O krzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane

Abstract

Artykuł jest szkicowym ujęciem wybranych stanowisk filozoficznych związanych z etycznym problemem odbierania życia. Na podstawie prac i wypowiedzi Johna Sanbonmatsu, Petera Singera, Toma Regana i Elizabeth Harman, zostaje poddane analizie związek pomiędzy określeniem wartości życia a kwestią ciągłości w czasie indywidualnej tożsamości psychofizycznej jednostki (zwierzęcia, w tym człowieka) oraz zależność przyjmowania określonego stanowiska w kwestii dopuszczania zabijania od jego relacji do potocznych, powszechnych intuicji.

Full text

D G
https://orcid.org/0000-0003-4659-3262
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Wydział Humanistyczny
O krzywdzie odbierania życia
Głosy wybrane
Peter Singer, osoby ipreferencja życia
Podczas konferencji Minding Animals: Building Bridges between Science, the
Humanities and Ethics, odbywającej się na Uniwersytecie wUtrechcie wczerwcu
2012 roku, Peter Singer wygłosił referat zatytułowany Animals and the harm
of death1. Przysłuchiwał mu się między innymi John Sanbonmatsu, redaktor
książki Critical eory and Animal Liberation2, a na co dzień wykładowca
lozoi w Worcester Polytechnic Institute. W wywiadzie, który został opu-
blikowany w roku 2013 na stronie internetowej „Asinus Novus”, włoskiego
think tanku iośrodka zajmującego się studiami nad zwierzętami, Sanbonmatsu
przytoczył anegdotę związaną ze spotkaniem z Singerem na wspomnianej kon-
ferencji. Przyznał, że, słuchając wystąpienia autora Wyzwolenia zwierząt, był
zszokowany jego sugestią – brzmiącą podobno nieporównanie wyraźniej niż
we wcześniejszych wypowiedziach – iż zwierzęta pozaludzkie „nie mają sil-
nej preferencji życia”, ponieważ nie mają poczucia siebie jako ciągłej w czasie
tożsamości i nie są zorientowane na przyszłość3. Poświęcając znaczną część
1
Minding Animals Conference: Building Bridges between Science, the Humanities and
Ethics. July 3–6, 2012, Utrecht University, The Netherlands. Dostępne wInternecie: https://www.
mindinganimals.com/wp-content/uploads/2018/05/MAC2-Programme-Book.pdf [data dostępu:
14.03.2019].
2
Critical Theory and Animal Liberations. Red. J. S. Lanham 2011.
3
Animal Liberation and Critical Theory. Interview with John Sanbonmatsu. „Asinus Novus”
z13 stycznia 2013. Dostępne wInternecie: https://asinusnovus.net/2013/01/13/animal-liberation-
FILOZOFIA
„Zoophilologica. Polish Journal of Animal St udies”
Nr 5/2019 Tan at os
 2451-3849
DOI: http://doi.org/10.31261/ZOOPHILOLOGICA.2019.05.25

Dariusz Gzyra
310
wywiadu krytyce Singera, Sanbonmatsu stwierdził, że problem zabijania za-
wsze był słabym punktem stanowiska australijskiego bioetyka, a więc jego
utylitaryzmu preferencji4. Konsekwencją jego przyjęcia miałaby być trudność
w znalezieniu powodu potępienia bezbolesnego zabijania jakiegokolwiek zwie-
rzęcia, włączając wto, jak podkreślił Sanbonmatsu, nawet człowieka. Postulatem
Singerowskiego konsekwencjalizmu jest wymóg ograniczania zwierzęcego bólu
icierpienia, brania ich pod uwagę zgodnie zzasadą równego iniezależnego od
przynależności gatunkowej traktowania interesów. Jednak w kwestii dopusz-
czalności przerywania życia różnych (również gatunkowo) istot nie ma mowy
opodobnej równości. „Zastosowanie zasady równości do zadawania cierpienia
jest, przynajmniej teoretycznie, dość proste. Ból icierpienie są złe, bez względu
na rasę, płeć czy gatunek istoty, która cierpi” – pisał Singer, dodając jednak, że
„gdy dochodzimy do rozważenia wartości życia, nie możemy powiedzieć ztaką
pewnością, że życie jest równie wartościowe, bez względu na to, czy jest to życie
ludzkie czy zwierzęce”5.
Z uznaniem za istotne kryterium „preferencji życia”, posiadania pamięci
i zdolności do antycypacji oraz planowania, a więc wglądu w to, co jest poza
„tu iteraz”, wiąże się automatycznie problem hierarchizacji zwierząt – nawet jeśli
znacznie zawęzimy ich grono do zwierząt sensytywnych, a więc zdecydowanej
mniejszości zwierząt wogóle, czyli przede wszystkim kręgowców. Bardziej war-
tościowe miałyby być te znich, które owe zdolności mają lepiej rozwinięte. Te,
które, by użyć słów Urszuli Zarosy, „zdają sobie sprawę, że egzystują wczasie”6.
Wprzypadku takich istot akt zadania im śmierci byłby odebraniem im możli-
wości realizacji planów, awięc złem wpostaci nieuwzględnienia ich preferencji
w tym względzie. Jak pisała Zarosa, „twierdzi się, że brak świadomości przy-
szłości oznacza brak związanych znią preferencji, czyli de facto czyni zzabicia
danej istoty czyn moralnie usprawiedliwiony”7. Dodatkowo pojawia się tak
zwany problem zastępowalności, czyli zabijania jednych istot i w ich miejsce
powoływania do życia innych wtaki sposób, aby wogólnym rozrachunku ilość
szczęścia wzrosła. Według Singera, jak podsumowywała Zarosa,
tylko te istoty, które mają choćby proste plany dotyczące przyszłych zdarzeń,
nie mogą zostać zastąpione przez inne bardziej szczęśliwe. Jeżeli zaś istota
ma głównie teraźniejsze preferencje […] może zostać zastąpiona. Śmierć nie
powoduje naruszenia jej istotnych preferencji, ponieważ nie zdaje ona sobie
and-critical-theory-interview-with-john-sanbonmatsu [data dostępu: 14.03.2019]. Być może
Sanbonmatsu nie czytał Etyki praktycznej Singera, wydanej po raz pierwszy już w 1979 roku.
Znajdujemy w niej rozważania dotyczące oceny zabijania istot, które nie egzystują w czasie.
4
Singer wostatnich latach zmienił pozycję filozoficzną, uznając za najwłaściwsze przyjęcie
utylitaryzmu hedonistycznego.
5
P. S: Etyka praktyczna. Przeł. A. S. Warszawa 2003, s. 70–71.
6
U. Z: Status moralny zwierząt. Warszawa 2016, s. 178.
7
Ibidem.

Okrzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane 311
sprawy z wartości, jaką jest życie, nie ma planów na przyszłość, a będąc nie-
świadomą swojej przeszłości – nie mogłaby mieć poczucia straty8.
Singer w Etyce praktycznej był skłonny zgodzić się na możliwość uznania
silnych powodów do niezabijania wprzypadku ssaków, przy czym, tak kreśląc
krąg moralny, zaznaczył, że „dużo zależy od tego, w jakim stopniu jesteśmy
przygotowani na to, by przechylić szalę na rzecz istoty, gdy istnieje wątpliwość”9.
Ów silny powód bowiem ma zastosowanie tylko w przypadku istot „racjonal-
nych isamoświadomych, ujmujących siebie jako odrębne istoty z przeszłością
i przyszłością”10. W przypadku zwierząt niespełniających tych kryteriów pod
pewnymi warunkami usprawiedliwione może być natomiast ich zabicie i za-
stąpienie innym, równie przyjemnym życiem. Singer pisał, że „w pewnych
sytuacjach – gdy zwierzęta prowadzą przyjemne życie, zadana im śmierć jest
bezbolesna i nie powoduje cierpienia innych zwierząt, a jedno zwierzę może
być zastąpione innym, które inaczej by nie żyło – zabicie niesamoświadomych
zwierząt może nie być złem”11. Podkreślił jednak, że w obecnych realiach są
to sytuacje raczej wyjątkowe, a za niezabijaniem takich istot przemawia do-
datkowo fakt, że zabijanie ich wten sposób „powoduje, że myślimy onich jak
oprzedmiotach, których możemy używać tak, jak nam się podoba”, atakie ich
używanie – awięc zabijanie dla przyjemności, anie bezwzględnej konieczności
ich jedzenia – utrudni lub wręcz uniemożliwi zmianę stosunku do zwierząt na
pełen szacunku12.
Należy przy tym zauważyć, że w trzecim wydaniu Practical Ethics, Singer
uznał, że zło zabijania
nie jest kwestią czarno-białą, zależną od tego, czy zabita istota jest czy nie
jest osobą, ale kwestią stopnia, zależną od między innymi tego, czy była ona
wpełni osobą, czy prawie-osobą, czy wogóle nie posiadała samoświadomości,
wstopniu, wktórym, według naszej najlepszej oceny, istota ta miała pragnie-
nia ukierunkowane na przyszłość, oraz w jak dużym stopniu te pragnienia
były istotne dla życia tej istoty13.
8
Ibidem, s. 181.
9
P. S: Etyka…, s. 132.
10 Ibidem.
11 Ibidem, s. 133. Singer podawał tu przykład kurcząt hodowanych na mięso i żyjących
w przyjemny dla nich sposób, a więc między innymi poruszających się swobodnie po wyzna-
czonym terenie.
12 Ibidem, s. 134.
13 I: Practical Ethics. Third Edition. Cambridge 2011, s. 104. Wtym wydaniu książki
Singer zmienił swoje stanowisko dotyczące kurczaków i ptaków wogólności. Pisał na przykład:
„ponieważ przynajmniej niektóre ptaki wydają się być osobami, powinniśmy być również ostroż-
ni wwykluczaniu z tego grona kurczaków”. Ibidem, s. 102.

Dariusz Gzyra
312
Sanbonmatsu zauważył, że nawet gdyby Singer wykazał, iż tylko garst-
ka zwierząt ma poczucie własnej tożsamości w czasie i jest zorientowana na
przyszłość, wciąż można pytać, czy i jak bardzo to kryterium powinno mieć
znaczenie przy rozważaniu dopuszczalności zabijania. „Mogę powiedzieć, że
przez większość swojego życia mój dziesięcioletni syn żył chwilą, dzień po dniu,
i w ogóle nie był w stanie wybiec w przyszłość dalszą niż następne kilka go-
dzin” – stwierdził Sanbonmatsu, sugerując, że nie postrzega się tej sytuacji jako
usprawiedliwienia dla odbierania życia. Można dodać do tych rozważań inny
przykład: przypadki osób z amnezją następczą – dotknięci nią nie mogą zapa-
miętywać nowych informacji, a więc i sensownie planować oraz przewidywać
przyszłości. Osoby te nie tracą prawa do życia. Zresztą, jak pytał Sanbonmatsu,
dlaczego życie rozgrywające się głównie w teraźniejszości, z ograniczonym
wglądem wprzeszłość iprzyszłość, miałoby mieć mniejszą wartość dla żyjącego
tym życiem? Czy na pewno można powiedzieć, że życie chwilą jest uboższe?
Czy życie ludzkie – a dokładniej: zdrowego i pełnosprawnego przedstawiciela
homo sapiens – musi i powinno być wzorcem takiego bogactwa, punktem re-
ferencyjnym, do którego powinny odnosić się inne formy sensytywnego życia
i poprzez porównanie z nim nabywać lub tracić wartość? Dlaczego doznania
związane z życiem rozgrywającym się głównie w teraźniejszości miałyby być
słabsze? Zarosa wskazywała, że nie powinno się „traktować arbitralnie innych
istot czujących tylko dlatego, że wtoku ewolucji nie wykształciły takich samych
zdolności kognitywnych jak ludzie. Interes, jaki mają w kontynuowaniu życia,
wynika zarówno ze złożonych preferencji dotyczących interakcji społecznych,
jak i z prostych pragnień”14.
Większość z nas bez wątpienia wielokrotnie widziała, bezpośrednio lub po-
przez obserwację zarejestrowanego obrazu, zachowanie różnych zwierząt, któ-
re wobliczu zagrożenia starają się unikać własnej krzywdy ibólu. Przeważnie
jednoznacznie interpretujemy takie zachowania jako próbę ochrony przez nie
własnego zdrowia, ale i życia. W krytycznych rozważaniach Sanbonmatsu na
temat poglądów Singera pojawiło się jednak ważne rozróżnienie: właśnie na uni-
kanie bólu iśmierci – Singer miałby sugerować, że chodzi w tych przypadkach
raczej o to pierwsze. Sanbonmatsu stwierdził jednak, że „ktokolwiek, kto kie-
dykolwiek tulił umierające zwierzę lub obserwował zwierzęta stawiające czoła
brutalnej walce ożycie, nie będzie miał problemu zrozróżnieniem między za-
chowaniem awersyjnym wobec bólu apierwotną instynktowną intuicją, którą
mają wszystkie czujące istoty po to, aby unikać własnej śmierci”. Działanie tego
instynktu zachowania życia jest zresztą jego zdaniem zależne od kontekstu, co
uzasadnia, podając przykład sytuacji, w której zwierzę „umiera z żalu” lub do
tego stopnia staje się osłabione przez jakąś stratę, że ulega chorobie lub staje się
14 U. Z: Status moralny…, s. 183.
15 Animal Liberation and Critical…

Okrzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane 313
ofiarą drapieżnictwa, dosłownie tracąc „wolę życia”. Niezależnie jednak od tego,
jedyną preferencją, jak podsumował Sanbonmatsu, jaką mają wszystkie zwierzę-
ta zdolne do odczuwania, jest właśnie preferencja życia. Ijest to według niego
preferencja, która przewyższa wszystkie inne. Ciekawa wydaje się uwaga wypo-
wiedziana wtrakcie wywiadu, że aby chronić swoje życie, zwierzęta są gotowe
doświadczyć ekstremalnego bólu lub wręcz tortury, gdyby alternatywą miała-
by być śmierć. Sanbonmatsu przytoczył tu przykład zwierzęcia, które wpadło
w potrzask i – żeby się uwolnić – odgryza sobie kończynę, przechodząc przy
tym katusze, aby chronić własne życie – przetrwać. Jego zdaniem, pozycja przyj-
mowana przez Singera w kwestii preferencji życia zwierząt sensytywnych jest
niezgodna zarówno znaszymi intuicjami, jak izwiedzą zdobytą dzięki biologii
ewolucyjnej iszerzej: teorii Darwina.
Sanbonmatsu skonkludował, że gdybyśmy byli zmuszeni podać jedną „głów-
ną dyrektywę” wszystkich form życia (wtym roślin), wrzeczywistości byłoby
to po prostu właśnie: żyć. Trzeba przyznać, że ta konkluzja nie tyle zamyka,
ile otwiera dyskusję, bo nawet, gdyby istniała taka uniwersalna „naczelna dy-
rektywa” ibyłby nią rodzaj ukierunkowania na kontynuację życia, uznanie jej
uniwersalizmu mogłoby powodować etyczny egalitaryzm wszelkich form życia.
Życie jako takie to kategoria tak szeroka i wewnętrznie zróżnicowana – aż do
faktycznej niewspółmierności – że jednakowe go wartościowanie byłoby nie
tylko absurdalne, ale i niefunkcjonalne jako podłoże określonej normatyw-
ności. Trudno więc uznać wspomnianą „dyrektywę” za rozsądne kryterium
etyczne związane zkwestią ochrony lub odbierania życia. Sensowniejsze byłoby
przyjęcie, że owa „dyrektywa” może przybierać różną postać uposzczególnych
form życia, a więc uznać ją za stopniowalną. Przy takim założeniu, określone
organizmy, na przykład niektóre zwierzęta sensytywne, włączając w to ludzi,
rozwijałyby tę „dyrektywę” do postaci preferencji życia. Podobnej myśli nie
znajdujemy jednak u Sanbonmatsu.
Niezależnie od tego, w jakim stopniu odtworzenie poglądów Singera przez
Sanbonmatsu jest w omawianej wypowiedzi prawidłowe, a w jakim – mamy
do czynienia mniej lub bardziej z przypadkiem sofizmatu rozszerzenia, sądy
związane z kwestią wartości życia istot zdolnych do odczuwania i sposoby
usprawiedliwienia odbierania im życia, powinny być oparte na szczególnie rze-
telnej iprzekonującej argumentacji. Jednym zpowodów, które na to wskazują,
jest niezgodność odmawiania takim istotom preferencji życia zpotoczną intuicją
wielu ludzi. Nie twierdzę, że powinna ona automatycznie wyrokować w kwe-
stiach etycznych. Powinna być jednak brana pod uwagę, szczególnie w przy-
padkach, gdy wspomniana niezgodność jest bardzo wyraźna. Sanbonmatsu
zwierzył się, że oburzony słowami Singera podszedł do niego po jego wykładzie
izapytał, „jak mógł on zaprzeczyć tej jedynej preferencji, którą mają wszystkie
zwierzęta”. Zwrócił Singerowi uwagę, że nie udowodnił on, iż inne zwierzęta
(wdomyśle: pozaludzkie) nie mają preferencji życia. Ten jednak odpowiedział,

Dariusz Gzyra
314
że Sanbonmatsu nie udowodnił, iż ją mają. Jak zauważył autor Critical Theory
and Animal Liberation, niestety dopiero po pewnym czasie przyszła mu do
głowy riposta, której powinien był udzielić od razu: „Cóż, no dobrze, ale całe
moje stanowisko filozoficzne nie opiera się na założeniu, że nie mają takiej
preferencji, apańskie – owszem”16.
Tom Regan ipsychofizyczna tożsamość wczasie
Peter Singer ijego utylitaryzm nie stanowią jedynego przypadku wpływowego
stanowiska lozocznego, w którym istotne moralnie jest poczucie tożsamo-
ści ciągłej w czasie. Gdy Tom Regan wymieniał cechy podmiotu życia, które
to pojęcie określać miało międzygatunkowy krąg istot mających podstawowe
prawa moralne, aco za tym idzie – ochronę przed byciem krzywdzonym i po-
zbawianym życia, w katalogu tychże cech umieścił między innymi określoną
psychozyczną tożsamość w czasie jako formę obecności w świecie i wobec
niego17. W Reganowskiej teorii praw zwierząt sama zdolność do odczuwania
nie jest wystarczającą podstawą posiadania praw moralnych, wtym prawa do
życia. Regan stwierdził, że rysem szczególnym podmiotów życia – ludzkich ipo-
zaludzkich – jest „ciągłość życia mentalnego, pewna jedność, stałość (solidity)
w czasie”18. Oznacza to, że istota taka jest dziś tym samym podmiotem życia,
którym była wczoraj i którym będzie jutro. Podmioty życia nie tylko postrze-
gają obiekty wotoczeniu, ale ipamiętają doświadczenia przeszłości, uczą się na
ich podstawie i korzystają z tej wiedzy, żeby antycypować przyszłość. W celu
wytłumaczenia fenomenu ciągłości tożsamości w czasie, twórca the rights view
użył obrazowego porównania: sposób życia istot bez takiej tożsamości miałby
być podobny do baniek mydlanych. Ich mentalna rzeczywistość to istnienie
przez chwilę, odczuwanie przez moment, po którym nikną bezpowrotnie, nie
mając poczucia siebie wczasie. Inaczej to ujmując: poszczególne ich odczucia, na
przykład doznanie bólu lub przyjemności, miałyby być od siebie odseparowane,
nie byłyby częścią żadnej jedności, która ma swoją kontynuację. Nie mamy
wtakich przypadkach do czynienia znikim, kto był wczoraj, jest dziś ibędzie
jutro, awięc podtrzymuje tożsamość w czasie. Istota taka nie ma ciągłej, stałej
świadomości percepcyjnej otaczającego świata, zdolności pamięci, uczenia się
16 Ibidem.
17 T. R : The Case for Animal Rights, 2nd ed. Berkeley 2004, s. 243.
18 I: Sentiency and Rights: Some Observations, prezentacja na konferencji From Darwin
to Dawkins: The Science and Implications of Animal Sentience (Londyn, 17–18 marca 2005 r.).
Dostępne wInternecie: http://tomregan.info/interviews/sentiency-and-rights-some-observations
[data dostępu: 15.03.2019].

Okrzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane 315
iantycypacji. Wposzczególnych bańkach mydlanych odczuć istoty takie miały-
by nie być tym samym psychologicznym bytem – wkażdej kolejnej pojawiałby
się ktoś nowy, inny. Jak stwierdził Regan, taki byt nie może być posiadaczem
praw moralnych, ponieważ bez trwałego, niezmiennego „ja”, nie ma kogoś,
kto mógłby mieć takie prawo – na przykład do życia. Skoro nie ma spójnego
wczasie „ja”, nie ma istoty otrwałej tożsamości – nie ma posiadacza praw19.
Trzeba przy tym zauważyć, że za niewątpliwe podmioty życia, a więc istoty
obdarzone między innymi psychofizyczną tożsamością w czasie, Regan uzna-
wał początkowo „umysłowo normalne ssaki powyżej pierwszego roku życia”20,
jednak stopniowo rozszerzając ten zbiór, wkolejnych pracach włączył do niego
również ptaki oraz ryby21. Wprzypadku tych zwierząt Regan bronił prawa do
życia, nawet jeśli śmierć miałaby zostać zadana bez powodowania ich cierpienia.
Uznając śmierć takich istot za krzywdę, odwoływał się do the deprivation view,
awięc poglądu, który Tatjana Višak i Robert Garner nazwali „najbardziej zna-
czącym wyjaśnieniem krzywdy śmierci”. Wjego ramach „śmierć wokreślonym
czasie jest złem dla jednostki w takim stopniu, wjakim pozbawia tę jednostkę
tego, co uczyniłoby jej przyszłe życie dobrym, gdyby nie to, że umarła wtymże
określonym czasie”22. Regan uznał, że śmierć jest „zupełnie fundamentalnym
inieodwracalnym” rodzajem deprywacji23. Fundamentalnym, ponieważ wyklu-
cza wszystkie możliwości znalezienia satysfakcji. „Śmierć jest ostateczną krzyw-
dą, ponieważ jest ostateczną stratą – utratą samego życia”24. Regan stwierdził, że
nie ma przy tym znaczenia, czy zwierzę jest w stanie zrozumieć, czym są życie
iśmierć, iczy ma świadomość długoterminowych przyszłych możliwości. Brak
takiej świadomości nie oznacza przecież braku tych możliwości. Liczy się fakt,
że dane zwierzę ma rozciągniętą w czasie, spójną tożsamość psychofizyczną.
Śmierć jest nieodwracalną utratą takiej tożsamości i„stanowi dla nich nieszczę-
ście, krzywdę, gdy jest dla nich deprywacją, stratą […] nawet przy założeniu,
że nie mają one interesu związanego zpreferencją co do pozostania przy życiu
lub unikania śmierci”25.
19 Ibidem. Zob. także: D. G: Zdolność do odczuwania w teorii praw zwierząt Toma
Regana. „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2015, R. 24, nr 2(94), s. 441–442.
20 I: The Case…, s. xvi.
21 I: Empty Cages: Facing the Challenge of Animal Rights. Lanham 2004, s. 60.
22 T. V, R. G: Introduction. W: The Ethics of Killing Animals. Red. E. Oxford
2016, s.5.
23 T. R : The Case…, s. 100.
24 Ibidem.
25 Ibidem, s. 102.

Dariusz Gzyra
316
Elizabeth Harman izwierzęce stadia
Pomimo zastrzeżenia Zarosy, że słuszny wydaje się wniosek, iż „zperspektywy
utylitaryzmu preferencji zabijanie nie tylko istot samoświadomych jest niemo-
ralne, lecz także istot o mniej wyranowanych kompetencjach kognitywnych.
Śmierć bowiem pozbawia całej gamy dóbr, których doświadczyłyby, gdyby nie
zostały zabite, a z których nie zawsze muszą sobie zdawać sprawę”26, wciąż
można kojarzyć Singera z myślą o warunkowym dopuszczeniu zabijania zwie-
rząt, które są zdolne do odczuwania, ale nie są świadome siebie wczasie (nie
są osobami). Jest to myśl podobna do tej, którą wyraził Regan, gdy rozróżnił
zwierzęta na zaledwie sensytywne i pozbawione ciągłości życia mentalnego,
a więc pozbawione praw, wtym prawa do życia, oraz na mające psychozycz-
ną tożsamość w czasie, będące podmiotami życia i podlegające ochronie praw
moralnych.
Z interesującymi rozważaniami związana jest również koncepcja zwierzę-
cych stadiów (animal stages) Elizabeth Harman. Rozważała ona kwestie statusu
moralnego ikrzywdy wynikającej ze śmierci, zakładając, że mogą istnieć pewne
specyficzne istoty, zwane zwierzęcymi stadiami, które są czasowymi stadiami
zwierząt27. Harman nie odnosiła się do Reganowskiej metafory baniek mydla-
nych, ułatwiającej zrozumienie kondycji chwilowych, odseparowanych wczasie
bytów wjednym zwierzęcym organizmie, utrzymującym wprocesie ontogenezy
ciągłość na poziomie wyłącznie pozamentalnym, jednak porównanie stadium
zwierzęcego do takiego bytu, narzuca się samo. Istnienie zwierzęcego stadium
miałoby trwać krótko. Życie zwierzęcia składałoby się z serii wielu zwierzę-
cych stadiów. Zwierzę byłoby więc mereologiczną sumą wielu takich stadiów28.
Harman założyła, że to nie zwierzę ma status moralny, a stadium. Zwierzę
w związku z tym nie może doznać szkody poprzez akt jego zabicia. Z faktu
statusu moralnego stadiów wynika, że istnieją powody na rzecz niezadawania
cierpienia zwierzęciu, na które się składają, jednak stadia nie doznają szkody,
gdy zwierzę zostaje zabite. Przyjęcie takich założeń powodowałoby jednak
kłopotliwe (czytaj: pozornie niezgodne zpotocznymi intuicjami, a wrzeczywi-
stości – zzałożeniami deontologicznych teorii etycznych) następstwa. Harman
rozważa między innymi przykład młodego kota, który miałby możliwość pro-
wadzić długie iszczęśliwe życie. Poddany zostaje poważnemu zabiegowi, który
powoduje kilkudniowy ból i poważny dyskomfort nawet po miesiącu. Gdyby
kot nie przeszedł takiego zabiegu, umarłby w ciągu kilku dni, nie doznając
dyskomfortu. Przyjęte założenia nie tłumaczą jednak, dlaczego wtakiej sytuacji
26 U. Z: Status moralny…, s. 185.
27 E. H: The Moral Significance of Animal Pain and Animal Death. W: The Oxford
Handbook of Animal Ethics. Red. T.L. B, R.G. F. Oxford 2011, s. 731.
28 Ibidem.

Okrzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane 317
jest usprawiedliwione przeprowadzenie zabiegu, chociaż właśnie jego przepro-
wadzenie wydaje się słuszne. W tym przypadku ktoś zadałby ból i cierpienie
jednemu zwierzęcemu stadium, istocie znaczącej moralnie, po to, aby uzyskać
korzyść kilku innych (przyszłych) zwierzęcych stadiów, a więc innych znaczą-
cych moralnie istot. Harman stwierdza, że coś takiego (krzywda jednej istoty
dla zysku innych, aszczególnie tych, którzy nie istnieliby, gdyby nie ta krzywda)
wzasadzie traktowane jest jako niedopuszczalne, choć można ztym dyskutować,
przywołując znaną krytykę utylitaryzmu przeprowadzaną z pozycji deonto-
logicznych, a upominającą się o to, aby żadna jednostka nie była traktowana
jedynie instrumentalnie. Harman skonkludowała, że założenie o zwierzęcych
stadiach mających status moralny isumujących się wzwierzę niemające takie-
go statusu musi być błędne, dopuszczalność opisanego zabiegu musiałaby się
bowiem wiązać z uznaniem statusu moralnego zwierzęcia. Tylko wtedy, gdy
go uznamy, zabieg jest usprawiedliwiony, bo jedynie w tym przypadku, akt
powoduje szkodę istoty (kota) ijednocześnie jest dla dokładnie tej samej isto-
ty korzystny29. Koncepcja zwierzęcych stadiów jest interesującym ćwiczeniem
teoretycznym, choć, znów, jest daleka od potocznych iintuicyjnych wyobrażeń
czym/kim są zwierzęta. Dałoby się wpleść w schemat tego ćwiczenia również
kwestię zastępowalności, choć sama Harman tego nie zrobiła w przywołanym
artykule. Można byłoby prześledzić konsekwencje takiej propozycji, w której
poszczególne stadia, jako odrębne byty, również traktuje się jako podlegające
zastępowaniu w ramach ogólnej ekonomii szczęścia. Jedna z klasycznych linii
krytyki utylitaryzmu zawiera zarzut traktowania przez niego jednostek jako na-
czyń na odczucia. Podejście to ma odrywać sferę wartości wewnętrznych zwią-
zanych zdoznaniowością od konkretnej jednostki, co sprzyja dopuszczalności
przywołanego już zastępowania jednych jednostek podobnymi lub owiększym
potencjale realizacji szczęścia. Skoro doznania jako takie stają się walutą etycz-
nej buchalterii utylitaryzmu, interesujące byłoby prześledzenie, wjakim stopniu
daje się je oddzielić od zwierzęcego stadium jako odrębnej istoty. Ma ona co
prawda zarówno wymiar fizjologiczny (materialny), jak i mentalny, jednak jej
trwanie jest chwilowe. Inaczej mówiąc: naczynie istnieje chwilę – tyle, ile trwa
proces mentalny idoznaniowość, które go wypełniają. Czy gdyby to zwierzęce
stadia były podmiotami etyki, nie mielibyśmy do czynienia zsytuacją, wktórej
da się przeprowadzić podobną krytykę?
29 Ibidem, s. 733.

Dariusz Gzyra
318
Zakończenie
Singer wielokrotnie podkreślał, że pisał Wyzwolenie zwierząt z myślą o szer-
szym odbiorcy, ponieważ książka miała być w zamierzeniu możliwie jak naj-
bardziej sprawcza jako bodziec do zmiany przekonań i zachowań ludzi na
przychylniejsze wobec zwierząt. Jak zauważył, wgłębienie się w problem do-
puszczalności zabijania zwierząt „było niezgodne zcelem przyciągnięcia jak naj-
szerszego kręgu czytelników”, a„stworzenie spójnego iintuicyjnie atrakcyjnego
poglądu na temat tego, kiedy zabijanie jest złe, jest niezwykle trudnym zada-
niem”30. W Wyzwoleniu nie znajdziemy więc pogłębionych rozważań dotyczą-
cych etycznej oceny zabijania. Singer uznał, że dla osiągnięcia jego celu są one
zbędne, a nawet niepożądane. W uwadze Singera o„intuicyjnej atrakcyjności”
pobrzmiewa echo myśli przywoływanej już wcześniej, że na ocenę słuszności
poglądu w kwestii zabijania (choć z pewnością nie tylko w tej kwestii) mają
wpływ powszechne potoczne intuicje i obserwacje niepoddawane pogłębionej
reeksji. Zarówno Singer, jak i Sanbonmatsu, a także Regan i Harman, uży-
wali ich jako punktu odniesienia przy formułowaniu swoich myśli. Specyczna
właściwość myślenia lozocznego – drobiazgowe dociekanie, powodujące od-
dalenie od świata organizowanego, rozumianego iprzeżywanego wedle rule of
thumb, jest z pewnością nieodzowne w procesie zdobywania wiedzy. Jednak
wysoki stopień sublimacji ispecjalizacji tych rozważań nieuchronnie związany
jest z wątpliwościami i poczuciem ich niekompletności. Ten właśnie charakter
lozocznego namysłu o dopuszczalności śmierci zwierząt we współczesnej
etyce miał kreślić niniejszy szkic.
Abstract
On the Harm of Taking a Life
Selected Voices
The paper consists of considerations about the harm of killing sentient animals and is inspired
by the John Sanbonmatsu’s criticism of Peter Singer’s views, as well as elements of Tom Regan’s
animal rights theory and Elizabeth Harman’s concept of animal stages. Selected criteria relevant
to considerations about the acceptability of killing are analyzed, such as having apreference to
live and apsychophysical identity over time, as well as the compatibility of philosophical views
with the common intuition regarding the harm of taking life.
Keywords:
harm of killing, preference to live, replaceability argument, identity over time, animal stages
30 P. S: Afterword. W: The Ethics…, s. 230.

Okrzywdzie odbierania życia. Głosy wybrane 319
Абстракт
О негативной стороне лишения жизни
Избранные голоса
      ,   
      ,    
          .
  ,      -
,         
,         -
 ,  .
Ключевые слова:
  ,  ,  , 
 ,  