ArticlePDF Available

Zamieranie limby w Tatrach – ocena skali zjawiska i roli owadów kambiofagicznych / Swiss stone pine dieback in the Tatra Mts. – assessment of intensity and impact of cambiophagous insects

Authors:

Abstract

The strictly protected Swiss stone pine (Pinus cembra) is one of the most valuable elements of Polish dendroflora, naturally distributed only in the Tatra Mts. (S Poland/N Slovakia). In 2008−2009 intense P. cembra dieback was recorded in Slovak part of the mountains, especially in the localities adjacent to the Norway spruce stands affected by bark beetle Ips typographus outbreak. The mortality of individual P. cembra trees was observed in 2012 also in the Polish part, next to the area of the bark beetle outbreak on spruce. In the winter 2017/2018 the survey was carried out in order to assess the intensity of P. cembra dieback and the impact of the bark and wood boring insects on this process. In Suchej Wody Valley, where all P. cembra trees were precisely mapped in 2004−2008, health status of all previously living trees were checked again. In the summer 2018 bark samples from 50 dying or dead standing trees attacked by those insects and distributed over the whole Tatra National Park area were collected in order to define their species composition based on the gallery systems and (if possible) beetles or their fragments. Only 4 out of 439 checked trees (<1%) were recorded as dead. The bark samples were collected mostly from dead trees (88%), and in some cases from dying ones. The presence of insects belonging to 10 taxa (Curculionidae, Scolytinae – 6, Molytinae – 1; Cerambycidae – 2) was detected. Most of them is known as infesting Norway spruce. The most frequently (on the entire tree level) occurring were Cerambycids Tetropium sp. (56%) and Rhagium sp. (36%), as well as I. typographus (52%), contrarily to the species known as living on or preferring P. cembra (I. amitinus, Pissodes pini, Polygraphus sp.). The dieback of Swiss stone pine seems to be a slow process, in which the bark and wood boring insects (I. typographus, I. amitinus, Tetropium sp., Pityogenes chalcographus, Polygraphus sp.) are involved, but rather as secondary factor affecting weakened trees. However, the possible impact of the bark beetle outbreak in neighbouring spruce stands, expressed by high I. typographus frequency, should be also taken in consideration.
sylwan 163 (10): 795−801, 2019
Wojciech Grodzki, Antoni Zięba, Tomasz Zwijacz-Kozica
Grodzki W., Zięba A., Zwijacz−Kozica T. 2019. Zamieranie limby w Tatrach – ocena skali zjawiska i roli
owadów kambiofagicznych. Sylwan 163 (10): 795−801. DOI: https://doi.org/10.26202/sylwan.2019060.
The strictly protected Swiss stone pine (Pinus cembra) is one of the most valuable elements of
Polish dendroflora, naturally distributed only in the Tatra Mts. (S Poland/N Slovakia). In 2008−
−2009 intense P. cembra dieback was recorded in Slovak part of the mountains, especially in the
localities adjacent to the Norway spruce stands affected by bark beetle Ips typographus outbreak.
The mortality of individual P. cembra trees was observed in 2012 also in the Polish part, next to
the area of the bark beetle outbreak on spruce. In the winter 2017/2018 the survey was carried
out in order to assess the intensity of P. cembra dieback and the impact of the bark and wood
boring insects on this process. In Suchej Wody Valley, where all P. cembra trees were precisely
mapped in 2004−2008, health status of all previously living trees were checked again. In the
summer 2018 bark samples from 50 dying or dead standing trees attacked by those insects and
distributed over the whole Tatra National Park area were collected in order to define their
species composition based on the gallery systems and (if possible) beetles or their fragments.
Only 4 out of 439 checked trees (<1%) were recorded as dead. The bark samples were collected
mostly from dead trees (88%), and in some cases from dying ones. The presence of insects belong−
ing to 10 taxa (Curculionidae, Scolytinae – 6, Molytinae – 1; Cerambycidae – 2) was detected.
Most of them is known as infesting Norway spruce. The most frequently (on the entire tree level)
occurring were Cerambycids Tetropium sp. (56%) and Rhagium sp. (36%), as well as I. typographus
(52%), contrarily to the species known as living on or preferring P. cembra (I. amitinus, Pissodes
pini, Polygraphus sp.). The dieback of Swiss stone pine seems to be a slow process, in which the
bark and wood boring insects (I. typographus, I. amitinus, Tetropium sp., Pityogenes chalcographus,
Polygraphus sp.) are involved, but rather as secondary factor affecting weakened trees. However,
the possible impact of the bark beetle outbreak in neighbouring spruce stands, expressed by
high I. typographus frequency, should be also taken in consideration.
KEY WORDS
Pinus cembra, Scolytinae, Cerambycidae, high−mountain forests, nature conservation
Swiss stone pine dieback in the Tatra Mts. – assessment of intensity and
impact of cambiophagous insects
ABSTRACT
Zamieranie limby w Tatrach – ocena skali zjawiska i roli
owadów kambiofagicznych*
Addresses
Wojciech Grodzki (1) – e−mail: W.Grodzki@ibles.waw.pl
Antoni Zięba (2) – e−mail: azieba@tpn.pl
Tomasz Zwijacz−Kozica (2) – e−mail: tzwijacz@tpn.pl
*Badania sfinansowano ze środków Funduszu Leśnego Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe przeka−
zanych Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu w roku 2018.
Wojciech Grodzki, Antoni Zięba, Tomasz Zwijacz−Kozica
796
Wstęp
Sosna limba (Pinus cembra L.) jest gatunkiem prawnie chronionym i stanowi jeden z najcenniej−
szych elementów krajowej dendroflory. Jej naturalny zasięg w Polsce ograniczony jest wyłącznie
do Tatr, gdzie tworzy reliktowe zbiorowiska borów limbowo−świerkowych z modrzewiem (sie−
dlisko Natura 2000: 9420) [Holeksa, Szwagrzyk 2004; Zięba i in. 2018]. Powierzchnia borów lim−
bowych zajmuje w Tatrzańskim Parku Narodowym (TPN) około 166 ha [Zięba i in. 2019].
Literatura dotycząca owadów żerujących na limbie nie jest obszerna. W bazie Web of Science
za okres od 1950 do 2018 roku znajduje się 12 pozycji dotyczących obszaru Alp i poświęconych
w większości gradacyjnemu występowaniu żerującej na igłach zwójki Zeiraphera griseana (Hb.),
a także owadom uszkadzającym szyszki i nasiona. Znacznie mniej wiadomo o owadach kambiofa−
gicznych. Praca Jahna i Sinreicha [1960] zawiera informacje o gatunkach związanych z drzewami
uszkodzonymi przez wiatr, Hellrigl [1985] podaje dane dotyczące korników zasiedlających zamarłe
gałęzie, a Haendel i Wegensteiner [2004] – kambiofagów zasiedlających wyłożone w drzewosta−
nie gospodarczym limbowe drzewa pułapkowe. Informacje dotyczące kambiofagów limby wystę−
pujących w Tatrach słowackich zamieszczone są w pracach Jamnický’ego [1960, 1988] oraz Zeliny
[1969]. Publikacja Jamnický’ego [1988], omawiająca 50 gatunków owadów z limby, w tym liczne
kambio− i ksylofagi, jest jak dotąd najobszerniejszym opracowaniem dotyczącym entomofauny
tego gatunku w Tatrach, opartym na prowadzonych wcześniej szerokich badaniach terenowych.
W piśmiennictwie polskim limba wymieniana jest w podręcznikach i atlasach jako roślina żywi−
cielska szeregu gatunków kambio− i ksylofagów. W fundamentalnym opracowaniu „Korniki ziem
Polski” Karpiński i Strawiński [1948] wyliczają 18 gatunków związanych z limbą, informacje do−
tyczące dwóch występujących na niej kambiofagów przytacza Nunberg [1947], a syntetyczne
dane o „pasożytach grzybowych i owadzich” znajdują się w opracowanym przez Myczkowskiego
[1971] rozdziale monografii limby. Brak jednak oryginalnych prac zawierających wyniki badań
nad owadami uczestniczącymi w procesie zamierania drzew tego gatunku na obszarze jego natu−
ralnego rozmieszczenia w Polsce.
W latach 2008−2009 w słowackiej części Tatr, na obszarze TANAP, odnotowano zjawisko
zamierania sosny limby zarówno w reglu górnym, jak i w strefie górnej granicy lasu. Zamarłe
limby były wcześniej zasiedlone przez korniki, głównie Ips amitinus i I. typographus, przelatujące
z objętych gradacją świerków w obszarach ochrony biernej. W zachodniej części TANAP liczbę
obumarłych limb oszacowano na 300−400 osobników [Vakula i in. 2009]. Także w polskiej części
Tatr, zwłaszcza na obszarze Tatr Wysokich, doszło do zamierania znacznych obszarów świerczyn
rosnących w sąsiedztwie borów limbowych w wyniku gradacji zespołu kornika drukarza. Obecnie
proces ten, w różnym nasileniu, obejmuje większość drzewostanów świerkowych TPN. Wczesną
jesienią 2012 roku pojedyncze zamarłe limby stwierdzono np. w rejonie Sywarnego nad drogą
do Morskiego Oka, jednak nie ustalono stopnia ich zasiedlenia przez owady kambiofagiczne.
W kolejnych latach skala naturalnych zaburzeń w drzewostanach tatrzańskich (zwłaszcza wiatro−
łomów i wiatrowałów) sprzyjała postępowi gradacji korników, wzbudzając także obawy co do
kondycji populacji limby. Wobec tego uznano, że istnieje potrzeba określenia skali ilościowej
i przestrzennej występowania tego zjawiska, a także zebrania szczegółowych informacji na temat
składu gatunkowego owadów kambiofagicznych mogących być sprawcami lub współsprawcami
zamierania limby w TPN.
(1) Instytut Badawczy Leśnictwa; ul. Fredry 39, 30−605 Kraków
(2) Tatrzański Park Narodowy; ul. Kuźnice 1, 34−500 Zakopane
Zamieranie limby w Tatrach – ocena 797
Celem badań było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:
1. Czy w polskiej części Tatr także mamy do czynienia ze wzmożonym zamieraniem limby,
a jeżeli tak, to w jakiej skali?
2. Czy i w jakim stopniu uczestniczą w tym owady kambio− i ksylofagiczne, zwłaszcza zwią−
zane ze świerkiem pospolitym?
3. Czy może to być „skutkiem ubocznym” gradacji korników na świerku w TPN?
Materiał i metody
Badania prowadzono na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego. W celu określenia przyczyn
zamierania limby dokonano w pierwszej fazie przeglądu drzewostanów z udziałem limby (około
166 ha) pod kątem wyszukiwania ognisk jej zamierania. Aby ocenić skalę zjawiska, w okresie
zimowym 2017/2018 skontrolowano stan zdrowotny populacji limb rosnących w Dolinie Suchej
Wody, szczegółowo zinwentaryzowanych i skartowanych w latach 2004−2008 [Zwijacz−Kozica i in.
2010]. Wszystkie limby, które w czasie pierwszej inwentaryzacji miały pierśnicę co najmniej 7 cm,
zostały odszukane i oceniono zmianę ich stanu zdrowotnego.
Następnie wybrano 50 drzew zamierających lub zamarłych rozmieszczonych pojedynczo
w różnych rejonach TPN na wysokości 1216−1672 m n.p.m. (Czuba Roztocka – 14, Żabie – 8,
Dolina Sucha Kasprowa – 7, Dolina Waksmundzka – 6, Roztoka – 5, Opalone – 3, Zamki – 2,
Czarny Staw – 1, Koszysta – 1, Włosienica – 1). Próbki z dwóch drzew pobrano także na terenie
byłej plantacji nasiennej limby na szkółce leśnej TPN na Rondzie Kuźnickim w Zakopanem na
wysokości 930 m n.p.m., gdzie w ostatnich latach doszło do zamarcia większości drzew posa−
dzonych tu w latach 60. XX wieku. Ze wszystkich 50 drzew (bez ich ścinania) pobierano frag−
menty kory z żerowiskami owadów kambiofagicznych, aby na ich podstawie (oraz ewentualnie
znalezionych w nich chrząszczy lub ich fragmentów) określić skład gatunkowy i frekwencję stwier−
dzonych gatunków. Próbki, mające różną wielkość i kształt, pobierano wyłącznie jako fragmenty
kory z żerowiskami, wobec czego określenie stopnia ich zasiedlenia wyrażonego zagęszczeniem
żerowisk na jednostce powierzchni było niemożliwe.
Wyniki
Podczas przeglądu odnajdowano na obszarze TPN limby, które zamarły w różnym czasie – obok
starego posuszu znajdowano także drzewa w fazie zamierania, w tym również uszkodzone i zła−
mane przez wiatr lub rażone piorunem. Nigdzie nie stwierdzono grupowego zamierania drzew.
Szczegółowa inwentaryzacja przeprowadzona w Dolinie Suchej Wody wykazała, że na 439 skon−
trolowanych drzew tylko 4 zamarły w ostatniej dekadzie, co stanowi mniej niż 1% populacji.
Spośród 50 limb, z których pobierano fragmenty kory, 44 stanowiły drzewa martwe, 3 określone
jako zamierające i 3 jako osłabione. Były to osobniki w wieku oszacowanym na 80−400 lat, z wy−
jątkiem 2 około 40−letnich drzewek pochodzących z terenu byłej plantacji nasiennej. Z badanych
limb pobrano ogółem 104 próbki kory: 49 pochodziło z dolnej części strzały, 36 ze środkowej,
a 19 z części wierzchołkowej (tab.).
Na podstawie żerowisk na fragmentach kory pobranych z zamierających i zamarłych limb
stwierdzono obecność chrząszczy należących do 10 taksonów: Ips typographus (L.), I. amitinus
(Eichh.), Pityogenes chalcographus (L.), Polygraphus sp., Dryocoetes autographus (Ratz.), Hylurgops
palliatus (Gyll.), Trypodendron lineatum (Ol.), Pissodes pini (L.), Tetropium sp. oraz Rhagium sp.
Pewne oznaczenie do gatunku chrząszczy z rodzaju Ips było możliwe zarówno na podstawie frag−
mentów żerowisk odbitych w korze, jak i fragmentów chrząszczy znalezionych w chodnikach
macierzystych. Natomiast oznaczenie do gatunku korników z rodzaju Polygraphus oraz kózko−
watych z rodzajów Tetropium i Rhagium na podstawie fragmentów żerowisk nie było możliwe.
Wojciech Grodzki, Antoni Zięba, Tomasz Zwijacz−Kozica
798
Frekwencja poszczególnych taksonów obliczona w obrębie całych 50 drzew była zróż−
nicowana (ryc.). Najczęściej (56% drzew) stwierdzano żerowiska ścig Tetropium sp. oraz kornika
drukarza I. typographus (52%), często znajdowano także żerowiska rębaczy Rhagium sp. (38%).
Na więcej niż co piątym drzewie znaleziono żerowiska kornika drukarczyka I. amitinus, a nieco
rzadziej polesiaka obramowanego H. palliatus (14%) oraz drzewożerka jednożennego D. autographus
(8%). Żerowiska pozostałych 4 gatunków stwierdzono na mniej niż 10% drzew.
Żerowiska kornika drukarza I. typographus i kornika drukarczyka I. amitinus stwierdzane
były we wszystkich partiach strzał, przy czym – ze względu na trudności techniczne – z partii
górnych pochodziło znacznie mniej próbek kory (tab.). Ślady żerowania ścig Tetropium stwier−
dzano we wszystkich partiach strzał, jednak największa liczba próbek z ich żerowiskami po−
chodziła z dolnej partii strzały, podobnie jak jedyna próbka z żerowiskami smolika P. pini.
Stan zachowania i wielkość poszczególnych próbek nie pozwalały na metodyczne wyko−
nanie pomiarów żerowisk. Nieliczne z nich, niemal w całości zachowane na analizowanych frag−
mentach kory, generalnie nie odbiegały parametrami (długość chodników macierzystych, liczba
chodników larwalnych) od żerowisk I. typographus na świerku. Jednak z oceny wzrokowej wyni−
kało, że ich zagęszczenie było dalece niższe (precyzyjne jego określenie nie było możliwe). Nie
stwierdzano także otworów wylotowych kornika drukarza i drukarczyka.
Dyskusja
Wyniki inwentaryzacji limb w Dolinie Suchej Wody, a także obserwacji w innych rejonach TPN
wskazują, że zjawisko zamierania limb ma w polskiej części Tatr charakter rozproszony i raczej epi−
zodyczny, odbiegający intensywnością od niedawno opisanego ze słowackiej części Tatr [Vakula
i in. 2009].
Przeprowadzone badania dotyczące owadów kambio− i ksylofagicznych zasiedlających limbę
nie mają charakteru pionierskiego i stanowią kontynuację wykonanych wcześniej prac poświęco−
nych temu zagadnieniu. Nunberg [1947] zajmował się owadami żyjącymi na limbie, koncentrując
się na dwóch gatunkach: czterooczaku limbowcu Polygraphus grandiclava Thoms. oraz smoliku
Dół Środek Góra
Bottom Middle Top
I. typographus 15 16 12
I. amitinus 556
P. chalcographus 011
D. autographus 321
H. palliatus 631
Polygraphus sp. 0 1 0
T. lineatum 330
Tetropium sp. 20 9 9
Rhagium sp. 18 6 2
P. pini 100
Razem
In total 49 36 19
Tabela.
Liczba próbek pochodzących z różnych części strzał badanych limb, na których stwierdzono żerowiska
poszczególnych taksonów owadów
Number of Swiss stone pine bark samples on which the symptoms of infestation by different taxa were
found
Zamieranie limby w Tatrach – ocena 799
sosnowcu P. pini – zasiedlających obumierające dolne gałęzie drzew tego gatunku. Myczkowski
[1971] podaje 14 gatunków owadów związanych z tym drzewem, w tym kambio− i ksylofagi.
Jego praca zawiera jednak informacje zaczerpnięte ze starszych opracowań, niektóre wątpliwe
– jak np. ta o występowaniu I. cembrae Heer, który związany jest z modrzewiem, a informacje
mówiące o jego związku z limbą pochodzą z Alp sprzed wielu lat i nie zostały potwierdzone na
obszarze Tatr [Nunberg 1947; Jamnický 1988], mimo stwierdzonej tu obecności tego gatunku
kornika [Grodzki 2014].
Spośród stwierdzonych taksonów chrząszczy 6 to owady mogące przyczyniać się do zamiera−
nia drzew, pozostałe 4 to owady związane z martwym łykiem lub drewnem (ryc.). Zagęszczenie
żerowisk owadów z pierwszej grupy było jednak na tyle małe, że trudno uznać zasiedlenie przez
nie drzew za wyłączną przyczynę ich zamarcia. Jednocześnie podczas przeglądu stanowisk
badawczych stwierdzono obecność żywych niezasiedlonych osobników limby rosnących w oto−
czeniu świerków zamarłych w wyniku zasiedlenia przez owady z zespołu kornika drukarza. Brak
otworów wylotowych kornika drukarza i drukarczyka wskazuje na to, że gatunki te nie były zdolne
do zakończenia rozwoju nowego pokolenia na zasiedlonych drzewach. Podczas badań stwier−
dzano limby w różnych fazach zamierania, które u tego gatunku wydaje się mieć charakter po−
wolny i długotrwały.
Wszystkie stwierdzone podczas niniejszych badań taksony chrząszczy były wymieniane
w cytowanych wcześniejszych opracowaniach dotyczących entomofauny limby w Tatrach. Zali−
czone do pierwszej grupy taksony, których przedstawiciele mogą mieć bezpośredni wpływ na
zamieranie zasiedlonych drzew (I. typographus, I. amitinus, P. chalcographus, Polygraphus sp. oraz
Tetropium sp.), to owady związane w pierwszym rzędzie ze świerkiem pospolitym. Występowa−
nie tych taksonów na limbach (zwłaszcza gatunków tworzących zespół kornika drukarza [Grodzki
i in. 2008]) mogło mieć związek z przebiegającą w ich otoczeniu gradacją kambiofagów świerka,
które, będąc oligofagami, zdolne są także do zasiedlania innych gatunków drzew, w tym limby.
Koresponduje z tym stosunkowo wysoka frekwencja ścigi, najprawdopodobniej notowanej
z limby Tetropium castaneum (L.) [Jamnický 1988], także znanej jako gatunek związany głównie
ze świerkiem pospolitym. Jamnický [1988] podczas badań prowadzonych w Tatrach Słowackich
Ryc.
Frekwencja taksonów owadów stwierdzonych na 50 badanych limbach (ciemnymi słupkami zaznaczono
taksony, które mogą uczestniczyć w zamieraniu drzew)
Frequency of insect taxa detected on 50 sampled Swiss stone pines (dark bars indicate taxa that can be
involved in the dieback of trees)
Wojciech Grodzki, Antoni Zięba, Tomasz Zwijacz−Kozica
800
odnotował tylko jeden przypadek stwierdzenia I. typographus na 44−letniej limbie rosnącej w parku
w Tatrzańskiej Łomnicy, natomiast Myczkowski [1971] pisze: „dwa gatunki kornika (...) szkod−
niki fizjologiczne (...) atakujące żywe i zdrowe drzewa, a kornik drukarz (Ips typographus L.)
i kornik drukarczyk (Ips amitinus Eichh.), niejednokrotnie pustoszą świerczyny górskie w bez−
pośrednim sąsiedztwie limby. (...) oba te korniki jak również (...) Pityogenes chalcographus L. opadały
wprawdzie zdrowe limby w »zakorniczonych« świerczynach, jednakże nigdy w takim rozmiarze,
żeby zabiły drzewo”. Warto jednakże zwrócić uwagę, że I. amitinus (który prawdopodobnie by−
wał mylnie oznaczany jako I. cembrae) często wymieniany był jako gatunek silnie związany
z limbą w Alpach [Jahn, Sinreich 1960; Haendel, Wegensteiner 2004]. Jedyny gatunek wyraźnie
związany z sosnami, w tym limbą – P. pini – stwierdzony został sporadycznie, natomiast spodzie−
wany Polygraphus grandiclava Thoms. [Nunberg 1947] nie został znaleziony z pewnością, choć
jego występowanie jest prawdopodobne ze względu na brak możliwości oznaczenia gatunku
z rodzaju Polygraphus na podstawie żerowisk oraz znalezionych w chodniku fragmentów jednego
chrząszcza. Niskie zagęszczenie żerowisk oraz powolny charakter zamierania drzew zasiedlonych
wskazują na to, że limby te najprawdopodobniej poddane były wcześniej działaniu innych czyn−
ników powodujących ich znaczne osłabienie, a zasiedlające je owady mogły stanowić jedynie
czynnik przyczyniający się do ich zamierania. W procesie tym mogą bowiem dodatkowo uczestni−
czyć grzyby patogeniczne – kwestia ta wymagałaby dodatkowego wyjaśnienia. Biorąc jednak
pod uwagę strefę wysokości, w jakiej występowała zdecydowana większość badanych limb (od
ponad 1200 do niemal 1700 m n.p.m.), trudno doszukiwać się analogii np. do świerka, w przy−
padku którego patogeny korzeni stanowią istotny czynnik uczestniczący (obok owadów) w pro−
cesie zamierania drzew, ale w niższych położeniach górskich, co najwyżej do wysokości około
1000−1100 m n.p.m. [Lech, Żółciak 2006].
Występowanie gatunków związanych ze świerkiem na badanych limbach może być pochodną
gradacyjnego występowania owadów z zespołu kornika drukarza na sąsiednich świerkach, co
jednak nie wskazuje na bezpośredni ich wpływ na dynamikę tego procesu [Myczkowski 1971],
jak to miało miejsce po stronie słowackiej [Vakula i in. 2009]. Wiadomo wprawdzie, że przynaj−
mniej niektóre spośród stwierdzonych na badanych limbach gatunków owadów mogą żerować
na obu gatunkach drzew, czyli także na świerku pospolitym [Karpiński, Strawiński 1948], jed−
nak ich rola (zwłaszcza gatunków z pierwszej grupy) w procesie zamierania limby wydaje się być
odmienna, z uwagi na sam przebieg tego procesu. Potwierdzenie jego powolnego przebiegu
stanowi także stwierdzana równocześnie obecność należących do grupy drugiej owadów, zwią−
zanych z drzewami w końcowych fazach zamierania lub wręcz martwymi, o znacznym stopniu
uwilgotnienia i/lub fermentującym łyku. Możliwe jest, że zamieranie przynajmniej części z nich
związane było z ich zaawansowanego wiekiem lub było wynikiem działania czynników natury
nieożywionej, np. wyładowań atmosferycznych. Należy jednak stwierdzić, że skala i tempo zamie−
rania limby nie są duże, a proces ma głównie charakter naturalny, będąc częścią przemian zacho−
dzących spontanicznie w ekosystemach tatrzańskich borów limbowych. Jest ono też wyraźnie
niższe od tempa naturalnego odnowienia [Zwijacz−Kozica, Żywiec 2007].
Wnioski
EZamieranie limby w polskiej części Tatr ma charakter indywidualny i incydentalny, przez co
nie stanowi zagrożenia dla liczebności jej populacji.
ESpośród stwierdzonych na podstawie żerowisk 10 taksonów kambio− i ksylofagów pewne zna−
czenie w procesie powolnego zamierania drzew mogą mieć: Ips typographus, I. amitinus, Pityogenes
chalcographus, Polygraphus sp., Tetropium sp. i Pissodes pini. Występowanie pozostałych gatun−
ków ma charakter wtórny.
Zamieranie limby w Tatrach – ocena 801
EStwierdzenie na badanych limbach zespołu kambiofagów typowego dla świerka wskazuje, że
możliwy jest współudział tych owadów w zamieraniu limb spowodowany ich wysoką liczeb−
nością w drzewostanach objętych gradacją na świerku, jednak rola tych owadów w zamiera−
niu drzew nie jest decydująca, jak to ma miejsce w przypadku świerka.
EBrak lub bardzo niski udział gatunków typowych dla limby (np. Polygraphus grandiclava,
Pissodes pini) także może wskazywać na pewien, choć bardzo ograniczony, wpływ gradacji
kambiofagów świerka na występującą w Tatrach limbę.
EBadania entomofauny na limbie są trudne ze względu na status ochronny i rozmieszczenie
gatunku. Z tego względu wyniki często są przybliżone i należy je traktować jako orientacyjne.
Podziękowania
Autorzy pragną złożyć podziękowania panu Kamilowi Klusiowi za zbiór próbek kory limby.
Literatura
Grodzki W. 2014. Określenie zasięgu występowania korników: zrozłozębnego Ips duplicatus (C.R.Sahlb.) i modrze−
wiowca Ips cembrae (Heer) w drzewostanach Tatrzańskiego Parku Narodowego: wyniki badań z roku 2014.
Maszynopis. Tatrzański Park Narodowy.
Grodzki W., Kosibowicz M., Mączka T. 2008. Skuteczność wystawiania pułapek feromonowych na kornika
drukarza Ips typographus (L.) w sąsiedztwie wiatrowałów i wiatrołomów. Leś. Pr. Bad. 69 (4): 365−370.
Haendel U., Wegensteiner R. 2004. Rindenbruetende Borkenkaefer (Coleoptera, Scolytidae) und andere
Arthropodain Fangbauemen aus einem Zirbenbestand (Pinus cembra L.) in den Osttiroler Alpen. Mitteilungen
der Deutschen Gesellschaft fuer Allgemeine und Angewandte Entomologie 14 (1−6): 283−286.
Hellrigl K. 1985. Über Borkenkäfer (Col., Scolytidae) in Zweigen der Zirbe (Pinus cembra) in Südtirol. Anzeiger für
Schädlingskunde, Pflanzenschutz, Umweltschutz 58 (6): 108−110.
Holeksa J., Szwagrzyk J. 2004. Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem. W: Herbich J. [red.]. Poradnik
ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Lasy i bory. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 312−316.
Jahn E., Sinreich A. 1960. Befallsfolgen von Gliederfüßlern in absterbenden Zirben (Pinus cembra L.). Anzeiger für
Schädlingskunde 33 (2): 17−20.
Jamnický J. 1960. Kôrovce (Scolytidae) žijúci na borovici limbe (Pinus cembra L.). Biológia (Bratislava) 15 (11): 820−831.
Jamnický J. 1988. Hmyz (Insecta) žijúci na borovici limbe (Pinus cembra L.). Zborník prác o Tatranskom narodnom
parku 28: 5−54.
Karpiński J., Strawiński K. 1948. Korniki ziem Polski. Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska 4 C.
Lech P., Żółciak A. 2006. Uwarunkowamia występowania opieńkowej zgnilizny korzeni w lasach Beskidu Żywieckiego.
Leś. Pr. Bad. 2: 33−49.
Myczkowski S. 1971. Pasożyty grzybowe i owadzie. W: Białobok S. [red.]. Limba Pinus cembra L. PWN, Poznań.
Nunberg M. 1947. Z biologii niektórych szkodników limby (Pinus cembra L.). Sylwan 91 (1−4): 99−108.
Vakula J., Gubka A., Galko J., Kunca A., Nikolov C. 2009. Lykožrút smrekový (Ips typographus L.) najobávnejší
škodlivý činiteľ súčasnosti. Národné lesnícke centrum, Zvolen.
Zelina V. 1969. Kôrovce (Scolytidae) žijúce na borovici limbe (Pinus cembra L.) vo Vysokých Tatrách. Sborník prác
o Tatranskom národnom parku 11: 273−295.
Zięba A., Różański W., Szwagrzyk J. 2018. Syntaxonomy of relic Swiss stone pine (Pinus cembra) forests in the
Tatra Mountains. Tuexenia 38: 155−176. DOI: https://doi.org/10.14471/2018.38.004.
Zięba A., Różański W., Bukowski M., Ciesielska B., Szwagrzyk J. 2019.Distribution and habitat conditions of Pinus
cembra forests in the Tatra Mountains. Dendrobiology 81: 86−96. DOI: https://doi.org/10.12657/denbio.081.010.
Zwijacz−Kozica T., Żywiec M. 2007. Fifty−year changes in a strictly protected stone pine population in the Tatra
National Park. Nature Conservation 64: 73−82
Zwijacz−Kozica T., Żywiec M., Zwijacz−Kozica M. 2010. Występowanie limby i modrzewia europejskiego w Dolinie
Suchej Wody na tle warunków środowiska. Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem. Tom II: 25−30.
... Studies on P. cembra forests in the Tatra Mts. were initiated in the 1960/70's (Myczkowski 1969, 1971, Myczkowski and Bednarz 1974. Since then, several studies on ecology of these forests were carried out (Jamnický 1981, Wojterska et al. 2004, Zwijacz-Kozica and Żywiec 2007, Kanka 2008, Zwijacz-Kozica et al. 2010, Valachovič 2014, Zięba et al. 2019. Swiss stone pine forests in the Tatra Mts. ...
... They occur mostly at the elevation 1300-1650 m a.s.l. and prefer steep (average inclination: 27°) western slopes. Even though they may grow on rich Rendzic Leptosols, they occur mostly on Podzols (Zięba et al. 2019). Due to inaccessibility of these forests some of their parts stayed untouched and can be claimed as virgin forests (Bednarz 1969, Zielonka 2010, Zięba et al. 2018. ...
... Furthermore, Swiss stone pine forests in the Tatra Mts. were considered for a long time as a variant of upper montane spruce forests (Matuszkiewicz 2008, Mróz et al. 2012. Recent studies confirmed that they form separate plant communities from the P. abies forests and occupy slightly different habitats (Zięba et al. 2018(Zięba et al. , 2019. However, the differences in stand structure between these two types of forests were not investigated. ...
Article
Pinus cembra forests are limited to the Alps and Carpathians. Although several studies regarding their structure were carried out in some locations in the Tatra Mts. it required further investigations. Therefore, the aims of this study were to describe the stand and shrub structure of P. cembra forests, compare their structure with the Picea abies forests and analyse differences between silicate and calcicolous P. cembra forests in the Tatra Mts. The data were collected on the 16 sampling plots (500 m2), in the Swiss stone pine and Norway spruce forests. We measured the diameter at breast height (dbh) of each tree and recorded the young trees and shrubs. In order to compare species composition between silicate and calcicolous P. cembra forests, we made 91 relevés in their entire range of distribution (917 ha). Furthermore, we examined the share of main tree species along the altitude and inclination gradients, using the GAM models. The tree density in the P. cembra forests reaches 618 stems per ha, whereas their basal area (BA) 23.17 m2 ha-1. Main tree species are P. cembra and P. abies. P. cembra dominates in the higher thickness classes. The BA and dbh structure varies significantly between P. cembra and P. abies forests. The most abundant juveniles are P. abies and Sorbus aucuparia. The differences between forests growing on different substrate are relatively low. The altitude has a significant impact on the share of P. cembra (increase) and P. abies (decrease). The inclination has a significant impact on the increase of share of P. cembra.
Article
Full-text available
In 2013–2014, a set of 30 pheromone traps baited with synthetic lures attracting I. duplicatus (Duplodor – 15 traps) and I. cembrae (Cembrodor – 15 traps) was installed in 6 altitudinal transects (1000–1400 m a.s.l., every 100 m of elevation) in the eastern, central and western part of the Tatra National Park (TPN) in Poland and operated during the entire growing season. The main aim of the survey was to check if and to what vertical extent these two species of bark beetles, not yet recorded, are presently distributed in TPN. Collected insects, including non-target Scolytinae and Cerambycidae, were determined. Overall 1896 Scolytid bark beetles belonging to 13 species, all occurring in the whole elevation range, were collected. I. duplicatus (28 specimens in total) was collected in the whole elevation profile, similarly as I. cembrae (718 specimens in total). Among Cerambycidae (282 individuals) belonging to 19 species, Rhagium inquisitor and Pidonia lurida, found on all elevations, were the most abundant; 8 species were collected on the highest locality. Pogonocherus decoratus was found for the first time in the Tatra. Results indicate the upward spreading of the studied insects as a possible effect of climate change and the resulting environmental conditions favourable for those organisms.
Article
Full-text available
Relic Pinus cembra forests were among the least studied plant communities in the Western Carpathians. Their distribution in this mountain range is limited only to the Tatras. The lack of comprehensive research on the Polish and Slovakian sides of the Tatras led to considerable discrepancy regarding their distribution (300-1170 ha) as well as habitat conditions. Their occurrence on limestones and in the Western Tatras was contested. Therefore, the aim of this work was to determine the distribution and habitat conditions for the occurrence of Swiss stone pine forests in the Tatras. We mapped the entire range of the distribution of these forests, using the topographic method and digitized it in ArcGIS 10.2.2. Afterwards, we undertook spatial analysis, using DEM regarding their occurrence, depending on: altitude, inclination, solar radiation, exposure, geology and soil. To determine the preferable site conditions we used the logistic regression model. The total area of P. cembra forests in the Tatras is 916.93 ha. They occur in all mountain ranges within the Tatras. Altitude, inclination and solar radiation have significant impacts on the occurrence of these forests. The odds of the occurrence of P. cembra forests increased by 0.5% for every 1 m of altitude, by 2% for every 1° of inclination and decrease by 0.1% for every 1 MJ/m 2 /year of solar radiation. The majority of these forests grow in the altitude range 1300-1650 m a.s.l. (95%) and on slopes with 20-60° inclinations (80%). Swiss stone pine forests occur both on slopes with low (1900 MJ/m 2) and high annual solar radiation (3400 MJ/m 2). They prefer slopes with Northwestern exposure. They may grow both on granite and limestone, while the majority of them were mapped on granite. Pinus cembra forests grow on diverse soils, both acidic and alkaline. Nevertheless, most of them occur on Haplic Podzols (52%). The results may be applicable to the Tatra National Park for the conservation and monitoring of this Natura 2000 habitat.
Article
Full-text available
Pinus cembra forests in the Tatra Mountains were studied by MYCZKOWSKI (1970) and WOJTERSKA et al. (2004), and this research led to a description of a separate forest association called Cembro-Piceetum Myczkowski 1970 or, according to WOJTERSKA et al. (2004), Larici-Pinetum cembrae (Pallmann et Haffter 1933) Ellenberg 1963. However, due to insufficient data, the syntaxo-nomical status of Swiss stone pine forests remained arguable. Therefore, the aim of this study was to verify the syntaxonomical status of P. cembra forests in the Tatra as well as to check the possible occurrence of these forests in the Western Tatra and on calcareous bedrock, which was omitted in earlier studies. We made 108 relevés based on the Braun-Blanquet method throughout the entire range of P. cembra. Data collected in the field were numerically analysed based on the modified Marczewski and Steinhaus similarity model. The classification was done for the qualitative and quantitative data using cluster analysis UPGMA. Each relevé was classified fourfold and identified based on the index of phytosociological agreement (IPA). Characteristic and differential species were identified by species percentage frequency, fidelity, cover ratio and dominance ratio. We determined two main syntaxonomi-cal units of relic Swiss stone pine forests, Vaccinio-Pinetum cembrae (Pallmann & Haffter 1933) Ober-dorfer 1962 and, on calcareous ground, Swertio perennis-Pinetum cembrae ass. nov. The Vaccinio-Pinetum cembrae was divided into two subassociations and three variants, while the Swertio perennis-Pinetum cembrae occurred in two variants. To establish their syntaxonomical status, data collected in the field were compared with relevés collected from the Tatra upper montane Picea abies forests, Tatra Pinus mugo shrubs, and Alpine P. cembra forests. Results of similarity analyses showed that relic P. cembra forests in the Tatra growing on granite bedrock are a distinct plant association, different from the Plagiothecio-Piceetum, and should be treated as one Swiss stone pine forest association Vaccinio-Pinetum cembrae, common to the Alps and to the Tatra. Furthermore, this study documented the occurrence of P. cembra forests in the Western Tatra.
Article
Full-text available
Grupa pułapek feromonowych umiejscowiona w sąsiedztwie świeżych wywrotów i złomów nie wpłynęła na ich zasiedlenie przez kornika drukarza. Atrakcyjność pułapek w drzewostanach uszkodzonych przez wiatr nie jest wystarczająca do wabienia chrząszczy. Wystawianie sztucznych pułapek w drzewostanach uszkodzonych przez wiatr nie jest celowe z uwagi na ich bardzo ograniczoną skuteczność. Należy w tych warunkach koncentrować się na wykorzystaniu świeżych wywrotów i złomów w charakterze pułapek klasycznych, których skuteczność można wspomagać feromonami.
Article
Full-text available
Swiss stone pine (Pinus cembra L.) stands in the Tatra Mountains are the only natural ones of this subalpine tree in Poland. This species was commonly destroyed in the past due to intensive human activities. In 1954, all its natural stands were included into a national park. At that time a precise inventory of stone pine trees in the Pańszczyca Valley was made. The aim of the study conducted in 2004, was to recognize changes in population size and structure that have taken place during 50 years of strict protection. The present research was undertaken in 2003-2004, and a detailed inventory of stone pines was repeated. During 50 years of protection, a local population of stone pine in the Pańszczyca Valley increased considerably in number. The number of individuals almost doubled, from 254 to 465 trees. Two processes are responsible for this: abundant natural regeneration and low mortality. Also the diameter and height structure of the population have changed. The average diameter of stone pines grew larger, but the average height of the trees diminished.
Article
In dead twigs ofPinus cembra taken from two localities above 2000 m in South Tyrol in 1984Pityogenes bistridentatus, three species ofPityophthorus (henscheli, knoteki, pityographus) and one species ofIps (amitinus) were found. Informations are given on taxonomy, host preference and bionomy of these bark beetles.
Rindenbruetende Borkenkaefer (Coleoptera, Scolytidae) und andere Arthropodain Fangbauemen aus einem Zirbenbestand (Pinus cembra L.) in den Osttiroler Alpen. Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft fuer Allgemeine und
  • U Haendel
  • R Wegensteiner
Haendel U., Wegensteiner R. 2004. Rindenbruetende Borkenkaefer (Coleoptera, Scolytidae) und andere Arthropodain Fangbauemen aus einem Zirbenbestand (Pinus cembra L.) in den Osttiroler Alpen. Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft fuer Allgemeine und Angewandte Entomologie 14 (1−6): 283−286.
Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem. W: Herbich J
  • J Holeksa
  • J Szwagrzyk
Holeksa J., Szwagrzyk J. 2004. Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem. W: Herbich J. [red.]. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Lasy i bory. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 312−316.
Kôrovce (Scolytidae) žijúci na borovici limbe
  • J Jamnický
Jamnický J. 1960. Kôrovce (Scolytidae) žijúci na borovici limbe (Pinus cembra L.). Biológia (Bratislava) 15 (11): 820−831.
Hmyz (Insecta) žijúci na borovici limbe (Pinus cembra L.). Zborník prác o
  • J Jamnický
Jamnický J. 1988. Hmyz (Insecta) žijúci na borovici limbe (Pinus cembra L.). Zborník prác o Tatranskom narodnom parku 28: 5−54.