Obraz hemoreologiczny w chorobach nowotworowych

Abstract

Hemoreologia jest nauką zajmującą się badaniem przepływu krwi w naczyniach krwionośnych. Parametry reologiczne mają znaczenie w patogenezie wielu chorób, w tym także w chorobach nowotworowych. Determinantami przepływu krwi są wartość hematokrytu, lepkość osocza, lepkość krwi pełnej oraz zdolność erytrocytów do deformacji i agregacji. Zmiany wartości lepkości krwi pełnej, lepkości osocza jak podwyższoną skłonność erytrocytów do agregacji i obniżoną zdolność do deformacji obserwuje się w przypadku wielu zmian nowotworowych. Wielu autorów wskazuje na możliwość wykorzystania badań reologicznych w prognozowaniu stopnia zawansowania choroby jak również wyboru metody terapeutycznej. Postulowane jest również modyfikowanie nadmiernej lepkości jako jednej z koncepcji leczenia chorób nowotworowych.

Full text

Obraz hemoreologiczny w chorobach nowotworowych
Hemorheological picture in cancerous diseases
Anna Marcinkowska-Gapińska1
1 Zakład Biozyki, Katedra Bio zyki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
Streszczenie
Hemoreologia jest nauką zajmującą się badaniem przepływu krwi w naczyniach krwionośnych. Parametry
reologiczne mają znaczenie w patogenezie wielu chorób, w tym także w chorobach nowotworowych.
Determinantami przepływu krwi są wartość hematokrytu, lepkość osocza, lepkość krwi pełnej oraz zdolność
erytrocytów do deformacji i agregacji. Zmiany wartości lepkości krwi pełnej, lepkości osocza jak podwyższoną
skłonność erytrocytów do agregacji i obniżoną zdolność do deformacji obserwuje się w przypadku wielu
zmian nowotworowych. Wielu autorów wskazuje na możliwość wykorzystania badań reologicznych w
prognozowaniu stopnia zawansowania choroby jak również wyboru metody terapeutycznej. Postulowane
jest również modykowanie nadmiernej lepkości jako jednej z koncepcji leczenia chorób nowotworowych.
Abstract
Hemoreology is a branch of science dealing with the study of blood ow in blood vessels. Rheological
parameters are important indicators of the pathogenesis in many diseases, including cancer. Blood ow
determinants are hematocrit, plasma viscosity, whole blood viscosity, and the ability of erythrocytes to
deform and aggregate. Changes in the value of whole blood viscosity, plasma viscosity and other parameters
such as increased erythrocyte aggregation tendency and reduced deformability are observed in many
neoplastic lesions. Many authors point to the possibility of using rheological tests to predict the degree of
disease progression as well as to make a choice of the therapeutic method. It is also postulated that reduction
of excessive viscosity could be a good concept for the treatment of cancer.
Słowa kluczowe: hemoreologia, lepkość krwi, lepkość osocza, choroby nowotworowe
Keywords: hemoreology, blood viscosity, plasma viscosity, cancer
Adres do korespondencji
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zakład Biozyki,
Katedra Biozyki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Grunwaldzka 6, 60-780 Poznań, Polska
Telefon. +48 61 854 66 91
e-mail: margap@ump.edu.p
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168
Praca poglądowa/Review paper
Dostępne online www.journals.wco.pl/los Letters in Oncology Science
ISSN 2543-6724
ZESZY TY NAUKOWE WIELKO POLSKIEG O
CENTRUM ONKOLOGII

Wprowadzenie
Nauką zajmującą się badaniem przepływu i deformacji płynów jest reologia [1-3]. Analizą
funkcjonowania układu krążenia, w którym występują zjawiska opisywane przez mechanikę płynów,
specycznymi uwarunkowaniami przepływu krwi w naczyniach krwionośnych wynikającymi z właściwości
obwodowego układu krążenia jak i zykochemicznych właściwości krwi, zajmuje się hemodynamika i
hemoreologia [4-7]. Biologiczną funkcją krwi jest zaopatrywanie tkanek i narządów w tlen oraz w substancje
odżywcze przy równoczesnym usuwaniem z nich produktów odpadowych przemiany materii. Ważną
rolą jest również regulowanie temperatury ciała. Krew krąży w naczyniach krwionośnych o własnościach
lepkosprężystych, stanowiących zamknięty obwód naczyń, o średnicy od 3 cm do około 5 µm [4,6,7]. Krążenie
krwi w organizmie żywym warunkuje różnica ciśnień między układem tętniczym a żylnym, utrzymywana
przez rytmiczne skurcze serca, powodujące pulsacyjny ruch krwi z cyklicznie zmienną prędkością jej
przepływu. Zgodnie z prawem Hagena-Poisseuille’a objętość cieczy przepływającej przez cylindryczne
naczynie w jednostce czasu jest wprost proporcjonalna do czwartej potęgi promienia naczynia i do różnicy
ciśnień wywołujących przepływ, natomiast odwrotnie proporcjonalna do lepkości cieczy i długości naczynia
[5,7,8]. Na przepływ krwi w układzie krwionośnym wpływają także zykochemiczne właściwości samej krwi
i zjawiska w niej zachodzące podczas przepływu, takie jak tworzenie i rozpad agregatów erytrocytów, czy
zmiana kształtu erytrocytów. W zakresie niskich prędkości ścinania procesem dominującym jest agregacja
erytrocytów, a w zakresie wysokich prędkości ścinania ich deformacja [4,6-9]. Reologiczna charakterystyka
krwi pozwala zakwalikować ją do cieczy pseudoplastycznych o właściwościach tikosotropowych i
lepkosprężystych, a jej złożone właściwości reologiczne wynikają zarówno z właściwości erytrocytów jak i
osocza [4,9]. Za główne czynniki wpływające na przepływ krwi uważa się hematokryt, lepkość krwi pełnej,
lepkość osocza, zdolność erytrocytów do agregacji, deformacji i orientacji [4-7,9,10]. Badania hemoreologiczne
obejmują ocenę lepkości krwi pełnej w szerokim zakresie prędkości ścinania, lepkości osocza oraz ocenę
skłonności erytrocytów do agregacji i deformacji [4,6,9]. Zmiany wartości parametrów hemoreologicznych
obserwuje się w przypadku wielu chorób między innymi w niewydolności naczyń wieńcowych serca, zawału
mięśnia sercowego, zatorów, zaburzeń krążenia mózgowego i siatkówkowego, chorobie niedokrwiennej
kończyn, cukrzycy, anemii, a także chorób nowotworowych [4,6,7,10-14].
Celem niniejszej pracy był przegląd doniesień literaturowych związanych z analizą zmian wartości
parametrów reologicznych krwi w przypadku chorób nowotworowych.
Prol hemoreologiczny pacjentów z chorobami nowotworowymi.
Czynnikiem odgrywającym ważną rolę zarówno we wzroście guza jak i wykrywaniu oraz leczeniu
nowotworów jest mikrokrążenie. Naczynia krwionośne powstałe w procesie angiogenezy dostarczają
niezbędnych składników odżywczych umożliwiając wzrost guza oraz usuwają produkty przemiany materii.
Obecność rozwijającego się guza lub innej zmiany o charakterze nowotworowym może zmieniać parametry
reologiczne krwi [12-15]. Analiza prolu hemoreologiczne pacjentów z chorobami nowotworowymi
wskazuje na podwyższone wartości takich parametrów jak skłonność erytrocytów do agregacji, sztywność
erytrocytów, lepkość osocza oraz poziom brynogenu i globulin w stosunku do grupy osób zdrowych [12-15].
U pacjentów w zaawansowanym stadium choroby obserwuje się również wzrost lepkości krwi pełnej przy
prawidłowym lub obniżonym poziomie hematokrytu [12-15]. Zmiany te nie tylko zaburzają przepływ krwi
w mikrokrążeniu, ale również wpływają na mikrokrążenie guza, a przez to na początek przerzutów jak i na
skuteczność leczenia [12].
Wartości lepkości krwi pełnej jak i pozostałych parametrów hemoreologicznych zależą od rodzaju
choroby, długości jej trwania, chorób towarzyszących i przyjmowanych leków [4,6,10,11]. W doniesieniach
literaturowych zwraca się uwagę na obecność występowania w organizmach żywych mechanizmów
regulacji własności hemoreologicznych poprzez zmianę skłonności erytrocytów do agregacji i deformacji,
kompensację podwyższonej lepkości krwi przez obniżenie wartości hematokrytu, a także poprzez zmianę
składu białkowego osocza, co w konsekwencji powoduje zmianę jego lepkości [15-22]. Stosowanie terapii
wpływających na właściwości reologiczne krwi może również wpływać na przebieg choroby podstawowej
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168
163

[15,21,23,24]. Te obserwacje potwierdzają się również w przypadku chorób nowotworowych [12,15,22,24-
28].
Zdolność krwi do przenoszenia tlenu zależna jest od wartości hematokrytu (Hct) [4,9,29]. Występujące
u pacjentów z chorobą nowotworową połączenie podwyższonej lepkości osocza i skłonności erytrocytów do
agregacji, wysokiej aktywności agregacyjnej płytek krwi oraz zmniejszonej liczby erytrocytów (obniżony
poziom Hct) powoduje upośledzenie skuteczności transportu tlenu we krwi, a w konsekwencji niedotlenienie
w mikrokrążeniu sprzyjające zakrzepicy, rozrostowi guza i przerzutom [12,30,31]. Z kolei wzrost guza może
prowadzić do niedotlenienia tkanek, a w konsekwencji niedotlenienie tkanek staje się silnym bodźcem do
ekspresji genów kodujących czynniki sprzyjające wzrostowi guza. Niedotlenienie jest istotnym warunkiem w
cyklu autogennego rozprzestrzeniania się nowotworu. Markerem obecności niedotlenienia tkanek może być
obecność wysokiej lepkości krwi, która występuje w wielu chorobach nowotworowych [12,31,32]. Dotlenianie
tkanki nowotworowej zostało niedawno ocenione jako ważny warunek skuteczności radioterapii w raku
szyjki macicy [28].
Kolejnym czynnikiem hemoreologicznym jest skłonność erytrocytów do agregacji. W przypadku
pacjentów z chorobą nowotworową obserwuje się podwyższoną wartość tego parametru a także wzrost
stężenia brynogenu i globulin, obniżony stosunek albumin do brynogenu, w konsekwencji prowadzi to do
podwyższonej wartości lepkości osocza [12,14]. W przypadku raka płuc i jelit, raka piersi, jajnika, macicy,
prostaty, czerniaka obserwuje się istotny wzrost agregacji krwinek czerwonych [12,14,15]. U pacjentów z
czerniakiem zaobserwowano ponadto spadek wartości hematokrytu i spadek elastyczności erytrocytów
[12]. U chorych z rakiem głowy i szyi zaobserwowano statystycznie istotny wzrost lepkości osocza, wzrost
skłonności erytrocytów do agregacji, wzrost poziomu brynogenu oraz podwyższoną sztywność krwinek
czerwonych [13]. Ponadto w tej grupie chorych zaobserwowano podwyższoną wartość lepkości krwi przy
prawidłowym lub obniżonym poziomie hematokrytu [13]. W przypadku pacjentek ze zmianą nowotworową
o podłożu ginekologicznym zaobserwowano wzrost wartości czynników wpływających na lepkość krwi w
momencie widocznych klinicznie przerzutów [15]. U chorych z rakiem piersi i rakiem jajnika zaobserwowano
istotnie wyższą lepkość osocza w grupie osób, które nie przeżyły w porównaniu z chorymi którzy przeżyli [32].
W nowo zdiagnozowanym raku obserwuje się wzrost lepkości osocza i podwyższoną skłonność do agregacji,
a w konsekwencji nadlepkość kompensowaną przez niedokrwistość [15]. Tempelho i wsp. donosi, że u
pacjentów z rakiem jajnika rozwój zakrzepicy żył głębokich pooperacyjnie i podczas chemioterapii wiązał się
z niezależnym od hematokrytu zwiększeniem lepkości krwi charakteryzującym się wysoką lepkością osocza
przy prawidłowej lub niskiej wartości hematokrytu [33]. Uważa się, że jedną z koncepcji leczenia raka może
być modykacja nadmiernej lepkości, szczególnie osocza, co może poprawić odpowiedź organizmu na radio-
i chemioterapię oraz zapobiegać zakrzepicy, częstego powikłania w chorobach nowotworowych wpływając
tym samym na poprawę wskaźnika przeżywalności pacjentów [15,24,31,32,34]. Analiza zmian wartości
parametrów hemoreologicznych, takich jak skłonność erytrocytów do agregacji i lepkość osocza może mieć
istotne znaczenie, także ze względu na to, że zdarzenia zakrzepowo-zatorowe są przyczyną powikłań w
procesie chirurgicznego i chemioterapeutycznego leczenia nowotworów [24].
Zakres zmian reologicznych koreluje z postępem choroby i jej rokowaniem w niektórych typach raka.
Zaawansowanie choroby było w wyższym stadium u pacjentów z wysoką wartością lepkości krwi pełnej
[12,13,15,24,32]. Naczynia krwionośne i limfatyczne stanowią nośnik dla komórek rakowych dla przerzutów
do odległych narządów [12]. Lokalny przepływ krwi odgrywa ważną rolę w przekazywaniu podawanych
podczas chemioterapii i immunoterapii środków farmakologicznych. Również w radioterapii skuteczność
leczenia zależy od lokalnego stężenia tlenu, które zależy od lokalnego przepływu krwi [12,28]. Wzrost guza
prowadzący do niedotlenienia tkanek powoduje, że niedotlenienie staje się bodźcem do ekspresji genów
sprzyjających rozrostowi guza [32]. Niedotlenienie z kolei wpływa na rozprzestrzenianie się nowotworu.
Adaptacja do niedotlenienia przez proliferujące komórki nowotworowe powoduje indukcję genów regulujących
metabolizm beztlenowy [31].
Niedokrwistość często występuje u chorych ze zmianami nowotworowymi, a anemia powoduje negatywny
wpływ na ich przeżycie i zwiększa zmęczenie chorych [35]. W przypadku chorych z rakiem niedokrwistość
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168 164

często wzrasta wraz z chemioterapią, powodując konieczność stosowania transfuzji [29]. Zastosowanie
transfuzji krwi u pacjentów z nieoperowalnym rakiem przełyku poddawanych chemioterapii skojarzonej
znacznie poprawiło wskaźnik ich przeżycia [36]. Tempelho i wsp. [15] wskazuje na czynnik reologicznych
przyczyniający się do anemii u pacjentów z chorobami nowotworowymi. Wysoka lepkość krwi wynikająca często
z wysokiej lepkości osocza powoduje hamowanie i modulację produkcji erytropetyny [15], podobnie jak zapalna
promocja produkcji cytokin [35]. Terapia rekombinowaną erytropoetyną u pacjentów z niedokrwistością
nowotworową przyczyniła się do zwiększenia poziomu hemoglobiny i poprawy prolu hemoreologicznego
poprawiając efektywność chemioterapii [37]. Działanie hemoreologiczne było korzystniejsze w przypadku
zastosowania terapii z wykorzystaniem epoetyny niż w przypadku hemotransfuzji. Wskaźnik wydajności
transportu tlenu po transfuzji zmieniał się nieznacznie, podczas gdy po terapii zwiększył się o 14% pomimo
wysokiej lepkości krwi [37]. Stosowanie środków stymulujących erytropoezę zmniejszają potrzeby transfuzji
krwi podczas chemioterapii, jednak zaobserwowano zwiększone ryzyko wystąpienia zdarzeń zakrzepowo-
zatorowych bez zwiększanie ryzyka śmiertelności. Wyjaśnieniem tego zjawiska może być utrzymująca się
podwyższona lepkość krwi [35].
Modykacja przepływu krwi przez guzy z wykorzystaniem środków chemicznych ma na celu poprawę
efektywności leczenia nowotworów z wykorzystaniem radio- i chemioterapii [25,26,38]. Poszerzenie wiedzy
na temat molekularnych mechanizmów i znajomość mikroprzepływów ma istotne znaczenie w projektowaniu
zarówno nowych metod jak i leków przeciwnowotworowych, a także w postępowaniu operacyjnym [27,31,38].
Ostatnie badania wykazały, że w komórkach nowotworowych piersi, prostaty, żołądka, jelita grubego, płuca,
pęcherza i endometrium w warunkach niedotlenienia i nekrotyczności obserwuje się zwiększoną aktywność
genów stymulujących ekspresję cytokin, zwłaszcza VEGF odpowiedzialnego za wzrost śródbłonka
naczyniowego prowadząc w konsekwencji do zmniejszenia światła naczyń i tworzenia skrzepów [31].
Eliminacja niedotlenionych komórek może wzmocnić odpowiedź komórek na radio- i chemioterapię, a także
zmniejszyć działania niepożądane (zakrzepica) [31].
Podwyższoną wartość lepkości krwi, określaną często jako zespół nadlepkości obserwuje się w
przypadku chorób takich jak czerwienica, makroglobulinemia Waldenströma, szpiczak mnogi [11,34,39-
42]. Zaburzenia reologiczne w czerwienicy mogą być przyczyną poważnych powikłań neurologicznych, czy
zakrzepicy kończyn dolnych [43]. Shin D.W. i wsp. zauważyli, że pomiary lepkości krwi są niedostatecznie
wykorzystywane, pomimo, że zespół nadmiernej lepkości w dyskrazji komórek plazmatycznych (PCD) i
zakrzepica w raku mieloproliferacyjnym (MPN) są głównymi przyczynami zachorowalności i umieralności
[42]. Na wykorzystanie lepkości krwi jako markera kontrolnego w pacjentów ze zdiagnozowanym chłoniakiem
nieziarniczym (NHL) zwraca uwagę także Utkan G. i wsp. [44], a Uggla B. i Nilsson T.K. uważają, że chociaż
lepkość osocza w dyskrazjach (PCD) jest znacznie podwyższona, to lepkość krwi pełnej jest lepszym markerem
[39]. Caimi G., i wsp. zauważają, że w prolu hemoreologicznym u pacjentów ze szpiczakiem mnogim (MM)
uwagę zwraca podwyższona lepkość osocza, spadek wartości hematokrytu oraz spadek odkształcalności
erytrocytów, co może mieć istotny wpływ na mikrokrążenie [45]. Współwystępowanie szpiczaka mnogiego i
anemii sierpowatej wykazało, że lepkość krwi tego pacjenta była podwyższona w porównaniu do krwi pacjenta
z anemią [46]. Klemencic S. i Perkins J. w pracy Diagnosis and management of oncologic emergencies [47]
zwracają uwagę na coraz częściej pojawiające się nagłe przypadki onkologiczne. Autorzy Ci podkreślają, że
pacjenci ze z makroglobulinemią Waldenströma, szpiczakiem mnogim, białaczką oraz czerwienicą narażeni
są na zespół nadlepkości, powodujący względną hipoperfuzję, która może naśladować inną patologię choroby.
Pacjenci z nadlepkością mogą mieć objawy mylone z udarem mózgu, duszności mylone z zatorem płucnym
lub niewydolnością serca lub zmieniony stan psychiczny mylony z posocznicą [47].
Ważnym czynnikiem reologicznym jest agregacja erytrocytów. Wzrost agregacji obserwuje się w przebiegu
wielu chorób w tym, u chorych onkologicznych [4,11,12,22,30]. Jednym z poważnych powikłań u pacjentów
operowanych z powodu raka piersi jest obrzęk limfatyczny. Zaobserwowano, że w tej grupie pacjentów
agregacja czerwonych krwinek jest podwyższona [48]. Na podstawie przeprowadzonych badań lepkości
osocza, agregacji erytrocytów i morfologii naczyń włosowatych oraz przepływów w grupie pacjentów z z
rakiem piersi z obrzękiem i bez zapostulowano istnienie nieznanego białkowego czynnika sprzyjającego
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168
165

agregacji erytrocytów i obrzękowi limfatycznemu [48]. Również u chorych z różnymi rakami trzewnymi
obserwowano nieprawidłowości w agregacji krwinek czerwonych [14]. Lepkość osocza i tendencja do agregacji
czerwonych krwinek były istotnie wyższe u chorych niż w grupie kontrolnej przy znacznie podwyższonym
stężeniu poziomu brynogenu i globuliny wpływając w efekcie na częstość występowania żylnej choroby
zakrzepowo-zatorowej [14].
Przepływ krwi w naczyniach krwionośnych zależy nie tylko od właściwości zykochemicznych krwi,
ale także od stanu naczyń krwionośnych [4,6,7]. W nowotworach hematologicznych stwierdzono, że
chemioterapia, radioterapia oraz przeszczep krwiotwórczych komórek macierzystych przyczyniają się do
wzrostu sztywności tętnic [49]. Mechanizmami wpływającymi na podwyższoną sztywność tętnic są stres
oksydacyjny, upośledzona homeostaza ściany naczyń, dysfunkcje śródbłonka i apoptoza śródbłonka,
nadekspresja cytokin zapalnych, miażdżyca naczyń oraz zwiększona lepkość krwi [53]. Lepkość krwi odgrywa
ważną rolę w utrzymaniu hemostazy naczyniowych. Wydaje się, że monitorowanie i modykacja lepkości
krwi może mieć istotne znaczenie w zapobieganiu oraz leczeniu chorób [50]. U pacjentów onkologicznych
stwierdzono, że obecność złośliwej zmiany wpływa na układ hemostatyczny, a układ hemostatyczny wpływa
na nowotwór złośliwy. Głównym odziaływaniem są liczne nieprawidłowości krzepnięcia przyczyniające się
do zwiększenia zakrzepicy i krwotoków zależne od typu i stadium choroby [15,50].
Podsumowanie
Podwyższone wartości parametrów hemoreologicznych u chorych ze zmianami nowotworowymi
wynikają ze zmian w składzie osocza w wyniku podwyższonych stężeń frakcji brynogenu i globulin.
Kolejnym czynnikiem wpływającym zna niekorzystną zmianę warunków przepływu krwi jest podwyższona
skłonność erytrocytów do agregacji, obniżenie zdolność erytrocytów do deformacji jak również wzrost
sztywności tętnic. Wszystkie te czynniki wpływają pośrednio lub bezpośrednio na wzrost lepkości krwi
pełnej u chorych z chorobami nowotworowymi w stosunku do grupy kontrolnej. Na uwagę zasługuje
podkreślenie, że zaobserwowano korelację – im cięższy jest stan pacjenta tym parametry lepkościowe są
bardziej podwyższone. Jest to jeden z powodów dla którego postuluje się większe wykorzystanie pomiarów
lepkości krwi w tej grupie chorych.
Bibliograa
[1] Kiliański T, Dziubiński M, Sęk J, Antosik K, Wykorzystanie pomiarów właściwości reologicznych płynów
w praktyce inżynierskiej. Warszawa: EKMA Krzysztof Antosik; 2009.
[2] Schramm G, Reologia – podstawy i zastosowania, Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych. 1998.
[3] Kembowski Z, Reometria płynów nienewtonowskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne;
1973.
[4] Baskurt OK, Hardeman MR, Rampling MW, Meiselman HJ, Handbook of Hemorheology and
Hemodynamics, Amsterdam, Berlin, Oxford, Tokyo, Washington: IOS Press DC; 2007.
[5] Milnor WR, Hemodynamics, Baltimore, Maryland, USA: Williams & Williams, 1989.
[6] Wasilewski J, Kiliański T, Biomechaniczna przyczyny miażdżycy, Łódź: Monograe Politechniki
Łódzkiej; 2011.
[7] Bębenek B, Przepływy w układzie krwionośnym, Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej;
1999.
[8] Fåhraeus R, Lindquist T. The viscosity of the blood in narrow capillary tubes. Am J Physiol 1931;96:562-
568.
[9] Lerche D, Bäumler H, Kucera W, Meier W, et al. Flow properties of blood and hemoreological methods
of quantication. in: Physical Characterization of Biological cells. Basic research and clinic relevance.
Ed. W. Scütt, H. Klinkmann, I. Lamprecht, T. Wilson, Verlag Gesundheit GmbH Berlin, 189-214, 1991.
[10] Chmiel H. Determination of blood rheological parameters and clinical application. Advances in
Cardiovascular Physics 1979;3:1-44.
[11] Czerwiński F, Kopczyńska DL, Musioł AA, Słowińska AM, Włodarczyk PM, Wysocka E, Marcinkowska-
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168 166

Gapińska A. Lepkość krwi jako czynnik reologiczny w patogenezie chorób naczyniowych. in: Biozyka a
medycyna. T.8. red. nauk.: Leszek Kubisz, Dorota Hojan-Jezierska, Teresa Matthews-Brzozowska, Anna
Marcinkowska-Gapińska, Poznań Wydaw. Uniw. Med. im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2019
s. 32-58.
[12] Jain RK. Determinants of Tumor Blood Flow: A Review. Cancer Research 1988;48: 2641-2658.
[13] Khan MM, Puniyani RR, Huilgol NG, Hussain MA, Ranade G.G. Hemorheological proles in cancer
patients. Clin. Hemorheol. Microcirc. 1995;15(1):37-44.
[14] Tietien GW, Chien S, Scholz P, Gump FE, Kinney JM. Changes in blood viscosity and plasma proteins in
carcinoma. J. Surg. Oncol. 1977;9:53-59.
[15] Tempelho GF, Heilmann L, Hommel G, Pollow K. Impact of rheological variables in cancer. Semin.
Thromb. Hemost. 2003;29(5):499-514.
[16] Kowal P, Marcinkowska-Gapińska A. Hemorheological changes dependent on the time from the onset of
ischemic stroke. J. Neurol. Sci. 2007;258:132-136.
[17] Dintenfass L. Clinical Applications of blood viscosity factors and functions: Especially in the
cardiovascular disorders. Biorheology 1979;16:69-84.
[18] Matsushima K, Hakim AM. Transient forebrain ischemia protects against subsequent focal cerebral
ischemia without changing cerebral perfusion. Stroke 1995;26:1047-1052.
[19] Murry CE, Jennings RB, Reimer K.A. Preconditioning with ischemia, a delay of lethal cell injury in
ischemic myocardium. Circulation 1986;74:1124-1136.
[20] Reinhart WH. Molecular biology and self-regulatory mechanisms of blood viscosity: A review.
Biorheology 2000;38:203-212.
[21] Kwaan H.C. Role of plasma proteins in whole blood viscosity: A brief clinical review. Clin. Hemoreol.
Microcirc. 2010;44(3):167-176.
[22] Bouhmadi AE, Laargue F, Brun JF. Aggregability and disaggregability of erythrocytes in women
suering from ovarian cancer: evidence for an increased disaggregation threshold. Clin. Hemorheol.
Microcirc., 2000;22:91–97.
[23] Marcinkowska-Gapińska A, Kowal P. Hemorheological studies of chosen clinical cases. J. Med. Sci. [d.
Now. Lek.] 2015;84(3):197-200.
[24] Miller B, Heilmann L. Hemorheological parameters in patients with gynecologic malignancies.
Gynecologic Oncology 1989;33(2):177-181.
[25] Jirtle RI. Chemical modication of tumor blood ow. Int J Hyperthermia 1988;4:355-371.
[26] Horsman MR, Chaplin DJ, Overgaard J. The use of blood ow modiers to improve the treatment
response of solid tumors. Radiotheraphy and Oncology 1991;20:47-52.
[27] Yu J, Han M, Geng J. Inuence of propofol intravenous anesthesia on hemorheology, haemodynamics
and immune function of colorectal carcinoma patients undergoing radical resection. Pak J Med Sci.
2019;35(3):780-785.
[28] Tempelho GF, Heilmann L, Pollow K, Hommel G. Monitoring of rheologic variables during postoperative
high-dose brachytherapy for uterine cancer. Clin. Appl., Thromb. Hemost. 2004;10(3):239-248.
[29] Reinhart WH. The optimum hematocrit. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2016;64:575–585.
[30] Tikhomirova I, Petrochenko E, Malysheva Y, Ryabovb M, Kislov N. Interrelation of blood coagulation
and hemorheology in cancer. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2016;64: 635–644.
[31] Baronzio G, Freitas I, Kwaan HC. Tumor Microenvironment and Hemorheological Abnormalities.
Semin. Thromb. Hemost. 2003;29(5):489-498.
[32] Tempelho GH, Schönmann N, Heilmann L, Pollow K, Hommel G. Prognostic role of plasmaviscosity in
breast cancer. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2002;26:55–61.
[33] Tempelho GF, Niemann F, Schneider DM, Kirkpatrick CJ, Hommel G, Heilmann L. Blood Rheology
during Chemotherapy in Patients with Ovarian Cancer. Thrombosis Research 1998;90:73–82.
[34] Caimi G, Hopps E, Carlisi M, Montana M, Gall`a E, Presti R.L, Siragusa S. Hemorheological parameters
in Monoclonal Gammopathy of Undetermined Signicance (MGUS). Clin. Hemorheol. Microcirc.
2018;68:51–59.
[35] Spivak JL, Gascon P, Ludwig H. Anemia Management in Oncology and Hematology. The Oncologist
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168
167

2009;14:43-56.
[36] Kader AS, Lim JT, Berthelet E, Petersen R, Ludgate D, Truong PT. Prognostic Signicance of Blood
Transfusions in Patients with Esophageal Cancer Treated with Combined Chemoradiotherapy. Am. J.
Clin. Oncol. 2007;30(5):492-497.
[37] Muravyow AV, Cheporov SV, Kislov NV, Bulaeva SV, Maimistova AA. Comparative eciency and
hemorheological consequecnes of hemotransfusion and epoetin therapy in anemic cancer patients. Clin.
Hemorheol. Microcirc. 2010;44(2):115-123.
[38] Wlodkowic D, Cooper JM. Tumors on chips: oncology meets microuidies. Curr. Opin. Chem. Biol.
2010;14(5):556-567.
[39] Uggla B, Nilson TK. Whole blood viscosity in plasma cell dyscrasias. Clin. Biochem. 2015;48:122-124.
[40] MacKenzie MR, Lee TK. Blood viscosity in Waldenström macroglobulinemia. Blood 1977;49(4):507-510.
[41] Treon SP, Branagan AR, Hunter Z, Santos D, Tournhilac O, Anderson KC. Paradoxical increases in
serum IgM and viscosity levels following rituximab in Waldenstrom’s macroglobulinemia. Annals of
Oncology 2004;15(10):1481-1483.
[42] Shin DW, Gu JY, Kim JS, Jung JS, Shin DY, Koh Y, Kim I, Kim HK. Increased plasma viscosity in plasma
cell dyscrasia and whole blood viscosity in polycythemia vera. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2018;70:59–
67.
[43] Wang N, Liu L, Jiang X, Li D, Chen X. Acute multiple cerebral infarction combined with cerebral
microhemorrhage in Polycythemia vera: A case report. Exp. Ther. Med. 2019;18:2949-2955.
[44] Utkan G, Tek I, Kocer M, Muallaoglu S, Durnalı AG, Arslan UY, Celenkoglu G, Tokluoglu S, Alkis N. Blood
Viscosity in Patients with diuse large B cell non-hodgkin’s lymphoma. Exp. Oncol. 2006;28(4):326–
327.
[45] Caimi G, Carlisi M, Montana M, Gall`a E, Presti RL, Hopps E, Siragusa S. Erythrocyte deformability
and hemorheological prole in multiple myeloma. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2018;68:25–34.
[46] Anderson IS, Kai-Yiu Y, Hillman D, Lessin LS. Multiple myeloma in a patient with sickel cell anemia:
Interacting eects on blood viscosity J. Am. Med. 1975;59(4):568-574.
[47] Klemencic S, Perkins J. Diagnosis and Management of Oncologic Emergencies. West. J. Emer. Med.
2019;20(2):316-322.
[48] Djavanmard MP, Michl I, Korpan M, Fazeny B, Budinsky AC, Wiesinger E, Weinländer G, Binder M,
Püspök M, Zielinski CC, Fialka V, Koppensteiner R, Marosi Ch. Impaired hemorheology in patients
with postmastectomy lymphedema. Breast Cancer Res. Tr. 1996;38(3):283-288.
[49] Chen G, Zhao L, Liu Y, Liao F, Han D, Zhou H. Regulation of blood viscosity in disease prevention and
treatment. Chin. Sci. Bull. 2012;57(16):1946-1952.
[50] Falanga A, Marchetti M, Vignoli A. Coagulation and cancer: biological and clinical aspects. J. Thromb.
Haemost. 2013;11:223-233.
Anna Marcinkowska-Gapińska
Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2019;16(4):162-168 168