ChapterPDF Available

Crnogorska istoriografija i nacionalzam

December 2019

In book: OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI (pp.51-75)
Publisher: Udruženje za modernu historiju-Sarajevo

Authors:

University of Montenegro

Odnos istoriografije prema nacionalnom pitanju je jedan od ključnih izazazova istorijske nauke u Crnoj Gori. Iako ovaj naučni problem nije specifičnost Crne Gore, okolnosti u kojima se razvijala kritička istoriografija i uopšte naučna zajednica u Crnoj Gori, ukazuju na dosta specifičnosti u lokalnoj problematizaciji ovog pitanja. Na to prevashodno utiče specifičan odnos crnogorskog društva prema prošlosti, oblikovan pod snažnim uticajem tradicije. Crnogorsko patrijarhalno društvo, kulturu sjećanja dominantno je formiralo pod uticajem epske tradicije formirane tokom viševjekovnog perioda oslobodilačke borbe. Tako su epski narativi, koji su u jednom istorijskom trenutku predstavljali važan homogenizujući i motivacioni faktor oslobodilačke borbe, vremenom postali izvor istorijske istine. U skladu sa tim formirao se i specifičan doživljaj prošlosti koji podrazumjeva ispravnost i opravdanost isključivo onih političkih i društvenih procesa koji imaju takozvano istorijsko utemeljenje. Zbog toga je crnogorska istoriografija dugo bila u funkciji različitih političkih i ideoloških struktura, a istorija nije pisana zbog razumijevanja prošlosti već zbog sadašnjosti. U tom kontekstu treba problematizovati i odnos istoriografije i nacionalizma u Crnoj Gori. Sve do sredine 20. vijeka istoričari u Crnoj Gori više su bili nacionalni djelatnici koji su selektivnim izborom izvora i njihovim nekritičkim tumačenjem, umjesto razumijevanja istorijskih procesa iz prošlosti, trebali da ponude model projektovane istorijske istine, usklađene sa tada aktuelnim političkim i ideološkim trenutkom.

Content uploaded by Adnan Prekic

Content may be subject to copyright.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU

U JUGOISTOČNOJ EVROPI

Edicija ZBORNICI

Knjiga 8

Izdavač

Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest (UMHIS)

Za izdavača

Husnija Kamberović

Glavni i odgovorni urednik

Amir Duranović

Recenzenti

Enes S. Omerović

Vera Katz

-----------------------------------

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka

Bosne i Hercegovine, Sarajevo

94(4-12)(082)

OGLEDI o historiograji i nacionalizmu u Jugoistočnoj Evropi

: zbornik radova / [glavni i odgovorni urednik Amir Duranović]. -

Sarajevo : Udruženje za modernu historiju, UMHIS, 2019. - 177 str. ;

21 cm. - (Edicija Zbornici ; knj. 8)

O autorima: str. 171-177. - Bibliograja uz svaki rad. - Summaries.

ISBN 978-9926-8306-8-7

COBISS.BH-ID 28436742

----------------------------------

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU

U JUGOISTOČNOJ EVROPI

ZBORNIK RADOVA

Sarajevo, 2019.

Realizaciju projekta „Historiografija i nacionalizam” i objavljivanje ovog zbornika podržao:

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

SADRŽAJ

PREDGOVOR ...........................................................................................................................7

Amir Duranović

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI:

PRILOZI KOMPARATIVNOM ČITANJU SAVREMENE HISTORIJE

I HISTORIOGRAFIJE ...............................................................................................................9

Branimir Janković

MEANDRI HRVATSKE HISTORIOGRAFIJE 19–21. STOLJEĆA:

INSTITUCIONALIZACIJA, NACIJA, METODOLOGIJA .....................................................19

Adnan Prekić

CRNOGORSKA ISTORIOGRAFIJA I NACIONALIZAM ....................................................51

Milivoj Bešlin

SIMBIOTIČKA VEZA ISTORIOGRAFIJE I NACIONALIZMA

U POSTSOCIJALISTIČKOJ SRBIJI .....................................................................................77

Ruža Fotiadis

“TRADICIONALNI PRIJATELJI I PRAVOSLAVNA BRAĆA”: STVARANJE

GRČKO-SRPSKOG PRIJATELJSTVA 1990-IH GODINA ............................................103

Petar Todorov

ISTORIJA U MAKEDONIJI : NAUKA, POLITIČKO PITANJE

ILI PITANJE IDENTITETA? ................................................................................................129

Husnija Kamberović

HISTORIČARI KAO NACIONALNI RADNICI I POLITIZACIJA

HISTORIOGRAFSKE SCENE U BOSNI I HERCEGOVINI ............................................149

O AUTORIMA ......................................................................................................................171

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

CRNOGORSKA ISTORIOGRAFIJA

I NACIONALIZAM

Adnan Prekić

Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, Nikšić

Odnos istoriografije prema nacionalnom pitanju je

jedan od ključnih izazova istorijske nauke u Crnoj Gori.

Iako ovaj naučni problem nije specifičnost Crne Gore,

okolnosti u kojima se razvijala kritička istoriografija i

uopšte naučna zajednica u Crnoj Gori, ukazuju na dosta

specifičnosti u lokalnoj problematizaciji ovog pitanja.

Na to prevashodno utiče specifičan odnos crnogorskog

društva prema prošlosti, oblikovan pod snažnim utica-

jem tradicije. Crnogorsko patrijarhalno društvo kulturu

sjećanja dominantno je formiralo pod uticajem epske

tradicije formirane tokom viševjekovnog perioda oslo-

bodilačke borbe. Tako su epski narativi, koji su u jednom

istorijskom trenutku predstavljali važan homogenizujući

i motivacioni faktor oslobodilačke borbe, vremenom po-

stali izvor istorijske istine. U skladu sa tim, formirao se i

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

specifičan doživljaj prošlosti koji podrazumijeva isprav-

nost i opravdanost isključivo onih političkih i društve-

nih procesa koji imaju takozvano istorijsko utemeljenje.

Zbog toga je crnogorska istoriografija dugo bila u funk-

ciji različitih političkih i ideoloških struktura, a istorija

nije pisana zbog razumijevanja prošlosti, već zbog sadaš-

njosti. U tom kontekstu treba problematizovati i odnos

istoriografije i nacionalizma u Crnoj Gori. Sve do sredine

20. vijeka istoričari u Crnoj Gori više su bili nacionalni

djelatnici koji su selektivnim izborom izvora i njihovim

nekritičkim tumačenjem, umjesto razumijevanja istorij-

skih procesa iz prošlosti, trebali da ponude model pro-

jektovane istorijske istine, usklađene sa tada aktuelnim

političkim i ideološkim trenutkom.

● ● ● ●

Prve veze između istoriografije i nacionalizma u

Crnoj Gori možemo prepoznati sredinom 18. vijeka, kada

uz političku i vojnu podršku Rusije, dolazi do jačanja

oslobodilačkog pokreta protiv Osmanskog carstva. Sre-

dinom 18. vijeka objavljena je prva istorija Crne Gore

u kojoj se definisani ključni elementi rješavanja crno-

gorskog nacionalnog pitanja kroz oslobodilačku borbu

protiv Osmanskog carstva. Bila je to knjiga crnogorskog

mitropolita i gospodara1 Vasilija Petrovića Njegoša Isto-

rija o Crnoj Gori, objavljena 1754. godine u Petrovgradu.

Knjiga od 43 stranice, objavljena na ruskom jeziku, bila

1 Titula GOSPODAR (lat. Dominius) ustaljeni je naziv za sve vladare u

Crnoj Gori od 14. do 20. vijeka. Ovu titulu prvi je koristio Đurađ I Bal-

šić (Jure de Balsa Dominius), da bi se kasnije ona odomaćila i prilikom

titulisanja vladara iz dinastije Crnojević i dinastije Petrović Njegoš.

Titula gospodar za vrijeme dinastije Petrović Njegoš objedinjavala je

duhovne i svetovne nadležnosti pošto su crnogorski mitropoliti sve

do 1851. godine i proglašenja Knjaževine istovremeno bili i duhovni

i svjetovni vladari Crne Gore. Titula gospodar koristi se i kasnije, pa

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

je jedna vrsta propagandnog materijala kojom je Vasili-

je želio da Crnu Goru ruskom dvoru predstavi kao malu

zajednicu koja se junački bori protiv višestruko nadmoć-

nijeg neprijatelja. Istorija o Crnoj Gori nastala je u okviru

diplomatske misije vladike Vasilija u Petrovgradu tokom

koje je pokušao ojačati političke i vojne veze sa Rusijom,

odnosno dobiti rusko pokroviteljstvo i zaštitu u borbi sa

Osmanskim carstvom.2 Knjiga nudi romantičarsku pred-

stavu o Crnoj Gori od 12. do 18. vijeka, predstavljajući

Crnogorce kao hrabre ratnike koji se bore za slobodu i

hrišćanstvo protiv višestruko jačeg protivnika. Mitro-

polit Vasilije za ovu knjigu samo djelimično koristi tada

dostupne istorijske izvore i uglavnom se oslanjao na tek-

stove i knjige koje je zatekao u Cetinjskom manastiru. Za

događaje iz 18. vijeka koristi svjedočanstva protagonista

i lična zapažanja za događaje čiji je savremenik. Upravo

će u dijelovima teksta u kojima koristi istorijske izvore

mitropolit Vasilije biti najbliži istorijskoj metodi, dok će

njegov tekst o događajima iz 16, 17. i 18. vijeka više imati

formu političkih stavova u kojima autor proizvoljno iz-

nosi stavove uljepšavanja slike o Crnoj Gori.3

Osim političke i propagandne funkcije, Istorija

o Crnoj Gori mitropolita Vasilija predstavlja jednu vrstu

prvog crnogorskog udžbenika nacionalizma i djelo koje

će biti temeljni izvor romantičarske istoriografije Crne

Gore. U ovoj knjizi definisani su najvažniji istorijski na-

rativi o Crnoj Gori koji će biti osnova romantičarske isto-

rije u narednih nekoliko vijekova. Najvažniji segmenti

je u Zakoniku crnogorskom iz 1855. godine Danilo titulisan: Njegova

Svjetlost Gospodar Knjaz Danilo I, dok je Nikola I sve do 1910. i progla-

šenja Crne Gore za kraljevinu koristio titulu: Nikola I Knjaz i Gospodar

Crne Gore.

2 Živko Andrijašević, Dinastija Petrović Njegoš, Cetinje, 2015, str. 84.

3 Istorijski leksikon Crne Gore, tom 2, Podgorica, 2006, str. 377.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

tog romantičarskog pristupa crnogorskoj prošlosti pre-

poznaju se u sljedećim tvrdnjama:

• Istorija Crne Gore (Zete) počinje u 12. vijeku

• Crna Gora nikada nije pala pod osmansku vlast

• Uvođenje kosovskog mita kao jednog od te-

meljnih elemenata nacionalnog programa

• Uloga Rusije kao zaštitnice hrišćanstva i hri-

šćana na ovom prostoru

Iako je najveći dio istorijskih konstrukcija koje se

nalaze u knjizi mitropolita Vasilija zasnovan na preda-

njima i neutemeljenim istorijskim izvorima, konstrukcije

i stavovi koje je iznio u ovom djelu bili su prisutni u ve-

ćini istoriografskih djela u narednih 200 godina. S druge

strane, treba razumjeti razloge zbog kojih je Vasilije po-

nudio uljepšanu i bajkovitu sliku o crnogorskoj prošlosti,

jer je sama knjiga bila u funkciji propagandnog uticaja na

ruski dvor, od koga su Crnogorci očekivali pomoć. Istori-

ografski propusti koji se pojavljuju u Istoriji o Crnoj Gori

uglavnom su posljedica nekorištenja adekvatnih izvora,

odnosno selektivnosti sa kojom Vasilije koristi izvore. To

je najočiglednije na primjeru vremenskog ograničavanja

teme, pošto Vasilije ne prepoznaje istoriju Crne Gore pri-

je 12. vijeka. Iako je Vasiliju bio dostupan Ljetopis popa

Dukljanina, koji on spominje kao djelo Mavra Orbina, on

ovaj istorijski izvor koristi selektivno, zbog čega ispada

da je Zeta – država koja je jedno vrijeme ulazila u sastav

Srpskog srednjovjekovnog carstva prva crnogorska dr-

žava. Ni jedne riječi o antičkoj Duklji i srednjovjekovnoj

državi Vojislavljevića, koje se spominju u Ljetopisu popa

Dukljanina. Razlozi za selektivan odnos Vasilija prema

dostupnim istorijskim izvorima jasniji su kada se proble-

matizuje pitanje raspada Srpske srednjovjekovne države.

Vasilije objašnjava da su u ovoj državi važnu ulogu zau-

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

zimale crnogorske feudalne porodice Balšići i Crnojevi-

ći, koje su po njemu poticale od Nemanjića. Crnogorski

vladika tako bez adekvatnih istorijskih izvora pokušava

da uspostavi kontinuitet između Nemanjića sa jedne i

Balšića i Crnojevića sa druge strane:

“U to vrijeme njihov brat sveti Sava iz Atonske gore

donese mošti roditelja njihovog svetog Simeona Nemanje, a

pomiri Vukana s carem Stefanom, i od toga vremena je knez

Vukan živio u Zeti; od ove porodice potiču zetski i crnogorski

hercezi(...)”.

Potpuno je jasno da na ovaj način Vasilije ruskom dvo-

ru sugeriše da Crna Gora koju on kontroliše, preko Balšića i

Crnojevića, ima kontinuitet sa Srednjovjekovnom srpskom

državom, čime stvara temelj za jedan od ključnih roman-

tičarskih narativa da je Crna Gora baštinik tradicije Srpskog

srednjovjekovnog carstva. Na ovaj narativ nadovezuje se i

kosovski mit, koji mitropolit Vasilije bez ikakvog utemeljen-

ja inkorporira u nacionalnu istoriju Crne Gore. U svojoj kn-

jizi donosi priču o navodnoj izdaji Vuka Brankovića, heroj-

stvu Miloša Obilića i neslozi srpskih feudalnih porodica, što

je bila osnova za poraz na Kosovu i propast Srpskog carstva:

“Srpsku vojsku je predvodio slavni vojvoda Miloš Obilje-

vić zet kneza Lazara; a bosansku konjicu vodio je drugi zet kne-

za Lazara, vojvoda Vukan Branković, varalica koji se dogovori s

carem Muratom i obeća mu da će izdati kneza Lazara (...) I da

izdajnik ne uteče sa 12 hiljada konjanika, mogahu tog dana svu

silu tursku pobiti (...) Još nikad u srpskom narodu nevjerstva

nije bivalo svome gospodaru...I tako se umanji srpsko carstvo,

koje je svom svijetu cvjetalo dvjesta i trideset godina (...)”.

4 Vasilije Petrović Njegoš, Istorija o Crnoj Gori, Titograd, 1985.

5 Isto.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

Neutemeljene su i njegove ocjene da Zeta, odnosno

Crna Gora, za razliku od drugih srednjovjekovnih drža-

va, nikada nije pala pod osmansku vlast. Objašnjava da

je Crna Gora više puta ratovala sa Osmanskim carstvom,

ali da nikada nije pobijeđena, odnosno osvojena od stra-

ne Turaka (Osmanlija). Kroz tu priču Vasilije konstruiše i

priču o do tada nepoznatom junaštvu jednog naroda (Cr-

nogoraca), koji se, iako malobrojni, junački bore protiv

višestruko nadmoćnijeg neprijatelja (Osmanlija):

“Niko se ne odvaži da digne oružje protiv Porte Otoman-

ske, sem jedini Crnogorci (...) Smjelo i s velikom voljom pođoše

s oružjem u ruci protiv Porte Otomanske i pobjeđivahu varvare

(...) serasker Ahmet-paša, sa 60 hiljada turske vojske napa-

de Crnu Goru 1712. godine, ali je od Crnogoraca bila potpuno

razbijena. Poslije ove pobjede Otomanska Porta je odlučila da

za svoje dobro od Crnogoraca traži mir ali oni, pošto obeća-

še ispuniti visoko dopuštenje Njegovog Veličanstva cara Petra

Velikog i zapovijesti za to nemahu, vjernost svoju otkazati ne

pokušaše i mir neprijateljima odbiše. Na to Otomanska Porta

1714. godine posla više od 100 hiljada vojske na Crnu Goru (...)

Još je 1750. godine turska vojska, koja se sastojala od Bošnjaka

i Hercegovaca, iznenada udarila na granicu crnogorsku, ali je

od malog broja naše vojske bila potučena (...)”.

Vladika Vasilije uspostavio je i mit o Rusiji kao

zaštitnici hrišćana na Balkanu. Nekritički afirmišući po-

litičku i vojničku ulogu ruskog cara, on glorifikuje značaj

i snagu Rusije u međunarodnim odnosima. Istoričari su

saglasni da je Vasilije bio prvi crnogorski vladar koji je

sistemski uspostavio kult Rusije u Crnoj Gori, čime je

uticao i na susjedne hrišćanske krajeve da i oni kao Crna

Gora proglase rusko pokroviteljstvo i zaštitu.7 U samoj

6 Vasilije Petrović Njegoš, Istorija o Crnoj Gori, Titograd, 1985.

7 Živko Andrijašević, Dinastija Petrović Njegoš, Cetinje, 2015, 87.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

Istoriji o Crnoj Gori Vasilije na više mjesta ističe ulogu ru-

ske države na oslobodilački pokret u Crnoj Gori:

“Poslije toga, 1711. godine onaj veliki gospodar čija je

uspomena vječito dostojna hvale, car Petar Prvi, samodržac

sveruski, čuvši o slavnim i hrabrim podvizima crnogoroskog

naroda, izvolio im je poslati svoje povelje, hvaleći njihovu

vjernost i postojanost, podstičući u njima usrdnost prema

hrišćanskoj vjeri da uzmu oružje u pomoć Njegovom Veli-

čanstvu protiv varvara Turaka (…)”.8

Analizirajući izvore, metodologiju i način prezen-

tovanja istorijskih procesa, potpuno je očigledno da mi-

tropolit Vasilije nije imao ambiciju da ponudi zaokruže-

nu i objektivnu sliku crnogorske prošlosti. Osnovna

uloga njegove istorije je podizanje ugleda Crne Gore na

ruskom dvoru, od koga je očekivao pomoć, pa preuve-

ličavanja i izmišljene konstrukcije imaju isključivo pro-

pagandnu funkciju. Ipak, i pored toga, njegova knjiga u

narednom periodu bila je jedna vrsta istoriografskog pri-

ručnika, osnova za pisanje svih narednih knjiga o istoriji

Crne Gore. Kroz svoje aktivnosti i istoriografski rad vla-

dika Vasilije utemeljio je osnovne elemente nacionalne

ideologije, ne samo u Crnoj Gori već i na Balkanu.9

Knjiga Istoriji o Crnoj Gori vladike Vasilija, iako pre-

puna izmišljenih događaja i romantičarskih predstava o

Crnoj Gori i Crnogorcima, bila je osnovni izvor za sve in-

terpretacije crnogorske prošlosti do 20. vijeka. Prvi u nizu

takvih primjera bila je prva istoriografska knjiga štam-

pana u Crnoj Gori 1884. godine. To je bila knjiga Marka

Dragovića Mitropolit crnogorski Vasilije Petrović Njegoš ili

Istorija Crne Gore od 1750. do 1766. I pored činjenice da

8 Vasilije Petrović Njegoš, Istorija o Crnoj Gori, Titograd, 1985.

9 Živko Andrijašević, Dinastija Petrović Njegoš, 102.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

Dragović, za razliku od vladike Vasilija, koristi istorio-

grafsku naučnu metodu, dokumenta iz ruskih arhiva, re-

levantnu literaturu i istorijske izvore, on u svojim stavo-

vima ne odstupa od klasičnog romantičarskog doživljaja

crnogorske nacionalne prošlosti. U iskazu Dragović ne

odstupa od teza vladike Vasilija da Crna Gora nikada nije

pala pod osmansku vlast i da je nakon sloma Srpskog car-

stva očuvanjem slobode Crna Gora sačuvala kontinuitet

Srpske srednjovjekovne države.10 Jedini novi istorijski

narativ u 19. vijeku je takozvana Istraga poturica,11 koja

se pojavljuje kao centralni događaj poeme Gorski vije-

nac mitropolita Petra II Petrovića Njegoša. Vremenom je

dio istoričara ovu književnu konstrukciju počeo koristiti

u pisanju istoriografskih radova. Na taj način narativ o

Istrazi poturica, kao jednoj vrsti Vartolomejske noći, tre-

nutka u kome je počela borba za oslobođenje Crne Gore,

bez ozbiljne kritičke analize i relevantnih izvora pri-

hvaćen je kao stvarni istorijski događaj, važan segment

nacionalne istorije Crne Gore.

Romantičarske predstave u crnogorskoj istorio-

grafiji suočavaju se sa ozbiljnom kritičkom analizom tek

krajem 19. vijeka. Prvi koji je počeo razbijati takve pred-

stave u crnogorskoj istoriografiji bio je srpski istoričar i

sveštenik Ilarion Ruvarac, začetnik kritičke istoriografi-

10 Istorijski leksikon Crne Gore, tom 2, Podgorica, 2006, 379.

11 ISTRAGA POTURICA: događaj opisan u najznačajnijem djelu crno-

gorskog vladike Petra II Petrovića Njegoša – Gorskom vijencu. Književ-

ni opis teme u Gorskom vijencu dogodio se na Božić (Badnji dan) 1702.

godine, kada su po nalogu vladike Danila I Njegoša Crnogorci poubijali

ili preveli u pravoslavlje sve muslimane koji su živjeli u Crnoj Gori,

koji su nakon dolaska Osmanlija prihvatili islam. Savremena crnogor-

ska istoriograja stoji na stanovištu da su događaji opisani u Gorskom

vijencu kcija i da nema dovoljno pouzdanih istorijskih izvora koji bi

potvrdili navode iz ovog djela. Opširnije: Vojislav P. Nikčević, Živko M.

Andrijašević, Istraga poturica: mit ili stvarnost, Podgorica, 2001.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

je u Srbiji. Ruvarac je u nekoliko nastavaka objavljenih

1897. i 1898. godine u listu Brankovo kolo ukazao na niz

zabluda u tumačenju tema iz nacionalne istorije Crne

Gore. Njegovi radovi 1899. godine objavljeni su u poseb-

noj knjizi MONTENEGRINA – prilošci istorije Crne Gore. U

uvodnom dijelu knjige Ruvarac analizira sva prethodno

objavljena istorijska djela o istoriji Crne Gore ukazuju-

ći na nedostatnosti u izboru i relevantnosti istorijskih

izvora i literature, pristupu istraživačkom problemu i

načinu prezentacije. Analizirajući istoriografske radove

Dimitrija Milakovića, Sime Milutinovića Sarajlije, Pavla

Rovinskog, Jovana Rajića, Jana Vaclika, Ruvarac ukazu-

je na neodrživost teze da je Crna Gora bila slobodna i

nezavisna od osmanske vlasti u 16. i 17. vijeku. Ruvarac

objašnjava da može da razumije vladiku Vasilija, koji je

to pisao u svojoj istoriji, jer je on “udešavao svoju istoriju

prema ciljevima svoje srpske propagande“, ali da istoričari

i oni koji plediraju da prave ozbiljne istoriografske knjige

nemaju pravo da to rade.12 Ruvarac naučnom metodom

objašnjava da takozvane Istrage poturica u onoj formi i

obliku kako je to predstavljeno u Gorskom vijencu i na-

rodnoj tradiciji nije bilo. Ostavlja mogućnost da su 1687.

godine Crnogorci podigli ustanak protiv predstavnika

osmanskih vlasti u svom okruženju i da su tokom višego-

dišnjih sukoba muslimani koji su živjeli na tom prostoru

raseljeni, a utvrđeni grad Obod razoren. Ruvarac objaš-

njava i da početkom 18. vijeka u Crnoj Gori nije moglo

biti “poturčenjaka”, pa da u skladu s tim nije moglo doći

ni do kakve istrage.13

I pored ozbiljne kritičke analize crnogorske naci-

onalne prošlosti Ilariona Ruvarca, romantičarski narativ

12 Ilarion Ruvarac, MONTENEGRINA prilošci istorije Crne Gore, Ze-

mun, 1899, 7-38.

13 Isto, 181-182.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

dominirao je javnim i naučnim prostorom i nakon 1918.

godine. Situaciju značajnije nije promijenilo ni formi-

ranje prvih institucija koje su se bavile izučavanjem

prošlosti. Državni muzej sa Arhivskim i Bibliotečkim

odjeljenjem uspostavljen je 1926. godine, a godinu ka-

snije počinje da izlazi i prvi istoriografski časopis u Crnoj

Gori – Zapisi. Društvo istoričara Crne Gore osnovano je

1933. godine, čime su stvoreni osnovni uslovi za razvoj

kritičke istoriografije. Proces institucionalnog kapaciti-

ranja crnogorske istorigrafije okončan je tek nakon Dru-

gog svjetskog rata, kada dolazi i do konačnog raskida sa

tradicionalnim romantičarskim narativima. Nakon 1945.

godine započinje organizovano i sistematično prouča-

vanje nacionalne istorije Crne Gore. Već 1947. godine na

Višoj pedagoškoj školi na Cetinju osniva se Katedra za

istoriju, koja je 1980. godine prerasla u četvorogodišnji

studij na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Institut za pro-

učavanje istorije crnogorskog naroda, prva naučnoistra-

živačka ustanova u Crnoj Gori formiran je 1948. godine,

a od 1957. godine nosi naziv Istorijski institut Narodne

republike Crne Gore. Novo društvo istoričara Crne Gore

osnovano je 1947. godine i ono je naredne godine obno-

vilo rad časopisa Zapisi, koji je u novim okolnostima po-

čeo izlaziti pod nazivom Istorijski zapisi. O impresivnom

istraživačkom i izdavačkom uspjehu crnogorske istorio-

grafije najslikovitije govori statistika od 1945. do 1985.

godine. U tom periodu u Crnoj Gori objavljeno je 360

stručnih monografija na 81 000 stranica. U časopisima

je objavljeno 2 500 članaka, priloga i prikaza na preko 36

000 stranica, od čega na stranicama Istorijskih zapisa 1

600 radova na 22 000 stranica teksta.14

14 Dimo Vujović, Vlado Strugar, Miomir Dašić, Jovan Bojović, “Aktuelni

trenutak savremene istoriograje”, Istorijski zapisi, br. 3-4, 1985, 140.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

Ako bismo simbolički pokušali da lociramo događaj

koji predstavlja prekretnicu u otklonu od romantičarske na-

cionalne istoriograje, onda bi to bez sumnje bilo objavlji-

vanje knjige Branislava Đurđeva – Turska vlast u Crnoj Gori u

XVI i XVII vijeku. Ova knjiga nastala je iz njegove doktorske

disertacije Kakva je bila turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII

vijeku, odbranjene u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. U

svom istraživanju Đurđev je potpuno ogolio jedan od stu-

bova romantičarske istoriograje vezane za Crnu Goru. U

osmanskim izvorima došao je do nepobitnih podataka da je

Crna Gora od kraja XV do kraja XVII vijeka bila pod vlašću

Osmanske države, čime je došao u sukob sa nekim od člano-

va komisije i Srpskom akademijom umetnosti. U uvodnom

dijelu knjige, koja je naknadno štampana u Sarajevu, Đurđev

je objasnio da su neki od članova komisije, među kojima je

izdvojio akademika i istoričara Glišu Elezovića, imali rezer-

ve prema njegovim istraživanjima sprovedenim u arhivima

u Istanbulu, odnosno interpretaciji tih istraživanja. Oni su

pokušali da dovedu u pitanje vjerodostojnost izvora i na-

čin na koji ih je Đurđev predstavio, osporavajući naučne

domete disertacije koja je urušavala romantičarski narativ

o istoriji Crne Gore u XVI i XVII vijeku.

Branislav Đurđev

je na osnovu prvorazrednih arhivskih izvora ukazao da je

Crna Gora od kraja XV do kraja XVII vijeka bila pod vlašću

Osmanske države. Ponovio je da su na to ranije ukazivali

Ilarion Ruvarac i Jovan Tomić, ali da oni to pitanje nijesu

dodatno problematizovali. Objasnio je i da je potpuno ne-

tačna teza da za taj period nema dovoljno adekvatnih isto-

rijskih izvora, zbog čega su mnogi sudovi o ovom pitanju bili

više hipotetički nego naučni.

Đurđev navodi da je u svojim

istraživanjima donio dovoljno relevantnih dokaza kojima

15 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, Sa-

rajevo, 1953, 7-10.

16 Isto, 11.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

romantičarske tvrdnje istoričara o “očuvanju suvereniteta

Crne Gore u XVI i XVII vijeku” potpuno padaju u vodu. Zbog

toga je i predložio da se umjesto vraćanja na neke očigledne

i dokazive stvari budući istoričari fokusiraju na izučavanje

položaja Crne Gore pod osmanskom vlašću.

Osnovni elementi nacionalnog pitanja u istoriogra-

ji socijalističke Crne Gore denisani su neposredno nakon

oslobođenja. Prostor u kome se razvijala istoriografska i po-

litička rasprava o crnogorskom nacionalnom pitanju ogra-

ničio je jedan od vodećih ideologa socijalističke Jugoslavije

– Crnogorac Milovan Đilas. U autorskom tekstu objavljenom

u Borbi, zvaničnom glasilu jugoslovenskih komunista, Đilas

je napravio konstrukciju takozvanog srednjeg puta u odre-

đenju crnogorskog nacionalnog pitanja. Koncept srednjeg

puta koji je denisao Đilas bio je i dominantno određenje

istoriografskih radova koji su se bavili pitanjem crnogorske

nacije i nacionalizma. U tekstu iz Borbe Đilas je objašnjavao

da je etničko porijeklo Crnogoraca i Srba identično, ali da su

različite istorijske okolnosti u razvoju dvije zajednice do-

vele do formiranja posebnih nacija. Đilas je smatrao da su

etničko porijeklo, religija, jezik, tradicija i običaji bili iden-

tični kod dva naroda, ali da je proces nacionalnog oslobo-

đenja od osmanske vlasti bio drugačiji. Po njegovom tuma-

čenju, proces nacionalnog denisanja crnogorske nacije još

nije završen i da Drugi svjetski rat i revolucija “označavaju

kulminacionu tačku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu

naciju, posebnu nacionalnu individualnost”.

Đilas je nakon

tri decenije revidirao svoje ranije stavove o crnogorskom

nacionalnom pitanju tvrdeći da su Crnogorci sastavni dio

srpske nacije. Zanimljivo je da je tokom 80-ih i 90-ih go-

dina Đilasov tekst o crnogorskom nacionalnom pitanju bio

17 Isto, 17-27.

18 Milovan Đilas, „O crnogorskom nacionalnom pitanju“, Borba, 1.

maj 1945.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

“ključni” dokaz srpskih nacionalističkih krugova za tezu da

je crnogorska nacija izmišljena, marksistička konstrukcija, a

da je Milovan Đilas zbog ovoga teksta otac nacije.

Sve do sredine 60-ih godina u crnogorskoj istoriogra-

ji tema nacije i nacionalizma nije bila predmet ozbiljnijeg

naučnog interesovanja. Do aktuelizacije ovog pitanja dola-

zi na talasu političkih promjena u Jugoslovenskoj federa-

ciji. Pitanje crnogorske nacionalne kulture, koja bi trebala

da bude osnov crnogorskog nacionalnog identiteta, otvara

se nakon Četvrtog kongresa Saveza komunista Crne Gore

u martu 1965. godine. U raspravama i analizama koje su

uslijedile prvi put se prepoznaju stavovi da Crnogorci ima-

ju naciju, ali nemaju nacionalnu kulturu, zbog čega je kon-

stituisanje nacionalne kulture objašnjeno kao preduslov za

ravnopravan tretman crnogorske nacije. Takozvani dvojni

karakter crnogorske kulture, odnosno njeno predstavljanje

kao dijela srpske kulture prepoznato je kao ključni ograni-

čavajući faktor razvoja nacionalnog identiteta.

Intenzivne

rasprave u vrhu Komunističke partije Crne Gore o nacional-

nom pitanju rezultirale su usvajanjem Platforme o razvoju

crnogorske kulture u decembru 1970. godine. Ova platforma

simbolično označava zaokret u tumačenju nacionalnog pi-

tanja jer odbacuje postojeći koncept nacionalnog dualizma

Crnogoraca. U tom dokumentu Komunistička partija Crne

Gore odbacuje takvo tumačenje navodeći da su neprihvat-

ljive sve dileme koje osporavaju individualnost crnogorske

nacije i kulture.

Politički zaokret u vrhu Komunističke partije Crne

Gore doveo je do izvjesne polarizacije među crnogorskim

istoričarima. Sredinom 70-ih pojavljuju se istoriografski ra-

19 Branislav Kovačević, Đilas heroj-antiheroj, Podgorica, 2006, 425.

20 Adnan Prekić, “Prikaz knjige Crnogorska vlast i nacionalno pita-

nje“, Arhivski zapisi, br. 2, 2015, 163.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

dovi u kojima se armiše teza da je je nemoguće govoriti o

crnogorskoj naciji ukoliko se ne prizna postojanje crnogor-

skog naroda. Neki su otišli i korak dalje objašnjavajući da

crnogorska nacija ne samo da ima svoje posebnosti već i au-

tentično etničko porijeklo. General jugoslovenske vojske i

revolucionar Savo Brković u svojoj knjizi O postanku i razvo-

ju crnogorske nacije armisao je ideju o posebnom etničkom

porijeklu Crnogoraca.

Na taj način došlo je do jedne vrste

polarizacije u crnogorskoj naučnoj zajednici, na one koji su

insistirali na ideji o bliskosti i etničkoj sličnosti između Cr-

nogoraca i Srba, dok su drugi tvrdili da crnogorska nacija

ima svoje posebnosti, pa čak i posebno etničko porijeklo.

Jedan od ozbiljnijih pokušaja da se crnogorska

istoriografija odredi prema naciji i nacionalnom pitanju

dogodio se sredinom 80-ih, kada je organizovan naučni

skup Stanje i uloga i razvoj nauke u Crnoj Gori. Skup se

održavao u atmosferi konstantnog pritiska srpskih kul-

turnih i političkih elita, koje su u kontinuitetu negirale

svaki segment crnogorskog identiteta. Ključno mjesto u

tom procesu bio je odnos prema istoriografiji, odnosno

načinu na koji će se istoriografija odrediti prema naciji i

nacionalnom pitanju u Crnoj Gori. U zajedničkom saop-

štenju sa ovog skupa, koji potpisuju četiri u tom trenutku

najuticajnija istoričara u Crnoj Gori, daju se smjernice,

odnosno jedna vrsta uputstva kako bi crnogorska istori-

ografija trebala da analizira ovo pitanje. U izlaganju koje

potpisuju dva akademika Crnogorske akademije nauke i

umjetnosti (Dimo Vujović i Vlado Strugar), i čelnih lju-

di Katedre za istoriju Univerziteta Crne Gore (Miomir

Dašić) i Istorijskog instituta Crne Gore (Jovan Bojović),

osim uopštenih i teorijskih dijelova o položaju i ulozi

istoriografije, daju se jasne preporuke i određenje prema

21 Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Titograd, 1974,

5-18.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

nacionalnom pitanju. Iako ova četiri autora ne govore

otvoreno o nacionalizmu u istoriografiji, iz njihovih kon-

strukcija u kojima ističu “politizaciju istorije” potpuno je

jasno da misle na odnos istoriografije prema naciji i naci-

onalnom pitanju. Primjećuju da su istoričari pod jednom

vrstom pritiska, da u skladu sa aktuelnim političkim pro-

cesima pišu svoje radove. Po njihovoj ocjeni “najmračniji

način politiziranja istorijske nauke je nacionalizam, pošto

je istorija najdraže uporište nacionalista koji u prošlosti

žele da nađu potrebu i opravdanje za svoj nacionalizam”.

Četiri najistaknutija predstavnika istorijske nauke u Cr-

noj Gori, i pored jasnog lociranja glavnog problema u cr-

nogorskoj istoriografiji, ne žele da se odrede prema izvo-

ru tih problema. Umjesto da navedu koji nacionalizam

i pod kojim okolnostima zloupotrebljava istoriografiju,

koriste ezopovski jezik i uopštene formulacije u kojima

načelno osuđuju ove pojave. Tvrde da je istoriografija

u Crnoj Gori pod uticajem velikosrpskog i crnogorskog

nacionalizma.22 Na taj način izjednačavaju dva naciona-

lizma iako je u stvarnosti ovaj prvi, takozvani velikosrp-

ski nacionalizam, bio neuporedivo agresivniji, snažniji i

uticajniji nego crnogorski. Tim formulacijama ostaju u

granicama zvaničnog političkog stava Komunističke par-

tije Crne Gore o nacionalizmu u Crnoj Gori, koja je od

70-ih godina, suočena sa opasnošću srpskog nacionaliz-

ma, uveličavala uticaj crnogorskog nacionalizma, što će

se ispostaviti kao potpuno pogrešna procjena. Događaji

sa kraja 80-ih pokazali su da je takozvani srpski naciona-

lizam u Crnoj Gori bio neuporedivo snažniji i uticajniji i

da je osim institucionalne podrške iz Beograda imao jaka

uporišta i u većini naučnih i kulturnih institucija, za ra-

zliku od takozvanog crnogorskog nacionalizma, koji se

22 Dimo Vujović, Vlado Strugar, Miomir Dašić, Jovan Bojović, “Aktuelni

trenutak savremene istoriograje”, Istorijski zapisi, br. 3-4, 1985, 143.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

mogao prepoznati u aktivnostima nekoliko književnika,

istoričara i javnih radnika.23

Jedna od istoriografskih tema oko koje je sudar

dva koncepta nacionalne istoriografije u Crnoj Gori bio

najznačajniji je odnos prema crnogorskoj državi i neza-

visnosti ukinutoj 1918. godine. Ovo istraživačko pitanje,

iako jedno od ključnih za razumijevanje crnogorskog na-

cionalnog pitanja, dugo je ostalo izvan interesovanja kri-

tičke istoriografije. Premda je socijalistička istoriografija

načelno osuđivala način na koji je Crna Gora ušla u sa-

stav jugoslovenske države, istorijski narativi o “opštena-

rodnom raspoloženju za ujedinjenje jugoslovenskih naroda”

dominirao je u većini istoriografskih radova. Aktuelizo-

vanje crnogorskog nacionalnog pitanja u istoriografiji

70-ih godina otvorilo je potrebu za preispitivanjem po-

stojećih znanja i novo iščitavanje i tumačenje istorijskih

izvora. Taj proces se naročito intenzivirao nakon 1990-

ih, kada je ova tema bila jedno od ključnih istraživačkih

polja crnogorske istoriografije. Vremenom će Crnogorska

1918. postati centralno mjesto sukoba dvaju koncepata

nacionalnog u crnogorskoj istoriografiji. Prvi, koji je za-

govarao tezu o Crnoj Gori kao samostalnoj državi sa svim

elementima političkog, kulturnog i ekonomskog subjek-

tiviteta, i drugi, koji je afirmisao ideju o Crnoj Gori kao

djelu takozvanog srpskog kulturnog prostora.

Neposredno nakon ulaska Crne Gore u jugoslo-

vensku državu 1918. godine, ovom temom su se umje-

sto naučnih djelatnika bavili politički propagatori koji

su afirmisali političke ideje proklamovane na takozvanoj

Podgoričkoj skupštini.24 Suočeni sa vojnim otporom (Bo-

23 Opširnije: Jadranka Selhanović, Crnogorska vlast i crnogorsko nacio-

nalno pitanje (dokumenta 1970-1985), Podgorica, 2015.

24 Skupština održana 26. novembra 1918. godine suprotno svim va-

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

žićni ustanak),25 koji je aktuelizovao pitanje načina ulaska

Crne Gore u novu državu, istoriografski radovi koji su se

pojavili u tom periodu više su bili propagandni pamfle-

ti koji su opravdavali način i okolnosti ulaska Crne Gore

u jugoslovensku državu nego naučni radovi sa kritičkim

osvrtom na sve okolnosti ujedinjenja. Tako je još 1919.

godine jedan od organizatora Podgoričke skupštine Janko

Spasojević u Parizu objavio istoriografski pamflet Crna

Gora i Srbija, koji je trebao međunarodnoj javnosti da

objasni istorijsku opravdanost ovog čina. Spasojević je u

svom djelu napravio istorijsku konstrukciju za sve auto-

re koji će pitanje 1918. godine posmatrati sa pozicija u

kojima je Crna Gora dio takozvanog srpskog kulturnog

prostora. Spasojević je u istoriografiju uveo niz neistina,

a koje vremenom postaju osnovni izvor većine istorio-

grafskih djela nastalih u narednih 50 godina. U svojoj

žećim ustavnim i zakonskim rješenjima Kraljevine Crne Gore. Tako-

zvanu Podgoričku skupštinu organizovao je odbor koji je formirala

i nansirala Vlada Srbije sa zadatkom da tokom savezničke vojne

okupacije Crne Gore izabere delegate i organizuje skupštinu koja će

ukinuti državnost Crne Gore i pripojiti je Srbiji. Odlukama Podgoričke

skupštine ukinuta je državnost Crne Gore, a teritorija pripojena Srbiji.

I pored izvjesnih međunarodnih protivljenja, velike sile su na Pariskoj

mirovnoj konferenciji prećutno priznale nelegalne odluke ove skup-

štine, kojom je Crna Gora ušla u sastav KSHS. Opširnije: Dimo Vujo-

vić, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962.

25 Božićni ustanak: naziv za vojničku akciju koju su organizovali

predstavnici političkih i vojnih elita Kraljevine Crne Gore kao odgo-

vor na organizovanje Podgoričke skupštine koja je ukinula nezavisnost

Crne Gore i iz političkog i javnog života isključila vladarsku porodicu

Petrović-Njegoš. Ustanak je počeo 6. januara 1919. godine, a osnov-

ni zahtjevi ustanika bili su poništenje odluka Podgoričke skupštine o

prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, ukidanje vojne okupacije i zalaganje

da se Crna Gora kao samostalna država uključi u novu jugosloven-

sku državu. Planovi ustanika bili su otkriveni, pa je vojnički uspjeh

ustanika bio ograničen. Iako su okupacione vlasti brzo uspostavile

kontrolu, odmetničke akcije crnogorskih komita protiv novih vlasti

trajale su sve do 1929. godine.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

knjizi Spasojević je iznio teze o navodnoj kapitulaciji

Crne Gore 1916. godine, a kralj Nikola i njegova porodica

optuženi su za saradnju sa Austro-Ugarskom monarhi-

jom. Ujedinjenje je proglašeno opštom potrebom kom-

pletnog stanovništva, a kršenje tada važećih zakona i

Ustava Kraljevine Crne Gore objašnjeno je činjenicom da

i sam kralj Nikola u prethodnom periodu nije previše ma-

rio za ustavnost i zakonitost. Konačno, Spasojević, iako

to direktno ne navodi, ukazuje da odluke takozvane Po-

dgoričke skupštine nijesu imale zakonsku i ustavnu rele-

vantnost u tada važećim propisima Kraljevine Crne Gore.

I pored toga, on tvrdi da je ta odluka opravdana jer, kako

navodi, za to je postojala narodna volja svih onih koji su

bili protiv vlasti kralja Nikole.26 Najveći dio istoriograf-

skih radova koji su se pojavili između dva svjetska rata

prihvatili su teze i “istorijske istine” koje je objavio Spaso-

jević, pokušavajući na taj način da opravda uključivanje

Crne Gore u jugoslovensku državu. Najznačajniji istori-

ografski radovi nastali na izvorima koje je promovisao

Spasojević su oni Jovana Ćetkovića, Omladinski pokret u

Crnoj Gori (Podgorica, 1922), potom Novice Šaulića, Crna

Gora (Beograd, 1924), Ilije Đ. Boškovića, Tragedija ili pro-

past Crne Gore (Beograd, 1927), Andrije Popovića, Spas

ili propast Crne Gore (Beograd, 1928) Svetozara Tomića,

Desetogodišnjica ujedinjenja Srbije i Crne Gore (Beograd,

1929), te još jedno djelo Jovana Ćetkovića, Ujedinitelji

Crne Gore i Srbije (Dubrovnik, 1940).

Samo nekoliko istoriografskih radova između dva

svjetska rata imalo je izvjestan kritički odnos prema na-

činu prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, detronizaciji crno-

gorske kraljevske porodice i gušenju crnogorske neza-

visnosti. Izdvaja se knjiga Pantelije Jovovića Crnogorski

26 Janko Spasojević, Crna Gora i Srbija, Podgorica, 2014.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

političari, objavljena u Beogradu 1924. godine. U ovoj

knjizi Jovović je objedinio neke radove koje je prethod-

nih godina objavljivao u beogradskim glasilima, u kojima

je javnost upoznao sa obimom zločina koji je učinjen u

Crnoj Gori 1918. i 1919. godine od strane srpskih oku-

pacionih vlasti. Jovović spominje “pet hiljada popaljenih

crnogorskih domova”, i piše da je golgota srpske vojske

u Prvom svjetskom ratu ništa u odnosu na golgotu koju

je Crna Gora i njen narod proživio u ovom periodu. Pod-

sjećanje na zločine koji su učinjeni u Crnoj Gori za vri-

jeme i nakon ujedinjenja, odnosno prisajedinjenja Srbiji

aktuelizovali su i politički predstavnici Crne Gore u Sa-

veznom parlamentu, predstavnici Federalističke stranke.

U svojim skupštinskim nastupima oni su podsjećali ju-

goslovensku javnost na nepravdu koja je učinjena prema

Crnoj Gori, a jedan od njih Sekula Drljević svoje govore

iz parlamenta objavio je u knjizi Centralizam ili Federali-

zam, koju je izdao 1926. godine.27

Političke okolnosti nakon Drugog svjetskog rata

značajno su uticale na odnos istoriografije prema pitanju

Crnogorske 1918. godine. Već 1945. godine Milovan Đilas

u članku o nacionalnom pitanju jasno se određuje prema

ovom pitanju i tvrdi da je proces ujedinjenja 1918. godi-

ne sproveden mimo važećih pravila. Đilas navodi da je

“početak ujedinjenja sa Srbijom bio prevara”, a da je cijeli

proces organizovan uz novčanu podršku srpske vlade i

podršku srpske vojske koja je nadzirala cijeli proces. Đi-

las se osvrće i na Božićni ustanak podignut 1919. godine,

objašnjavajući da su ga organizovali seljaci, zbog čega je

taj ustanak “režim kralja Aleksandra poslije tri-četiri godi-

ne ugušio pogromima, ubistvima i teškim robijama”.28

27 Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, tom 1, Podgorica-Cetinje,

2005, 16-40.

28 Milovan Đilas, „O crnogorskom nacionalnom pitanju“, Borba, 1.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

Prva istraživačka, istoriografska studija koja se ba-

vila 1918. godinom pojavila se tek 1962. godine. Bila je

to knjiga istoričara Dima Vujovića, koji je bio prvi istori-

čar koji je pitanje ujedinjenja problematizovao u širem,

društveno-političkom i ekonomskom kontekstu. Za ra-

zliku od prethodnika, Vujović ujedinjenje ne posmatra

kao izolovan događaj, već se bavi uzrocima i okolnosti-

ma koje su mu prethodile, kao i njegovim posljedicama.

On je također prvi autor koji je argumentovano, koristeći

obilje arhivske građe, analizirao pravnu stranu pitanja

ujedinjenja. U tom dijelu on iznosi jednu do tada jere-

tičku tezu: da je kompletan pravni proces organizovanja

Podgoričke skupštine i sprovođenja njenih odluka nelega-

lan i nelegitiman. Problematizovao je i pitanje tehničke

organizacije ove skupštine tvrdeći da je način izbora bio

takav da je garantovao pobjedu struje koja se zalagala

za bezuslovno ujedinjenje. Vujović ipak nije bio isklju-

čiv u svojim tezama, već je pokušao da pronađe neko

kompromisno rješenje između onih koji su ovo pitanje

posmatrali u crno-bijeloj perspektivi. Vujović ujedinje-

nje, odnosno prisajedinjenje Srbiji posmatra paralelno

sa pitanjem uređenja države. Smatrao je da se pitanje

ujedinjenja i državnog uređenja ne može odvojiti, čime

je stvorio osnovu da zauzme kompromisno rješenje:

„iako je ujedinjenje nužnost i zakonitost, to ne znači da je i

određena konkretna forma ujedinjenja nužna i zakonita“.29

Pored Vujovića, značajan doprinos u rasvjetljavanju isto-

rijskih kontroverzi vezanih za događaje oko uključivanja

Crne Gore u jugoslovensku državu dao je i srpski istoričar

Dragoljub Živojinović. On je u nekoliko monografija i na-

učnih članaka (Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922,

zatim Italija i Božićna pobuna u Crnoj Gori 1919, te Italija i

maj 1945.

29 Dimo Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962, 16.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

Crna Gora 1914-1925) ukazao na domaće i međunarodne

okolnosti koje su dovele do gubitka crnogorske državno-

sti. Živojinović u svojim radovima ipak pokušava na neki

način da abolira ulogu Srbije. I pored mnoštva istorijskih

izvora koji ukazuju da je srpska Vlada na čelu sa Niko-

lom Pašićem koordinirala i organizovala cijeli proces

priključenja Crne Gore Srbiji, Živojinović tu ulogu mar-

ginalizuje. Objašnjava da “su srpske i jugoslovenske snage

u Crnoj Gori bile malobrojne”, a da je kompletnu situaciju

kontrolisala saveznička vojska koju su činile francuske i

italijanske vojne trupe. Živojinović je kao i Vujović pro-

blematizovao i naučno obradio karakter vlasti kralja Ni-

kole, ističući sve slabosti i nedostatke koji su imali zna-

čajnu ulogu u raspletu navedenih okolnosti. U toj analizi

Živojinović je podsjetio na političke i diplomatske greške

crnogorske vlade i države, kao i veliko nepovjerenje sa-

veznika, za koje je, kako objašnjava autor kralj Nikola,

bio “nepouzdan i neiskren saveznik koji je prokockao i ono

malo povjerenja što je imao kod saveznika”.30

Odnos crnogorske istoriografije prema 1918. godi-

ni i jednom od prelomnih događaja crnogorskog nacio-

nalnog identiteta, zaokružen je objavljivanjem četvoro-

tomne zbirke dokumenata Skrivana strana istorije 1997.

godine koju je priredio za objavljivanje Šerbo Rastoder.

U četiri toma knjige objavljeno je oko 1 800 dokumenata

koji daju jasnu sliku o svim događajima neposredno pred

održavanje Podgoričke skupštine, ali i kasnije tokom Bo-

žićnog ustanka, odmetničkih akcija crnogorskih komita i

uopšte stanja u Crnoj Gori u periodu od 1918. do 1929. go-

dine. U dijelu crnogorske javnosti objavljivanje ove zbirke

dokumenata doživljeno je kao čin crnogorske emanci-

pacije, događaj kojim je crnogorska javnost upoznata sa

30 Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, tom 1, Podgorica-Cetinje,

2005, 64-67.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

najtraumatičnijim periodom svoje prošlosti. Ova zbirka

dokumenata bila je istovremeno i jedna vrsta ukora srp-

skim i crnogorskim istoričarima koji su i pored relevan-

tnih izvora iz Državnog arhiva Crne Gore gradili pogrešnu

sliku o procesima vezanim za 1918. godinu. U zbirci doku-

menata osim izvora o okolnostima u kojima se održava-

la Podgorička skupština, objavljen je niz dokumenata koji

svjedoče o zločinima srpske vojske prema crnogorskom

stanovništvu nakon Božićnog ustanka 1919. godine.

● ● ● ●

Način na koji se pitanje nacije i nacionalizma po-

javlje u crnogorskoj istoriografiji uslovljen je specifičnim

odnosom crnogorskog društva prema prošlosti. Kolektiv-

na svijest Crnogoraca tokom 18. i 19. vijeka oblikovana

je pod uticajem epske tradicije, što se na izvjestan način

reflektovalo i na procese u istoriografiji. Iako su još kra-

jem 19. vijeka naučno osporeni svi istoricizmi i mitoma-

nija koja se pojavljuje u crnogorskoj istoriografiji, otklon

od romantičarske istoriografije desio se tek sredinom 20.

vijeka. Sve do sredine 20. vijeka crnogorska istoriografi-

ja zastupala je tezu o bliskosti crnogorske nacije i njene

kulture sa takozvanim srpskim kulturnim prostorom. U

pokušaju da definiše novi okvir za tumačenje crnogor-

skog nacionalnog identiteta, Komunistička partija u

Crnoj Gori pokušavala je da afirmiše kompromisno rje-

šenje koje je predstavljalo simbiozu dvije koncepcije u

tumačenju crnogorskog nacionalnog pitanja, prve, koja

je zastupala tezu da Crnogorci imaju srpski nacionalni

identitet, dok je druga afirmisala ideju o nacionalnoj po-

sebnosti Crnogoraca. U takvoj interpretaciji istoriografi-

ja je dobila političku funkciju, a rasprave o nacionalnom

identitetu i uopšte o nacionalnom pitanju, umjesto na-

učnika, često su vodili političari.

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

LITERATURA

Andrijašević, Živko, Dinastija Petrović Njegoš, Cetinje, 2015.

Brković, Savo, O postanku i razvoju crnogorske nacije,

Titograd, 1974.

Đilas, Milovan, „O crnogorskom nacionalnom pitanju“,

Borba, 1. maj 1945.

Đurđev, Branislav, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII

vijeku, Sarajevo, 1953.

Istorijski leksikon Crne Gore, tom 2, Podgorica, 2006.

Kovačević, Branislav, Đilas heroj-antiheroj, Podgorica, 2006.

Nikičević, Vojislav P., Andrijašević, Živko M., Istraga

poturica: mit ili stvarnost, Podgorica, 2001.

Petrović Njegoš, Vasilije, Istorija o Crnoj Gori, Titograd,

1985.

Prekić, Adnan, “Prikaz knjige Crogorska vlast i nacionalno

pitanje“, Arhivski zapisi, br. 2, 2015.

10.

Rastoder, Šerbo, Skrivana strana istorije, tom 1, Podgorica-

Cetinje, 2005.

11.

Ruvarac, Ilarion, MONTENEGRINA prilošci istorije Crne

Gore, Zemun, 1899.

12.

Selhanović, Jadranka, Crnogorska vlast i crnogorsko

nacionalno pitanje (dokumenta 1970-1985), Podgorica, 2015.

13.

Spasojević, Janko, Crna Gora i Srbija, Podgorica, 2014.

14.

Vujović, Dimo, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962.

15.

Vujović, Dimo, Strugar, Vlado, Dašić, Miomir, Bojović,

Jovan, “Aktuelni trenutak savremene istoriograje”,

Istorijski zapisi, br. 3-4, 1985.

Adnan Prekić - Crnogorska istoriograja i nacionalizam

MONTENEGRIN HISTORIOGRAPHY

AND NATIONALISM

Summary

The relationship towards the national issue is one

of the key challenges of history as a science in Montene-

gro. Although this scientic issue is not a particularity

of Montenegro, circumstances in which critical histo-

riography developed in Montenegro, together with the

entire scientic community, point to the specic cha-

racteristics in the local treatment of the issue. That is

particularly inuenced by a specic relationship of the

Montenegrin society towards the past, shaped under a

strong inuence of the tradition. The Montenegrin pa-

triarchal society has formed the memory culture under

the inuence of the epic tradition, formed during the

centuries-old period of liberation struggle. Thus, the

epic narratives that in one moment in history represen-

ted an important homogenising and motivating factor of

the liberation struggle, had become in time a source of

historical truth. The way in which the issue of nation and

nationalism appear in the Montenegrin historiography

is conditioned by a specic relationship of the society

towards the past. The collective awareness of Montene-

grins during the 18th and 19th century was formed under

the inuence of the epic tradition, that has, in a certain

way, reected on historiographical processes. Although

all historicisms and mythomania were scientically de-

bunked in the late 19th century, the removal of the ro-

mantic historiography took place only in the mid-20th

century. Until that period, the Montenegrin historio-

graphy advocated the thesis on a close relationship with

OGLEDI O HISTORIOGRAFIJI I NACIONALIZMU U JUGOISTOČNOJ EVROPI

the Montenegrin nation and its culture with the Serb

cultural space. In an attempt to dene a new framework

for interpretation of the Montenegrin national identi-

ty, the Communist Party in Montenegro tried to afrm

a compromise solution that was a symbiosis of the two

concepts in interpretation of the Montenegrin national

issue. The rst represented the thesis that Montenegrins

had Serbian national identity, and the second advocated

the idea of national particularity of Montenegrins. In

such an interpretation, historiography gained a political

function, and discussions on the national identity and on

national issues in general were frequently led by politi-

cians instead of scientists.

Key words: Montenegro, Serbia, nationalism, historio-

graphy, national identity.

Broj Hrvata u Crnoj Gori prema popisima stanovništva 1948. – 2011.

Article

Jan 2021

Saša Mrduljaš

The majority of Croats in Montenegro are the native population traditionally living in the Bay of Kotor, the town of Budva and Bar and its surroundings. A minority of them are immigrants or their descendants. As early as during the Austro–Hungarian rule over the Montenegrin coast, and especially during the Yugoslav period, they inhabited the area of today’s Montenegro, mostly its inland towns. This paper primarily aims to present and analyse the size of the Croatian population in Montenegro in general and at the level of its administrative units. To do so, it uses data from the censuses conducted from 1948 to 2011, which recorded national affiliation, among other things. In the context of those censuses, one can argue that, during their conduct, it was possible to declare oneself as a Croat, and that a major share of the population avoided declaring themselves as such although they could, based on their ethnic characteristics. Accordingly, the second aim of the paper was to attempt to determine, in the context of the 2011 census, which is a source of plenty of relevant data, not only the number of declared Croats but also those who were undeclared as such, but could certainly be considered to belong to the same linguistic, religious and cultural community as Croats. For this paper, that wider unit was termed the Slavic Catholic community (Slavic–Catholic), which is already recognised in language as the Central South Slavic area (Croatia, Bosnia and Herzegovina, Serbia, Montenegro), among other things as a certain “opposite” of the Slavic–Orthodox and Slavic–Muslim communities of the same spatial scope. To better understand the position of Croats in Montenegro, and especially their reluctance to declare Croatian national affiliation, which is more and more evident over time, an integral part of the paper is an appropriate presentation of historical circumstances that have framed their past and present identity positioning. The first data on the presence of Croats in today’s Montenegrin area refers to the period of Slavic settlement of South-east Europe, which took place until the beginning of the 7th century. According to the work of the Byzantine emperor Constantine Porphyrogenitus (945–959), “On the Governance of the Empire”, during their settlement, Croats occupied the former Roman province of Dalmatia (which, according to the author, “started from the surroundings of Durrës and Bar and stretched to the Istrian mountains and to the river Danube in width”), as well as Pannonia and Illyricum. According to the Chronicle of the Priest of Duklja, probably written by the (Arch)Bishop of Bar Gregory in the period 1177–1189, upon settlement the Slavs had founded a state, the backbone of which was on the coast, between Istria and today’s northern Albania. According to the Chronicle, that coastal belt was divided into White and Red Croatia, which stretched from Duvanjsko Polje further south. Besides, Byzantine 11th- and 12th-century writers mention Croats and Croatia in the context of the area of today’s Montenegro. However, from the beginning of the 9th century, that is, the point in time from which one can continuously follow the political development in the Adriatic–Dinaric belt, or the area of the former Roman Dalmatia, it is certain that four smaller Slavic principalities existed between the rivers Cetina and Bojana: Neretva, Zahumlje, Travunia and Duklja. In the mid 11th century, Duklja, Travunia and Zahumlje were united into a state at the initiative of the rulers of Duklja. The expanded state of Duklja, ruled by the Vojislavljević dynasty, gained international acknowledgement since the papacy recognised it as a separate kingdom and a strong lever for maintaining its own identity, manifested in the existence of a state religious centre in the form of the Catholic metropolis of Bar. Such circumstances could have suggested the emergence of a much wider state unit, located approximately between the rivers Neretva and Drim on the one side and the Adriatic and the river Tara on the other, which would have implied the formation of an ethnic body. However, events unfolded in a different direction. Since the mid 12th century the state of Duklja had been losing ever more power, completely falling under the ruler of neighbouring Orthodox Serbia at the end of the same century. During that time the Schism of 1054 acquired full significance. The 1204 establishment of the Latin Empire, with its seat in Constantinople, led to a strong polarisation between Catholicism and Orthodoxy. In such conditions, upon establishment of its own church in 1219, the Serbian dynasty of Nemanjić began to carry out mass Orthodoxisation of the Zahumlje and Duklja areas to ensure their loyalty. Primarily exposed to religious conversion were Slavic Catholic people, who, at that time, shared many similarities with the neighbouring Orthodox in the entire area of the Adriatic–Dinaric belt in terms of external manifestations of their Christian identity, significantly marked by the tradition of Cyril and Methodius. Coastal, communal centres in the area of today’s Montenegro, Kotor, Budva and Bar, at the time still largely Romanesque, but eventually Slavicised, and their “belonging” or gravitating Slavic population, as well as the Albanian population located next to gradually Albanianised Ulcinj, along the river Bojana and in Malesia, were left Catholics. The territorial relations between Catholics and Orthodox established at the time have largely remained relevant until modern times. In the area of today’s Montenegro, the Slavic Catholic population was in principle reduced to a distinct minority concentrated in and around the coastal communes. As the Serbian state weakened from the mid 14th century, those communes gradually merged with the western states, and ultimately with the Venetian Republic. They remained under its rule until the end of the 18th century. After that, they were mainly part of the Austrian Kingdom of Dalmatia until 1918. Under those conditions, sharing the social climate with the population of the eastern Adriatic coast, who spoke the same language and shared the same religion, from the mid 19th century the Slavic Catholic population of today’s Montenegrin coast became involved in the processes leading to the constitution of the Croatian nation. The political and social development of the Orthodox population in Montenegro took a different course. By integrating into the de facto Serbian Orthodox Church, they began acquiring Serbian ethnic characteristics. However, given the disintegration of the Serbian state on a part of today’s Montenegrin territory, a new state emerged in the form of Zeta, centred in sub-Lovćen Montenegro and ruled by the Balšić dynasty and the Crnojević dynasty. During the Ottoman rule, which began in the late 15th century, sub-Lovćen Montenegro retained a certain autonomy, which became the basis for the formation of the Montenegrin state close to its current borders in the late 17th century. While the Montenegrin population “remained” in the identity sphere of proto-national Serbs due to Orthodoxy, imbued with the cult of the Nemanjić dynasty, its peculiar development enabled them to acquire own ethnic consciousness. The dichotomy between the Montenegrin and Serbian sense of identity has not been overcome to this day, which is becoming increasingly clear in the division of the Orthodox population between the national Montenegrins and the national Serbs. With the disintegration of Austro–Hungary and the emergence of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, that is, Yugoslavia, the Slavic Catholic population in the area of today’s Montenegro found itself permanently separated from the political, or at least administrative framework defined by the Catholic majority, after almost five hundred years. Instead, it became a distinct minority group in an environment that was continuously exposed to strong Serbian influences, even after Montenegro gained independence. Over time, following the processes of migration towards the coast, it also became a minority in settlements where it once represented the only or majority population. Under those conditions, strongly marked by latent or real contradictions in the relations between Croats and Serbs and often radical manifestations of Serbian identity in their environment, for the Slavic Catholic population in Montenegro, the declaration of Croatian identity became a kind of burden that not everyone was ready or able to bear. In that context, among other things, it is worth looking at the data presented, which points to a decline in the share of Croats in Montenegro. Equally, attention should be paid to the data from the 2011 census, which indicates a kind of mass declaration of “alternative” forms of ethnicity on the part of the Slavic–Catholic population. According to the first census, the one of 1921, which covered the population of all parts of today’s Montenegro, 313,432 inhabitants lived on its soil, of which between 11,380 and 12,145 were Croats and other members of the Slavic–Catholic community. According to that census, which took no account of the national determinant, but recorded the religious and linguistic ones, the share of members of that community in the total population inhabiting the area of today’s Montenegro was between 3.6% and 3.9%. The censuses after 1945, which, as pointed out, covered the national determinant and were conducted in socialist Yugoslavia (1945–1991), Federal Republic of Yugoslavia / the State Union of Serbia and Montenegro (1991–2006) and in independent Montenegro (since 2006) recorded the following shares of Croats in Montenegro: 6,808 (in 1948), 9,814 (in 1953), 10,664 (in 1961), 9,192 (in 1971), 6,904 (in 1981), 6,244 (in 1991), 6,811 (in 2003), and 6,021 (in 2011). It is evident from the first censuses that part of the Slavic–Catholics in Montenegro did not declare themselves as Croats. This is primarily the case in Bar and its surroundings, where the declaration of Montenegrin nationality has permanently prevailed. Since 1971, a large number of people formerly declared as Croats began to declare themselves as “Yugoslavs”. Following the disintegration of Yugoslavia, in the 2003 and 2011 censuses, that type of declaration lost significance. However, no “return” to the declaration of Croatian national affiliation occurred, but rather the adoption of Montenegrin identity, rejection of the declaration of nationality, declaration of regional affiliation, etc. The analysis conducted in the context of the 2011 census shows that only a small part of the total Slavic–Catholic community in Montenegro declared themselves as Croats. Basically, only 5,931 people did so, if the total share of Croats (6,021) is reduced by 90 Orthodox who are probably registered as Croats for family reasons. At the same time, 29 Bosnians, 5,667 Montenegrins, 68 Yugoslavs, three Muslims, 569 nationally undeclared persons, 376 regionally declared persons, 112 Serbs and one Serb Montenegrin declared their affiliation with Catholicism. According to the insight into the share of the native Slavic Catholic population in Montenegro in 1921 and the share of Croats in the 1953–1971 censuses, it can be stated with a high level of certainty that those 6,825 respondents belonged to the Slavic Catholic population. The total share of the Slavic Catholic population in Montenegro in 2011 was larger than the sum of Croats (5,931) and the mentioned 6,825 persons, which amounted to 12,756, given that it should be increased by a certain number of respondents, primarily among Bosnians, Montenegrins, Yugoslavs, nationally undeclared and regionally declared who declared themselves as agnostics, atheists, unidentified Christians or refused to declare their religion. Primarily based on a comparison of the share of such persons within the municipalities of Boka Kotorska (Herceg Novi, Kotor, Tivat), where it is extremely high, with their shares in other Montenegrin municipalities, it could be argued that in 2011, the total share of Croats and other members of the Slavic–Catholic community amounted to approximately 15,000 or 2.4% of the population of Montenegro.

Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje-prikaz knjige

Research

Full-text available

Sep 2016

Adnan Prekic

Prikaz knjige "Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje" Mr Jadranke Selhanović

Jan 2015

Živko Andrijašević

Andrijašević, Živko, Dinastija Petrović Njegoš, Cetinje, 2015.

O crnogorskom nacionalnom pitanju

Jan 1945

Milovan Đilas

Đilas, Milovan, "O crnogorskom nacionalnom pitanju", Borba, 1. maj 1945.

Đilas heroj-antiheroj

Jan 2006

Branislav Kovačević

Kovačević, Branislav, Đilas heroj-antiheroj, Podgorica, 2006.

Jan 2005

Šerbo Rastoder

Rastoder, Šerbo, Skrivana strana istorije, tom 1, PodgoricaCetinje, 2005.

Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje (dokumenta 1970-1985)

Jan 2015

Jadranka Selhanović

Selhanović, Jadranka, Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje (dokumenta 1970-1985), Podgorica, 2015.

Aktuelni trenutak savremene istoriografije

Jan 1985

Dimo Vujović
Strugar
Vlado
Dašić
Miomir
Jovan Bojović

Vujović, Dimo, Strugar, Vlado, Dašić, Miomir, Bojović, Jovan, "Aktuelni trenutak savremene istoriografije", Istorijski zapisi, br. 3-4, 1985.

Crnogorska istoriografija i nacionalzam

Abstract

Recommended publications

CRVENA IDEJA CRNE GORE

Contemporary perception of Montenegrin-Russian relations in the context of Euro-Atlantic integration...

The Liberation tradition of second World War in the Montenegrin society 1945-1955 Tradicija NOB-a u...

THE RELIGIOUS COMMUNITY AND THE COMMUNIST REGIME IN THE