟا و ﺲﻟﺪـﻧﻻا رﺎﺒﺧا ﯽﻓ بِﺮْﻐُﻤﻟا نﺎﯿﺒﻟا
.ا و ﻦﯿﻟﻮـﮐ .سا .ج ﻖـﯿﻘﺤﺗ ،
،نﺪﯿﻟ ،لﺎﺴﻧووﺮﭘ یﻮﻟ۱۹۴۸ .م
ﻦﺑا ،دﻮﻤﺤﻣ ،ﺶﯾﺪﻘﻣ
رﺎﺒﺧﻷاو ﺦﯾراﻮﺘﻟا ﺐﺋﺎﺠﻋ ﯽﻓ رﺎﻈﻧﻻا ﺔھﺰﻧ
،ظﻮـﻔﺤﻣ ﺪﻤﺤﻣ و یراوﺰﻟا ﯽﻠﻋ ﻖﯿﻘﺤﺗ ،
،ﯽﻣﻼﺳﻻا بﺮﻐﻟاراد۱۹۸۸.م
ﻦﺑاﺪﻤﺣا ﻦﺑ ﺮﻔﻌﺟ ،ﻢﺜﯿھ
،تاﺮﻇﺎﻨﻤﻟا بﺎﺘﮐ ،
:ﻞﯾذ تﺎﺼﺨﺸﻣ ﺎﺑ هﺪﺷ پﺎﭼ
The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘I Witness[
Ibn al- Haytham's
Kitdbal-Mundzarat]
, edited and translated by Wilferd Madelung and Paul E. Walker,
I.B.Tauris Publishers, London-New York, The Institute of Ismaili studies, 2000.

44ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
،ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ ﺲﯾردإ
ﯽﻓ ﻦﯿﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ءﺎﻔﻠﺨﻟا ﺦﯾرﺎﺗ،بﺮﻐﻤﻟانﻮﯿﻋ ﻦﻣ صﺎﺨﻟا ﻢﺴﻘﻟارﺎﺒﺧﻷا
ﺪـﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ ،
،ﯽﻣﻼﺳﻻا بﺮﻐﻟاراد ،یوﻼﻌﯿﻟا۱۹۸۵.م
ﺪﺒﻋﻮﺑا ،ﯽﺴﯾرداﷲاﺪﻤﺤﻣ ،
قﺎﻓﻵا قاﺮﺘﺧا ﯽﻓ قﺎﺘﺸﻤﻟا ﺔھﺰﻧ
،،توﺮﯿﺑ ،ﺐﺘﮑﻟا ﻢﻟﺎﻋ۱۴۰۹.ق
،ﺪﯿﺒﻋﻮﺑا ،ىﺮﮑﺑ
ﻚﻟﺎﻤﻤﻟا و ﻚﻟﺎﺴﻤﻟا
،ىﺮﻓورﺪـﻧأ و نوﻮـﯿﻟ ناو نﺎـﯾردآ ﻖـﯿﻘﺤﺗ ، ،ﯽﻣﻼـﺳﻻا بﺮـﻐﻟا راد
،ﺲﻧﻮﺗ۱۹۹۲.م
،یﺰﯾﺰﻌﻟا رﻮﺼﻨﻣ ﯽﻠﻋﻮﺑا ،یرذﻮﺟ
رَذْﻮَﺟ ذﺎﺘﺳﻷا ةﺮﯿﺳ
ﺪـﻤﺤﻣ و ﻦﯿـﺴﺣ ﻞـﻣﺎﮐ ﺪـﻤﺤﻣ ،ﻖﯿﻘﺤﺗ و ﻢﯾﺪﻘﺗ ،
،ةﺮھﺎﻘﻟا ،ﯽﺑﺮﻌﻟا ﺮﮑﻔﻟاراد ،ةﺮﯿﻌﺷ یدﺎﮫﻟاﺪﺒﻋ۱۹۵۴.م
ھاﺮـﺑا ﻦﺴﺣ ،ﻦـﺴﺣ ﻢﯿ
ﺦﯾرﺎـﺗ ﺔـﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔـﻟوﺪﻟا ﯽـﻓ بﺮـﻌﻟا دﻼـﺑ و ﺔﯾرﻮـﺳ و ﺮـﺼﻣ و بﺮـﻐﻤﻟا
ﺔـﺒﺘﮑﻣ ،
،ﺔﻌﺑاﺮﻟا ﺔﻌﺒﻄﻟا ،ﺔﯾﺮﺼﻤﻟاﺔﻀﮫﻨﻟا۱۹۸۸،۱۹۶۴،۱۹۵۸.
،ﺪﺳا ﻦﺑ ثرﺎﺣ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ،ﯽﻨﺸﺧ
ﺔﯿﻘﯾﺮﻓا ءﺎﻤﻠﻋ ةﺎﻘﺒﻃ
،ﺲﯾرﺎﭘ ،ﺐﻨﺷ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻪﺘﺳاﺮﯾو ،۱۹۱۵.م
،تﺎﺣﺮﻓ ،یواﺮﺷد
ﺔﻓﻼﺨﻟاﺔﯿﻤﻃﺎﻔﻟابﺮﻐﻤﻟﺎﺑ
ا بﺮﻐﻟاراد ،،ﯽﻣﻼﺳﻻ ،توﺮﯿﺑ۱۹۹۶.م
،ﺪﻤﺤﻣ ،یوﻼﻌﯿﻟا و ﻢﯿھاﺮﺑا ،حﻮّﺒﺷ ،ﺐﯿﺒﺣ ،ﯽﻘﻔﻟا» ﻖـﯿﻘﺤﺘﻟا ﺔـﻣﺪﻘﻣ« ،
تاﺮﯾﺎـﺴﻤﻟا و ﺲﻟﺎـﺠﻤﻟا ﯽـﺿﺎﻘﻠﻟ
ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ نﺎﻤﻌﻨﻟا
،۳
-
۳۷ ،ﯽﻟوﻻا ﺔﻌﺒﻄﻟا ،ﺮﻈﺘﻨﻤﻟا راد ،۱۹۹۶.م
،ﯽﻤﯿﻤﺘﻟا ﯽﺑﺮﻐﻤﻟا ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ نﺎﻤﻌﻧ ﯽﺿﺎﻗ
حﺎﺘﺘﻓا ﺔﻟﺎﺳرَﻌﻟا ةﻮﻋّﺪﻟا رﻮﮫﻇ ﯽﻓ ﺔﻟﺎﺳر) ةﻮﻋﺪﻟا(ﺔﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔﯾﺪﯿﺒ
،
،توﺮﯿﺑ ،ﺮﻈﺘﻨﻤﻟاراد ،ﯽﺿﺎﻘﻟا دادو ﻖﯿﻘﺤﺗ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
ـــــــــــــ ،
تاﺮﯾﺎـﺴﻤﻟا و ﺲﻟﺎﺠﻤﻟا
،ىوﻼﻌﯿـﻟا ﺪـﻤﺤﻣ و حﻮّﺒـﺷ ﻢﯿھاﺮـﺑا ،ﯽـﻘﻔﻟا ﺐـﯿﺒﺤﻟا ﻖـﯿﻘﺤﺗ ،
،ﯽﻟوﻻا ﺔﻌﺒﻄﻟا ،ﺮﻈﺘﻨﻤﻟاراد۱۹۹۶.م
ـــــــــــــ ،
مﻼﺳﻻا ﻢﺋﺎﻋد ﻞﯾوﺄﺗ
ﻗ ،ﯽﻤﻈﻋﻻا .ح .م ﺔﺘﺳاﺮﯾو ،ﺪﻠﺟ ود ، ،هﺮھﺎ۱۹۶۷
-
۱۹۷۲.
،ﯽﻧاﺬﻤﮫﻟا ﺪﻤﺣأ ﻦﺑ رﺎّﺒﺠﻟاﺪﺒﻋ ﻦﺴﺤﻟاﻮﺑأ ،رﺎّﺒﺠﻟاﺪﺒﻋ ﯽﺿﺎﻗ
ﺖﯿﺒﺜﺗﻞﺋﻻدةﻮﺒﻨﻟا
،نﺎـﻤﺜﻋ ﻢﯾﺮﮑﻟاﺪﺒﻋ ﻖﯿﻘﺤﺗ ،
ﯽﺑ،توﺮﯿﺑ ،ﺎﻧ۱۹۷۰.
،ضﺎﯿﻋ ﯽﺿﺎﻗ
ﮏﻟﺎﻣ ﺐھﺬﻣ مﻼﻋأ ﺔﻓﺮﻌﻤﻟ ﮏﻟﺎﺴﻤﻟا ﺐﯾﺮﻘﺗ و کراﺪﻤﻟا ﺐﯿﺗﺮﺗ
ﻢﻟﺎـﺳ ﺪـﻤﺤﻣ ﺶﺷﻮﮐ ﻪﺑ ،
،ﻪﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﮑﻟاراد ،ﻢﺷﺎھ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
ﺼﻘﻟا ،ﻦﯾﺪﻟا ﻒﯿﺳ ،ﺮﯿ
ﻦﻤﯿﻟا ﯽﻓ ﺔﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔﮐﺮﺤﻟا و ﺐﺷﻮﺣ ﻦﺑا
،ﻖﺸﻣد ،ﻊﯿﺑﺎﻨﯿﻟاراد ،۱۹۹۳.
،جرﻮﺟ ،ﻪﯿﺳرﺎﻣ
ﯽﻄـﺳﻮﻟا رﻮـﺼﻌﻟا ﯽـﻓ ﯽﻣﻼـﺳﻻا قﺮـﺸﻤﻟﺎﺑ ﺎﮫﺗﺎﻗﻼﻋ و بﺮﻐﻤﻟا دﻼﺑ
دﻮـﻤﺤﻣ ﻪـﻤﺟﺮﺗ ،
،ﻪﯾرﺪﻨﮑﺳﻻا فرﺎﻌﻤﻟا ةﺎﺸﻨﻣ ،ﻞﮑﯿھ ﺪﻤﺼﻟاﺪﺒﻋ۱۹۹۱.
ﺪﺒﻋ ﺮﮑﺑﻮﺑا ،ﯽﮑﻟﺎﻣﷲا ،ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ
ـﻘﺒﻃ ﯽـﻓ سﻮـﻔﻨﻟا ضﺎﯾر ﺔـﯿﻘﯾﺮﻓأ و ناوﺮﯿﻘﻟاءﺎـﻤﻠﻋ تﺎ
ﺮﯿـﺸﺑ ﻖـﯿﻘﺤﺗ ،
،ﯽﻣﻼﺳﻻا بﺮﻐﻟاراد ،یﻮﻄﻤﻟا ﯽﺳوﺮﻌﻟا ﺪﻤﺤﻣ ﺔﻌﺟاﺮﻣ و شﻮﮑﺒﻟا۱۹۸۳.م
،ﯽﻨﯿﺟﻻا لﻮﺳﺮﻟاﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﻞﯿﻋﺎﻤﺳا ﺦﯿﺸﻟا ،عوُﺪﺠﻣ
ﺔﻤﺋﻷا و ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﻣ ﯽھ ﻦﻤﻟ و ﻞﺋﺎﺳﺮﻟا و ﺐﺘﮑﻟا ﺔﺳﺮﮫﻓ

نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﻬﺑ91بﺮﻐﻣ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﯽﺒھﺬﻣ ﺖﺳﺎﯿﺳ ﯽﻧاﻮﺧزﺎﺑ45
،ﻞﺿﺎﻓﻷا ِدوﺪﺤﻟا و
یوﺰﻨﻣ ﯽﻘﻨﯿﻠﻋ ﻪﻟ مّﺪﻗ و ﻪﯿﻠﻋ ﻖّﻠﻋ و ﻪﻘﻘﺣ ،ناﺮﮫﺗ هﺎﮕﺸﻧاد ،۱۳۴۴/ش۱۹۶۶.م
،ﻞﯿﻋﺎﻤﺳا دﻮﻤﺤﻣ» ﺔـﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔـﻟوﺪﻟا مﺎـﯿﻗ نﺎـﺑإ ﺔﯿﻘﯾﺮﻓﺎﺑ ﺔﻌﯿﺸﻟا و ﺔﯿﮑﻟﺎﻤﻟا« ،
،ﺔﯾﺮـﺼﻤﻟا ﺔـﯿﺨﯾرﺎﺘﻟا ﺔـﻠﺠﻤﻟا
۲۳)۱۹۷۶ ،(۷۳
-
۱۰۶.
،سﺎﺒﻌﻟا ﻮﺑا ﻦﯾﺪﻟا ﯽﻘﺗ ،یﺰﯾﺮﻘﻣ
ءﺎﻔﻨﺤﻟا ظﺎﻌﺗاءﺎﻔﻠﺨﻟا ﻦﯿﯿﻤﻃﺎﻔﻟا ﺔﻤﺋﻻارﺎﺒﺧﺎﺑ
لﺎﻤﺟ ﻖﯿﻘﺤﺗ ، ،لﺎّﯿﺸﻟا ﻦﯾﺪﻟا
ﺲﻠﺠﻤﻟا،ةﺮھﺎﻘﻟا ،ﺔﯿﻣﻼﺳﻻا نﻮﺌﺸﻠﻟ ﯽﻠﻋﻷا۱۹۹۶.م
،ﻮﻤھ
ﯽﻔﻘﻤﻟا ،(ﺔـﯾﺪﯿﺒﻌﻟا ةﺮـﺘﻔﻟا ﻦـﻣ ﺔﯿﻗﺮﺸﻣ و ﺔّﯿﺑﺮﻐﻣ ﻢﺟاﺮﺗ) ﺮﯿﺒﮑﻟا
،یوﻼﻌﯿـﻟا ﺪـﻤﺤﻣ ﻖـﯿﻘﺤﺗ و رﺎـﯿﺘﺧا
،توﺮﯿﺑ ،ﯽﻣﻼﺳﻷا بﺮﻐﻟاراد۱۹۸۷.م
،رﺎﮕﻧ ،ﯽﺑﻼﯾذ و لﺎﻤﺟﺪﯿﺳ ،یﻮﺳﻮﻣ» ﻞﮑـﺷ و تﻮـﻋد هرود ود رد ﺖﻨﺳ ﻞھا لﺎﺒﻗ رد نﺎﯿﻤﻃﺎﻓ ﺖﺳﺎﯿﺳ
-
ﺮﯿﮔﺖﻟود ی« ،
ﯽﻣﻼـﺳا نﺪـﻤﺗ و ﺦﯾرﺎـﺗ ﻪـﻣﺎﻧ لﺎـﺴﻤﯿﻧ
،۵۷
-
۸۰ و مﻮـﻠﻋ ﺪـﺣاو ﯽﻣﻼـﺳا دازآ هﺎﮕـﺸﻧاد ،
ش ،تﺎﻘﯿﻘﺤﺗ۱۱ نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ و رﺎﮫﺑ ،۱۳۸۹.
،ﯽﺘﺨﺑﻮﻧﯽﺳﻮﻣ ﻦﺑ ﻦﺴﺣ
، ﯽـﻨﻔﺤﻟا ﻢﻌﻨﻤﻟاﺪـﺒﻋ ﺢﯿﺤﺼﺗ و ﻖﯿﻘﺤﺗ ،ﻪﻌﯿﺸﻟا قﺮﻓ
،هﺮھﺎـﻗ ،ﺪـﺷﺮﻟاراد ،۱۴۱۲
/ق۱۹۹۲.م
،ﷲا ﺪﺒﻋ ﻮﺑا ﻦﯾﺪﻟا بﺎﮫﺷ ،یﻮﻤﺣ تﻮﻗﺎﯾ
ا ﻢﺠﻌﻣناﺪﻠﺒﻟ
،توﺮﯿﺑ ،ردﺎﺻراد ،۱۹۹۵.
،ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ،ﯽﻧﺎﻤﯾ
ﺐﺟﺎﺤﻟا ﺮﻔﻌﺟ ةﺮﯿﺳ
،
بادﻵا ﺔﯿﻠﮐﺔﻠﺠﻣ
،۱۰۷
-
۱۳۳ ﺔﻌﻣﺎﺠﻟا ،فﻮﻧﺎﻔﯾا .و ﻖﯿﻘﺤﺗ ،
،ﺔﯾﺮﺼﻤﻟا۱۹۳۶.
Al-Hamdani, Husain F., “Some Unknown IsmāʿīlīAuthors and their Works",
Journal
of the Royal Asiatic Society
(New Series), Volume 65 , Issue 02, (1937) , pp 359 –
378.
Al-Qad.i, W., “An
early Fatimid political document
”,
Studia Islamica
, 48 (1978) , 71-
109, esp. 98-105.
Daftary, Farhad, The Isma'ilis
:
Their History and Doctrines, New York, Cambridge
University Press, 2. ed., 2007.
Fyzee, Asaf A. A., “Qadi an-Nu'man the Fatimid Jurist and Author”,
The Journal of
the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland
, No. 1 (Jan., 1934) , pp. 1-32.
Halm, Heinz, “The Ismaili Oath of Allegiance (ahd) and the 'Sessions of Wisdom'
(majalis al-hikma) in Fatimid Times”,
Mediaeval Ismaili History and Thought
(ed. F.
Daftary), pp 91-115, Cambridge, 1996.
Idem,
The empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids
, translated from the

46ﯽﻣﻼﺳا تﺎﻌﻟﺎﻄﻣ
-
ﮓﻨﻫﺮﻓ و ﺦﯾرﺎﺗةرﺎﻤﺷ88
German by Michael bpnner, Brill, 1996.
Idem,
The Fatimids and their Traditions of Learning
, London, I.B Tauris, in
association with The Institute of Ismaili studies, 1997.
Hamdani, Sumaiya A.,
Between Revolution and State: the Pas to Fatimid statehood
,
London-New York, The Institute of Ismaili studies, 2006.
Idem, “The Dialectic of Power: Sunni-shi´i Debates in Tenth Century North Africa",
Studia Islamica
, pp.5-21, 2000.
Ivanow, W.,
A Guide to Ismaili Literature
, London, Royal Asiatic Society, 1933.
Madelung, W., “A Treaties on the Imamate of the Fatimid Chaliph al-Manur bi-
Allah”,
Texts, Documents and Artefacts: Islamic Studies in Honour of D. S. Richards
(Chase F. Robinson, ed), pp. 69-77, Leiden, 2003.
Idem, “
The religious policy
of the
Fatimids towards their Sunni subjects in the
Maghrib”,
L'Egypte fatimide: son art et son histoire
(M. Barrucand, ed), 97-104,
Paris, Presses de l’Universitéde Paris-Sorbonne, 1999.
Naylor, Phillip C.,
North Africa: A History from Antiquity to the Present
, University
of Texas Press, 2009.
Poonawala, Ismail K. “Al-Qadi al-Numan and Ismaili Jurisprudence”,
Mediaeval
Isma ili History and Thought
(ed. F. Daftary), pp 117-143, Cambridge, 1996.
Walker, Paul E.,
Exploring an Islamic Empire: Fatimid History and its Sources
,
London,
New York,
I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies,
2002.
Idem, “A History of the Fatimid
Khutba
”,
Orations of the Fatimid Caliphs: Festival
Sermons of the Ismaili Imams
, 3-54, London, I.B. Tauris in association with The
Institute of Ismaili Studies, 2009.
Idem, “The Relationship between Chief
Qadi
and Chief
Da'i
under the Fatimids”,
Speaking for Islam: Religious Authorities in Muslim Societies
(edited by Gudrun
Krämer and Sabine Schmidtke) , 70-94, Brill, 2006.