(PDF) Arquitecturas Ambulatorias. Obradoiro de aprendizaxe-servizo co barrio do Campanario (A Coruña)

Obradoiro de aprendizaxe

servizo co barrio do

Campanario (A Coruña)

arquitecturas

ambulatorias

Esta pequena publicación nace durante as xornadas

realizadas no marco do proxecto Arquitecturas Ambula-

torias, a través do cal se propuxo un obradoiro de

apredizaxe-servizo no que reunir ao alumnado interesado

de diversas áreas formativas como a socioloxía, a

enxeñaría, a educación social, a arquitectura e urbanis-

mo, tamén da historia da arte, a socioloxía e do traballo

social; nun espazo de aprendizaxe colectivo sobre os

procesos de construcción social do hábitat, as políticas

sociais e a racialización dos espazos urbanos.

Arquitecturas

Ambulatorias

Obradoiro de aprendizaxe-servizo co

barrio do Campanario

Cristina Botana

Rocío Botana (coords.)

Arquitecturas Ambulatorias

Obradoiro de aprendizaxe-servizo co barrio do Campanario

do 18 de setembro ao 25 de outubro

Coordinación e organización

Cristina Botana, Rocío Botana

Publicación

Servizo de Publicacións da UDC

Textos (por intervención):

Cristina Botana; Rocío Botana; Ramón Pérez; Carlos Gómez; Iago Carro; Xiao

Varela; Alberto Matarán; José Luis Martínez; Luciano G. Alfaya; Patricia Muñiz; Xavi Lombardero;

Cristina Campillo; Sebijan Fezjula; Cayetano Fernández; Michael Juan Sierra; Fernando Pérez; Tiffany

López Ganet; Roi Zas; Cathryn Teasley; Rosa Ferández; Carlos Diz; Simón Rodríguez; Plácido Lizancos.

Deseño e maquetación: Fernando Pérez

Fotografía: fontes e autorías no índice de fotografías (p. 55)

Grá cos: Cristina Botana (p.11, 12, 13, 14, 15, 25, 26 e 27); Ergosfera (p. 20 e 21)

Impresión: Global Print

Edita: Universidade da Coruña, Servizo de Publicacións, A Coruña, 2019

<www.udc.gal/publicacions>

Número de páxinas: 56

14'8 x 21 cm

ISBN impresión: 978-84-9749-751-0

ISBN electrónico: 978-84-9749-752-7

DL: C 2065-2019

DOI: https://doi.org/10.17979/spudc.9788497497527

IBIC/Thema: JFF | RPC| AMVD|JKS|1DSEL

Reservados todos os dereitos. Nin a totalidade nin parte deste libro pode reproducirse ou transmitirse

por ningún procedemento electrónico ou mecánico, incluíndo fotocopia, gravación magnética ou calque-

ra almacenamento de información e sistema de recuperación, sen o permiso previo e por escrito das

persoas titulares do copyright.

Arquitecturas Ambulatorias

Cristina Botana | Rocío Botana (coords.)

O Proxecto Arquitecturas Ambulatorias. Obradoiro de aprendizaxe

-servizo co barrio do Campanario (A Coruña) foi desenvolvido no

marco das accións contempladas na VI Convocatoria de Educación

para o Desenvolvemento Sensibilización e Participación Social nan-

ciadas pola Ocina de Cooperación e Voluntariado da Universidade

da Coruña, durante os meses de setembro e outubro de 2019.

7

INTRODUCCION

Esta pequena publicación nace durante as xornadas realizadas

no marco do proxecto Arquitecturas Ambulatorias, a través do

cal se propuxo un obradoiro de aprendizaxe-servizo no que reu-

nir ao alumnado interesado de diversas áreas formativas como a

socioloxía, a enxeñaría, a educación social, a arquitectura, o ur-

banismo e o traballo social; nun espazo de aprendizaxe colectivo

sobre os procesos de construción social do hábitat, as políticas

sociais e a racialización dos espazos urbanos.

A premisa que aba os obxectivos das xornadas era abordar

todas estas cuestións desde unha perspectiva crítica e trans-

disciplinar como base, no que analizar certas prácticas urbanas

como consecuencias non só dun urbanismo deshumanizado ao

servizo do capital, senón tamén das estruturas racistas que atra-

vesan o noso sistema social e polo tanto as nosas cidades.

O barrio do Campanario foi o punto de referencia por ser un

dos barrios da Coruña marcado historicamente por todas estas

cuestións e que novamente se atopa ameazado polos plans de

expansión urbanística. Trátase dun barrio de infravivendas pro-

movido pola administración local nos anos 60 para desprazar

poboacións empobrecidas das novas centralidades urbanas.

Continúa a ser de titularidade municipal a día de hoxe, e a súa

veciñanza, composta por poboación paia e xitana, ten unha ca-

pacidade de acción e mobilización social moi importantes que

ben poden ser chave para ser escoitados e respectados. Un dos

obxectivos implícitos neste proxecto é reexionar sobre estes

procesos, sobre as causas e intereses que subxacen, as ferra-

mentas dispoñibles para a poboación e, sobre todo, as poten-

cialidades do barrio como suxeito político de acción cidadá.

O foco destas xornadas non foi a comunidade romaní nin os ba-

rrios de infravivendas existentes na nosa cidade, senón que se tratou

de ollar cara as institucións que reproducen lóxicas segregadoras,

establecendo xerarquías en veciñanzas de primeira e de segunda,

expulsando do acceso á cidade e á cidadanía plena e autónoma a to-

dos aqueles sectores da poboación percibimos como “outros“.

8

As palestras organizáronse en bloques temáticos que partiron

da contextualización inicial na realidade territorial da cidade, pasan-

do pola análise de metodoloxías alternativas para a xestión social do

hábitat, até os discursos emancipatorios desde os dereitos colecti-

vos que procuran recoñecer as estruturas racistas para entender a

realidade e, deste xeito, atopar respostas reparadoras, comezando

por facer as preguntas axeitadas: entender as desigualdades sociais

no acceso ao hábitat digno como resultado directo das políticas públi-

cas no urbano e no social; recoñecer a exclusión como consecuencia

dun sistema de ordenación social racista que deshumaniza a certas

comunidades para xusticar a dominación da sociedade hexemóni-

ca; e, por último, entender que o racismo vai mais alá das condutas

individuais produto dos prexuízos, que é un principio organizador da

modernidade que se materializa nas nosas cidades segregadas e na

intervención social baseada no asimilacionismo.

Ao tempo que a cidade medra, as comunidades racializadas e

marcadas como diferentes deben diluírse entre a maioría ou des-

aparecer denitivamente. A nosa forma de construír cidade non

deixa lugar á diversidade, pero tampouco ofrece ningunha garan-

tía de acceso ao fogar e ao espazo público. Neste escenario, os ser-

vizos sociais funcionan como coidados paliativos que atenúan os

danos nas estruturas sociais. O urbanismo e os servizos sociais

forman así unha perfecta simbiose ao servizo da modernidade,

negando a existencia dun sistema caníbal que culpabiliza as co-

munidades afectadas polos efectos provocados polas propias ins-

titucións, e impoñendo solucións fragmentadas que quebran aínda

máis os lazos comunitarios de apoio mutuo e resistencia.

A continuación inclúense as voces daquelas persoas que partici-

paron deste espazo, ben como relatoras/es, colaborando e apoian-

do este proxecto ou ben como escoitantes nas palestras. Entre elas,

están as voces da veciñanza do Campanario, que transmiten as súas

inquedanzas e nos recordan que son un barrio loitador, que non -

cará quedo ante calquera agresión, chegue desde onde chegue.

10

Cogieron a las familias más pobres de la ciudad y

nos alejaron del mundo. Nos mandaron lo más lejos

posible. Al principio fuimos 5 familias, luego otras

3, así sucesivamente hasta ocupar los primeros 44

barracones que se hicieron. Era un sitio que cuando

se cortaba la luz tardaba un mes en que la volvieran

a poner, allí sólo había un camino que conducía al

puerto. Que, por cierto, es el primer puerto de la

ciudad, mucha gente no lo sabe, había también un

molino de agua del siglo XVII… Todo eso quedó se-

pultado cuando cayó el vertedero, igual que el ce-

menterio romano. Es una pena, porque eso es parte

de la historia de la ciudad que quedó borrada, pero

todo se tapó. Nadie dijo nada ni protestó.

-Ramón Pérez,

veciño e anterior presidente da AAVV do Campanario.

O barrio do Campanario na cidade

Situado no bordo noroeste do concello

coruñés, comunicado co núcleo de

San Pedro de Visma e os Rosais, entre

os montes de Bens e San Pedro.

Situado no bordo noroeste do concello

coruñés, comunicado co núcleo de

San Pedro de Visma e os Rosais, entre

os montes de Bens e San Pedro.

2010

2018

1957

1986

2002

2010

16

No sabemos lo que quieren hacer aquí, nadie

nos informa de nada. El anterior gobierno se fue

sin contarnos cómo quedaba todo. Estos son terre-

nos municipales, somos un barrio más de la ciudad,

lo único que pedimos siempre es que arreglen las

calles y nos pongan los mismos servicios que a los

demás. Ya tenemos casas, que son del Ayuntamien-

to, ellos son quienes tienen que arreglarlas, o al

menos que nos dejen los materiales o nos ayuden

a comprarlos y ya las reparamos nosotros. Pero

nada, aquí somos invisibles.

-Carlos Gómez,

veciño e presidente da AAVV do Campanario

17

IAGO CARRO | Arquitecto e urbanista en Ergosfera

O Campanario e a cidade. Sempre máis interesantes

Unha vez máis, parece que comezan os movementos para o des-

envolvemento dos plans urbanísticos na zona do Portiño, O Cam-

panario e San Pedro de Visma.

En termos sociais e políticos, o único escenario xusto e razoa-

ble é que as veciñanzas afectadas teñan a posibilidade de parti-

cipar no seu deseño e decidir o seu futuro: ben permanecer nos

seus barrios, por suposto urbanizados e mellorados tras décadas

de abandono municipal e paralización urbanística, así como coas

vivendas precarias transformadas ou rehabilitadas; ben quedar-

se no ámbito, pero nunhas novas vivendas como fórmula de rea-

loxo denitivo; ou ben calquera outra solución compensatoria ou

habitacional coa que estean de acordo.

Desde a perspectiva urbanística e do interese xeral para A Co-

ruña, non todas estas posibilidades son igual de desexables: o me-

llor para a cidade é que a gran maioría dos lugares e edicacións

que conforman o ámbito permanezan onde están na actualidade,

é dicir, que sexa o planeamento o que congure un proxecto urba-

no inclusivo. Non só porque non hai ningunha razón técnica para

eliminar todo o que acontece nun territorio de medio millón de me-

tros cadrados e xa habitado, senón porque en termos de singu-

laridade urbana e arquitectónica, acolle como mínimo tres pezas

cuns valores formais e históricos de grande interese patrimonial

e completamente desprotexidas polo PXOM: o barrio do Campana-

rio, as casetas de pescadores do Portiño e o conxunto de vivendas

e camiños da Pedra da Barca e Resíos.

Se se pensa no futuro deste territorio, que sería un mundo in-

teresante?

Sería un no que un gran corredor verde a media ladeira co-

necta os parques do Monte de San Pedro e Bens atravesando un

barrio coa intensidade de vida de rúa, a historia, a escala e a com-

18

posición formal do Campanario; un no que se pode pasar pola Pe-

dra da Barca e Resíos por ese marabilloso trazado curvilíneo do

camiño orixinal ao monte de San Pedro; un no que se pode sentir

a vertixe de enfrontarse á paisaxe costeira desde o camiño peonil

que dá forma á escala humana radical das casetas de pescadores

do Portiño; un no que o val de Visma e algúns dos descampados

da zona son mantidos como espazos de reserva funcional e pro-

dutiva, polo que poida pasar no futuro coas nosas necesidades

e aspiracións ecolóxicas; un no que a gran maioría dos tecidos e

construcións que hoxe compoñen o ámbito conforman xunto ás

novas pezas un territorio rico e diverso en tipoloxías arquitectóni-

cas, experiencias urbanas e memorias populares; un no que eses

novos elementos son introducidos dun xeito progresivo, desbo-

tando os tempos invasivos da práctica urbanística convencional

e priorizando a resolución das carencias en termos do dereito á

cidade das veciñanzas actuais, por exemplo, rompendo o seu illa-

mento mediante conexións cos Rosales e San Pedro de Visma dun

xeito digno e decididamente urbano.

Porque é bo para as persoas que habitan o ámbito na actuali-

dade, se o seu desexo é quedarse e mellorar ás súas condicións

de vida. Porque é bo para as veciñanzas dos futuros desenvolve-

mentos, que chegarán a unha zona con actividade urbana desde

o primeiro minuto, cunha rede de cotianidade xa tecida e con cou-

sas e lugares con nome. E porque é bo para o interese xeral da

cidade, que expandirá o dominio da súa urbanidade nun territorio

que, sen dúbida, pode ser aínda máis interesante.

19

(VFDOD$$

P P NP

1

$UTXLWHFWXUDV$PEXODWRULDV

2EUDGRLURGHDSUHQGL]D[HVHUYL]R

FREDUULRGR&DPSDQDULR$&RUXxD

&RQWH[WRXUEDQRGR&DPSDQDULR

(UJRVIHUDRXWXEURGH

'DWDV



;;;;'DWDGHFRQVWUXFLyQRXSRVWDHQXVR

;;;;;;;;3HUtRGRGHFRQVWUXFLyQ

;;;;;;;;3HUtRGRHQXVR

)RQWHGDVKLSyWHVHVVREUHRSDWULPRQLR



&DEDQDV/ySH])HUQDQGR+LVWRULDGHO

DQWLJXR3XHUWRGHO3RUWLxR6HDYHOOD1RLD

$&RUXxD7R[RVRXWRV

'HVFDUJDEOHHQYHUVLyQGL[LWDOHGLWDEOHHQZZZHUJRVIHUDRUJ

$

$



3

)

6

,OODVGH6DQ3HGUR

,OODGR9HQGDYDO

,OODGR3p

$V7UHV,OODV

,OOD$JXLOOyQ

,OOD5HGRQGD

3XQWD3HQDERD

)XUQD&KHLUHQWD

$0RD

3RUWRGR*ROIH

3UDLDGR

3RUWLxR

&DODGH

6DQ3HGUR

3UDLDGR

3RUWLxR

&DODGH

6DQ3HGUR

0RQWHGDV

3DOODV

0RQWHGDV

3DOODV

0RQWHGH

6DQ3HGUR

0RQWHGH

6DQ3HGUR

&DPSRV

GD*DOHUD

&DPSRV

GD*DOHUD

0RQWHGDV

&UXFHV

0RQWHGDV

&UXFHV

0RQWH

&RUWLJXHLUR

0RQWH

&RUWLJXHLUR

0RQWH

$EHUWR

0RQWH

$EHUWR

/DEDxRX

3HUXOHLUR

$JUDGR2U]iQ

&LGDGH

(VFRODU

&LGDGH

(VFRODU

29HQWRUULOOR

$

f

8

5

2

&

$'



2

9

,

7

5

2

3

(

'



%

8

/&

/

$(

5



2

'

$

'

12

5





$

'1

2

5



$

5,

(

&

5

(

7

2&DUUHLUR

2&DPSDQDULR



2&DPSDQDULR



³$FUySROLV´

2&DPSDQDULR

&DPLxRVGHVGH2&DPSDQDULRDWDFKHJDUDXQKDEHLUDUU~D

38172'(

5(0$7('$

%(,5$55Ò$

SUH

&DWUR

9HQWRV

&DWUR

9HQWRV

/RXUHLUR

(QWUHFDVDV

2&RLGDO

6DQ3HGUR

GH9LVPD

6DQ3HGUR

GH9LVPD

&DOGHPRUHLUDV

$&RVWD

25tR

3RUWRGH

6DQ3HGUR

3RUWRGH

6DQ3HGUR

23RUWLxR

6HDYHOOD

23RUWLxR

6HDYHOOD



9LVPDH3RUWRGH6DQ3HGUR7HFLGRRUL[LQDO3H]DVDSDUWLUGRVV

9$/'(9,60$23257,f2

ÈUHDGHFXOWLYRPRLWUDEDOODGD

DWDRVDQRV

*UXSRGHYLYHQGDV

1RVD6HxRUD

GR&DUPH

*UXSRGHYLYHQGDV

1RVD6HxRUD

GR&DUPH

*UXSRGHYLYHQGDV

0DUtD3LWD

*UXSRGHYLYHQGDV

0DUtD3LWD

*UXSRGHYLYHQGDV

3DUGRGH6DQWD\DQD

&RUHD

*UXSRGHYLYHQGDV

3DUGRGH6DQWD\DQD

&RUHD

*UXSRGHYLYHQGDV

)UDQFLVFR)UDQFR

.DWDQJD

*UXSRGHYLYHQGDV

)UDQFLVFR)UDQFR

.DWDQJD

*UXSRGH3HVFDGRUHV

0DULxHLURV

*UXSRGH3HVFDGRUHV

0DULxHLURV

*UXSRVGHYLYHQGDVGRVV

3ODQWD)UDJPHQWDGRUD

)UDQFLVFR0DWD



3ODQWD)UDJPHQWDGRUD

)UDQFLVFR0DWD



'HVJXDFHV%RDGR





'HVJXDFHV%RDGR





0DGHUDV&DOYLxR

;;;;

0DGHUDV&DOYLxR

;;;;

0DGHUDV

3HWHLUR

;

0DGHUDV

3HWHLUR

;

3ODQWDGH

UHFLFODMH

)UDQFLVFR0DWD



3ODQWDGH

UHFLFODMH

)UDQFLVFR0DWD



3XQWR/LPSR

2V5RVDOHV



3XQWR/LPSR

2V5RVDOHV



(VWDFLyQ'HSXUDGRUD

GH$XJDV5HVLGXDLV

('$5GH%HQV



(VWDFLyQ'HSXUDGRUD

GH$XJDV5HVLGXDLV

('$5GH%HQV



6XEHVWDFLyQ

GH6DQ3HGUR

GH9LVPD

SUH

6XEHVWDFLyQ

GH6DQ3HGUR

GH9LVPD

SUH

'HSyVLWRVGHDXJD

GRV5RVDOHV

SUH

'HSyVLWRVGHDXJD

GRV5RVDOHV

SUH

9HUWHGRLURGH%HQV

;

9HUWHGRLURGH%HQV

;

,QVWDODFLyQVPLOLWDUHV

GHGHIHQVDFRVWHLUD

%DWHUtDGHDUWLOODUtDGR

0RQWHGH6DQ3HGUR

;;

,QVWDODFLyQVPLOLWDUHV

GHGHIHQVDFRVWHLUD

%DWHUtDGHDUWLOODUtDGR

0RQWHGH6DQ3HGUR

;;

&HWiUHD

;;;;;

&HWiUHD

;;;;;

&RPSDxtD

GH7UDQYtDV

GD&RUXxD



&RPSDxtD

GH7UDQYtDV

GD&RUXxD



&DVHWDPLUDGRLUR

SUH

&DVHWDPLUDGRLUR

SUH

8VRVLQIUDHVWUXFWXUDLVHLQGXVWULDLVQRSDVDGR

8VRVLQIUDHVWUXFWXUDLVHLQGXVWULDLV

8626&,'$'È16

8626

&,'$'È16

GHVHWHPEURGH

'(558%$0(172'2

9(57('2,52'(%(16

&DHQVREUH23RUWLxR

XQKDVWRQHODGDV

GHOL[RPRUUHXQKD

SHUVRD-RDTXtQ6HUDQWHV

HDYHFLxDQ]DGR

&DPSDQDULRpUHDFROOLGD

HQSDYLOOyQVGXUDQWHPiLV

GHGRXVPHVHV

&$fÏ16



)217('(75$%$//2,1)250$/

3$5$02,7;69(&,f;6'2&$03$1$5,2

$7$2'(558%$0(172'(

&HQWUR

&RPHUFLDO

/RV5RVDOHV



&HQWUR

&RPHUFLDO

/RV5RVDOHV



5HDO,QVWLWXFLyQ

%HQp¿FR6RFLDO

3DGUH5XELQRV



5HDO,QVWLWXFLyQ

%HQp¿FR6RFLDO

3DGUH5XELQRV



&ROH[LR&DODVDQ]

33(VFRODSLRV



&ROH[LR&DODVDQ]

33(VFRODSLRV



&ROH[LR

&DODVDQFLDV



&ROH[LR

&DODVDQFLDV



&HQWURGHUHKDELOLWDFLyQ

HGHVLQWR[LFDFLyQGD

$VRFLDFLyQ5HWRDOD

(VSHUDQ]DSUH

&HQWURGHUHKDELOLWDFLyQ

HGHVLQWR[LFDFLyQGD

$VRFLDFLyQ5HWRDOD

(VSHUDQ]DSUH

)XQGDFLyQ

$GFRU



)XQGDFLyQ

$GFRU



&HQWUR

;HURQWROy[LFR

(O5HPDQVR



&HQWUR

;HURQWROy[LFR

(O5HPDQVR



3DLQWEDOO&RUXxD

;

3DLQWEDOO&RUXxD

;

%DU23RUWLxR



%DU23RUWLxR



&HPLWHULRGH6DQ

3HGURGH9LVPD

;

&HPLWHULRGH6DQ

3HGURGH9LVPD

;

,JUH[DGH6DQ

3HGURGH9LVPD

;

,JUH[DGH6DQ

3HGURGH9LVPD

;

+RUWDVHQ

DOXJXHLUR"

;

+RUWDVHQ

DOXJXHLUR"

;

$FWLYLGDGHVHHTXLSDPHQWRVSULYDGRVQRSDVDGR

$FWLYLGDGHVHHTXLSDPHQWRVSULYDGRV

35,1&,3$/

$75$&725

85%$12

'$=21$

3DUTXHGH%HQV



3DUTXHGH%HQV



3DUTXHGR0RQWH

GH6DQ3HGUR



3DUTXHGR0RQWH

GH6DQ3HGUR



3DUTXH

$GROIR6XiUH]



3DUTXH

$GROIR6XiUH]



3DUTXHV

=21$3(&+$'$

(VSD]RRFXSDGRSROD

UHGHGHWXED[HVHSR]RV

GHFDSWDFLyQGHELRJiV

SDUDD3ODQWDGH

&R[HQHUDFLyQGH%HQV

3/$17$'(

&2;(1(5$&,Ï1

'(%(16



2V5RVDOHV

2V5RVDLV

$V5RVHLUDV



2V5RVDOHV

2V5RVDLV

$V5RVHLUDV



³$IHUUDGXUD´



³$IHUUDGXUD´



&20(=2'$&216758&,Ï1

35,0(,526+$%,7$17(6

(67$'2$&78$/

'HVHQYROYHPHQWRVUHVLGHQFLDLVGRVV

&HQWURGH

6D~GH

2V5RVDOHV



&HQWURGH

6D~GH

2V5RVDOHV



&HQWUR0XQLFLSDO

GH(PSUHJR

&HQWUR0XQLFLSDO

GH(PSUHJR

&HQWUR&tYLFR

9HFLQDO

6DQ3HGUR

GH9LVPD



&HQWUR&tYLFR

9HFLQDO

6DQ3HGUR

GH9LVPD



&HQWUR&tYLFRH

%LEOLRWHFD0XQLFLSDO

2V5RVDOHV

&HQWUR&tYLFRH

%LEOLRWHFD0XQLFLSDO

2V5RVDOHV

&(,3(PLOLD

3DUGR%D]iQ

;

&(,3(PLOLD

3DUGR%D]iQ

;

3ROLGHSRUWLYR

2V5RVDOHV



3ROLGHSRUWLYR

2V5RVDOHV



(VFROD0XQLFLSDOGH

(GXFDFLyQ,QIDQWLO

2V5RVDOHV



(VFROD0XQLFLSDOGH

(GXFDFLyQ,QIDQWLO

2V5RVDOHV



3ROLGHSRUWLYR

/DEDxRX



3ROLGHSRUWLYR

/DEDxRX



&(,3

6DQ3HGUR

GH9LVPD



&(,3

6DQ3HGUR

GH9LVPD



(TXLSDPHQWRVS~EOLFRV

3DVHRPDUtWLPR

6DQ5RTXHGH)yUD23RUWLxR



$YHQLGD)HUQDQGR

6XiUH]*DUFtD

3DVHRPDUtWLPR

6DQ5RTXHGH)yUD23RUWLxR



$YHQLGD)HUQDQGR

6XiUH]*DUFtD

3DVHRPDUtWLPR

23RUWLxR&DODGH%HQV



3DVHRPDUtWLPR

23RUWLxR&DODGH%HQV



3DVHRPDUtWLPR

0RQXPHQWRDRV

0iUWLUHVGR3RUWLxR



0RQXPHQWRDRV

0iUWLUHVGR3RUWLxR



$SDUFDGRLUR

GHFDUDYDQDV



$SDUFDGRLUR

GHFDUDYDQDV



2EHOLVFR

0LOOHQLXP



2EHOLVFR

0LOOHQLXP



*ORULHWD9tWLPDV

GR7HUURULVPR



*ORULHWD9tWLPDV

GR7HUURULVPR



(OHYDGRU

SDQRUiPLFR

GR0RQWHGH

6DQ3HGUR



(OHYDGRU

SDQRUiPLFR

GR0RQWHGH

6DQ3HGUR



5HVWDXUDQWH0LUDGRU

GH6DQ3HGUR

5HVWDXUDQWH0LUDGRU

GH6DQ3HGUR

&~SXOD$WOiQWLFDGR

0RQWHGH6DQ3HGUR



&~SXOD$WOiQWLFDGR

0RQWHGH6DQ3HGUR









³&DVHWDVGHSHVFDGRUHV´

³*UXSRGHYLYHQGDV

GR3RUWLxR´



³&DVHWDVGHSHVFDGRUHV´

³*UXSRGHYLYHQGDV

GR3RUWLxR´



&DVHWDVGHSHVFDGRUHV*UXSRGHYLYHQGDVGR3RUWLxR







 SUH



















SUH





SUH





 ;

;



SUH



SUH



9LYHQGDVXQLIDPLOLDUHVQR3RUWLxRHQDHVWUDGDGR3RUWLxR



SUH

SUH

$3HGUD

GD%DUFD

$3HGUD

GD%DUFD

5HVtRV

$*RX[D

SUH

2XWUDVSDUFHODV3HFKDGDV6LQJXODUHVHFRQXVRVQRSDVDGR

2XWUDVYLYHQGDVHHGL¿FDFLyQV

;

SUH



³&HPLWHULR9HOOR´

+LSyWHVH9LVLJRGR"

³&HPLWHULR9HOOR´

+LSyWHVH9LVLJRGR"

³,JUH[D9HOOD´

+LSyWHVH3DOHRFULVWLDQD"

³,JUH[D9HOOD´

+LSyWHVH3DOHRFULVWLDQD"

3RVLEOHVSDWULPRQLRVDUTXHROy[LFRV

ÈPELWRVXUEDQRVFRQYDORUHVSDWULPRQLDLVQRQUHFRxHFLGRVQR3;20

326,%/(

25,;('2

723Ï1,02

3DUDGDVGHEXVPiLVSUy[LPDV

1

)DUPDFLDVSDQDGHUtDVHVXSHUPHUFDGRVPiLVSUy[LPRV

) 3 6

3ODQ3DUFLDO

6857

6DQ3HGURGH9LVPD

$SUREDGRGH¿QLWLYDPHQWH

HQHPRGL¿FDGRHQ

H

3ODQ3DUFLDO

6857

6DQ3HGURGH9LVPD

$SUREDGRGH¿QLWLYDPHQWH

HQHPRGL¿FDGRHQ

H

3ODQ3DUFLDO

68'

23RUWLxR

3ULPHLUDSURSRVWDSUHVHQWDGD

HQH~OWLPDHQ

DPEDVSRORSURSLHWDULR

PDLRULWDULR0HWURYDFHVD

3ODQ3DUFLDO

68'

23RUWLxR

3ULPHLUDSURSRVWDSUHVHQWDGD

HQH~OWLPDHQ

DPEDVSRORSURSLHWDULR

PDLRULWDULR0HWURYDFHVD

3ROtJRQR

32//

2V)RUWHV

3ROtJRQR

32//

2V)RUWHV

6LVWHPD;HUDO$GVFULWR

0RQWHGH6DQ3HGUR

6*$68'

6LVWHPD;HUDO$GVFULWR

0RQWHGH6DQ3HGUR

6*$68'

6LVWHPD;HUDO

$GVFULWR

23RUWLxR

6*$68'E

6LVWHPD;HUDO

$GVFULWR

23RUWLxR

6*$68'E

ÈPELWRVGRVSODQVSDUFLDLVRXSROtJRQRVFRQWLGRVQR3;20

22

XIAO VARELA | Concelleiro de Rexeneración Urbana e Dereito á

Vivenda do Concello da Coruña entre os anos 2015 e 2019

Os asentamentos precarios na ciudade da Coruña

A historia dos asentamentos precarios da cidade da Coruña é a

historia da invisibilización e marxinalización da pobreza, ao ditado

dos procesos urbanísticos.

Para mostra, o que fora un dos maiores asentamentos de Gali-

cia, o barrio de Penamoa, creado polo Concello da Coruña nos anos

70 coa reubicación forzosa dos habitantes da Cubela no proceso de

construción da estación de autobuses e a primeira gran supercie

comercial da cidade, un asentamento precario, que logo da súa crea-

ción, foi abandonado á súa sorte nun proceso de marxinalización ra-

dical, ate que a comunidade que o formaba voltou a ser molesta para

os intereses urbanísticos por estar no camiño da terceira rolda, cuxa

construción a principios de este século, motivou de novo o desmante-

lamento do asentamento e a expulsión dos seus habitantes.

O que sucedeu en Penamoa, podería repetirse no barrio do Cam-

panario, xunto coas Rañas e a Pasaxe, un dos 3 asentamentos que se

manteñen na cidade da Coruña a día de hoxe. Creado no ano 1962 por

iniciativa municipal, en terreos cedidos por un mecenas para reubi-

car a persoas empobrecidas que malvivían no centro da cidade, e le-

valas á traseira da cidade, un lugar absolutamente periférico naquel

momento, onde se situaba todo o que a cidade non quería ver, como o

vertedeiro ou o emisario de Bens.

Os primeiros barracóns, de iniciativa municipal, eran pouco máis

que galiñeiros, pero foi a forza da comunidade e de algunhas das per-

soas que se preocuparon polo barrio como o Padre Villa ou Ramón

Pérez Basich, presidente da Asociación de Veciños durante moitos

anos, os que acadaron que o Campanario fose crecendo cohesinado

e sen os problemas de convivencia e marxinalidade que afectaron a

outros asentamentos como o de Penamoa.

Actualmente o barrio, a pesar das súas carencias en materia

de vivenda, mellorou os seus servizos básicos e dispón dun parque

23

infantil dende o ano 2016, do saneamento do que careceu dende

a súa creación e viu reformado de maneira integral o seu centro

social, que por n ten condicións homologables aos equipamentos

do resto da cidade.

No barrio do Campanario habitan case 300 persoas, das que

practicamente unha terceira parte son menores, de novo o seu fu-

turo pende dun dos desmesurados desenvolvementos urbanísticos

contidos no Plan Xeral aprobado no 2013, que contemplaba 25.000

novas vivendas nunha cidade estancada poboacionalmente e con

case 20.000 vivendas baleiras, en concreto o Solo Urbanizable De-

limitado do Portiño (SUD1), un desenvolvemento de 4.000 novas vi-

vendas nun entorno cun gran valor paisaxístico e que pode levarse

por diante o barrio e os seus habitantes.

Pero esta vez, os intereses urbanísticos teñen diante unha comu-

nidade cohesionada cuns dereitos consolidados, unha comunidade

que habita ese territorio dende hai máis de medio século e vai reivin-

dicar lexitimamente o seu dereito á cidade, a seguir habitando un te-

rritorio do que xa forman parte.

Es la lucha que tuvo el barrio siempre. Lo digo con mucho

orgullo: es un barrio peleón. Se equivocaron con nosotros,

pensaron que nos íbamos a conformar. El problema del barrio

del Portiño es que siempre quisieron manipularlo, hacer en él

lo que quisieron. Pero no fue así porque teníamos herramien-

tas muy importantes. Nos criamos todos juntos, y también

hubo quien nos enseñó a pelear. Porque hasta a pelear hay que

aprender. Cuando fue lo del pabellón, apareció un montón de

gente, como decía el alcalde, revolucionarios profesionales.

Todas las manifestaciones fueron pacícas, nunca hemos te-

nido ningún altercado con nadie. Tenemos la suerte también

de que, para las manifestaciones, va el 100% de la gente. Es lo

bueno que tenemos, que cuando hay que pelear no se queda

nadie en casa.

Sin duda el ADN de nuestro barrio es la lucha.

-Ramón Pérez,

veciño e anterior presidente da AAVV do Campanario.

24

1962

1963

1965

1964

1968

1967

1973

1975

1983

1987

1976

Enrique Vilariño e Joaquín Moyano

asinan co concello a cesión dos

terreos onde se levantará o barrio,

incluíndo a condición de destinarse á

construción de vivendas sociais.

Construción de 44 infravivendas en

barrancóns en dúas ringleiras baixas.

O concello aproba a construción

da reﬁnería da Coruña entre o val

de Bens e Nostián.

Chegada ao barrio de Dña. Mª

Teresa Salorio quen apoiou aos

enfermos da tuberculose que

naquel momento asolaba á

poboación.

Cáritas deixa as súas funcións

no barrio á asociación Chavós,

nun intercambio non acordado

coa veciñanza.

Cáritas presenta un proxecto de

vivendas no Portiño que ﬁnalmen-

te cae no esquecemento.

O barrio funda a peña de fútbol

Agarimo, naqueles tempos o

único equipo de fútbol do Estado

formado por payos e xitanos.

Comezan a construírse vivendas

nas inmediacións do barrio.

Catro familias viven xa en

chabolas autoconstruídas.

A veciñanza maniféstase na

cidade reivindicando unha

vivenda digna.

Coa fundación da Cidade dos

Muchachos, o Padre Villa marcha

para Arteixo xunto con 25 nenos

e nenas do barrio.

O Padre Villa promove a

construción de 5 novas vivendas

en planta baixa fronte das dúas

agrupacións de barracóns, así

como un ediﬁcio de dúas alturas

con 6 vivendas máis.

Finaliza a construción do bloque

de 12 vivendas e chegan máis

familias desaloxadas das áreas

de San Diego e Casablanca.

Cáritas comeza a construír un

bloque de 12 vivendas en 3 alturas.

O concello instala o vertedoiro

municipal na ladeira de Bens.

O concello conecta o servizo de auga

potable no barrio, 13 anos despois

da súa construción.

Constrúese o ediﬁcio destinado á

escola e ao Teleclube.

Chega ao barrio o Padre Villa.

O primeiro que fai é habilitar 3

novos barracóns: un para

estudar, outro para cociña e un

comedor para a rapazada.

Peche do Teleclube, que non se

recuperará con ningunha das

intervencións futuras no barrio.

o campanario. historia dun barrio

1989

1996

1997

1998

2000

2001

2002

A veciñanza recupera a

promoción do deporte infantil e

xuvenil no barrio colaborando

coa Asoc. Xuvenil Brétema.

A veciñanza organízase en

patrullas de vixilancia para

protexerse do tráﬁco de drogas

e da degradación do barrio.

A ﬁnais deste ano conclúe o selado

do vertedoiro.

Inaugúrase o parque Atlántico nos

terreos ocupados polo vertedoiro.

Tras varias movilizacións do barrio

o concello asfalta as rúas e renova

a rede de auga municipal.

A petición veciñal levántase un

busto homenaxe ao Padre Villa.

O concello traslada á veciñanza do

Campanario afectada polo derrubamento

ao pavillón polideportivo Riazor.

A veciñanza maniféstase na

entrada da escombreira para

reivindicar unha solución a 40

traballadores tras o selado.

A veciñanza maniféstase ante

o abandono do concello e a

negación dun realoxamento

tras a catástrofe ambiental.

No mes de setembro colapsa o

vertedoiro de Bens e derrúbanse

200.000 m3 de basura sobre o val e as

vivendas provocando a morte dunha

persoa. A avalancha ocupou 500 m2

chegando ata o espigón do Portiño.

O barrio constitúe a Asociación

de Veciños do Campanario e

comunica á asociación Chavós

que non precisa a súa presenza.

AAVV Campanario une a súa

acción á Asoc. Comunitaria

Distrito V e á AAVV San Pedro de

Visma.

As negociacións e presións do

barrio logran a contratación de

10 traballadores na EDAR Bens.

Un grupo de 20 xoves forma un

grupo de Danza Flamenca coa

Asoc. Comunitaria Distrito V.

A AAVV e o colectivo InfraDomus

presentan un proxecto de

rehabilitación do barrio no

concello.

Homenaxe ao Padre Villa pola

súa labor no barrio.

O Campanario esixe a reaper-

tura do local veciñal ante a

demora desde o ﬁn das obras.

2002

2005

2008

2009

2011

2013

2016

2018

2019

2015

2010

2017

AAVV é chamada a formar

parte da mesa de erradicación

do chabolismo na Rede Coruña

Solidaria.

O clube de fútbol Portiño

álzase co título de campión do

Distrito V nas categorías

Alevín, Infantil e Xuvenil.

Un incendio na contorna

produce importantes danos nas

vivendas e obriga ao desaloxo

temporal de 300 persoas.

Fundación Secretariado Xitano, en

convenio co concello, realiza a

rehabilitación do bloque de vivendas

promovido polo Padre Villa no ano 65.

O concello promove a rehabilitación

do local veciñal do barrio.

Máis de 55 anos despois da

construción do barrio o concello

realiza o alcantarillado e a rede

de saneamento.

O COAG promove a iniciativa “A

cidade dos barrios” cun colectivo

de profesionais técnicos que avalía

a situación habitacional do barrio.

O concello promove un obradoiro

de autoconstrución levado a cabo

polo estudo técnico Desescribir a

través do cal se realizan importan-

tes melloras na habitabilidade das

vivendas e nos espazos do propio

barrio.

O barrio convoca unha marcha

pacíﬁca por San Pedro de

Visma para denunciar as

continuas mostras de racismo.

O concello plantea a urbanización da

área do Portiño segundo o Plan

Parcial que permite construír ata

3.513 viviendas, o 30% seguindo o

modelo de cidade xardín.

Metrovacesa presenta o proxecto de

urbanización do sector do Portiño. A

Xunta de Goberno Local aproba

construír perto de mil chalés adosa-

dos e outras 2.200 vivendas reparti-

das en bloques de ata cinco plantas.

A veciñanza do Campanario

maniféstase esixindo máis

acceso ás licencias de

marisqueo fronte os cambios

no código penal.

O barrio denuncia o mal estado

dos servizos e espazos públicos.

Por primeira vez o traballo do

servizo municipal de limpeza

chega ata O Campanario.

28

CRISTINA BOTANA | Arquitecta e investigadora na ETSAC

O urbanismo ao ouro lado do espello

A aprendizaxe sobre os barrios marxinalizados da cidade impli-

ca necesariamente mudar a ollada, abandonar esta tendencia a

aproximarse a estes lugares como espazos de pobreza que a so-

ciedade ten a responsabilidade de salvar de si mesmos. Son vistos

como espazos circunstanciais a determinados foco de pobreza ou

colectivos marxinalizados, e non admitimos que estes contextos

afondan as súas raíces na nosa forma de facer cidade e de utilizar

o urbanismo como un instrumento de exclusión e categorización

social. É por iso que o primeiro que debemos facer é virar a mira-

da cara aqueles axentes, institucionais, académicos, profesionais

ou sociais que toman parte nos procesos de segregación urbana.

Non falemos máis dos outros, falemos de nós. Teñamos a valen-

tía de despoxarnos de todo o aprendido para por en cuestión o

conxunto de prácticas territoriais que teñen conducido á paisaxe

urbana e social actual. A segregación urbana é un dos produtos

da desigualdade social. As sociedades desiguais construíron cida-

des sectorizadas e organizadas en niveis de pobreza. A expresión

construída desta segregación espacial ofrece varios retratos, te-

mos os barrios de absorción levantados desde os anos 60 nas mar-

xes das cidades, pero tamén están outras solucións alternativas. Son

os conxuntos residenciais máis precarios normalmente ubicados en

terreos residuais, abandonados ou nos intersticios das fronteiras

internas das cidades; compostos por barracóns, infravivendas, ca-

ravanas, chabolas ou casetas de obra utilizados como vivenda sen

que reúnan as características mínimas de seguridade, salubridade

e habitabilidade para ser consideradas como tales. Tenden a estar

marcadas por un carácter de temporalidade feita permanencia.

Unha permanencia sen dereitos. Pero, por encima de todas estas

consideracións, tenden a ser promovidas polas propias administra-

cións públicas que co tempo decretarán a súa “erradicación“.

Na formación académica como arquitectas ou urbanistas rara

vez se fala destes lugares, menos aínda como barrios, xa que se

29

trata de habitares críticos cuxa existencia pon en cuestión toda

a praxe e a dogmática sobre a cidade. Son lugares apropiados

fronte ao trauma da expulsión urbana, illas heteroxéneas deli-

mitadas polo que María Prieto Peinado dene como membranas

asimétricas, que permiten facilmente entrar pero das que é moito

máis difícil saír. A través de ditas membranas a cidade interior é

invisíbel á exterior até que novamente se produce o choque e os

habitares precarios quedan ao descuberto. Entón pasan a ser

causa e consecuencia dos males urbanos, patoloxías a erradi-

car que, no mellor dos casos terminarán por ser desprazadas de

novo e recubertas por unha nova membrana protectora. Este é

o fenómeno que ameaza ao barrio do Campanario, ao igual que a

outras áreas da cidade. Por sorte a veciñanza conta con ampla

experiencia na loita veciñal pero o resto da cidadanía e das pro-

fesionais temos tamén a oportunidade de por estas desaprendi-

zaxes ao servizo das persoas e acompañalas en todas as loitas

urbanas. Temos a responsabilidade de situar a mirada crítica

nos axentes de intervención, de comprender que o primeiro paso

para a reconciliación de disciplinas como a arquitectura e o ur-

banismo coas persoas pasa por recoñecer as súas servidumes

e as súas faltas, para a continuación poder activar procesos de

reparación desde ese recoñecemento. Asumindo que esta repa-

ración só virá ditada polas voces de todos os colectivos agravia-

dos, de todas aquelas e aqueles para quen non foron construídas

as cidades nas que habitamos. Por n escoitar e deixar facer.

Pero para poder aspirar a todo isto, hai que atreverse a sentir a

vertixe de ver caer esas membranas invisibles que nos rodean a

todas de unha ou outra maneira.

30

ALBERTO MATARÁN | Docente de Urbanismo na ETSA de Granada

Nuestros barrios como referencia metropolitana frente a la crisis

climática y el colapso

Alberto Magnaghi nos enseña que la ciudad metropolitana con-

temporánea está constituida por una superposición de periferias

que predominan sobre los fragmentos que resisten de las áreas

históricas. La insostenibilidad es consustancial a unas metrópo-

lis que consumen recursos y generan impactos ambientales ina-

sumibles en este momento de emergencia climática. El cénit del

petróleo alcanzado en 2005 indica que estamos en pleno descen-

so en la disponibilidad de este recurso esencial para el funciona-

miento de los espacios urbanos donde habita la mayoría de la po-

blación mundial. A la escasez energética (y también de materiales),

se le suman los efectos cada vez más evidentes de los impactos

ambientales generados por décadas de desarrollismo. Todo ello

indica que estamos en una nueva época, el antropoceno, que nos

coloca ante un escenario de colapso para el que debemos prepa-

rarnos a través de una transición socioecológica que tenga en las

ciudades uno de sus principales puntos de referencia.

Y son las personas que habitan en las periferias más degra-

dadas las que más vulnerabilidad presentan a estos procesos de

escasez y degradación, por lo que deben ser las protagonistas del

cambio. Para reconstruir ciudades en transición, es necesario

mejorar las condiciones de habitabilidad y de aislamiento de las

viviendas construidas desde la revolución industrial al tiempo que

se generan procesos de economía circular que disminuyan las ne-

cesidades de transporte. Por otro lado, el hábitat urbano debe ser

transformado favoreciendo la soberanía energética y alimentaria

mediante la producción local de la mayor cantidad posible de los

insumos esenciales para la vida. Esto sólo será posible si las ciu-

dades metropolitanas dejan de crecer, se descentralizan y se re-

organizan entorno a los barrios y otras centralidades preexisten-

tes. De este modo, las comunidades locales podrán rearticularse

y afrontar de manera colectiva el colapso como ya ha ocurrido en

otros momentos traumáticos de nuestra historia reciente.

31

JOSÉ LUIS MARTÍNEZ

Arquitecto participante no obradoiro

La relación que existe entre el capitalismo y la forma en la que el

ser humano habita el territorio es directa. Mi experiencia perso-

nal, en condiciones de precariedad laboral, me han llevado a vivir

en infraviviendas por un período prolongado de tiempo.

En mi caso concreto, éramos todos estudiantes, y al menor

problema nos juntábamos todos a discutirlo y luego trasladába-

mos nuestras exigencias al casero. Actualmente la mayoría de la

gente que vive en infraviviendas no son estudiantes sino trabaja-

dores precarizados y/o personas que huyen del precio de la vi-

vienda. En esta situación actual, la itinerancia y la heterogeneidad

de la gente con la que convivo es muy alta, ello implica una falta

de cohesión, de formación de grupo; por tanto, ahora el casero

hace lo que quiere cuando quiere, y la gente que puede al menor

problema marcha.

En el barrio del Campanario, sí hay bastante cohesión, y existe

una asociación vecinal que les permite ejercer cierta presión, y así

obtener, cierta protección frente a los ataques externos.

A pesar de tener un origen distinto, la precariedad es el deno-

minador común, y ésta existe porque hay alguien que se aprove-

cha de dicha situación, y por tanto la crea; es decir, la riqueza de

unos pocos se basa en la pobreza de muchos.

Esa cohesión dentro del grupo precarizado es la que fortalece

el gueto, hecho diferencial con respecto a las infraviviendas en las

que vivo, es una cuestión que se retroalimenta, el hecho diferen-

cial, ya sea raza, sexo, poder adquisitivo, etc., es usado por el ca-

pital para arrinconar al objeto a precarizar. En el caso del barrio

del Campanario, se trata de un colectivo de etnia gitana y payos de

escaso poder adquisitivo. Al constituirse en gueto, ahora se con-

solida como hecho diferencial visible, incluso de forma material en

el territorio; son un barrio, al que se le denomina de forma mezqui-

na poblado, evidenciando su origen distinto al hecho urbano y por

32

tanto, al ser ajeno a éste, prescindible, movible. Ese grupo humano

ya adaptado a ese entorno, son mariscadores, puede ser expulsa-

do si el capital así lo quiere.

El derecho al hábitat no debe ser sólo un derecho de acceso a

lo que ya hay, sino el derecho a cambiarlo.

A la pregunta de si es la segregación espacial una causa de la

pobreza o sólo su consecuencia, el geógrafo y sociólogo urbano

David Harvey responde:

“…los barrios segregados suelen tener problemas de acce-

so a los colegios, los servicios de salud son pésimos, el sistema

de recolección de basura no funciona bien y la gente vive en un

entorno urbano desastroso; hay mucha cesantía y una de las

pocas maneras de ganar dinero es entrando al negocio de la

droga. Entonces lo que ocurre ahí es que el modelo de pobreza

se replica por la segregación de esta comunidad en una zona de

la ciudad donde las oportunidades para surgir son muy restrin-

gidas, porque no hay servicios adecuados“.

33

LUCIANO G. ALFAYA E PATRICIA MUÑIZ | Estudio MMASA

As Cidades Invisibles

A paixón polo descoñecido sempre nos acompañou. Pode que non

do mesmo xeito, pero todo ser humano ten ansias de coñecer o

que lle está oculto, o que non se pode ver. Italo Calvino revelaba,

entre outras, as cidades escondidas nas que a pesar das desgra-

zas sempre se pode atopar o optimismo. Win Wenders percorría

Lisboa na procura de imaxes que lle transmitisen un sentimento

que non era posible atrapar. Van der Keuken contaba que os foto-

gramas mais intensos eran os que non existían.

As cidades agochan mais do que contan. As cidades, e quen

as dirixe, semellan amosar tan so unha das súas facianas dentro

da estrutura poliédrica que é o tecido urbano. Nun contexto de

rápida lectura, de Twitter e Instagram, a mirada que se ofrece é

a que congura o imaxinario de quen visita a cidade. Incluso de

quen reside nela.

Co paso do tempo, semella que crecen as raíces, e o sentimen-

to de non existencia contáxiase. Así, ao logo dos anos, foron desa-

parecendo barrios, casas e incluso persoas, sobre todo mulleres,

que agochadas fronte calquera tipo de barreira, acababan por ser

invisibles. Pero, como dicían en México no día de mortos, mentres

alguén siga a pensar en ti, nunca desapareces de todo.

34

XAVI LOMBARDERO | Sociólogo, consultor en desenvolvemento local

Dende hai tempo o urbanismo hexemónico en Europa leva apos-

tando pola especulación do chan e a inación inmobiliaria cando

se trata de planicar a organización social e espacial do ecosis-

tema urbano, convertendo as persoas que traballan no urbanis-

mo en simples axentes de mercado e expulsando da cidade aquilo

que sobra para a súa visión neoliberal. Pola contra, cada vez máis

persoas entendemos a cidade como un ente complexo, formado

de relacións, desexos e contradicións, non só de infraestruturas.

Neste senso, sinala David Harvey, un dos principais investigado-

res urbanísticos da actualidade dende unha perspectiva emanci-

padora, que “a cuestión de que tipo de cidade queremos non pode

divorciarse da cuestión de que tipo de persoas queremos ser, que

tipo de relacións sociais buscamos, que relacións coa natureza

mantemos, que estilo de vida desexamos ou que valores estéticos

temos“ no seu libro Cidades rebeldes (Akal, 2013).

Deste xeito o racismo e a xenofobia reprodúcense nas cidades,

como sinala a socióloga Keina Espiñeira “a fronteira chega ao centro

das cidades e impacta nas sociedades xerando novas xerarquías,

novas diferencias e discriminacións. A fronteira espállase dentro

das sociedades que habitamos a través da clandestinización dos

suxeitos, no control da mobilidade e no non recoñecemento de dere-

itos. É dicir, as fronteiras reprodúcense en termos de desigualda-

de social“. Polo tanto existen fronteiras visibles, físicas, territoriais,

incluso militarizadas pero tamén existen fronteiras sociais, que son

invisibles e que se reproducen a un nivel complicado de codicar, no

ámbito da cidadanía, dos dereitos e das relacións sociais. Isto último

é o que pretenderon os obradoiros de Arquitecturas Ambulatorias,

xerar un espazo de traballo sobre o dereito ao territorio e o acce-

so pleno á cidade sen ningún tipo de discriminación e onde poder ir

desmontando esas fronteiras sociais invisibles e conseguir pensar

e concretar unha cidade para todas as persoas.

35

CRISTINA CAMPILLO

Alumna da Escola de Arquitectura participante no obradoiro

La arquitectura debe hablar de su tiempo y lugar. La arquitectu-

ra debe de dar respuestas a las necesidades de unos individuos.

Debe de estar pensada con y para ellos. La arquitectura sólo se

considera completa con la intervención del ser humano que la ex-

perimenta y debe pertenecer al entorno donde va a situarse, po-

tenciando el paisaje en vez de desgraciarlo. Pero, ¿cómo aspirar

ha dicho estado? La arquitectura ha de enseñarse y acompañarse.

Ha de ser participativa, multidisciplinar y curiosa. La arquitectura

ha de ser digna, confortable, práctica, rme y bella. La arquitectu-

ra hemos de ser todos.

Para que un barrio marginalizado, como el caso de estudio,

llegue a ser arquitectura se han de llevar a cabo procesos de par-

ticipación e implicación directos en los cuales se estudien y den

respuestas a las necesidades de estos individuos, a la vez que se

les enseña a hacer arquitectura.

El urbanismo ha de abordarse desde una trama compleja,

como una amalgama de formas y usos, entendiendo que no se tra-

ta de un sistema preconcebido e impuesto, sino, de un caso com-

puesto por distintos tipos de redes que generan posibilidades muy

variadas.

No obstante, lo más importante a la hora de abordar el proyecto

es no perder de vista lo que tenemos y lo que queremos tener para

reexionar sobre los medios y el camino a seguir. La arquitectura

marginal no es más que un caos y abandono del proyecto arquitec-

tónico desde la concepción de unas preexistencias hasta la reso-

lución de un resultado, y es en esa búsqueda de una organización

y pautas de proyecto donde nos deberíamos sumergir a la hora de

abordar algo tan complejo como el barrio de O Campanario.

36

ROCÍO BOTANA | Traballadora social, invest. na Fac. de Socioloxía

Recoñecemento e reparación, alén da integración social

A intervención social desenvolvida no Norte Global reicte a per-

vivencia de formas de colonialidade en canto que as súas prác-

ticas están manifestamente dirixidas a lograr a “integración“ ou

conversión dos suxeitos ao sistema hexemónico da modernidade.

Segundo as perspectivas decoloniais exploradas durante estas

xornadas, o Traballo social exerce na actualidade o seu privilexio

sobre os colectivos cos que actúa, sendo o brazo executor das me-

didas políticas e institucionais que someten ás comunidades vul-

nerábeis. Dende o rostro amábel da solidariedade oenegerista e

a integración, ocultan unha conversión forzosa de pensamento e

formas de vida e a usurpación das voces emancipadoras. O desen-

volvemento mesmo da profesión ten as súas raíces na tradición da

caridade e da lantropía; esta herdanza explicaría a permanencia

das condutas paternalistas, vitimizadoras e moralizadoras.

“O Traballo Social é unha profesión e disciplina moderna con

herdanzas coloniais e visión eurocéntrica que herda o afán de

incluír ao outro na civilización moderna occidental“ e “asume a

clasicación dos seres humanos, a cousicación e a negación

das súas propias existencialidades". Gómez-Hernández, 2015.

Neste senso, cabería facer unha reexión máis profunda do

concepto de integración, senón rexeitalo por completo, mais alá

da convivencia entre paios e xitanos en cuestións sociais ou ur-

banística; a interculturalidade non é unha categoría teórica, é un

imperativo ético. O concepto mesmo de integración parte dunha

posicionalidade clara da sociedade maioritaria sobre aqueles su-

xeitos a integrar, entendido dende unha tripla lóxica:

1. Lóxica de homoxeneidade: as comunidades excluídas deben

adaptarse e absorber a cultura e normas da sociedade maio-

ritaria (renunciando ás propias) para lograr a súa integración.

Desa forma, o Traballo Social ignoraría unha xerarquía que po-

37

siciona aos colectivos subalternos nun punto da pirámide da cal

non se moverán mentres perduren ditas estruturas e institu-

cións de privilexio.

2. Lóxica de vontade: a comunidade xitana négase a aceptar as

normas e costumes normativas e por tanto a integración pa-

sará por renunciar á súa cultura para adaptarse e así evitar

rexeitamento. Exime á sociedade maioritaria de favorecer esa

suposta integración ou convivir na diversidade.

3. Lóxica de status: fundaméntase na cción de lograr igualdade

mediante ascenso social; na medida en que melloren as con-

dición económicas, habitacionais, laborais, etc., lograrase a

integración plena e o seu benestar.

Sobre esta cuestión, a recente indignación ante os prexuízos

deixaron paso ao daltonismo social ou a cegueira das cores para

referirse a “retórica da neutralidade en termos raciais“. Considerar

o racismo como unha lacra xa superada e unha inxenuidade con-

veniente para a aqueles que manteñen o privilexio e a hexemonía.

Con estas xornadas pretendíase facer unha crítica profunda

a estas lóxicas impostas desde o urbanismo e o traballo social,

como sistemas imbricados nos plans de acceso a vivenda ou erra-

dicación de chabolismo. Sen recoñecer o despoxo e a violencia

exercida no pasado, neste caso contra “o problema xitano“, tra-

bállase dende a superioridade paternalista para transformar os

barrios segregados a condición de que acepten sen contempla-

ción os imperativos do sistema-mundo (Wallerstein, 2005) e non

se resistan á súa forza pedagóxica.

Tratar de buscar solucións baixo as mesmas premisas e no mar-

co das mesmas institucións que provocaron, manteñen e empeoran a

situación é un sensentido. Recoñecemento e reparación son as dúas

claves fundamentais para comezar a pensar nun mundo novo.

38

Las oenegés, asociaciones que reciben subvenciones de

la Xunta, de la Unión Europea, están montando un chiringui-

to a cuenta del barrio. Un chiringuito donde el barrio parecía

que no tiene voz propia, ellos hacían y ellos deshacían. Y aun-

que hicieran cosas buenas… lo que no puedes hacer es tapar

la voz del interesado, llegó un momento en que ya decidían

por nosotros. Y al nal les montamos la guerra.

Es que a ver, a cualquier oenegé le interesa que sigan los

pobres. Tienen varios empleados, tienen directores… les in-

teresa mantener su trabajo. Eso se ve de forma muy clara.

Están equivocados. Venden una imagen de barrio y de los

gitanos que perpetúa la idea de atraso, de pobreza. Pero es

un barrio de trabajadores: hay albañiles, va a las ferias o al

percebe, hay jardineros, hasta tenemos un policía local. Pero

no, ellos venden esa imagen decaída y victimista. Están con-

formes con esa realidad, viven de ella.

En mi barrio se ha demostrado, son luchadores. Seguimos

estando machacados, pero no se queda nadie de brazos cru-

zados, pelean.

-Ramón Pérez,

veciño e anterior presidente da AAVV do Campanario.

39

SEBIJAN FEZJULA | Invest. CES Coimbra, membro de Kale Amengue

Racism and Whiteness in an Anti-Roma Europe

In my presentation1, I am using the metaphor of “the permanent

State of exception“ to discuss contemporary state politics that de-

humanize the Roma. This metaphor allows me to centre the analy-

sis on “the layered interconnectedness of political violence, racia-

lization and the human“ (Weheliye, 2014, p. 1) within the domain of

modern politics, and, in particular, to describe the construction of

Roma as almost humans or non-humans. The social and political

construction of the Roma bodies as “naturally prone to crimina-

lity“ hence, as a specic threat to the white order, have placed

the Roma body as a body that needs to be constantly “integrated“,

“corrected“, observed/controlled. In this regard, Antigypsyism is

organised in the realm of “exception“ and the Roma are construc-

ted as a threat to the state.

Having said this, I have argued that the analysis of Antigyps-

yism requires a focus on the racialization of Roma as a set of po-

litical relations and connections that aim to “discipline humanity

into full humans, not quite-humans and nonhumans“ (Weheliye,

2014, p. 3). Therefore, it is within the “permanent State of Excep-

tion“that the justiable and legitimized violence over the Roma

body takes place, driven by its construction as racial Otherness/

threat. This notion illustrates the creation of exceptional proce-

dures of restriction, necessary control and discipline exercised

in a regime of police States. Antigypsyism is the enabling element

that allows all the circumstances and political torsions aforemen-

tioned. Thus, the projects of “integration“, “assimilation“ ourish

1. My presentation titled Racism and Whiteness in an Anti-Roma Europe, departure from my

recent article The Anti-Roma Europe: Modern ways of disciplining the Roma body in urban

spaces published in the Brazilian journal Direito e Práxis. The article is product of the work

developed in the project POLITICS - The politics of anti-racism in Europe and Latin Ameri-

ca: knowledge production, decision-making and collective struggles in the Centre for Social

Studies, University of Coimbra.

40

under such ideology follows an ideological purpose, what Maeso

calls a “civilizing mission“ – a way of “correcting a pathologised

“way of being [Roma]“ (Maeso, 2015, p. 60). Structural violence is

thus legitimized when it is in the name of “saving the Roma from

themselves“. I consider all those policies for “Roma Integration“ as

policies that have reproduced Antigypsyism while aiming to “co-

rrect Roma way of being“, or as dened by Maeso (2015) “public

policies and “active inclusion“and “empowerment“initiatives are

therefore implemented as a civilising and disciplinary programme“

(2015, p. 33).

Consequently, Antigypsyism is naturalized and it has not been

part of such theorizations because Roma are (un)seen as being in

Europe but not from Europe, Accordingly, I argue that the proces-

ses of racialisation and dehumanisation of the Roma have become

necessary to the maintenance of whiteness and white supremacy

(Fejzula, 2019, p.2).

41

CAYETANO FERNÁNDEZ | Invest. CES Coimbra, membro de Kale Amengue

Antigitanismo de estado y autonomía política romaní: claves para

la comprensión y la acción

El sistema de dominación racial que llamamos antigitanismo a la

vez que condiciona cada faceta de nuestra vida social como gita-

nos en un mundo payo, genera también sus propios subsistemas

de legitimación. Estos sistemas a veces son evidentes y fáciles de

detectar, como ocurre en el caso de los medios de comunicación o

de prácticas abiertamente represivas como la vigilancia y violen-

cia policial basada en el perl racial; en otros casos el compromiso

con el racismo antigitano no resulta tan evidente, pero acaba sien-

do igual de pernicioso, en este segundo sentido podríamos agrupar

políticas educativas, la labor “civilizatoria" de los trabajadores so-

ciales, políticas urbanísticas o las mismas narrativas de liberación

del mundo blanco que apuntalan la división racial de las sociedades

en que vivimos y sirven de obstáculo para el desarrollo de la volun-

tad y la agenda política de los pueblos racializados.

En denitiva, el antigitanismo es la ideología que se esconde

tras el Estado y sus estructuras de poder y como tal debe ser

entendido y confrontado. Es en esa matriz donde las políticas de

racialización del espacio urbano se encuadran. El surgimiento de

guetos para contener y recluir en la periferia a la población gi-

tana se da en casi todas las grandes urbes del Estado español,

siguiendo los mismos patrones y en un mismo periodo temporal,

lo que demuestra una intencionalidad política. A la vez, en un país

donde las luchas vecinales han tenido una importante presencia

de los años de la Transición hasta la actualidad, en algunos mo-

mentos desempeñando un papel clave en la transformación social,

las referencias al carácter racializado de los espacios donde esas

luchas se desarrollan brillan por su ausencia. Comúnmente nos

encontramos con que muchas de esas plataformas vecinales son

lideradas por la minoría paya de esos barrios, los cuales enfati-

zan el carácter de clase de esa lucha contra el empobrecimiento a

42

la vez que simultáneamente aíslan el carácter racial del conicto,

provocando así la desafección de nuestra gente que mira con des-

conanza y recelo sus narrativas y modelos de lucha y, nalmen-

te, acaban siendo acusados por líderes payos de padecer de una

supuesta pasividad e inmovilismo por no comulgar con la agenda

política blanca y sus formas.

Es necesario comprender que para que exista “Blancopolis“

(Alves, 2018), para que el blanco pueda pensar la ciudad como un

espacio seguro y “civilizado“ precisa de construir cárceles urba-

nas que contengan aquello, y aquellos, que causa disrupción en

su acomodada autopercepción. Por ello, entender la lucha gitana

en los espacios urbanos racializados requiere pensar con hones-

tidad y responsabilidad política la producción de guetos gitanos,

su origen e intencionalidad, así como cuestionar esa “inocencia

blanca“ que se benecia del antigitanismo de Estado.

43

MICHAEL JUAN SIERRA

Alumno da Escola de Arquitectura participante no obradoiro

Sempre sospeitei que as políticas de integración fallaban nalgún

punto, pero por propio descoñecemento, ou ben pola miña posición

privilexiada na sociedade, padecín dunha falta de interese en pro-

fundar nos problemas dunha realidade á que non me enfronto no

meu día a día. Nunca fun quen de comprender que era o que en

realidade fallaba ou cal sería a alternativa ás políticas actuais.

Un pode pensar que as solucións aos problemas da integra-

ción poden estar na academia, pero, desgraciadamente, non hai

maior cegueira que os privilexios dunha elite intelectual que se

nega a afrontar o seu papel neste asunto.

Estas últimas semanas déronme que pensar sobre a violencia

institucional e social á que se enfrontan as diferentes minorías so-

ciais no seu día a día. Pensar en como os diversos colectivos son

obxecto de políticas de “integración“ ou inserción social, que están

plantexadas dende as mesmas bases que producen a súa mar-

xinalización e guetización. Como os propios individuos que plan-

texan e levan a cabo as políticas de integración, non fan máis que

reproducir e perpetuar a desigualdade social imperante.

Tras escoitar diferentes opinións e experiencias persoais, das

diferentes conclusións que puiden sacar, creo que a máis clara é

que o futuro para reducir as desigualdades sociais, parte de asu-

mir os privilexios cos que cada un conta. Está na nosa man axudar

a reducir estes problemas, pero nun proceso liderado polos ver-

dadeiramente afectados, no que se deixen de lado actitudes pater-

nalistas e políticas asistencialistas, e todas as minorías teñan voz.

44

FERNANDO PÉREZ

Alumno da Facultade de Historia do Arte participante no obradoiro

Autonomía, reparación e integración son as tres palabras que máis

me bateron na cabeza durante este obradoiro.

A procura da autonomía non é outra cousa que a liberade para

decidir sobre o propio ser, a se denir mais non a ser denido; au-

tonomía que é, de seu, a loita contra o privilexio branco, masculino,

heterosexual, urbano e capitalista que ordena e xerarquiza por de-

baixo de si mesmo todo aquilo que está fóra de si.

Reparación do dano causado por este privilexio, xa non por dis-

cutir se é posíbel facermos xustiza co pasado, cos que xa non están,

senón para non reproducir as mesmas estruturas que o levan a

perpetuar xa durante séculos; reparación que pasa polo recoñece-

mento dese mesmo dano, da estrutura e do privilexio mesmo.

E a integración, claro. Como se pode integrar alguén que non

forma parte do discurso dun Estado-nación nese mesmo discurso?

A mentira do Estado-nación exclúe, por denición, todo aquilo que

cae fóra de si mesma: non é unha autonomía que suma máis liber-

dade, senón privilexio que quere só para si a liberdade de ser.

No diálogo entre grupos humanos nacen culturas que reúnen

elementos daqueles, pero que tamén incorporan outros modos de

facer diferentes. A idea da integración muda dunha cultura noutra

é, logo, falaz: sen o diálogo, sen a tensión que xorde da conviven-

cia, non podemos falar senón de asimilación; a idea da integración,

ligada á existencia dun Outro que chega/nace a un Estado-nación,

só se pode entender pola derrota dese Outro, dese inimigo, que

acha o lugar que tiña xa predestinado: a cadea, a exclusión. Logo

a integración, nos termos que hoxe manexamos, é imposíbel, xa que

forma parte do mesmo monólogo da modernidade occidental.

45

TIFFANY LÓPEZ GANET | Arquitecta e membro de Afrogalegas

O espazo e nosoutras

O cartaz de Arquitecturas Ambulatorias atraeume xa de primeiras:

unhas xornadas nas que se abordaban temas moi variados en torno

á cidade e a súa poboación desde unha postura crítica e con múl-

tiples voces. Antes de nada, agradezo a iniciativa e mando a miña

noraboa polo traballo. Era necesario falar do que se falou: de como

ocupamos o espazo, das desigualdades nesa ocupación, das estru-

turas de poder e dun intento de decolonizar o territorio. Pero tan im-

portante ou máis era quen falaba e desde onde; o antixitanismo e o

racismo desde a experiencia e a loita. Máis que solucións denitivas,

das xornadas lévome máis dúbidas, preguntas que resolver e ideas

a investigar. Hai temas que se repetiron e que me seguen roldan-

do a cabeza, como esa idea de decolonización e deconstrución do

poder e dunhas estruturas abstractas que acaban sendo tan nece-

sarias como utópicas. Os equipos interdisciplinares redactores dos

proxectos deben ser conscientes da súa responsabilidade e coñece-

dores de máis realidades que da súa. As metodoloxías participativas

buscan dar voz á veciñanza afectada nun contexto moi pechado e

concreto que non consegue resolver os problemas reais que levan a

que esa parte da poboación non estea “integrada“.

E aí o problema. Estas iniciativas buscan unha asimilación dis-

frazada de integración nas que se perpetúa a “outredade“ cada

vez que non se teñen en conta a lei de estranxeiría, o racismo co-

tián que tan ben describe Grada Kilomba e cada unha de nós, a

colonización e toda a xerarquía de poder resultante. A diferenza

racial coincide coa diferenza espacial. Pénsasenos desde esa di-

ferenza que empobrece, inciviliza, infantiliza, erotiza e animaliza,

seguindo as ideas da autora de Memórias da plantação. E desde

ese paternalismo estanse a construír as burbullas protectoras e

salvadoras. Esquecendo que ao saír desas burbullas, o problema

continúa, que a “outredade“ levámola nas costas.

Falo desde a miña posición como muller, negra, galega e arqui-

tecta. Non podería nin sabería facelo doutra maneira.

46

ROI ZAS

Alumno da Escola de Arquitectura participante no obradoiro

El cuerpo gitano representa una amenaza para el Estado y para el

proyecto europeo blanco de modernidad cientíca. Esta imagen del

gitano y de lo gitano se ha ido construyendo a lo largo de más de 500

años de represión, genocidio y expulsión hacia las periferias. Para

el pueblo romaní, el hecho de seguir existiendo es resistir.

Sin ningún rimbombante proyecto teórico detrás alumbrado por

la academia, si es que la academia alguna vez generó un proyec-

to emancipatorio con su pulido lenguaje, las formas de resistencia

de las comunidades ubicadas en los márgenes del sistema mundo

(capitalista, patriarcal y colonial) siguen vivas. Los ejemplos son

múltiples y algunos recientes como la revolución de Rojava, pero

también cercanos como el pueblo romaní con su modo de vida des-

preciado y perseguido históricamente. Sus prácticas de resistencia

comunitarias basadas en redes de apoyo mutuo y de autogestión

(con todas sus carencias), sobreviven en un contexto hostil porque

funcionan y sirven para solucionar parcialmente desde el barrio los

problemas concretos derivados de la segregación espacial.

En O Campanario, sin caer en la romantización del ghetto, la falta

del servicio de limpieza municipal se gestiona entre las vecinas. La

autoconstrucción incrementa la respuesta a quienes quedan fuera

del mercado del alquiler, el transporte compartido entre vecinos

soluciona la ausencia del transporte público y la vigilancia informal

de la comunidad cuida a las niñas y niños que juegan en la calle.

Estas son las herramientas disponibles para transformar y

para generar lazos sin dinero de por medio, son tangibles, están

alejadas de abstracciones ideológicas y el capitalismo lo sabe, ¿o es

casualidad que el centro vecinal, el espacio con la mayor potencia-

lidad para condensar sus reivindicaciones, esté cerrado? Los retos

son muchísimos pero si se quiere construir un proyecto de eman-

cipación desde la propia comunidad con una perspectiva decolo-

nial, feminista y anticapitalista no veo otros medios más concretos y

adaptables que los principios libertarios.

47

CATHRYN TEASLEY | Docente en CC. da Educación (Invest. MOPS, GIE)

Enfrentando o monstro

As xornadas Arquitecturas Ambulatorias resultaron á vez inno-

vadoras e imprescindíbeis, a faceta innovadora presente tanto no

seu deseño interdisciplinario e intersectorial como nas súas men-

saxes. O imprescindíbel residía na súa capacidade de dinamizar e

abrir novas liñas de debate e mobilización en torno a un proceso

de opresión local persistente. En efecto, este evento deu pé á ree-

xión crítica en polo menos tres planos analíticos:

Nun plano epistemolóxico, arroxou luz sobre os discursos hexe-

mónicos de representación postos a circular polos medios de comu-

nicación de masas e polas institucións públicas. É dicir, remitíanos

a pensar, por exemplo, no que Shari Popen (2002: 387) denomina

“tecnoloxías discursivas e simbólicas da contención“, emitidas des-

de unha autoridade narrativa que ltra, distorsiona, limita e exclúe

determinada información chave sobre realidades e acontecemen-

tos concretos protagonizados por colectivos subalternos, pois dita

información é cualicada de “excesiva“ ou de “inadecuada“.

Nun plano ontolóxico, o xurdimento e duración prolongada no

tempo da racialización, invisibilización, estigmatización e subordi-

nación de colectivos, barrios e comunidades –como a veciñanza

maioritariamente xitana-romaní do Campanario– fai lembrar as

mensaxes do lúcido pensador e activista anti-racista e anti-colonial

Frantz Fanon (1952; 1961), que denunciou os procesos de deshu-

manización impostos por unha dualidade colonial racista e supre-

macista baseada na simbólica zona do ser (correspondente aos co-

lonos) e noutra zona do non-ser (correspondente aos colonizados).

Nos tempos actuais, nos que un colonialismo de facto –xa non

de iure– campa ás súas anchas, o privilexio branco reside na zona

do ser, mais a súa posicionalidade favorecida a miúdo ca estra-

texicamente invisibilizada, tamén, para protexela e mantela á vez

que é erixida como “normal“. As e os integrantes do grupo subordi-

48

nado can culpabilizados e responsabilizados polas súas circuns-

tancias — o que William Ryan (1976) acuñou hai moitos anos como

“culpabilizar á vítima“. Mais aquí non se trata de vitimizar; trátase

de loitar contra este estado inxusto das cousas.

Isto lévanos a un derradeiro plano: o político. Volvendo á con-

tención, atravesa as políticas urbanísticas tamén. Thomas Pedroni

(2011) identica un conxunto de políticas neoliberais de desenvolve-

mento (contra)urbanístico que funcionan para conter os barrios de-

primidos, segregándoos de maneira indirecta doutras comunidades

próximas. Ditas políticas maniféstanse a través dun espectro de pos-

turas e medidas, desde o laissez-faire (de desinterese e neglixencia

política) ata medidas de construción selectiva de infraestrutura.

Pechando este círculo de contención urbanística neoliberal,

tamén aumentan as medidas para a elección de centros educati-

vos, o cal adoita conducir á chamada fuga branca (Orelus, 2013)

das familias privilexiadas que se queren afastar dos centros nos

que se concentran os sectores máis racializados das poboacións

estudantís.

Ante este panorama global de inxustizas múltiples, e á hora de

formular respostas, as palabras dunha conferenciante de Arquitec-

turas Ambulatorias –Pastora Filigrana García, avogada e comenta-

rista de ascendencia xitana-romaní– resultan esclarecedoras:

"El neoliberalismo imbrica varios dispositivos de explotación

que se retroalimentan: el racismo, el colonialismo, el patriarcado

y el capitalismo. Son varias cabezas de un mismo cuerpo mons-

truoso. La emancipación pasa sin duda por articular discursos

y prácticas de lucha en todos los frentes, y para eso es esen-

cial la atención a las diversas manifestaciones del monstruo".

(Filigrana, 2018: 1)

49

ROSA FERNÁNDEZ

Alumna da de GIOP participante no obradoiro

Estas jornadas me han dado la oportunidad de descubrir una si-

tuación a la que era totalmente ajena en mi propia ciudad.

La situación de los habitantes de O Campanario es muy pre-

caria pero, lo más preocupante, es que tienen el sentimiento de

no tener derecho a quejarse o tienen miedo a hacerlo. En este ba-

rrio viven niños, personas mayores de 65 años e incluso algunas

personas con enfermedades graves y en situación de total depen-

dencia; carecen de aceras, farolas, contenedores y recogida de

basura, transporte público… una serie de servicios básicos de

los que disponemos en todos los demás barrios de la ciudad. El

Ayuntamiento ha sido el que los ha puesto en esta situación para

después abandonarlos.

Un ejemplo de este sentimiento lo vimos cuando realizamos

una encuesta a los vecinos para conocer su historia y situación

actual, muchos no quisieron contestar por miedo a que les pudie-

ra perjudicar o les pudieran retirar alguna de las ayudas que reci-

ben. Incluso, algunos que contestaron, diez minutos más tarde se

arrepintieron y nos pidieron que rompiésemos la encuesta porque

“no querían problemas“.

Respecto al local vecinal, creo que es casi una provocación que

lleve meses nalizada la reforma y permanezca cerrado. En O Cam-

panario no hay bares, no hay tiendas, ni siquiera plazas dónde po-

der reunirse y pasar el tiempo en comunidad que, a estas alturas,

es lo único que piden estas personas. Todos los coruñeses debe-

ríamos sentirnos responsables de la situación de indefensión que

viven en O Campanario y acompañarlos en la lucha por tener un

barrio mejor, o por lo menos, digno.

50

CARLOS DIZ | Antropólogo e docente na Facultade de Socioloxía

Corpo, verbo, acento, pel. Memoria, murmurios, identidade. Dese-

xos, etnicidade. Viaxes e fronteiras. Medos. Diversidade. Nós esta-

mos feitas de historias tanto como de pel e ósos, e as cidades tamén.

Pensar a cidade máis alá do plano, facer arquitectura cos ouvidos,

sentindo o que conta e o que cala un barrio. Somos o que contamos

e o que non contamos, e as cidades tamén.

Dende hai miles de anos as cidades fóronse construíndo á

imaxe dos corpos, ou mellor, do corpo, dun corpo (en) singular.

Non é casualidade que os romanos, ao fundaren unha cidade, es-

tablecesen un eixe central ao que chamaban umbilicus, o embigo.

A Modernidade europea, por denición urbanocéntrica, racista

e patriarcal, xo desta triangulación (cidade/metrópole, “raza

branca“ [ou a súa cción] e patriarcado) un vector moral –e tamén

xeopolítico, económico e ecolóxico– no que sustentar as súas

ideas de “orde“, “civilización“ e “progreso“. Este vector funcionou

tamén nas cidades... e segue funcionando. Aquel corpo-imaxe da

cidade era e segue sendo branco, capaz, independente, varón,

proporcionado, áxil e motorizado. O resto de corpos, que latexan

mundos dentro deles, son pensados como amezas: perigosos, asi-

milables,sucios e periféricos.

Arquitecturas Ambulatorias permitiu deambular os sentidos e

desprazar a mirada, poñendo estes corpos no centro, cos seus

dilemas, a súa cor e os seus afectos. Fixo que distintas realida-

des urbanas –a d’O Campanario, na Coruña, mais tamén outras

en lugares varios– se revelasen e rebelasen a un tempo, coa súa

propia voz e co seu acento, demostrando que non hai arquitectura

sen sociedade nin cidade sen diversidade. Aprendemos entre cor-

pos distintos e en cidades distintas –¡aínda que vivamos na mes-

ma!– que o corpo e a comunidade son a primeira arquitectura, e

que hai que coidalos e respectalos na súa diferencia. Porque so-

mos o que facemos coa nosa diferencia, e as cidades tamén.

51

SIMÓN RODRÍGUEZ

Alumno da Facultade de Socioloxía participante no obradoiro

Persoalmente este obradoiro serviume para aprender e coñecer

numerosas perspectivas de investigación a hora do traballo de

campo, a aprender máis da historia urbana de Coruña e as for-

mas que se usaron para oprimir a os sectores pobres da cidade,

saber máis da historia da etnia xitana e aprender a traballar estas

temáticas en grupo.

Pese a que a existencia de barrios moi degradados é coñecida

en case todas as cidades, sorprendeume a historia de loita social

deste, especialmente a súa loita tan efectiva contra a aparición

do tráco, e como despois de ter avanzado en certos servizos se

puido volver a retroceder pechando indeterminadamente o centro

cultural, quitando a limpeza urbana e ameazando con construír

neses terreos.

Pese a ter diferenzas notables o que contan coa construtora

lémbrame en certa maneira a como agora mesmo se está des-

truíndo en Vigo o barrio do Cura a través dunha construtora e non

se lles está pagando as indemnizacións ós veciños por considerar

que vivían en infravivendas.

Fíxome reexionar o feito de descubrir os condicionantes da

RISGA e como un traballador social pode ir a unha casa do barrio

do Campanario e dicir que está ben cando, a pouco que pregunta-

bas, xa che dicían varios problemas que tiñan.

Por último, quédome con unha das frases das charlas “quen non

ten unha vivenda non é un cidadán, é un supervivente“, no barrio do

Campanario por agora teñen vivenda, pero viven nun medo cons-

tante de perdela. Como se dixo no último faladoiro se se promulgase

o benestar no barrio toda Coruña sairía gañando, por iso penso q se

lles debe de tratar coma calquera outra zona da cidade.

52

PLÁCIDO LIZANCOS | Docente na ETS de Arquitectura

El buen vivir, para todos y todas

Han pasado 51 años desde el momento en que se enunciara por

vez primera el concepto de derecho a la ciudad.

En 1968, Lefevbre nos explicaba alarmado que la ciudad se ha-

bía convertido en una mercancía, que por diversos subterfugios

se le expropiaba a sus verdaderos propietarios: la ciudadanía. Nos

advertía que esa construcción colectiva a la que todas las gentes

tienen derecho –el derecho a la ciudad– debía ser defendida pues

con aquel derecho las personas nos construimos como tal.

En el más de medio siglo que ha transcurrido desde entonces

la situación no ha hecho más que agudizarse, alcanzando prácti-

camente cualquier rincón del planeta, dando lugar a todo tipo de

estrategias urbanísticas que disfrazan el inmenso hurto. Rehabili-

tación, reforma interior, saneamiento urbano, mejora barrial, slum

upgrading, recualicación ambiental o humanización son algunos

de los camuajes que en un número insoportable de casos han to-

mado las prácticas urbanísticas neoliberales.

El verdadero rostro de todo aquello son los procesos de expul-

sión de los residentes tradicionales de los barrios, la substitución

de las actividades cotidianas por otras de alto valor añadido, la

turisticación, la Disneycación o la gentricación.

La ciudad tradicional no dejaba a nadie atrás. Tenderos, alba-

ñiles, policías, jubilados y jubiladas, enfermos, ricos y pobres se

necesitaban los unos a los otros para desarrollar sus proyectos

vitales, repartiéndose consensuadamente las cargas y también

los benecios que implicaba vivir colectivamente.

Ahora la ciudad capitalista de la economía global, una ciudad

que construyen codiciosos actores sin cara, sostiene su negocio en

la creación de desigualdad. Y para esto ha transformado a la “ciu-

dadanía” en “clientela”. Y en esa nueva clase urbana no están todas

53

las personas. Las familias monomarentales, los inmigrantes, las

minorías étnicas, los refugiados, los desempleados o las personas

mayores con baja capacidad de compra no son consideradas por el

“mercado”. Por eso se les desplaza a los márgenes, en una batalla

que ocasiona dolor y muchas bajas.

O Campanario es uno de los frentes de esta batalla. De la ba-

talla de un sistema voraz que tiene apetito por este lugar. Pero es

también el campo de batalla de quienes reivindicamos que la gente

vuelva a ser dueña de la ciudad donde la posibilidad del «buen vi-

vir» se le ofrezca a todos y a todas.

54

El local vecinal daba mucha vida aquí, los chavales hacían

sus deberes o tenían actividades en él, los mayores jugaban

al tute y pasaban el rato, había clases de costura... Y tenía-

mos el culto, en la planta de abajo. Desde que dijeron que lo

iban a rehabilitar, está cerrado. Yo creo que no lo quieren

abrir. Si quisieran lo harían, es suyo, no tienen más que venir

y hacerlo. Pero ahí está, una cantidad de millones que se han

gastado en arreglar un edicio que no estaba tan mal. Quizás

hubiera sido mejor destinar ese dinero a arreglar cosas más

importantes que hacen falta en el barrio. Y ahora está cerra-

do, fue una trampa.

Nos quieren echar de aquí y ya empiezan a hacerlo, los ve-

cinos están preocupados, la gente está inquieta porque si no

nos quieren aquí, se acabó para nosotros.

-Veciño do barrio do Campanario.

55

ÍNDICE DE FOTOGRAFÍAS

p. 9: Sinal vial na estrada de Os Fortes, San Pedro de Visma, A Coruña. Fonte:

Cristina Botana

p. 11: Ortofoto do litoral noroeste coruñés tratada a partir da imaxe de Google Earth.

p. 12: Voo americano, 1957. Fonte: Fototeca dixital do CNIG.

p. 13: Voo nacional, 1986. Fonte: Fototeca dixital do CNIG.

p. 14: Voo quinquenal, 2002. Fonte: Fototeca dixital do CNIG.

p. 15: Voo PNOA, 2010. Fonte: Fototeca dixital do CNIG.

p. 19: De arriba abaixo. Fotografía do barrio de O Portiño dende o Parque de

Bens. Fonte: Cristina Botana.

Fotografía tirada durante o roteiro polo barrio do Campanario, O Portiño,

San Pedro de Visma e a súa contorna. Fonte: Cristina Botana

p. 23: Final do Obradoiro de autoconstrución no Portiño, 2010. Fonte: Desescribir.

p. 25: De arriba abaixo. Veciñanza do Campanario. Fonte: Veciñanza do Campa-

nario. Recompilada polo colectivo Infradomus.

Construción das primeiras vivendas do Padre Villa. Fonte: Un sueño hecho

realidad. La vida y obra del Padre Villa, 25 años. Caixa Galicia.

Veciñanza do Campanario. Fonte: Veciñanza do Campanario. Recompilada

polo colectivo Infradomus.

p. 26: De arriba abaixo. Clube de fútbol xuvenil do barrio. Fonte: Veciñanza do

Campanario. Recompilada polo colectivo Infradomus.

Derrubamento do vertedoiro de Bens. Fonte: César Quián. La Voz de Galicia,

1996.

Proxecto de rehabilitación presentado pola AAVV O Campanario e Infrado-

mus. Fonte: Infradomus.

Homenaxe ao Padre Villa, 2001. Fonte: Veciñanza do Campanario. Recompi-

lada polo colectivo Infradomus.

p. 27: De arriba abaixo. Imaxe do obradoiro de autoconstrución, 2010. Fonte:

Desescribir.

Manifestacións polo dereito a traballar, 2015. Fonte: Patricia G. Fraga, El

Ideal Gallego, 2015.

arquitecturas

ambulatorias

Esta publicación nace durante as xornadas

realizadas no marco do proxecto Arquitecturas

Ambulatorias, a través do cal se propuxo un

obradoiro de aprendizaxe-servizo no que reunir ao

alumnado interesado de diversas áreas formativas

como a socioloxía, a enxeñaría, a educación social,

a arquitectura, o urbanismo e o traballo social; nun

espazo de aprendizaxe colectivo sobre os procesos

de construción social do hábitat, as políticas sociais

e a racialización dos espazos urbanos.

Arquitecturas Ambulatorias. Obradoiro de aprendizaxe-servizo co barrio do Campanario (A Coruña)

Abstract

Recommended publications

Arquitecturas Ambulatorias: obradoiro de aprendizaxe-servizo co barrio de Campanario. Capítulo: El b...

2019 Arquitecturas Ambulatorias

Jorge Di Paula: pensamiento y enseñanzas de un “arquitecto-actor”

Los otros lugares de la política. Activismo, centros sociales y democracia