Content uploaded by Christos Kechagias
Author content
All content in this area was uploaded by Christos Kechagias on Feb 12, 2020
Content may be subject to copyright.
Δ
Δρ
ρο
ος
ς
Ε
Εμ
μμ
μα
αν
νο
ου
υή
ήλ
λ
Κ
Κο
ορ
ρκ
κι
ιδ
δά
άκ
κη
η
Κ
Κλ
λι
ιν
νι
ικ
κο
ου
υ
Ψ
Ψυ
υχ
χο
ολ
λό
όγ
γο
ου
υ
Ο
Ομ
μο
οτ
τί
ίμ
μο
ου
υ
Κ
Κα
αθ
θη
ηγ
γη
ητ
το
οῦ
ῦ
τ
το
οῦ
ῦ
Π
Πα
αν
ν/
/μ
μί
ίο
ου
υ
ε
εἰ
ἰς
ς
τ
τη
ην
ν
“
“K
Kο
οι
ιν
νω
ων
νι
ικ
κή
ήν
ν
Ψ
Ψυ
υχ
χο
ολ
λο
ογ
γί
ία
αν
ν”
”
κ
κα
αί
ί
“
“Β
Βι
ιο
οη
ηθ
θι
ικ
κή
ήν
ν”
”
ἐ
ἐν
ν
Ά
Άθ
θή
ήν
να
αι
ις
ς
«ΠΑΝΤΑ ΧΟΡΗΓΕΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟ ΑΓΙΟΝ» !
Η
Η
Ε
ΕΘ
ΘΝ
ΝΙ
ΙΚ
ΚΗ
Η
Γ
ΓΛ
ΛΩ
ΩΣ
ΣΣ
ΣΑ
Α
Η
ΗΜ
ΜΩ
ΩΝ
Ν
Ε
ΕΛ
ΛΛ
ΛΗ
ΗΝ
ΝΩ
ΩΝ
Ν
Ε
ΕΞ
ΞΟ
ΟΧ
ΧΟ
ΟΝ
Ν
Σ
ΣΟ
ΟΦ
ΦΙ
ΙΣ
ΣΜ
ΜΑ
Α
Κ
Κ
Α
Α
Ι
Ι
Υ
ΥΠ
ΠΕ
Ε
Ι
ΙΡ
ΡΟ
ΟΧ
ΧΟ
ΟΝ
Ν
Τ
ΤΕ
ΕΧ
ΧΝ
ΝΕ
ΕΡ
ΡΓ
ΓΟ
ΟΝ
Ν
Γ
ΓΝ
ΝΩ
ΩΘ
ΘΙ
Ι
Σ
ΣΑ
ΑΥ
ΥΤ
ΤΟ
ΟΝ
Ν
Μ
ΜΗ
Η∆
∆Ε
ΕΝ
Ν
Α
ΑΓ
ΓΑ
ΑΝ
Ν
Ε
ΕΚ
Κ
Β
ΒΟ
ΟΩ
ΩΝ
ΝΤ
ΤΩ
ΩΝ
Ν
Σ
ΣΥ
ΥΜ
ΜΒ
ΒΟ
ΟΛ
ΛΩ
ΩΝ
Ν
Κ
ΚΑ
ΑΙ
Ι
Φ
ΦΩ
ΩΝ
ΝΗ
ΗΣ
Σ
Ε
ΕΓ
ΓΓ
ΓΡ
ΡΑ
ΑΜ
ΜΜ
ΜΑ
ΑΤ
ΤΟ
ΟΥ
Υ
Ε
ΕΙ
ΙΚ
ΚΟ
ΟΝ
ΝΩ
ΩΝ
Ν
Σ
ΣΥ
ΥΝ
ΝΕ
ΕΧ
ΧΟ
ΟΥ
ΥΣ
Σ
Κ
ΚΑ
ΑΙ
Ι
Ε
ΕΥ
ΥΗ
ΗΧ
ΧΟ
ΟΥ
Υ
Ρ
ΡΕ
ΕΟ
ΟΝ
ΝΤ
ΤΟ
ΟΣ
Σ
Λ
ΛΟ
ΟΓ
ΓΟ
ΟΥ
Υ
Ε
ΕΝ
ΝΗ
ΗΧ
ΧΟ
ΟΥ
ΥΝ
ΝΤ
ΤΟ
ΟΣ
Σ
Γ
ΓΕ
ΕΝ
ΝΩ
ΩΜ
ΜΑ
ΑΤ
ΤΑ
Α
Ι
Ι∆
∆Ε
ΕΟ
ΟΜ
ΜΟ
ΟΡ
ΡΦ
ΦΟ
ΟΠ
ΠΛ
ΛΑ
ΑΣ
ΣΙ
ΙΑ
ΑΣ
Σ
Μ
Μί
ία
α
π
πρ
ρο
οσ
σέ
έγ
γγ
γι
ισ
σι
ις
ς
τ
το
οῦ
ῦ
ὑ
ὑψ
ψί
ίσ
στ
το
ου
υ
κ
κα
αί
ί
κ
κα
αθ
θο
ορ
ρι
ισ
στ
τι
ικ
κῆ
ῆς
ς
σ
ση
ημ
μα
ασ
σί
ία
ας
ς
Ἐ
Ἐθ
θν
νι
ικ
κο
οῦ
ῦ
Κ
Κε
εφ
φα
αλ
λα
αί
ίο
ου
υ
τ
τῆ
ῆς
ς
π
πο
ολ
λυ
υτ
τί
ίμ
μο
ου
υ
π
πρ
ρο
ογ
γο
ον
νι
ικ
κῆ
ῆς
ς
ἡ
ἡμ
μῶ
ῶν
ν
Ἱ
Ἱε
ερ
ρᾶ
ᾶς
ς
Π
Πα
αρ
ρα
ακ
κα
ατ
τα
αθ
θή
ήκ
κη
ης
ς,
,
τ
τῆ
ῆς
ς
«
«τ
τή
ήν
ν
Ο
Οἰ
ἰκ
κο
ου
υμ
μέ
έν
νη
ην
ν
π
πᾶ
ᾶσ
σα
αν
ν
ζ
ζη
ηδ
δώ
ώρ
ρο
οι
ις
ς
ν
νά
άμ
μα
ασ
σι
ι
κ
κα
ατ
τα
αρ
ρδ
δε
ευ
υσ
σά
άσ
ση
ης
ς,
,
φ
φω
ωτ
τα
αυ
υγ
γέ
έσ
σι
ι
δ
δ’
’
ἀ
ἀκ
κτ
τί
ίσ
σι
ι
λ
λα
αμ
μπ
πρ
ρυ
υν
νο
ού
ύσ
ση
ης
ς»
»
ἐ
ἐν
ν
Γ
Γν
νώ
ώσ
σε
ει
ι
κ
κα
αί
ί
Σ
Σο
οφ
φί
ίᾳ
ᾳ,
,
ἄ
ἄχ
χρ
ρι
ι
τ
το
οῦ
ῦ
ἐ
ἐν
νε
εσ
στ
τῶ
ῶτ
το
ος
ς
χ
χρ
ρό
όν
νο
ου
υ.
.
Δ
Δι
ιε
επ
πι
ισ
στ
τη
ημ
μο
ον
νι
ικ
κή
ή
Π
Πρ
ρα
αγ
γμ
μα
ατ
τε
εί
ία
α
Ἐ
Ἐκ
κδ
δό
όσ
σε
ει
ις
ς:
:
Ε
ΕΠ
ΠΙ
ΙΜ
ΜΕ
ΕΝ
ΝΙ
ΙΔ
ΔΗ
ΗΣ
Σ
Ο
Ο
Κ
ΚΡ
ΡΗ
ΗΣ
Σ
Α
ΑΘ
ΘΗ
ΗΝ
ΝΑ
ΑΙ
Ι
2
20
01
19
9
2
ΟΜΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ
Δρ. Γεώργιος Χ”Χαραλάμπους, Ph.D.USA Κοιν.Συμπεριφορολογἰας
Παντελῆς Πετρόπουλος, Πτυχ. Ἀρχαιολογίας, ΜΑ
Στυλιανός Πέττας Πτυχ. Διοίκησης Ἐπιχειρήσεων, M.B.A
Γεώργιος Κασσάρ Πτυχ. Οἰκονομικῶν, M.Sc.
Ἐλευθέριος Καρατζᾶς Πτυχ. Σ.Σ.Ε., MSc.
κ
ῶ
Sc
ῶ
ν
,
M
.
Sc
.
ῶ
ν
,
M
c
.
Ταχυδρομική Διεύθυνσις τοῦ Συγγραφέως τῆς παρούσης:
Λάρνακος 6, Άλιμος (Τ.Κ. 17456)
Κινητόν Τηλέφωνον: 6932746100
Ἰδιαιτέρα μνεία πρός τάς Κυρίας
Ἅννα-Μαρία Χατζηχαραλάμπους καί Πέννυ Βλάχου
δια τήν συνεισφοράν καί πολύτιμον συμβολήν των εἰς τήν
παρούσαν ἔκδοσιν.
Οἱ ὑπεύθυνοι τῆς ἐκδόσεως εὐχαριστοῦν τούς καθ’ οἱονδήποτε
τρόπον συντελέσαντας, καί δή τήν κ. Α. Δεληγιάννη (the polytonic
project: keymangreek), ἰδιαιτέρως δέ τούς οἰκονομικούς χορηγούς,
διά τἠν ἔκδοσιν τοῦ παρόντος πονήματος κ.κ. Γεώργιον
Δημητρίου Παπαδόπουλον, Διευθυντήν τῆς ἐπιχειρήσεως Rock
Avenue, εἰς Καλαμάκι Άλίμου καί Σπυρίδωνα Σορβατζιώτην,
Δικηγόρον Πατρῶν.
Οἱ συντελεσταί τῆς παρούσης συμπροσπαθείας
Γεν.Ἐπιμέλεια Ἐκδόσεως:
Ἀνδρέας Μπλαμούτσης , Συνεργάτης, Ἐρευνητής – Συγγραφεύς
ΤΗΛ.: 69 44 46 70 39
Ἰδιωτική Έκδοσις: «ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ Ο ΚΡΗΣ» - ΑΘΗΝΑΙ, 2019
Προσφέρεται Δωρεάν εἰς τους ἐνδιαφερομένους.
Η πνευματική ιδιοκτησία αυτής της «Διεπιστημονικής Πραγματείας» αποκτάται
χωρίς καμμία διατύπωση ή την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών
της. Επισημαίνεται, ότι κατά το Ν. 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βιέννης
(κυρωθείσα με το Ν.100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αντιγραφή,
απομνημόνευση ή αποδελτίωση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου,
ώς και η αποθήκευση σε Τράπεζες πληροφοριών ή σελ. Διαδικτύου, σε
οποιαδήποτε διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του συγγραφέα.
© Δρ Εμμανουήλ Κορκιδάκης ISBN: 918-618-00-1745-8
3
Ὁ Ἀνθρωπισμός
ὡς ἐνέργημα
Ψυχῆς
καί ἐγκάρδιον
Βίωμα
Πράξεως Ζωῆς
τῶν σκεπτομένων καί ἐνσυναισθανομένων
Ἑλληνικῶς,
κατά διαχρονικήν πορείαν τοῦ αἰωνίου ἡμῶν Ἔθνους
ἀποτελεῖ προσφοράν πρός τήν Ἀνθρωπότητα
ἑνός καθαροῦ
Ἑλληνικοῦ
ἐπιγεννήματος !
Ἀφιεροῦται
εἰς τούς
«ὑπέρ σκοποῦ Δικαίου καί Ἱεροῦ»
Πεσόντας ἤ ἅλλως πως θυσιασθέντας
διά τήν φιλτάτην ἡμῶν
Ἑλλάδα
«πάλαι τε καί συγχρόνως»,
κυρίως ὅμως εἰς
τήν σύγχρονον γενεάν
τῶν Ἑλληνίδων νεανίδων καί Ἑλλήνων νέων,
ἐλπιδοφόρων «βλαστῶν»
τοῦ «αἰωνίου Ἔθνους» ἡμῶν.
Ὅλως ἰδιαιτέρως δέ εἰς τούς ἀξίους πάσης τιμῆς
Λειτουργούς συναδέλφους, οἱασδήποτε βαθμίδος τῆς Ἐκπαιδεύσεως
νεανίδων καί νεαρῶν Ἑλλήνων «βλαστῶν» μας,
διά τῶν λόγων τοῦ Ποιήματος:
« ΤΩΝ ΚΤΙΤΟΡΩΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ »
..........................................................................................................
Μακαριστοί οἱ κτίτορες οἱ εὐλαβικοί,
ὅπου καί ἄν εἶναι,
τῶν κτιτόρων τῶν Ἁγ. τοῦ Θεοῦ Ναῶν-- Ἐκκλησιῶν .
Θεέ μου, κοντά τους πάντα μεῖνε !
Μα πιό μακαριστοί εἶν’ οἱ κτίτορες,
Αἰώνια νἆν’ ἡ μνήμη τους,
ἀνάλαφρος ὁ ἀγώνας,
πού «τούς Ναούς τούς ζῶντας» θεμελιώνουν!
Τῆς ἀφιερωμένης Χριστιανῆς Ποιητρίας καί Ἐκπαιδευτικοῦ
ΧΛΟΗΣ ΑΧΑϊΚΟΥ
4
Ἀρχαία Ἐπίκλησις
Ἀνιπτοπόδων Σελλῶν,
θεραπόντων Διός, ἐν «Δωδωναίοις Δρυμοῖς».
(εἰς ΔωριοΜακεδνήν διάλεκτον)
«Κύδιστ’ ἀθανάτων»
(ἐξ ὕμνου Κλεάνθους πρός ΔΙΑ),
« Ζεῦ
*
Fάνα (κ+ς =ξ),
Πάτερ ἀνδρῶν τε Θεῶν τε,
(Κρηταγενές), Δωδωναῖε, Πελασγικέ,
Οὐλυμπίοιο ἐν κορυφᾶι,
κλῦθι μεῦ εὐχομένοιο αἴης ἁματέρας ὕπερ,
ἀπφύων (Προγόνων) θ’ ἁμέων ΗΕλ**-λαν(τ)ί-ων)/ΗΕλ-λανί-ων/Ἑλλήνων,
ἵλεω τ’ ἠδ’ εὐμενέι γενέσθαι σε τοῖσδ’ ἐν τελετῆι,
ὁσίους θ’ ἅμα μύστας ἀναδείξαις…»
*Ετυμολογικῶς: Ζ(α)εύ-ς/Ζηνός ἀπό τοῦ ρ.θ. ζ(ά)ην – ζῆν, ἐξ οὗ εἱς Κρήτην
ἐπικαλεῖται μετά τοῦ βεβαιωτικοῦ μορίου –νή- ὡς νή Ζᾶ! = «μά τόν Ζῆνα, ἅρχοντα
τῆς Ζωῆς», κατά δέ τόν μακαριστόν Καθηγητήν μου εἰς Θεολ. Σχολήν τοῦ Πανεπ.
Ἀθηνῶν Δρα Λεων. Φιλιππίδην (είς «Ἱστορίαν Θρησκευμάτων»): «…διά τό εἶναι
Αὐτόν αὐτόζωον καί ζωοδότην».
**
Ἑτυμολογικῶς ὅσον ἀφορᾶ τήν ὀνομασίαν τῆς πατρίδος μας Ἑλλάς, προκύπτει
ἐκ τῶν λ. α) συνθ. λ. ΗΕλ- δηλούσης φωταύγειαν, ὅπως καί τό ΣΕλ- (Σέλας), ἡ δέ
β) συνθ. έκ τῆς λ. λάας-λάαντ-ος (=μεγάλη λιθίνη πλάξ, ἤ χερσόννησος ἤ νῆσος,
περιβαλλομένη ἀπό 3 τοὐλάχιστον πλευρῶν ὑπό θαλάσσης). Ἐκ τῆς ἰδίας λ.
προέρχεται καί ἡ Ἀγγλική λέξις Land= χώρα, π.χ. Σκότιος λάας (=τόπος, ὅπου,
λόγω γεωραφικού πλάτους, ἡ διάρκεια τῆς ἡλιοφανείας εἶναι βραχεία καί
ἑπομένως δύει συντόμως ὁ ἥλιος καί ἐπέρχεται
σκοτία
)
= Scotland. Εἰς τήν
συγκεκριμένην περίπτωσιν παρατίθεται ἡ Δήλωσις τοῦ διακεκριμένου
Ἑλληνομαθοῦς Γλωσσολόγου Ἰσπανοῦ Καθηγητοῦ F.R. Adrados, «Ξένου Ἑταίρου»
τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ὅτι: «…οἱ δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες εἶναι ἡμιΕλληνικές ἤ
κρυπτοΕλληνικές».
11
ΠΡΟΛΟΓΙΣΜΟΣ
ὑπό Δρος Χρήστου Κεχαγιᾶ
Θὰ μποροῦσε κάποιος εὔκολα νά φανταστεῖ ὅτι τὸ ἀνά χεῖρας
πόνημα ἀποτελεῖ ἄλλο ἕνα προϊὸν τῆς δουλειᾶς κάποιου Φιλολόγου ἢ
Γλωσσολόγου, ὁ ὁποῖος ἐπιχειρεῖ νὰ δώσει στὸ εὐρὺ κοινὸ ἕνα ἀκόμη βιβλίο
μὲ ἀντικείμενο τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τῆς γλώσσας ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ὡς
σήμερα. Τέτοιου εἴδους εἰδικὲς μελέτες εὑρίσκονται εὔκολα στὶς προθῆκες
τῶν βιβλιοπωλείων καὶ ἀφοροῦν κατὰ κύριο λόγο, μία μερίδα εἰδικῶν
ἐπιστημόνων, ποὺ εἶναι εἴτε Γλωσσολόγοι, εἴτε Φιλόλογοι καὶ
Ἐκπαιδευτικοὶ καὶ ἐπιζητοῦν νὰ ἐντρυφήσουν στὰ γλωσσικὰ φαινόμενα
γιὰ ἐρευνητικοὺς ἢ γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς σκοποὺς ἐν γένει.
Ὁ συγγραφέας ὅμως αὐτοῦ τοῦ βιβλίου ἐπιχειρεῖ κάτι ἐντελῶς
διαφορετικό: νὰ ἐμφυσήσει τὴν εἰλικρινῆ ἀγάπη γιὰ τὴν βαθύτερη ἀλήθεια
τῆς Γλώσσας καὶ νὰ δώσει κίνητρα στὸν ἀναγνώστη νὰ κοιτάξει προσεκτικὰ
αὐτὰ πού, συνήθως λαθεμένα, θεωρεῖ ὡς «αὐτονόητα» ἢ «παρωχημένα»
στοιχεῖα ἑνὸς ζωντανοῦ ὀργανισμοῦ, ποὺ ζεῖ, κινεῖται, ἀναπνέει, πάσχει καὶ
ἐλευθερώνεται καθημερινὰ μαζὶ μὲ ἐμᾶς, τὴν Ἑλληνικὴ μας Γλῶσσα.
Ἀπὸ τοὺς ἁπλούς, φθόγγους ἕως τὴν ἔκφραση τοῦ λόγου (discourse) ὡς
αἰτίας καὶ αἰτιώδους συνάφειας, ποὺ γίνεται μέσον ἐπιχειρηματολογίας καὶ
ρητορικῆς, ποὺ μπορεῖ νὰ γεννήσει τὸν ἔρωτα καὶ τὴν ἀγάπη ἀνάμεσα στὰ
ἀνθρώπινα ὄντα, ἕως καὶ νὰ προκαλέσει πολέμους καὶ μεγάλες καταστροφές,
ἡ Γλῶσσα εἶναι μέσον, ἀλλὰ καὶ κόσμος ὁλόκληρος, ποὺ δύναται νὰ στηρίξει, νὰ
γεφυρώσει ἢ νὰ ἐξαφανίσει ἄλλους κόσμους. Σὲ φυσικό, βιολογικό,
συναισθηματικὸ καὶ πνευματικὸ ἐπίπεδο ἡ γλῶσσα εἶναι πάντοτε παροῦσα,
μεταφράζοντας τὴν πρόθεση καὶ τὴ βούληση σὲ ἐνέργεια, τὴν σκέψη καὶ τὴν
ἐπιθυμία σὲ δράση, τὴν θεωρία σὲ πράξη.
Δράττομαι τῆς εὐκαιρίας γιὰ νὰ ὑπενθυμίσω τὰ «ἑπτά
αἰνίγματα τοῦ κόσμου» (Welträtzel), σύμφωνα μὲ τὸν Dubois Reymond
(Über die Grenzen d. Naturerkenntnis, 1898 [in: Kechagias, 2009): 1) ἡ ἀρχή
τῆς κινήσεως, 2) ἡ οὐσία τῆς ὕλης καὶ τῆς δυνάμεως, 3) ἡ σύσταση τοῦ
αἰσθήματος, 4) ἡ ἐλευθερία τῆς βουλήσεως, 5) ἡ ἀρχή τῆς ζωῆς, 6) τὸ
σκόπιμον τῶν ζωϊκῶν ὄντων, 7) ἡ σύσταση τοῦ νοεῖν καὶ ἡ ἀρχή τῆς
γλώσσας,γιὰ τὰ ὁποῖα ὁ συγγραφέας θεωρεῖ ὅτι ἡ τελευταία τριάδα
μπορεῖ νὰ λυθῆ στὸ μέλλον (ignoramus), ἐνῶ ὁ Δρ Κορκιδάκης
12
καταθέτει μὲ βεβαιότητα ὅτι τὸ αἴνιγμα περὶ τῆς ἀρχῆς τῆς γλώσσας ἔχει
ἤδη ἐπιλυθεῖ. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ἐπιχειρεῖ μιὰ ἱκανοποιητικὴ κατάδυση
στὴν ἰδιαίτερη φύση τῆς γλώσσας, στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ καὶ καταθέτει,
ἐν εἴδει πορισμάτων (πότε δικῶν του, πότε τῆς συστηματικῆς ἔρευνας τοῦ
τομέα ποὺ ἀναλύει), κάποιες πρωταρχές αὐτῆς τῆς φύσεως. Ἕνας ἀπὸ
τοὺς στόχους του εἶναι κι αὐτός, νὰ ἐπαναδιαπραγματευθῆ τούς
ὑπάρχοντες κανόνες καὶ ἐπιστημονικοὺς νόμους τῆς γλώσσας, σὲ μιὰ
πληρέστερη καὶ οὐσιαστικότερη, γιὰ τὶς δικές του στοχεύσεις, βάση.
Σήμερα, ἔχοντας στὴ διάθεσή μας πληθώρα νέων ἐργαλείων, μεθόδων,
ἐπιστημονικῶν παραδειγμάτων κλπ. προερχομένων ἀπὸ τὸ
ἐπιστημολογικό ὁπλοστάσιο ὅλης τῆς σύγχρονης θεωρίας τῆς
Ἐπιστήμης, μποροῦμε νὰ ξαναδοῦμε ἀπὸ διαφορετικὴ ὀπτικὴ γωνία τὰ
ἐξηγητικὰ καὶ ἑρμηνευτικὰ σχήματα, ἀλλὰ καὶ τὴν ὀξύνοια καὶ τὴν
ἐπινοητικότητα τῶν πρώτων ἐξερευνητῶν τῆς «Δυτικῆς» σκέψης
(ἀρχαιοελληνικὸς κόσμος) καὶ ἴσως νὰ τολμήσουμε νὰ ὑπερβοῦμε
κάποιες παγιωμένες ἀντιλήψεις καὶ ἀγκυλώσεις τῶν σχετικὰ
σύγχρονων σχολῶν τῆς ἔρευνας γύρω ἀπὸ τὴ γλῶσσα.
Ἐπὶ παραδείγματι, ἤδη ὁ Καστοριάδης (1991) θὰ ἀμφισβητήσει
ἔντονα τὸ «στρουκτουραλιστικό» σύστημα τοῦ de Saussure1 (1997) καὶ τὴν
ἐξέταση τῶν γλωσσικῶν φαινομένων ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ παρελθόν τους
(συγχρονικὴ προσέγγιση), ἐπικρίνοντας ἀκόμη περισσότερο τὶς
«κινήσεις τραμπάλας, στὶς ὁποῖες φαίνεται νὰ εἶναι ἀνεπανόρθωτα
καταδικασμένος ὁ ἀνθρώπινος στοχασμός, ...ἀφοῦ ἐξοβέλισαν τὶς
διαχρονικὲς ἐκτιμήσεις ἀπὸ τὸ πεδίο τῆς ἐπιστήμης» (ibid). Κατὰ τὴν
ἄποψή μου, ὁ «στρουκτουραλισμός» κυριάρχησε σχεδὸν στὰ τρία
τέταρτα τοῦ 20οῦ αἰ. ὡς σχολὴς καὶ πέραν τῆς Γλωσσολογίας,
παρέχοντας ἀρκετὰ χρήσιμα ἐξηγητικὰ σχήματα στὶς Κοινωνικὲς
ἐπιστῆμες ἐν γένει, ἂν καὶ ἐνίοτε ξεσποῦσαν διαμάχες μεγάλης ἔντασης
μεταξὺ «δομιστῶν» καὶ «λειτουργιστῶν», ποὺ διερρήγνυαν τὸν ἐπιστημονικὸ
1 Ὁ De Saussure F. (1979: 139) θεωρεί ότι «ἡ γλωσσική ὀντότητα δὲν ὑπάρχει παρά μὲ
τὴν σύνδεση τοῦ σημαίνοντος καὶ τοῦ σημαινομένου ἀπό τὴν στιγμή ποὺ δὲν
συγκρατούμε παρά ἕνα ἀπό τὰ στοιχεία αὐτά, ἡ ὁντότητα αὑτή ἐξαφανίζεται· στὴν θέση
ἑνός συγκεκριμένου ἀντικειμένου δὲν ἔχουμε μπροστά μας παρά μιὰ καθαρή ἀφαίρεση»,
ἐνώ στὸν ὁρισμό τοῦ «αὐθαιρέτου σημείου» ὁ ἴδιος (ibid σελ. 101) θὰ πεῖ: «ὁ δεσμός ποὺ
ἐνώνει τὸ σημαίνον μὲ τὸ σημαινόμενον εἶναι αὐθαίρετος», προκαλώντας τὶς γνωστές
ἀντιδράσεις τοῦ Benveniste E. (1939: 49-55), ὁ ὁποίος θεωρεί ὅτι τὸ γλωσσικό σημείο δὲν
εἶναι αὐθαίρετο, ἀλλά «ἀναγκαίο», ἐνώ ὁ Martinet A. (1957: 105-106) προσδιορίζει τὸ
«αὐθαίρετον» τοῦ De Saussure ὡς τὴν μία πλευρά τῆς γλωσσικής αὐτονομίας, ἀφού σὲ
μία ἄλλη περιλαμβάνεται ἡ ἐκλογή καὶ τὸ ὅριο τῶν σημαινομένων. [Δίχως νὰ θέλω νὰ
ἀπομειώσω τὴν ἀξία τοῦ De Saussure καὶ τὴν συνεισφορά του στὸν οἰκεῖο κλάδο,
ἀλήθεια, πόσο μακρινὲς καὶ ἄνευ οὐσίας φαντάζουν σήμερα αὐτὲς οἱ διαμάχες...]
13
καὶ ἀποδεικτικὸ λόγο σὲ «στρατόπεδα» ὑπέρμαχων κάποιου δόγματος, μὲ
τρόπο σἄν ἐκεῖνο ποὺ λαμβάνει χώρα στὶς πολιτικὲς διαμάχες μεταξὺ
ἀντιπάλων κομμάτων. Ἀκόμη καὶ σὲ Συνέδρια μποροῦσε κάποιος νὰ
συναντήσει ὁμιλητές, οἱ ὁποῖοι κατέθεταν τὴν ἐπιστημονική-ἰδεολογικὴ
ταυτότητά τους στὸ ἀκροατήριο, δίκην διαπιστευτηρίων, προτοῦ ξεκινήσουν
τὴν ἀποδεικτική τους: «ἐγὼ εἶμαι δομιστής» ἢ «λειτουργιστής», ὥστε νὰ εἶναι
καλυμμένοι μὲ τὴν ὁριοθέτηση τῆς μεθοδολογίας καὶ τοῦ πεδίου δράσης τους.
Σήμερα, ἔχοντας καλύψει καὶ τή β' δεκαετία τοῦ 21ου αἰ. αὐτοὶ οἱ
προσδιορισμοὶ δὲν ἔχουν, εὐτυχῶς, τὴν βαρύτητα ποὺ εἶχαν, ὅταν
κυριαρχοῦσαν στὸ προσκήνιο τῶν κοινωνικῶν καὶ ἀνθρωπιστικῶν
ἐπιστημῶν. Ἀλλὰ καὶ στὴν πραγματικότητα, δὲν ὑπῆρξε ποτὲ κάποιος
ἀνθρωπολογικὸς τύπος ποὺ νὰ ἐκπροσωπεῖ στὸν ἀπόλυτο βαθμὸ τὴν μία ἢ
τὴν ἄλλη «Σχολὴ σκέψης», αὐτὸ θὰ προκαλοῦσε θυμηδία. Διότι, ὅλοι αὐτοὶ οἱ
χαρακτηρισμοὶ ἀνήκουν σὲ προγενέστερα ἐξηγητικὰ σχήματα, ποὺ κάποια
ἐποχὴ ἐπιχείρησαν νὰ γίνουν «ὁλικά», καλύπτοντας σχεδὸν κάθε περιοχή,
τοῦ ἐπιστητοῦ μὲ τὰ δικά τους μέσα καὶ τὶς δικές τους μεθόδους. Ἐκεῖ, ὡς πρὸς
αὐτό, ἀπέτυχαν. Εὐτυχῶς ἡ κοσμολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε ἰδιαίτερα ἀπὸ τὶς
ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰ. ἀντιμετώπιζε μὲ ἰδιαίτερη προσοχή, τοὺς ἐπὶ συμβάσει
ὅρους, ὅπως δομή, λειτουργίᾳ, γίγνεσθαι, Εἶναι κλπ., διότι μὲ ποιὸν ἀπόλυτο
καὶ παγιωμένο τρόπο θὰ μποροῦσε νὰ τεθεῖ π.χ. ὁ ὅρος «δομὴ» ὑπὸ τὸ πρίσμα
καὶ τή λογική τῆς «γενικῆς θεωρίας τῆς σχετικότητας», δίχως νὰ προσκρούσει
σὲ πραγματικὰ προβλήματα καὶ σὲ ἀληθινὰ «φυσικοὺς» νόμους;
Εἶναι λοιπόν, ἐντελῶς διαφορετική μία γλωσσολογική
προσέγγιση τῆς γλώσσας 2 ὑπό το νυστέρι ἑνός δομιστή, ἀπό ἐκείνη ποὺ
ἐπιχειρεῖ κάποιος, ὁ ὁποῖος ἀναζητᾶ ἐντὸς τῆς ἐπιστημονικῆς φάτεως
(γαλλικά: langue), τὴν βαθύτερη οὐσία της, τὴν ὀντολογία τῆς λέξης,
ἀλλὰ καὶ τὴν σχέση, ποὺ αὐτὴ ἀναπτύσσει μὲ τὶς ἀρχικὰ συνδεδεμένες
2
Ὑ
πάρχουν φυσικ
ὰ
πάρα πολλ
ὲ
ς κα
ὶ
πολ
ὺ
σημαντικ
ὲ
ς προσεγγίσεις γι
ὰ
τ
ὰ
ζητήματα
πο
ὺ
ἀ
φορο
ῦ
ν στ
ὴ
Γλ
ῶ
σσα. Ο
ἱ
Russell B.A.W (1872
‐
1970) κα
ὶ
Moore G.E. (1873
‐
1958)
μ
ὲ
τ
ὴ
ν
Ἁ
ναλυτικ
ή
Φιλοσοφ
ί
α τ
ῶ
ν
ἀ
ρχ
ώ
ν του 20ο
ύ
α
ἱώ
να,
ἀ
σκ
ώ
ντας κριτικ
ή
στ
ὸ
ἐ
γελιαν
ό
μοντ
έ
λο, κιν
ή
θηκαν πρ
ὸ
ς τ
ὴ
ν διαμ
ό
ρφωση μι
ᾶ
ς μαθηματικ
ή
ς μεταθεωρ
ί
ας
καί στ
ὴ
ν ε
ἰ
ς β
ά
θος
ἀ
ν
ά
λυση
ἰ
δεατ
ώ
ν γλωσσ
ώ
ν.
Ἀ
π
ό
τ
ὸ
ν Κ
ύ
κλο τ
ῆ
ς Βι
έ
ννης το
ῦ
μεσοπολ
έ
μου τ
ὴ
ν συμβολ
ή
κυρ
ί
ως τ
ῶ
ν Russell κα
ὶ
Wittgenstein διαμορφ
ώ
θηκε
ὁ
Ε
ὑρ
ωπαϊκ
ό
ς Θετικισμ
ό
ς,
ὡ
ς
ἡ
ἰ
σχυρ
ό
τερη
ἐ
πιστημολογικ
ή
κ
ί
νηση του 20ο
ύ
α
ἱώ
να.
Προσωπικά, θεωρ
ῶ
τ
ὸ
ν τελευτα
ῖ
ο (μ
ὲ
τ
ὴ
ν «Φιλοσοφικ
ὴ
Γραμματική» (εκδ. ΜΙΕΤ,
1994),
ἕ
ναν
ἀ
π
ὸ
το
ὺ
ς μεγαλύτερους φιλοσόφους το
ῦ
προηγούμενου α
ἰῶ
να κα
ὶ
θεράποντα τ
ῆ
ς γλωσσαναλυτικής μεθόδου,
ἐ
π'
ὠ
φελεί
ᾳ
τ
ῆ
ς Λογικ
ῆ
ς κα
ὶ
τ
ῆ
ς
Φιλοσοφίας
ἐ
ν γένει.
14
μὲ αὐτὴν σημασίες3. Ἡ φάτις τῆς γλώσσας παρέχει τὴν δυνατότητα σὲ
αὐτοὺς ποὺ ἐπικοινωνοῦν, νὰ βρίσκουν τὸ ἀντικείμενο τοῦ λόγου τους,
ἀλλὰ καὶ τοὺς ἑαυτούς τους, μέσα σὲ αὐτὴ τὴν ἐπικοινωνία,
χρησιμοποιῶντας ἕναν λιγότερο ἢ περισσότερο κοινὸ κώδικα ὅρων καὶ
σημασιῶν, ποὺ τοὺς παρέχει τή δυνατότητα, ὡς ἐκ τῆς δυναμικῆς της, νὰ
δημιουργοῦν νέα προβλήματα, νέες ἀναζητήσεις καὶ σημασίες. Ἡ
λειτουργία αὐτὴ τῆς γλώσσας σηματοδοτεῖ καὶ σημασιοδοτεῖ τὸ
«ἄνοιγμα» τῶν συνομιλητῶν, ποὺ ἐπιχειροῦν νὰ ἐπικοινωνήσουν σὲ
πολλαπλά ἐπίπεδα καί, ἐὰν εἶναι δυνατόν, νὰ συνεννοηθοῦν κιόλας.
Αὐτὸ ἀντιδιαστέλλεται ἀπὸ τὸν στενῶς θεωρούμενο «κώδικα»
τῆς λέξης, ἀλλὰ κώδικας καὶ «φάτις» συνυπάρχουν στὸ γίγνεσθαι τῆς
λέξης (πρβλ. Καστοριάδης, 1981). Ὁ πρόθυμος ἀναγνώστης θὰ μποροῦσε
νὰ ἀνατρέξει λοιπὸν σὲ λεξικὰ ἢ συναφῆ περὶ τὴν ἱστορία τῆς γλώσσας
ἐγχειρίδια, γιὰ νὰ βρεῖ ἐκεῖ στὰ σχετικὰ λήμματα π.χ. τὸ πότε
ἐμφανίστηκαν ὅροι ὅπως χάος, φάος, ψυχὴ καὶ πῶς ἐξελίχθηκαν στὸ
πέρασμα τῶν ἐποχῶν ἢ καὶ πιὸ σύνθετοι καὶ ἴσως πιὸ ἰδιόμορφοι ὅροι,
ὅπως δημοκρατία, θεωρία, ὑπόθεσις, οἱ ὁποῖοι κωδικοποιήθηκαν καὶ
συστηματοποιήθηκαν, ἀλλὰ καὶ φορτίστηκαν μὲ σημασίες ἐξαιτίας τῆς
κοινωνικῆς καὶ πολιτισμικῆς πορείας τοῦ ὄντος στὸν πλανήτη. Ἡ
γλώσσα εἵναι ὁ κρίσιμος τελεστής τῶν ἀποτυπώσεων τῆς κοινής σοφίας
-ἔστω κι ἂν οἱ ἄνθρωποι ἐνίοτε πλανῶνται ἀπὸ τὰ idola fori, κατὰ τὸν
Bacon- καὶ τὴν ἐμπεριστατωμένη γνώση, καθώς ἡ ἴδια ὐπάρχει μόνον
μέσα από τὴν νοητική ἀναπαράστασή της. Ἄς θεωρήσουμε, ἔστω, ὅτι σὲ
κάποια βιβλιοθήκη ὑπάρχει τὸ πληρέστερο Λεξικό τῆς Ἑλληνικῆς
Γλώσσας, ἐν συνόλῳ, ἀπό τοὺς ἀρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Τοῦτο
ἰσοδυναμεῖ μὲ τὸ σύνολο τῆς Ἑλληνικῆς; Προφανῶς ὄχι, διότι παραμένει
ἁπλῶς ἕνα Λεξικό της! (Kechagias, 2009).
Ὅταν ὁ Θουκυδίδης στὴν Ἱστορία τοῦ Πελοποννησιακοῦ
Πολέμου περιγράφει π.χ. πῶς οἱ ὀλιγαρχικοὶ ἦρθαν στὰ πράγματα τῆς
Μυτιλήνης καὶ πῶς «ὁ δῆμος» ἀγωνίστηκε, αὐτὸς ὁ «δῆμος» δὲν εἶναι ὁ
σημερινὸς λ.χ. δῆμος Ἀθηναίων ἢ Μυτιληναίων (πλέον θεωρεῖται
δυστυχῶς δόκιμο νὰ ἀναφέρεται ὡς δῆμος Ἀθήνας ἢ δῆμος Μυτιλήνης,
λὲς καὶ τὰ γεωγραφικὰ ὅρια καὶ ἡ σφραγῖδα τῆς δημοτικῆς ἀρχῆς, ποὺ
3 Ὁ
Jakobson στ
ὴ
ν δικ
ή
του γλωσσολογικ
ή
θε
ώ
ρηση, δι
έ
κρινε κα
ὶ
συνδ
ύ
αζε, σ
ὲ
κ
ά
θε
γλ
ῶ
σσα, δ
ύ
ο
ὁ
ργανωτικ
ά
ἐ
π
ί
πεδα: α) τ
ὸ
γενετικ
ό
/ παραδειγματικ
ό
(
ἀ
φορ
ᾶ
σ
ὲ
ἀ
ρχ
έ
ς
ἐ
πιλογ
ῆ
ς, καν
ό
νες μετασχηματισμο
ῦ
, δυνητικ
ό
τητες το
ῦ
λ
ό
γου) κα
ὶ
β) τ
ὸ
φαινομενικ
ό
/
συνταγματικ
ό
(τ
ὸ
ἐ
π
ί
πεδο τ
ῆ
ς πραγματικ
ή
ς
ἀ
κολουθ
ί
ας το
ῦ
λ
ό
γου). Μ
ὲ
τ
ὴ
ν «γενετικ
ή
»
Γλωσσολογ
ί
α το
ῦ
Noam Chomsky, ε
ἰ
σ
ά
γεται
ἐ
πιπλ
έ
ον κα
ὶ
μι
ὰ
ἀ
ντ
ί
θεση μεταξ
ύ
τ
ῶ
ν
ἱ
κανοτ
ή
των το
ῦ
ὁ
μιλητ
ῆ
κα
ὶ
τ
ῆ
ς
ἐ
πιτ
έ
λεσης (
ἡ
συγκεκριμ
έ
νη
ἐ
κφραστικ
ή
ἐ
ν
έ
ργεια μι
ᾶ
ς
διατ
ύ
πωσης, σ
ύ
μφωνα μ
ὲ
τ
ὴ
ν
ἱ
καν
ό
τητα), στ
ὸ
ν Morin E., (1991: 252).
15
νίκησε στὶς αὐτοδιοικητικὲς ἐκλογές, νὰ ἔχει ὑποκαταστήσει τοὺς
πολῖτες ποὺ ἀπαρτίζουν «τὸν δῆμον»), ἀλλὰ ἡ αὐτόνομη δυναμικὴ τῆς
ἰσχύος τοῦ σώματος τῶν πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι εὐθύνονται γιὰ τὶς δικές τους
ἀποφάσεις καὶ ἔχουν στὸ ἀκέραιο τὶς τύχες τῆς πόλεως στὰ δικά τους
χέρια. Ὁ δῆμος ἔχει ἤδη φορτιστεῖ μὲ τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ
δημοκρατικοῦ πολιτεύματος ὅπως ἐμφανίστηκε καὶ ἐξελίχθηκε
δυναμικὰ στὴν ἀρχαία Ἀθήνα, ὁ δῆμος «δοκεῖ», νομίζει σωστό, ὀρθὸ καὶ
ἀποφασίζει («ἔδοξε τῆ βουλῆ καὶ τῷ δήμῳ», ἀναγράφεται στὰ
ψηφίσματα) ὄχι μόνο γιά το ποιὸς θὰ ἀναλάβει ἕνα δημόσιο ἔργο, ἀλλὰ
καὶ γιὰ ζητήματα ἔναρξης ἢ συμμετοχῆς σὲ πόλεμο, ζητήματα ζωῆς καὶ
θανάτου τῆς πόλεως. Τέλος, ὁ ὅρος δῆμος ἔχει στὸν Θουκυδίδη καὶ ἐκείνη
τὴν κοφτερὴ πλευρά, στὴν ὁποία καραδοκεῖ ἡ «ὕβρις», ἡ μεγαλύτερη
ἀπειλὴ γιὰ τὸν δῆμο, μεγαλύτερη καὶ ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς ἐχθρούς.
Μαζὶ της συμφύονται τὰ πάθη, ὁ φθόνος, ἡ πλεονεξία καὶ ἡ ἀγάπη τῆς
εὐφημίας καὶ ὅλα αὐτὰ ἐντὸς καὶ ἐξαιτίας τῆς φιλοσοφικῆς καὶ ποιητικῆς
δύναμης τοῦ λόγου τοῦ Θουκυδίδη, ποὺ, ἂν καὶ ἱστορικός, φροντίζει μέσα
ἀπὸ τὶς δημηγορίες του νὰ μᾶς κάνει πλουσιότερους γιὰ τὰ ἀνθρώπινα,
γιὰ τὶς πολιτικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἐκφάνσεις τοῦ μέλους τῆς πολιτικῆς
κοινωνίας στὸ διηνεκές.
Ὁ δῆμος λοιπόν, εἶναι γενικὰ ἀπέναντι στοὺς ὀλίγους στὸ ἔργο
τοῦ Θουκυδίδη, ἀλλὰ αὐτὴ ἡ διάκριση ἀπὸ μόνη της δὲν θὰ μᾶς ἔλεγε
τίποτα γιὰ τὸ ποιὸν καὶ τὸ ἦθος του, ἂν δὲν εἴχαμε ὑπ’ ὄψιν ἔστω τὶς
πληροφορίες ποὺ κατατέθηκαν συνοπτικὰ παραπάνω. Ὡς ὅρος, ἐπίσης
δὲν θὰ μᾶς προμήθευε μὲ τὸ σημασιολογικό του βάρος καὶ πλάτος, ἂν
ἁπλά τον συναντούσαμε συνυφασμένο ἱστορικὰ μὲ ἄλλους πολιτικοὺς
ὅρους π.χ. στὸν τίτλο τοῦ Cromwell (Lord Protector of the Commonwealth)
στὴν Ἀγγλία τοῦ 17ου αἰ. ἢ στὰ σύγχρονα συντάγματα τοῦ 21ου αἰ. καὶ
στὶς λογῆς «συμμετοχικὲς δημοκρατίες» (πόσο κούφιος νεολογισμός!)
ποὺ φαίνεται πὼς μόνον κατ' ὄνομα πλέον εἶναι δημοκρατίες. Ἀνάλογα,
θὰ μπορούσαμε νὰ κινηθοῦμε -καὶ ἐδῶ ἐρχόμαστε στὸν Καθηγητὴ Δρα
Ἐμμανουήλ Κορκιδάκη, ἀναζητῶντας τὴν φύση καὶ τὸ γίγνεσθαι τοῦ
ὅρου «νόμος», μὲ τὶς συνδηλώσεις τῆς «βοσκῆς» στὸν Ὅμηρο, τοῦ νόμου
στὸν Ἡσίοδο, ποὺ θὰ πεῖ συνήθεια, ἔθιμο, τοῦ «ἀνθρώπειου νόμου» στὸν
Ἡράκλειτο (DK 22 B 114), ὁ ὁποῖος βλέπει τὴν ἀντιδιαστολὴ τοῦ θεσμοῦ
τῶν ἀνθρώπων ἔναντι τοῦ θεϊκοῦ νόμου, τοῦ νόμου στὸν Δημόκριτο (5ος
αἰ. π.Χ.: «νόμῳ γλυκύ, νόμῳ πικρὸν καὶ νόμῳ θερμός, νόμῳ ψυχρόν») ποὺ
δηλώνει ὅτι ἡ θερμότητα κλπ. ὑπάρχει μέσῳ συνθήκης, μιλᾷ δηλαδὴ γιὰ
τὴν οὐσία τῶν πραγμάτων. Ὁ νόμος τοῦ Ἀριστοτέλη ἐπίσης, διαφέρει
ἀπὸ τὴν ἔννοια τοῦ «καθαροῦ νόμου» στὸν Kant καὶ εἶναι ἄλλης τάξεως ἀπὸ
τοὺς μεταγενέστερους νόμους τῆς Φυσικῆς Ἐπιστήμης. Προφανῶς, ὡστόσο,
16
σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς ὑπόλοιπες περιπτώσεις, ὁ νόμος συνάπτεται μὲ τὸν
τρόπο τοῦ πράττειν ἐντὸς τῆς πολιτικῆς κοινωνίας, καθίσταται
ὑποχρεωτικὸς καὶ αὐτή εἶναι, μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο τρόπο, καὶ ἡ κοινὴ
ἀναπαράστασή του σὲ ὅλους τούς ἀνθρώπους. Ἐξ αὐτοῦ ἴσως
διαμορφώθηκε καὶ ὁ λατινικὸς ὅρος lex-legis, ποὺ ἀρχικῶς θὰ πεῖ συνδέω,
συρράπτω, γιὰ νὰ καταλήξει στὸν νόμο τοῦ Ρωμαϊκοῦ Δικαίου καὶ τῆς
μετέπειτα Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας κλπ.
Πῶς λοιπὸν μπορεῖ νὰ αντικρίση κανεὶς ἐλεύθερα τὶς λέξεις, ἂν
στερήσει ἀπὸ αὐτὲς τὰ σημασιολογικά τους σθένη; Πῶς γίνεται ἡ μελέτη
τῆς Γλώσσας νὰ μὴν εἶναι καὶ μελέτῃ τῆς ἱστορίας, τῆς ἀνθρωπολογίας,
τῆς ψυχολογίας καὶ ἐν γένει τῶν χναριῶν ποὺ ἄφησε στὸ πέρασμά του
φυλογενετικά τὸ ὅν ἄνθρωπος; Ὁ Δρ Ε. Κορκιδάκης, ἐπειδὴ ἀκριβῶς δὲν
εἶναι Γλωσσολόγος, ἀλλὰ Ψυχολόγος καὶ Φιλόσοφος καὶ θεράπων,
ἄοκνος ἐργάτης καὶ ἐραστὴς τῆς γλώσσας, πηγαίνει ἕνα βῆμα πιὸ μέσα
στὴν ἀναζήτηση τῆς οὐσίας τοῦ λόγου. Δὲν καταδέχεται νὰ καταπιαστεῖ
μὲ ἀνούσιες ἐπαγωγικὲς γενικότητες, γιὰ νὰ ἀποδείξει π.χ. πῶς προέκυψε
ἡ τάδε ἢ δεῖνα γραμματικὴ κλίση. Ἀσχολεῖται μὲ τὸ «καθόλου» τῆς
γλώσσας, τολμῶντας ἐνίοτε ἀναγωγικά ἅλματα στὰ ἀρχέφυτρα τῆς
παρουσίας συγκεκριμένων ὅρων, ποὺ ὁ ἀναγνώστης θὰ βρεῖ στὶς ἑπόμενες
σελίδες. Ὡς γνήσιο τέκνο τῆς Ἀλεξανδρινῆς παράδοσης, Ἀλεξανδρινὸς
Κληρικὸς ὥν, ἀσχολεῖται ἐπίσης μὲ κάποιες ἀδήριτες ἐσωτερικὲς
ἀναγκαιότητες, βάσει τῶν ὁποίων διαμορφώνονται σχέσεις ὅρων μὲ τὴν
καταστατικὴ ἵδρυση αὐτοῦ ποὺ ὀνομάζεται Ἑλληνικὸς Πολιτισμός. Ὁ ἴδιος
δὲν εἶναι ὑπέρμαχος οὔτε τῆς Θεωρίας Πολιτισμοῦ, οὔτε τὸν συναρπάζουν
οἱ ἀπριοριστικές προσεγγίσεις, ποὺ κατὰ καιροὺς υἱοθετοῦνται ἄκριτα ἀπὸ
διάφορους κύκλους. Τὸν διεγείρει τὸ νόημα 4 καὶ ἡ σημασία τῶν λέξεων!
Τὴν ἴδια στιγμή, ὁ προσεκτικὸς ἀναγνώστης θὰ διαπιστώσει ὅτι
ὑπάρχουν στὸ βιβλίο λέξεις ποὺ διακρίνονται γιὰ τὸ μέλισμά τους καὶ
ἦχοι ποὺ παραπέμπουν σὲ βαθύτερες βιωματικὲς ἐμπειρίες, ποὺ ὁ
συγγραφέας συγκέντρωσε ἀπὸ τὴ μακρὰ θητεία του τόσο στὸ
«ψαλτήρι», ὅσο καὶ στὴν μακρὰ ἀρχαιοελληνικὴ παράδοση. Ὡς λόγιος
τέτοιος, τῆς βαθιᾶς Ἑλληνικῆς Παράδοσης, τολμᾷ νὰ συνεγείρει τὰ
ζητήματα τοῦ μέτρου καὶ τῆς μελωδίας, τὰ ὁποῖα ὄχι ἁπλά ἐμποτίζουν
τὸν ἑλληνικὸ λόγο, ἀλλὰ εἶναι συμφυῆ μὲ αὐτόν, τοὐλάχιστον ὡς τὸν
4ο π.Χ. αἰ. Αὐτὸ δὲν εἶναι ἑλληνικὸ ἴδιον, καθὼς ἀπαντᾶται σὲ ὅλες τὶς
γλῶσσες τῶν μεγάλων ἀρχαίων πολιτισμῶν, Ἰνδίας, Περσίας,
4 Περί τῆς ταξιθετικῆς ἰδιότητας τοῦ νοήματος βλ. Berger & Luckmann, Willke, 1993
(Κεχαγιᾶς, 2009)
17
Σκανδιναβίας κλπ. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ λαοὶ εἶχαν νὰ ἐπιδείξουν ἕναν
ἀπίστευτο πλοῦτο ρυθμῶν καὶ μελωδιῶν, ἀνάλογο τοῦ ὕψους τῶν
ἐπιτευγμάτων τους. Πόσον ἠχηρὴ διαπίστωση γιὰ τὴν πορεία τῶν
λαῶν, ποὺ βιάστηκαν νὰ ἁπλοποιήσουν τὴν ὀρθογραφία, πετῶντας τὰ
«πολλὰ καὶ ἄχρηστα» στοιχεῖα, ὅπως πνεύματα, τόνους κλπ., δῆθεν
χάριν εὐκολίας, χάριν συντομίας καὶ ἁπλοποίησης, γιὰ νὰ μὴν ...
παιδεύουν τοὺς νέους μὲ πολλὲς πληροφορίες καὶ νὰ τοὺς
διευκολύνουν στήν -ἄκουσον, ἄκουσον- ὀρθογραφία καὶ κατανόηση!.
Τόσα χρόνια μετὰ τὴν ἀνοησία τῆς κατάργησης αὐτῶν τῶν
τόσο χρήσιμων καὶ ὄμορφων στοιχείων τοῦ πλήρως τονικοῦ
συστήματος, ποὺ ἴσχυε ἤδη ἀπὸ τοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρόνους (καὶ
ὑπῆρχε μαζὶ μὲ τὴν κλασικὴ παράδοση σὲ ὅλο τὸν ἀρχαιοελληνικὸ
κόσμο, ἰδίως στὶς μελωδίες καὶ στὰ μετρικὰ χαρακτηριστικὰ τῶν
ἀπαγγελλόμενων καὶ ἀδόμενων στίχων), μποροῦμε εὔκολα νὰ
διαπιστώσουμε, ἂν τελικὰ τὰ ἐπιχειρήματα τῶν...ἐκσυγχρονιστῶν τῆς
γλώσσας ἔπιασαν τόπο καὶ πόσον ὠφελήθηκαν οἱ ἑπόμενες γενιές, π.χ.
σὲ θέματα ὀρθογραφίας ἢ κατανόησης.
Ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα βιάζεται ἀνὰ τακτὰ χρονικὰ διαστήματα
ἀπὸ πολιτικοὺς ἡγέτες ποὺ ἐπιθυμοῦν νὰ τὴν …ἐξελίξουν,
ἐπιβάλλοντας τὴν δική τους ἀνόητη ὀπτικὴ πάνω στὶς μέλλουσες
γενιές. Θὰ μποροῦσαν νὰ μελετήσουν τί ἔχουν κάνει ἀντίστοιχα οἱ
Γάλλοι, μὲ τοὺς τόνους, οἱ Ἰνδοὶ μὲ τὴ διδασκαλία τῆς Σάνσκριτα, οἱ
Ἰάπωνες, οἱ Κινέζοι κλπ. καὶ τότε θὰ καταλάβαιναν ὅτι ἄλλο ἡ φυσικὴ
ἐξέλιξη τῆς γλώσσας καὶ τὸ μπόλιασμά της μὲ τὰ λόγια στοιχεῖα καὶ
ἄλλο ἡ πίεση γιὰ στράγγισμα τῆς γλώσσας ἀπὸ ὅλα τὰ πανέμορφα
ἀρώματα καὶ τοὺς πλούσιους καὶ ζωτικοὺς χυμούς της.
Ὁ Δρ. Κορκιδάκης, Ψυχολόγος ὁ ἴδιος μὲ σπουδὲς στὴν Ἑλλάδα, στὶς
ΗΠΑ, στὴν Ἑλβετία καὶ τὴν Ἀγγλία, γνωρίζει ὅτι ἡ γλωσσικὴ συρρίκνωση
συνάπτεται μὲ τὴν ἀντίστοιχη διανοητικὴ (πρβλ. Morin, 1991). Διότι, μὲ τὸν ἴδιο
τρόπο ποὺ σέβεται τὴν Ἑλληνική, ἔχει ἤδη σεβαστεῖ τόσο τὴν Ἀραβική, ὅσο
τὴν Ἀγγλικὴ καὶ τή Γαλλική στὰ μέρη ὅπου ἔζησε καὶ ὑπηρέτησε. Διότι, ἡ
ὀργάνωση τοῦ σκέπτεσθαι καὶ τοῦ δρᾷν τοῦ κοινωνικοῦ καὶ πολιτικοῦ ὄντος
ἐν συνόλῳ, ἐκδιπλώνεται καὶ πορεύεται κατὰ τρόπο μή-γραμμικὸ καὶ ἐπ' οὐδενὶ
χάριν ... ἁπλοποιήσεων, ἀλλὰ περιελίσσεται πολυκυκλικά γύρῳ ἀπὸ ἄξονες ποὺ
ἔχουν νόημα γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ἀπὸ στιγμὲς ποὺ σχετίζεται μαζί τους, γιατί
νοηματοδοτοῦν διαρκῶς τὴν σχέση μὲ τὸν ἑαυτό του καὶ τὸ ὅλον στὸ ὁποῖο
ἐπιθυμεῖ νὰ ἀνήκει. Καὶ ὁ συγγραφέας τοῦ ἀνὰ χεῖρας πονήματος, γνωρίζει ὅτι
ἡ ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἡ πορεία του στὸ βίο δὲν λαμβάνει χώρα σὲ ...
κενό ἀέρος, οὔτε νοηματοδοτεῖται ἀπὸ ὅρους ποὺ ἔχουν ὑποστεῖ
ψευδοτυποποιήσεις, χωρὶς οὐσία γιὰ τὴν ὕπαρξη.
18
Ἡ ἔκταση καὶ ἡ φύση τοῦ σύντομου αὐτοῦ προλογικοῦ σημειώματος
δὲν μοῦ ἐπιτρέπει νὰ ἐπεκταθῶ περαιτέρω. Κλείνοντας, καλῶ τὸν ἀναγνώστη
νὰ παρακολουθήσει μὲ προσοχὴ τὸν ὑψηλὸ λόγο ἑνὸς ἀνθρώπου λογίου,
συγχρόνου μὲ ἐμᾶς, ἀλλὰ καὶ μιᾶς ἄλλης ἐποχῆς ποὺ εἶναι διαρκῶς παροῦσα,
ποὺ μᾶς ζωοποιεῖ, γιατί κάνει τὸν ἦχο τῶν Ὀρφικῶν κειμένων νὰ θροΐζει γύρω
μας, τὴν Ὁμηρικὴ γλῶσσα ποὺ μᾶς ὑπνωτίζει σὰν ἱεροφάντης, ὅταν τὴν
ἀγγίζουμε καὶ τὴ γλῶσσα τοῦ Ἐκκλησιαστή, ἀλλά καί τοῦ «Μεγάλου
Κανόνος» του Ἀνδρέου Κρήτης, ποὺ ἀφήνει τὸ μέλισμά της νὰ κάμψει τὶς
ἀντιστάσεις μας καὶ νὰ παρασυρθοῦμε στὸν οἰκεῖο της ρυθμό. Δυστυχῶς δὲν
εἶχα προσωπικὰ τὴ δυνατότητα νὰ κοιτάξω ξανὰ τὶς πηγὲς καὶ τοὺς κώδικες
ποὺ συμβουλεύτηκε, φτάνει όμως ὁ Πίναξ Βιβλιογραφίας.
Μαγεύομαι ὅμως ἀπὸ αὐτὴ τὴν «Αἰώνια Φιλοσοφία» ποὺ
μεταλαμπαδεύει, κάθε φορὰ ποὺ κάποιος νεότερος πέφτει στὴν
«παγίδα» νὰ συνομιλήσει μαζί του, καὶ εἴτε ἀπὸ προπέτεια, εἴτε ἀπὸ
προθυμία, πιστεύει ὅτι θὰ βγεῖ εὔκολα καὶ γρήγορα νικητὴς σὲ ἕναν
σύντομο ἀγῶνα λόγων μὲ τὸν κραταιὸν Ἀλεξανδρινόν. Ἐκεῖνος, -σὰν
γνήσιος ἀπόγονος τοῦ ἀρχαίου σοφοῦ, ποὺ βιαζόταν νὰ ξημερώσει ἡ
μέρα γιὰ νὰ ορμήξη στὴν Ἀθηναϊκὴ Ἀγορὰ καὶ νὰ βρεῖ πρόθυμους
συνοδοιπόρους, γιὰ νὰ Διαλεγεί μαζί τους καὶ νὰ ἀσκήσει τὴν Μαιευτική,
-στὴν ἀρχὴ κάθε συζήτησης προσποιεῖται τὸν μή-εἰδικό, τὸν
συνηθισμένο ἄνθρωπο, ποὺ ἀγνοεῖ τὸ ἀντικείμενο τοῦ λόγου ποὺ
παρουσιάζει ὁ συνομιλητής του, δίνοντας τὸ θάρρος σὲ ἐκεῖνον νὰ
ξεδιπλώσει πιὸ ἐλεύθερα τὶς σκέψεις καὶ τὰ διανοήματά του. Ἔπειτα, μὲ
τὴν ἡσυχία του, τὸν ἀναμένει γιὰ νὰ ἐξετάσει μαζί του τὴν ἀλήθεια τῶν
λόγων ποὺ ἀκούστηκαν καὶ νὰ συνεισφέρει στὶς ἀναζητήσεις τοῦ
συνομιλητή του, προσποιούμενος διαρκῶς ὅτι δὲν ξέρει πολλά, ἀλλὰ ὅσα
λέει «κάπου τὰ εἶδε ἢ κάπου τὰ διάβασε». Καὶ ὁ συνομιλητής του ἀπὸ ὅλα
αὐτὰ μαθαίνει. Μαθαίνει σὲ ἄλλη βάση, ἀκόμη καὶ ὅσα νόμιζε ὅτι
ἐγνώριζε. Ἀλλὰ μαθαίνει καὶ αὐτὸ ποὺ ἤθελε κατὰ βάθος νὰ μάθει, αὐτὸ
ποὺ τὸν κάνει νὰ χαμογελᾷ, γιατί τοῦ θυμίζει ποιὰ εἶναι ἡ
διάκριση ἀνάμεσα στὶς λογῆς, διάσπαρτες, ἀνούσιες πληροφορίες τῆς
καθημερινότητας καὶ στὴ Γνώση. Αὐτὸς εἶναι, ἀγαπητοὶ ἀναγνῶστες, ὁ
σύγχρονος καὶ ταυτόχρονα ἀείζωος «διδάσκαλος», ποὺ δὲν θέλει νὰ τὸν
προσφωνοῦν μὲ κάποιον ἀπὸ τοὺς πολλοὺς καὶ σπουδαίους τίτλους του,
ἀλλὰ ἀπαντᾷ καὶ διαλέγεται μὲ ἀνοιχτὴ καρδιά, σὲ ὅποιον τὸν φωνάζει
μὲ τὸ μικρό του ὄνομα.
19
Ἐξομολογοῦμαι ὅτι κάθε φορὰ ποὺ μοῦ ἀπαντᾷ, ἀπὸ μέσα μου
ἀκούγεται σὰν μακρινὸς ἀπόηχος, ὁ Βυζαντινὸς τίτλος τιμῆς 5 καὶ ἡ
Καβαφική ἐπωδή: « κύρ Μανουήλ Κορκιδάκης »!
Ἀθήνα, 9 Δεκεμβρίου 2019
Δρ Χρῆστος Κεχαγιᾶς
Διδάσκων «Φιλοσοφία Παιδείας» καί «Επιστημολογία»
εἰς την Σχολήν «Ἐπιστημών Ἀγωγῆς»
τοῦ Ἑθνικοῦ & Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΙΣ
Ὁ προπαρατεθειμένος Προλογισμός ὑπό τοῦ ἐκλεκτοῦ ἐκπαιδευτικοῦ
λειτουργοῦ καί ἀξίου συναδέλφου Δρος Χρήστου Κεχαγιᾶ, ἱκανοῦ περί τήν
Παιδείαν καί παραλλήλως εὐρυμαθοῦς ἐπιστημολόγου καί ἀρχαιοδίφου τῆς
Ἑλληνικῆς Πολιτιστικῆς Κληρονομίας “οὐ τοῦ τυχόντος, ἐξ αἰτίας τῆς πολλής πηγαίας
«φιλότητος» τῆς καιομένης ἐν αὐτῶι καρδίας”, ἐκτιμᾶται ὅτι περιέχει ὑπερβολάς περί
τήν «σμικρότητα» τοῦ γράφοντος, «ὡς ἐμοί δοκεῖ», συμφώνως πρός τόν παράγοντα
τῆς «αὐτοεκτιμήσεως» κατά τήν Ἀντλεριανήν Ψυχολογικήν θεώρησιν.
Ὅλα αὐτά μοῦ θύμισαν ὁτι ἐφαρμόζει την προτροπήν τοῦ Παύλου: « Διά τῆς τμῆς
μας προηγούμθα ὁ ἕνα ἀπό τον ἄλλον, με την βιασύνη δεν φαινόμαστε οκνηροί
στην σκέψι, στό μυαλό, και ὄντες θερμοί ὁπαδοί τοῦ Κυρίου δουλέυοντες ὡς ὑπηρέτες
τοῦ Θεοιῦ, και παραλλήλως θεοκλείνει την ἰδιότητά του ὡς καλοῦ γνώστου τοῦ
μυστικοῦ τῆς εκπαιδεύσεως και χρησιμοποιῶν την δική μας Ελληνική Γλῶσσα «Τῆι
τιμῆι ἀλλήλους προηγούμενοι, τῆι σπουδῆι μή ὀκνηροί τῶι πνεύματι ζέοντες, τῶι
Κυρίωι (ὡς θεράποντες) δουλεύοντες, παραλλήλως πρός τό ὅτι ἐκ τῶν ὅσων γράφει,
ἀποδεικνύει τήν ἰδιότητά του ὡς γνώστου τοῦ μυστικοῦ τῆς «παιδεύσεως τῆς
ἡμετέρας (τῆς Ἑλληνικῆς), περί τῆς οἰκοδομήσεως καί διαμορφώσεως τοῦ
«ἐσωτερικοῦ προσώπου» παντός νέου «παιδευομένου» καταλλήλως «βάσει τῆς
κλίμακος τῶν Πλατωνικῶν ἀρετῶν, τῶν ἑξῆς:
Αἰδώς - Σωφροσύνη - Ἀνδρεία καί Δικαιοσύνη.
Αἱ ἐν λόγῳ ἀρεταί ἐπιστεγάζονται ὑπό τριῶν ἑτέρων:
Πίστις - Ἐλπίς – (Φιλότης) Ἀγάπη,
τῶν χαρακτηριζομένων ὡς ὑπερβατικῶν.
Αἱ συγκεκριμέναι «δεξιότητες»-ἀρεταί στηρίζουν τήν «Οἰκοδομήν Σοφίας»,
συμφώνως πρός τήν ρήσιν: «Ἡ Σοφία ὠικοδόμησεν ἑαυτῆι Οἶκον καί ὑπήρεισε
στήλους ἑπτά (Σοφία Σολομῶντος τῆς Π.Δ.), ὁπόθεν προάγεται ἡ διά βίου
προσπάθεια, πρός ἐπίτευξιν τῶν Δελφικῶν παραγγελμάτων «Γνῶθι σαὐτόν»
καί «Μηδέν ἄγαν (πράσσε)!
Εὐγνωμόνως διακείμενος
ὁ Γράφων
Γέρων ὀνειροπόλος οὐτοπιστής
πλήν Ἕλλην
Ε.Κ.
5 Ἀ
νάλογος το
ῦ
sir, το
ῦ
Κυρίου
ἑ
νός χώρου
78
ΠΙΝΑΞ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
x Chatzidaki, N., & Kechagias, C. T. (2019). «Can We Teach Creativity? Extending Socrates's Criteria to
Modern Education», The Journal of Aesthetic Education, 53(4), 86-98.
x Duhoux, Y. (2005). «Les nouvelles tablettes en linéaire B de Thèbes et la religion grecque», L'Antiquité
classique, 1-19.
x Humbert, J. (1972). «Histoire de la langue grecque» (No. 1483). Presses universitaires de France.
x Jaeger W., (1968), Παιδεία, «Paideia: The ideals of Greek Culture, Translated by G. Highet», (Oxford 1939)
μετάφ. Γ. Βερροίου, Αθήνα
x Kechagias, C. (2009), «On the nature of position», Athens: Herodotos.
x Kechagias, C. T., & Antoniou, A. S. (2019). «Goddess Athena as leader and mentor in Homeric epics» In
Women, Business and Leadership. Edward Elgar Publishing.
x Maritaine J. (1960),“La philosohie d’ Histoire”, (Paris)
x Nanopoulos D. & Mavromatos N., (1998). “On Quantum Mechanical Aspects of Microtubules”. Int. J.
Mod. Phys. B12 (517).
x Nietzsce F. (1993), «Η Φιλοσοφία στην Τραγική Εποχή των Ελλήνων», εκδ . Εκδοτική Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη
x Piaget J. (1975), «L'équilibration Des Structures Cognitives: Problème Central Du Développement», Paris:
Universitaires De France.
x Plutarchus, «Moralia», vol. III, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1987.
x Porter, J. R. (1999), «Euripides, Selected Fragmentary Plays ed. by C. Collard, MJ Gropp, KH Lee», Echos
du monde classique: Classical views, 43(3), 403-411.
x Risch, E. (1976). «Il miceneo nella storia della lingua greca», Quaderni Urbinati di Cultura Classica, (23), 7-28.
x Ross W.D. (1946-ed.), «The Student's Oxford Aristotle: Volume VI, Politics and Poetics», London: Oxford
University Press
x Vernant, J-P. (1989), «Μύθος καί Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα», 2η έκδ., εκδ . Δαίδαλος, Αθήνα.
x Wilke H., (1996) «Εισαγωγή στη Συστημική θεωρία», εκδ. Κριτική
x Wittgenstein L. (1977), «Φιλοσοφικές Έρευνες», εκδ. Παπαζήση, Αθήνα
x Καστοριάδης, Κ. (1991). «Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου». Ζ. Σαρίκας, Αθήνα.
x Καστοριάδης, Κ., & Χαλικιάς, Σ. (2008). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Kedros.
x Κεχαγιάς, Χ. (2016). Αμοιβαιότητα καί ανταπόδοση, μορφές καί οι απαρχές της Φιλοσοφίας της
Παιδείας. ΗΩΣ, τόμος, 4.
x Κορκιδάκης Ἐμμ. (2008), «Τα 4 είδη Γνώσεως και η σύγχρονος Επιστημολογία»,-Γεν. επιστημον.
Εισήγησις εις «Θερινόν Σχολείον» Δελφών, της Σχ. «Επιστημών Αγωγής», ΕΚΠΑ, Αθήναι
x Κορκιδάκης Ἐμμ. (2009), «Μία προσέγγισις των «Ηθικών» του φιλοσόφου Πλουτάρχου», Αθήναι.
x Μαρωνίτης, Δ.Ν. (1964). μτφρ. Ηροδότου “Ιστορίαι” 1. 58.1. ΚΛΕΙΩ. Αθήνα: Γκοβόστη
x Όμηρος, «Οδύσσεια», τόμ. Α & Β, μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα
Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη, 2006
x Παρμενίδης ο Ελεάτης, «Περί Φύσιος», τόμ. Α & Β., εκδ. Ζήτρος, 2003
x Πίνδαρος, (Ολυμπ. Ισθμ . Νεμ . Πυθ., αποσπ.), έμμετρη μτφρ, εισαγ., σχόλια Λεκατσά Π., εκδ.
Αρχαίος Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου, Αθήνα, 1983.
x Πλάτωνος «Κρατύλος», εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.ε.ε.
x Προμπονάς, Ι.Κ. (2010, Ιούλιος, 7). «Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσας». Περιοδικό Άρδην-Ρήξη (τ.
52), στο: https://ardin-rixi.gr/archives/6702 (τελευταία πρόσβαση: 06/11/2019)
x Τζάνη, Μ.(2004), «Κοινωνιολογία Παιδείας», εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα.
x Τζάνη, Μ. (2005). «Μεθοδολογία έρευνας κοινωνικών επιστημών». Αθήνα: Εθνικό & Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο Αθηνών.
x Τζιροπούλου-Εύσταθίου Ἄννα (2011), «Η Αρχιγένεθλος Ελληνική Γλώσσα», Αθῆναι, Εκδ. Γεωργιάδης
x Τολστόι, Λ. 2011: «Πόλεμος καί Ειρήνη», τόμ. 1-4 (μτφρ. Αντρ. Σαραντόπουλος, επιμ. Θεόδ.
Μωυσιάδης). Αθήνα: Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
x Τριανταφυλλίδης Κων. (2014) «Η Γενετική Ιστορία της Ελλάδος –Το DNA των Ελλήνων, Ἐκδ. ΑΠΘ,
Θεσ/νίκη
x Χουρμουζιάδης, Γ. (1996). «Το Δισπηλιό της Καστοριάς: ένας λιμναίος προϊστορικός οικισμός»,
Θεσσαλονίκη: «Κώδικας».
x Georges Jean (1991) «Γραφή, ἡ Μνήμη τῶν Ἀνθρώπων, Ἐκδ. Δεληθανάση, Ἀθῆναι
