ChapterPDF Available

Öz Denetim İmkânı Olarak Medya Ahlakı

October 2018

In book: Temelleri ve Uygulamalarıyla İş Ahlakı (pp.296-325)
Publisher: İGİAD Yayınları

Authors:

Nihat Erdogmus

Yıldız Technical University

Hediyetullah Aydeniz

Marmara University

Osmanlı’dan günümüze yaklaşık iki yüz yıla yaklaşan medya tarihimizin önümüze koyduğu tarihsel deneyimden hareketle, medya ahlakı ile ilgili tartışmaların ve örnekliğin en önemli kaynağı olan bu konudaki Batılı birikime de değinerek Türkiye özelinde medya ahlakı ele alınmaya çalışılacaktır. Medyanın kavramsal çerçevesi, medya türleri ve medya içeriklerinin belirlemesiyle medya ahlakının tekabül ettiği mesleki uygulamanın çerçevesi tespit edilmeye çalışılacaktır. Bununla birlikte medya ahlakının ortaya çıkışı, tarihsel dönüşümleri ve farklı toplumlardaki medya rejimlerini ortaya koyan kuramsal çabalar fazla ayrıntıya girmeden belirtilecektir. Türkiye’deki medya ahlakıyla ilgili tartışmaların ve mesleki ilkelerin tespitinin kaynaklarından birisi olduğu için bu hususlara değinmek önemlidir. Bu tarihsel ve kuramsal arkaplana değinildikten sonra medya mesleki kodlarıyla ilgili en kapsamlı çalışmalardan birisi olan Türkiye Gazeteciler Cemiyetinin Gazetecilerin Hak ve Sorumlulukları Bildirgesi metninden hareketle temel sorun alanları ve medya profesyonellerinin işlerini yaparken bu sorunlara yönelik ortaya koydukları ilkeler ve çözüm yolları üzerinde durulacaktır. Tartışma Soruları 1. Medya ahlakı kavramı nedir, size neyi ifade ediyor? 2. Evrensel düzeyde uygulanabilir ve takip edilebilir bir medya ahlakından söz edilebilir mi? 3. Türkiye’de medyanın kurumsallaşması ve meslek ilkelerinin oluşması konusunda neler söylenebilir? 4. Türkiye modernleşmesini dikkate alarak medyanın siyasal-toplumsal düzen içerisindeki konumu nedir ve gazetecilik meslek ilkelerini belirleyen unsurlar nelerdir? 5. Medya ahlakı, iletişim ahlakı, öz denetim, idari denetim ve yargısal denetim kavramlarını tanımlayarak birbirleriyle ilişkisini tartışınız.

Content uploaded by Hediyetullah Aydeniz

Content may be subject to copyright.

iş ahlakı

temelleri ve uygulamalarıyla

Nihat Erdoğmuş

Ömer Torlak

Kübra Bilgin Tiryaki

YAYINLARIYAYINLARI

YAYINLARI

Editörler

iş ahlakı

temelleri ve uygulamalarıyla

Nihat Erdoğmuş

Ömer Torlak

Kübra Bilgin Tiryaki

Editörler

Çalışma yaşamında ahlaki sorunların artmasıyla birlikte dünyadaki çeşitli üniversi-

telerde iş ahlakı konusunun ihmal edildiği hususu tartışılmaya başlanmıştır. Bu ihti-

yaçtan yola çıkarak son 30 yıllık süreçte iş ahlakının üniversitelerde ders olarak daha

yaygın okutulduğu görülmektedir. Türkiye’de ise üniversitelerde iş ahlakı dersleri ya-

kın zamanda okutulmaya başlanmış olup; bu konuda çeşitli kitaplar yayınlanmakta-

dır. Alanın yeni gelişmeye başlaması sebebiyle iş ahlakı kitaplarının ana akım yakla-

şımların yanında yeni perspektiﬂerle zenginleştirilmesi gereği vurgulanmalıdır.

Elinizdeki bu çalışma, kavramsal ve kuramsal meselelerin ele alındığı, örgütlerde-

ki iş ahlakı uygulamalarının farklı perspektiﬂerden analiz edildiği ve profesyonel

meslekler içerisinde iş ahlakının nasıl gerçekleştirileceğine yönelik makalelerin yer

aldığı üç ana bölümden oluşmaktadır. İş ahlakı alanını teori ve pratik dengesini gö-

zeterek karşılaştırmalı bir biçimde ele alan çalışma, iş hayatında karşılaşılabilecek

sorun ve ikilemler karşısında ahlaki bir duyarlılık oluşturmayı hedeﬂemektedir.

Katkıda Bulunanlar

Abdulkadir Yıldız, Adem Levent, Ali Osman Uymaz, Durmuş Ümmet, Emir Kayacan,

Feride Ersoy, Fikret Yaman, Halil Ekşi, Hamza Ateş, Hediyyetullah Aydeniz, Kadir

Yıldırım, Kübra Bilgin Tiryaki, M. Abdullah Şahin, Nihat Erdoğmuş, Ömer Torlak,

Şuayıp Özdemir

ISBN: 978-975-6303-28-3

iş ahlakı

temelleri ve uygulamalarıyla

Editörler

Nihat Erdoğmuş

Ömer Torlak

Kübra Bilgin Tiryaki

İGİAD YAYINLARI: 19

İş Ahlakı Kitaplığı: 8

Temelleri ve Uygulamalarıyla İş Ahlakı

Editörler: Nihat Erdoğmuş, Ömer Torlak, Kübra Bilgin Tiryaki

İstanbul 2018

ISBN: 978-975-6303-28-3

Kapak ve İç Tasarım

Furkan Selçuk Ertargin

Tashih

Dudu Ekinci Demir

Baskı ve Cilt

Limit Ofset - Metin Eskibağ / Sertiﬁka No: 28397

İGİAD § Türkiye İktisadî Girişim ve İş Ahlakı Derneği

Adres: Maltepe Mh. General Ali Gürcan Cd. Eski Çırpıcı Yolu Sk. No:1 Merter Meridyen İş

Merkezi Kat:4 D:419 34010 Zeytinburnu/İSTANBUL

Tel: +90 (212) 544 96 00 Faks: +90 (212) 544 96 76

E-posta: info@igiad.org.tr

Elektronik Ağ: www.igiad.org.tr

Bu kitap İLKE İlim Kültür Eğitim Derneği Araştırma Yayın Birimi tarafından yayıma hazırlanmıştır.

Takdim

Türkiye’de iş ahlakı alanında faaliyet gösteren neredeyse ilk kurum olan İGİAD,

kökü 1990’lı yıllara uzanan ve 2003 yılında resmi olarak dernekleşmiş bir sivil

toplum kuruluşudur. İGİAD kuruluşundan bu yana iş ahlakı ve girişimcilik ala-

nında birçok çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaların temel gerekçesi, iş ahlakını

geliştirmeye olan ihtiyacımızın giderek daha da artıyor olmasıdır. Bu bize daha

fazla sorumluluk vermektedir.

İş ahlakı ve girişimcilik ekseninde faaliyetlerini sürdüren İGİAD’ın temel ilkele-

rini şu şekilde özetleyebiliriz:

• Hak Eksenli Bir İş Hayatının Kurulması: İGİAD, çalışmalarında hakkı ve doğru-

yu merkeze alır.

• Helâl Kazancın Adil Paylaşımının Sağlanması: İGİAD, bütün bu ilkelerin top-

lumsal olarak anlam kazanması için yardımlaşmayı temel alır.

• Ahlaki Olmayan İşin Meşru Kabul Edilmemesi: İGİAD, çalışmalarında ahlakın

iktisâdi hayatın bütün unsurlarına yaygınlaştırılmasını eksene alır.

• Girişimcilere Rehberlik Yapılması ve Model Sunulması: İGİAD, ahlakın iş dün-

yasında egemen olması için ahlaklı girişimcilerin çoğalması yönünde çalış-

malar yapar.

• İş Hayatının Dayanışma Ekseninde Yeniden İnşa Edilmesi: İGİAD, kendisi gibi

düşünen kişi ve kurumların dayanışma içinde bir araya gelmesini destekler.

Biz iş dünyasının içinde bir sivil toplum kuruluşu olarak, küresel ve bölgesel

bazda gelişmeleri takip ettiğimiz gibi, sosyal ve ekonomik bazdaki gelişmeler-

le de birebir ilgilenmekteyiz. Son dönemde kesintisiz büyüyen bir ekonomi-

miz var. İGİAD olarak bizler de bu büyümede girişimcilik ve iş ahlakının bera-

ber gitmesi gerektiğini düşünüyor ve her daim bunu hatırlatmaya çalışıyoruz.

TEMELLERİ VE UYGULAMALARIYLA İŞ AHLAKI

Ülkemizin ekonomik büyümesinin kalıcı ve sürdürülebilir olabilmesi için iş ah-

lakı ilkelerine uygun işletmelerin önemi üzerinde durmalıyız.

İşletmelerimizin büyümesi, karlılığını artırması önemli olmakla beraber bu

büyümenin sağlam temellere oturması için işverenlerimiz ve işgörenlerimiz

düzgün bir karaktere ve güzel ahlaka sahip olmalıdır.

İş ahlakını kalıcı hale getirebilmek amacıyla derneğimiz üniversitelerde oku-

tulmak üzere iş ahlakı ders kitabının hazırlanması yönünde çalışmalar yü-

rütmüştür. Başta uluslararası indekslerde taranan 10 yıldır yayımladığımız İş

Ahlakı Dergisi olmak üzere yayınlarımız ve yaptığımız araştırmalarla iş ahlakı

alanındaki akademik bilginin üretiminin gerçekleşmesine katkı sağlıyoruz.

Elinizdeki “Temelleri ve Uygulamalarıyla İş Ahlakı” kitabı bu çabanın son ürün-

lerinden birini teşkil etmektedir.

Bu değerli çalışmanın hazırlanmasında büyük bir özveri gösteren Yüksek İsti-

şare Kurulu Üyelerimiz Prof. Dr. Nihat Erdoğmuş, Prof. Dr. Ömer Torlak hoca-

mıza ve Kübra Bilgin Tiryaki’ye şükranlarımızı sunuyoruz. Ayrıca bu çalışmanın

ortaya çıkmasında destek olan İLKE İlim Kültür ve Eğitim Derneği ve İGİAD

yöneticilerine ve çalışanlarına teşekkür ederiz.

Bu değerli çalışmanın gerek üniversitelerde gerekse farklı eğitim kuruluşların-

da fayda sağlamasını yürekten temenni ediyoruz.

Ayhan Karahan

İGİAD Yönetim Kurulu Başkanı

Önsöz

Son yıllarda gerek akademi gerekse de iş dünyasında iş ahlakı alanına olan ilgi

artmaktadır. Özel şirketler ve kamu sektöründe yaşanan sorunlara dönük çö-

züm arayışlarının da etkisiyle iş ahlakı alanında yapılan teori ve pratiğe dönük

çalışmalar da bu ilgiye oranla artış göstermiştir. Bu minval üzere Türkiye’de iş

ahlakının farklı boyutlarına odaklanmış, bilhassa meslek alanları özelinde ki-

tapların yayımlandığı görülmektedir. Ancak iş ahlakının kuramsal çerçevesini,

örgütsel boyutlarını ve profesyonel mesleklerin etik kodlarının nasıl ele alına-

cağını kapsayan çalışmaların sayısı azdır. İş ahlakı alanına bütünlüklü bir bakış

sağlayacak eser ihtiyacına binaen elinizdeki “Temelleri ve Uygulamalarıyla İş

Ahlakı” kitabını hazırlama ihtiyacı doğdu. Temelde üniversitelerde iş ahlakı

derslerinde okutulmak üzere hazırladığımız çalışma, alana dair bilgi sahibi ol-

mak isteyenler için de bir başvuru kitabı olma niteliği taşıyor.

Bu kitabın hazırlanma sürecinde birçok insan ve kurumun katkısı bulunuyor.

Burada teker teker isimlerini sayamadığımız emeği geçen herkese teşekkür

ediyoruz. Bununla birlikte böyle bir çalışmanın ortaya çıkması için her aşa-

mada destek ve ilgilerini esirgemeyerek kitabın yayımlanmasını sağlayan

başta Başkan Ayhan Karahan olmak üzere İGİAD Türkiye İktisadi Girişim ve

İş Ahlakı Derneği’ne şükranlarımızı sunuyoruz. Çalışmaya yazılarıyla katkı

veren yazarlarımızın her birisine ayrı ayrı teşekkürü bir borç biliyoruz. Kita-

bın yayıma hazırlanması sürecindeki destekleri için İLKE Araştırma-Yayın Bi-

rimi’ne teşekkür ediyoruz. Çalışmanın üniversitelere ve iş hayatına ahlaki bir

soluk getirmesi dileğiyle.

Editörler

Nihat Erdoğmuş, Ömer Torlak, Kübra Bilgin Tiryaki

İçindekiler

Takdim .................................................................................................................................................................................................................................3

Önsöz ................................................................................................................................................................................................................................... 5

Yazarlar Hakkında ...........................................................................................................................................................................................7

Giriş: İş Ahlakı Ders Kitabı Niçin Gerekli? ..................................................................................................................12

Nihat Erdoğmuş

KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE

İş Ahlakı: Temelleri, Kapsamı ve Sınırları ................................................................................................................. 22

Ömer Torlak & Nihat Erdoğmuş

İslam Ahlak Felsefesinin İnsan ve Erdem Tasavvuru ........................................................................... 44

Kübra Bilgin Tiryaki

İş Ahlakı Alanında Yönelim ve Kabuller ..................................................................................................................... 66

Kadir Yıldırım

İktisadi Sistemler ve İş Ahlakı ..................................................................................................................................................... 92

Adem Levent

Tarihsel Perspektiften Türkiye’de İş Ahlakı Uygulamaları .......................................................... 118

Emir Kayacan

ÖRGÜTLERDE İŞ AHLÂKI UYGULAMALARI

Örgütsel Ahlak: Örgütlerde İş Ahlakı Uygulamaları ........................................................................... 140

Nihat Erdoğmuş

Pazarlama ve Reklam Ahlakı ..................................................................................................................................................... 164

Ömer Torlak & Şuayıp Özdemir & Fikret Yaman

İnsan Kaynakları Yönetimi ve İş Ahlakı .................................................................................................................... 198

Ali Osman Uymaz

Finans ve İş Ahlakı .................................................................................................................................................................................... 232

M. Abdullah Şahin

Kamu Yönetiminde İş Ahlakı ................................................................................................................................................... 260

Hamza Ateş

PROFESYONEL MESLEKLER VE İŞ AHLÂKI

Özdenetim İmkanı Olarak Medya Ahlakı ............................................................................................................ 296

Hediyyetullah Aydeniz

Psikoloji ve Ahlak ....................................................................................................................................................................................... 326

Halil Ekşi & Durmuş Ümmet

Hukuk ve Ahlak Arasındaki İlişki ........................................................................................................................................ 356

Abdulkadir Yıldız

Öğretmenlik ve Ahlak .......................................................................................................................................................................... 378

Feride Ersoy

296

Tartışma Soruları

Medya ahlakı kavramı nedir, size neyi ifade ediyor?

Evrensel düzeyde uygulanabilir ve takip edilebilir bir medya ahlakından

söz edilebilir mi?

Türkiye’de medyanın kurumsallaşması ve meslek ilkelerinin oluşması

konusunda neler söylenebilir?

Türkiye modernleşmesini dikkate alarak medyanın siyasal-toplumsal

düzen içerisindeki konumu nedir ve gazetecilik meslek ilkelerini belirle-

yen unsurlar nelerdir?

Medya ahlakı, iletişim ahlakı, öz denetim, idari denetim ve yargısal dene-

tim kavramlarını tanımlayarak birbirleriyle ilişkisini tartışınız.

Hediyetullah Aydeniz

Giriş

Osmanlı topraklarındaki ilk Türkçe gazete 1828’de Kahire’de yayımlanan

Vakayi-i Mısriyye ve İstanbul’da 1831’de çıkarılmaya başlanan Takvim-i Ve-

kayi’dir. Bu iki tarih aynı zamanda basın tarihimizin başlangıcına işaret et-

mektedir. Kahire’de yayımlanan ilk Türkçe gazete olan Vakayi-i Mısriyye’nin

1828 tarihli ilk sayısının Mukaddime’sinde (Başyazı) (1244/1828) temeddün

(medenileşme), ictimâ (toplanmak, biraraya gelmek), î’tilâf (uyuşma, an-

laşmaya varma) ve ihtilât (görüşüp temas etme) kavramlarıyla dile getiri-

len insan tabiatının dört temel unsuru ile birlikte “mizâc-ı vakte vâkıf olma

(zamanın ruhunu kavrama) ve keyfiyet-i hâle ârif olma” (olan biteni hakkı

ile bilme) terkipleri kullanılmaktadır. Bu çerçevede gazete, akıl sahiplerinin

gönül aynalarını aydınlatan (nûr-âver-i mir‘ât-ı kulûb-ı uli’l-elbâb), zamanın

ruhunu kavrama ve olan biteni hakkı ile bilme noktasında insana yardımcı

olacak bir araç olarak konumlandırılmıştır.1 1831’de İmparatorluğun baş-

1 Detaylı bir inceleme için bk. (Yazıcı, 1991)

Öz Denetim İmkânı Olarak

Medya Ahlakı

Öz Denetim İmkânı Olarak Medya Ahlakı

297

ÖZ DENETİM İMKÂNI OLARAK MEDYA AHLAKI

kenti İstanbul’da çıkan ilk Türkçe gazete olan Takvim-i Vakayi’de ise bu yeni

aracın, “fenn-i celil” olarak nitelendirilen tarih ilminin yeni bir formu ve im-

kânı olarak konumlandırıldığını görmekteyiz (“Mukaddime-i Takvim-i Vekayi”,

1247/1831)2. Burada yeni bir tarih yazımına ve çabasına işaret edilmektedir.

Takvim-i Vekayi’nin çıkarılması ile gazetecilik, yeni dönemin yeni araçlarıyla

vakanüvislik olarak görülmüştür. Burada da karşımıza çıkan kavramlar ve ter-

kipler, gazetenin ötesinde matbuat ve medya ile ilişkilendirilen anlamlar ve

tartışmalarla ilgili sosyokültürel ve entelektüel hafızamıza olduğu kadar med-

yanın konumlandırılması ve sorumlulukları bağlamında da bir tarihsel sürek-

liliğe işaret etmektedir (Aydeniz, Gökçek ve Karaköse, 2016).

Medya ahlakının ortaya çıkışı ve ilişkilendirildiği en önemli medya içeriği haber-

dir; dolayısıyla medyanın bilgilendirici içeriğidir. İlk gazetelerimizde ortaya ko-

nulan kavram ve terkiplerle ifade edilen hususlar günümüze kadar devam eden

medyanın işlevi, sorumlulukları ve ahlakı konusunda da yapılacak çalışmalar için

bir kalkış noktası potansiyeli barındırmaktadır (Aydeniz ve diğerleri, 2016):

Sened-i sahih, itibara şâyân, rivâyet-i sahiha, kavî delil, vukû’u zamanın-

da neşr u ilân, esbâb-ı hakikiye, âmmeye neşr etmek, izâl-i cehl, tahkik-i

vükûât ve havâdisât, erbâb-ı akl, ma’lumât-ı kâfiye, memleketin ma’a-

mur olması, beyan-ı efkâr etmek, milel-i mütemeddine, neşr-ü beyana

vasıta olmak, umum halkın kolaylıkla anlayabileceği mertebede, sarfı

zihin eylemek, tercümanı efkar, gazete lisanı, umuma hizmet etmek.

Burada ifadesini bulan güvenilir kaynak, güvenilir olma, doğru anlatım, güçlü

delil, yayının güncelliği, olayın gerçek nedenleri, cehaleti ortadan kaldırmak,

olay ve haberlerin araştırılması, medeni milletler, yayın ve açıklamaya aracılık

etmek, düşünceye aracılık, gazetede dili gibi kavram ve terkipler, medyaya yük-

lenilen görevin ilkelerini ve sorumluluklarını da ifade ettiğini görebilmekteyiz.

“Zamanın ruhunu kavrama” olarak günümüz Türkçesiyle ifade edebileceğimiz

“mizâc-ı vakte vâkıf olma”ya katkıda bulunan bir konumlandırma ile gazeteye

ve genelde matbuat dünyasına yüklenilen anlam aslında bir varsayım ve ihti-

yaca dayanıyor. O da makro gidişata işaret eden “zamanın ruhunu kavrama”

ve mikro alanlara işaret eden “olup biteni hakkıyla bilme” ve anlama meselesi-

dir. Osmanlı modernleşmesi ve dolayısıyla Türkiye’de modernleşme çalışma-

ları çerçevesinde medyanın görülmesi, değerlendirilmesi, işlevselleştirilmesi

ve okunması daha açıklayıcı ve anlamlı olacaktır. Medyaya yüklenilen anlam-

lar, siyasal toplumsal konumuna ilişkin ona atfedilen değerler ve sistem içi

işlevselleştirmeler meslek pratiğini ve ilkelerini de büyük oranda belirlemiştir.

2 Detaylı bir inceleme için bk. (Yazıcı, 1983)

298

TEMELLERİ VE UYGULAMALARIYLA İŞ AHLAKI

Ceride-i Havadis’te3 ifadesini bulan bilgili, eğitimli, sanayisi ve ticaretiyle dü-

zen ve refaha erişmiş Avrupa ve medeni milletler gibi olma arayışını, Avrupa-

lılığın resmî program olarak ilanı olan Tanzimat’tan sonra siyasal ve toplumsal

tüm düzlemlerde görmek mümkündür. Bu arayışların Devlet-i Aliyye’yi çöküş-

ten kurtaracağına ve bu çerçevede matbuatın da önemli bir gelişme aracı ve

göstergesi olduğu değerlendirilmektedir. Medya ve iletişim çalışmaları açısın-

dan önemli bir tarihî değere sahip olan ve Batı tarihi dâhil medya ile ilgili ilk

doktora tezlerinden birisi olan Ahmet Emin Yalman’ın çalışması bu çabanın

önemli bir örneğidir. Gelişme (development) kavramının merkeze alındığı Ah-

met Emin Yalman’ın tezi, Amerika’da Colombia Üniversitesinde hazırlanmış ve

1914 tarihinde yayımlanmıştır: “The Development of Modern Turkey Measured

by Its Press”. Ahmet Emin Yalman, tezinin kısa önsözünde anlattığı tezin ama-

cını ve Osmanlı modernleşmesinin serencamını iyi özetlemektedir. Osmanlı

modernleşme çabalarının bir başarıya, gelişmeye ve siyasal-toplumsal varlığı-

nı sürdürmeye imkân vereceğini ve gazetenin de burada önemli bir varoluş-

sal araç olduğunu Yalman’ın tezinde görmekteyiz. Bu halet-i ruhiyesini en iyi

özetleyen tezin önsözündeki şu ifadeleridir:

Türkiye’nin çö küşt e o ldu ğuna dair bir ço k me tin batı lı dillerde yaz ılmış-

tır, yazılıyor. Türkiye, yabancı güçler arasında bölünecek bir çorba olarak

görülüyor. Fakat çok azı, Türkiye’nin gelişimi ve gelişmek için verdiği mü-

cadeleyi konu edinmiştir. Bu çaba [tez], sadece hayatta kalması ve daha

iyi olması için verdiği mücadelesiyle Türkiye ile ilgili bir bakış açısı verme

çabasıdır. Basın, bir indeks ve ölçü olarak seçilmiştir. Çünkü basın daima

Modern Türk hareketinde öncü bir faktör olmuştur (Yalman, 1914, s. 5).

Medya tarihimizin ilk yayınlarının metinlerinden ve bu alandaki ilk akademik

çalışmada medyaya modernleşme sürecimiz içinde biçilen rol ve bu alandaki

profesyonellerin kendisini nerede gördüğüne ilişkin bu çerçeve, Türkiye’deki

medya meslek pratiğini ve mesleki prensipleri büyük oranda etkilemiş ve be-

lirlemiştir. İki yüz yıldır yaşadığımız sorunlarımızın kaynağının bilme, kavrama

ve anlama olduğundan hareketle medyaya ve medya profesyonellerine gö-

rev ve sorumluluklar yüklendiğini söylemek mümkündür. Bu çerçeveden ha-

reketle hem Batı örneklerinde hem de Türkiye için medya ahlakını konuşmak,

aynı zamanda medyanın siyasal-toplumsal düzen içinde konumlandırıldığı

yeri tespit etmekle başlar.4 Bu çalışmada öncelikle medya ahlakını konuşa-

3 Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis’in mukaddimelerinin karşılaştırmalı analizi için bk. (Ya-

zıcı, 1984)

4 Türkiye’nin modernleşme tecrübesini de dikkate alarak medyanın siyasal-toplumsal sis-

tem içerisindeki konumu, medyaya yüklenilen anlam, bu çerçevede medya ve iletişim

eğitiminin ve araştırmalarının akademideki yapılanması ve ortaya konulan çabalarla ilgili

detaylı bilgi için bk. (Aydeniz, 2016).

299

ÖZ DENETİM İMKÂNI OLARAK MEDYA AHLAKI

bilmek noktasında siyasal-toplumsal düzen içerisinde medyanın konumuna

kısaca değinilecek ve bu çerçevede meslek örgütlerinin ortaya koyduğu iş

yapma pratiklerine bakılacaktır. Batı deneyimi bağlamında medyanın nasıl

davranması ve iş üretmesi gerektiği konusundaki tartışma ve arayışlar, gaze-

tenin ortaya çıkışıyla birlikte başlamıştır. Medyanın vaat ettiği veya söz verdiği

ile taşıdığı tehlikelerin üzerinde durularak bu tür arayışlar ve davranış kodları

belirlenmeye çalışılmıştır.

Medya ahlakının Türkiye’deki çerçevesini ortaya koyan ve bu alanda belli bir

zeminde konuyu ele almaya imkân veren dört temel kaynaktan söz edilebilir.

Medya ahlakı ile ilgili yararlanılabilecek ilk çalışmalar hukuki düzenlemelerin or-

taya koyduğu yasa metinleridir (nizamname, kararname, kanun, anayasa). İkinci

önemli ana kaynak grubunu medya profesyonellerine ait meslek örgütlerinin,

mesleğin meşruiyetini ve işleyişini sağlamayı hedeeyen meslek ilkeleri bildir-

geleri (Cemiyet-i Matbuat-ı Osmaniye, Basın Birliği, İstanbul Gazeteciler Cemi-

yeti, Basın Şeref Divanı, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, Basın Konseyi vs.) oluştur-

maktadır. Medya ahlakının üçüncü bir bölüm kaynağı da iletişim fakültesi veya

gazetecilik yüksek öğretim kurumları olarak akademide yapılan çalışmalardır.

Dördüncü bir kaynak grubunu ise bir kısmı telif, çoğunluğu derleme olarak Batı

dillerinden yapılan tercüme eserlerden oluşan yayınlar teşkil etmektedir.

Osmanlı’dan günümüze yaklaşık iki yüz yıla yaklaşan medya tarihimizin önü-

müze koyduğu tarihsel deneyimden hareketle, medya ahlakı ile ilgili tartış-

maların ve örnekliğin en önemli kaynağı olan bu konudaki Batılı birikime de

değinerek Türkiye özelinde medya ahlakı ele alınmaya çalışılacaktır. Medya-

nın kavramsal çerçevesi, medya türleri ve medya içeriklerinin belirlemesiyle

medya ahlakının tekabül ettiği mesleki uygulamanın çerçevesi tespit edilme-

ye çalışılacaktır. Bununla birlikte medya ahlakının ortaya çıkışı, tarihsel dö-

nüşümleri ve farklı toplumlardaki medya rejimlerini ortaya koyan kuramsal

çabalar fazla ayrıntıya girmeden belirtilecektir. Türkiye’deki medya ahlakıyla

ilgili tartışmaların ve mesleki ilkelerin tespitinin kaynaklarından birisi olduğu

için bu hususlara değinmek önemlidir. Bu tarihsel ve kuramsal arkaplana de-

ğinildikten sonra medya mesleki kodlarıyla ilgili en kapsamlı çalışmalardan

birisi olan Türkiye Gazeteciler Cemiyetinin Gazetecilerin Hak ve Sorumluluk-

ları Bildirgesi metninden hareketle temel sorun alanları ve medya profesyo-

nellerinin işlerini yaparken bu sorunlara yönelik ortaya koydukları ilkeler ve

çözüm yolları üzerinde durulacaktır.

Kavramsal ve Kurumsal Yapı Olarak Medya

Bir kavram olarak medyanın anlam dünyasına bakıldığında yapılan en kap-

samlı tanımlardan birisi John Fiske’e aittir: Medium/media kavramı iletişimin

hızı veya alanını, kanallarını genişleten teknolojik yenilikler, iletişimin araçları/

300

TEMELLERİ VE UYGULAMALARIYLA İŞ AHLAKI

medyası (media of communication) olarak görülebileceği şeklinde tanımlan-

maktadır. Bazen kitle iletişim araçlarına gönderme yapmak için de kullanılır

(means of communication). Fakat genellikle radyo, televizyon, gazeteler, kitap-

lar, fotoğraar, filmler ve ses kayıtlarını sağlayan araçların teknik biçimlerine

gönderme yapar (O’Sullivan, Hartley, Saunders, Montgomery ve Fiske, 1994,

s. 176-177). Bu teknik biçimlerin kitle iletişim aracı anlamında araç hâline gel-

mesi noktasında ise Neil Postman’ın teknoloji ve araç arasındaki ayırıcı tanımı

açıklayıcı niteliktedir: “Araç, bir makinenin yarattığı toplumsal ve entelektüel

ortamdır.” (Postman, 1994, s. 97).

Bu çalışma çerçevesinde kullanılan medya kavramının araçsal zemini ise gaze-

te, radyo, televizyon, internet gibi kitle iletişim araçlarıdır. McQuail’in tasnifini

kullanırsak medya kavramının kuramsal düzeyde tekabül ettiği alan da basılı

medya (gazete, dergi), işitsel medya (radyo), görsel medya (televizyon) ve yeni

medya (mobil dâhil dijital medya olarak da ifade edilebilir) olmak üzere dört

medya türüdür (McQuail, 1994, s. 13-20). Bu dört medya türünün ürettiği içerik

ve verdiği hizmet tasnif edildiğinde ise bilgilendirici içerik (haber, yorum), eğ-

lendirici içerik ve reklam-ilan-pazarlama içeriği olarak üçlü tasniften söz edile-

bilir (Aydeniz, 2011). Buradan hareketle şimdiye kadar oluşmuş bilgi birikimi ve

alanla ilgili literatürde “medya ahlakı” meselesinin, medyanın bir organizasyo-

nel yapı ve birden fazla sektörün biraraya geldiği çoklu mesleklerin içinde yer

aldığı tüm kurumsal işleyiş ve aktörleriyle ilgili olmadığını belirtmek gerekir.

Reklam5 ve halkla ilişkiler6 sektörünün öz denetimine ilişkin ortaya koydukları

meslek ilkeleri olmakla birlikte medya ahlakı, medyanın bilgilendirici içeriğinin

üretimi ve aktörleriyle ilgili bir tartışma ve çalışma alanı olarak tanımlanmıştır.

Basın etiği ve medya etiği olarak da kavramsallaştırılan bu konu, aslında ga-

zetecilik etiğidir. Yani metnin girişinde Vakayi-i Mısriyye’nin ilk sayısına atıa

belirtilen zamanın ruhunu kavrama ve olup biteni hakkıyla bilme noktasında

medyanın gördüğü işlev ve bu süreçte gerçekleşen iş pratiğinin normlarından

söz edilmektedir. Bir mesleğin iş pratiğinin genel yaklaşımlarını ve normlarını

ele alan bir çalışma olarak medya ahlakı kavramı anlam kazanmaktadır.

Modern Toplumda Medyanın Konumu ve Nor-

matif Medya Kuramları

Toplumların örgütlenmesi ile haberleşme sistemi arasında doğrudan bağlantı

olduğu konusundaki yaklaşımdan hareketle medyanın modern toplum ya-

pılanmasındaki yerinin tespiti, bir yandan bir meslek ve kurumsal yapılanma

5 Reklamcılık sektörünün bu yöndeki yaklaşımına ilişkin olarak bk. Reklam Özdenetim

Kurulu (t.y).

6 Halkla İlişkiler sektörünün de belirlediği mesleki ilkeleri barındıran çeşitli beyannameleri

bulunmaktadır. Bu konuda bk. Türkiye Halkla İlişkiler Derneği ([TÜHİD], t.y.).

301

ÖZ DENETİM İMKÂNI OLARAK MEDYA AHLAKI

olarak medyanın meşruiyeti, işlevi, sorumlulukları ve varoluşuna dair tartışma

ve yaklaşımları ortaya koyarken diğer yandan da medya ahlakına ilişkin genel

yaklaşımlar ve normlar üzerinde durma imkânını da vermektedir. Bu genel

yaklaşımlar ve normlar, Batı deneyimi bağlamında son iki yüz yıllık modern

toplum kavramının tekabül ettiği tarihsel süreç ve bu süreç boyunca medya-

nın sistem içindeki konumu üzerinden takip edilebilir. Türkiye açısından ise

Osmanlı modernleşmesi ve imparatorluktan ulus devlete geçiş ve yüzyıla yak-

laşan cumhuriyet deneyimi üzerinden izlenebilir. Türkiye’deki medya ahlakı

tartışmalarında da önemli bir bilgi kaynağı ve modelleme örneği olduğu için

Batı özelinde medyanın toplumsal konumu, medya ahlakı ile ilgili temel ku-

ramsal çabalar ve etik ilkelerin eleştirel bir yaklaşımla özce ifade edilmesinin

bu çalışma kapsamında yeterli olacağı düşünülmektedir.

Avrupa’da yeni bir uluslararası sistemin oluşması 1648 tarihli Westfalya Anlaş-

ması’na kadar geri götürülmekle birlikte (Lee, 2002, s. 129-130) 1789 Fransız

Devrimi, modern ulus devletin oluşum tarihi olarak yeni bir milattır. On beşin-

ci yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gutenberg matbaasının etkisiyle kültürel

hayatta, Rönesans ile bilimsel ve sanatsal hayatta, Reformasyon ile dinî ha-

yatta, Endüstri Devrimi’yle üretim yapısı ile ekonomik hayatta ve Aydınlanma

ile felsefi-düşünsel hayatta yaşanan dönüşümlerin kapsamlı yeni mücessem

bir siyasal-toplumsal düzene evrildiği tarih olarak Fransız Devrimi, medya ve

medya ahlakı açısından da önemlidir. Fransız Devrimi sonrasında başlayan bu

yeni siyasal-toplumsal yapılanmanın en önemli kurumlarından biri medyadır.

Basılı medya olgusunun tarih sahnesine çıkması olan gazeteciliğin saygınlık

kazanması, bir meslek olarak kabulü ve siyasal-toplumsal sistemin güç dağı-

lımında erkler sıralamasında dördüncü güç olduğu tartışmaları, bu süreç ve

sonrasında yaşanmıştır. Modern ulus devlet yapılanmasında elde ettiği ko-

num ve meşruiyet çerçevesinde medyanın nasıl davranması ve iş üretmesi

gerektiği konusundaki tartışma ve arayışlar bu tarihten itibaren günümüze

kadar varlığını sürdürmektedir. Bu çerçevede hem olan hem de olması gere-

ken boyutuyla medyanın işleyişini ortaya koyan yaklaşımlar, aslında medya

etiği ve medya-ahlak ilişkisini de tartışmamıza imkân vermektedir. Normatif

medya kuramları başlığı altında tasnif edilen bu yaklaşımlar otoriter, liberal,

totaliter, sosyal sorumluluk, gelişmeci ve katılımcı-demokratik medya kuramları

olarak beşli tasnife tabi tutulmuştur (McQuail, 1994, s. 122-132).

Batı Avrupa özelinde gazeteciliğin ortaya çıktığı ilk yüzyıllarda siyasal sis-

temin krallık merkezli işlemesini de ortaya koyan totaliter medya kuramı,

başta kral olmak üzere yönetici elitler merkezli bir medya anlayışını ifade

etmektedir. Günümüz hakim medya ahlakı tartışmalarını da yansıtan libe-

ral medya kuramı ise Fransız Devrimi sonrasında başlayıp İkinci Dünya Sa-

302

TEMELLERİ VE UYGULAMALARIYLA İŞ AHLAKI

vaşı’na kadar etkin olan ve “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” anlayışı

çerçevesinde, serbest piyasanın doğal işleyişinde hakikatin ve iyinin ortaya

çıkacağını varsaymaktadır. Yirminci yüzyılın birinci yarısında Batı’da yaşanan

faşizm deneyiminden hareketle liberal medya kuramının revizyonu olarak

da görülebilecek olan normatif medya kuramı ise İkinci Dünya Savaşı sonra-

sında ortaya çıkan sosyal sorumluluk kuramıdır. 1917 Bolşevik Devrimi son-

rasında şekillenen Sovyet Rusya örneğinden hareketle bir ideoloji etrafında

bütün toplumun şekillendirildiği ülkelerin medya sistemini izah eden kuram

totaliter medya kuramı; modernleşme kuramı çerçevesinde batı dışı toplum-

ların siyasi, toplumsal, kültürel ve ekonomik boyutlarıyla modernleşmesinde

kitle haberleşme araçlarının rolünü açıklayan kuram ise gelişmeci medya ku-

ramıdır. Yeni medya ile birlikte ortaya çıkan katılımcı-demokratik medya ku-

ramı da medyaya ilişkin normatif bir başka kuramdır. 19. yüzyıldan 20. yüz-

yılın ikinci yarısına kadar hakim paradigma olan liberal teori, ikinci dünya

savaşından sonra etkin olmaya başlayan sosyal sorumluluk kuramı, otoriter

ve totaliter normatif medya kuramları, medyanın siyasal-toplumsal düzen

içerisindeki konumunu, sahip olduğu hakları ve üstlendiği sorumlulukları

da izah eden açıklama çabalarıdır. Medya ahlakı tartışmalarında hakim ku-

ramsal çerçeve, liberal kuramdır. Sosyal sorumluluk ve katılımcı demokratik

medya kuramında ortaya konulan teorik izahlar da liberal kuramın revizyo-

nu ve devamı olarak görülmektedir. Normatif medya kuramları olarak yapı-

lan tasnifte ifadesini bulan otoriter, totaliter, gelişmeci, sosyal sorumluluk

ve katılımcı-demokratik medya kuramlarının tümü de yine liberal medya

kuramının bilgi paradigmasından ve liberalizmin siyasal-toplumsal düzenin

belirleyici karakteri olduğu Batılı teorisyenler tarafından ortaya konulduğu-

nu belirtmekte fayda var. Bu normatif medya kuramları arasında gelişmeci

medya kuramının Batı dışı toplumların deneyimini izah etmeyi hedeediğini

ve modernleşme kuramından hareketle tasnife dâhil edildiğini söylemek ge-

rekir. Türkiye’de medya ahlakı ile ilgili tartışmalar da bu birikimin ve tartışma-

ların birer yansıması olarak değerlendirildiğinde konunun daha net anlaşılır

olabileceği düşünülmektedir.

303

ÖZ DENETİM İMKÂNI OLARAK MEDYA AHLAKI

Tablo 1.

Basının Dört Kuramı

1956 yılında Frederick Sibert, Thomas Peterson, Wilbur Schramm’ın yayımladığı Four Theories of the Press adlı kitapta yer

alan dört kurama dair genel bilgiler.

Otoriter Liberter Toplumsal

Sorumluluk Sovyet-Totaliter

Gelişimi

16 ve 17. yüzyıl

İngilteresi; yaygın biçimde

uyarlanmıştır ve hâlâ bazı

yerlerde uygulanmaktadır.

1688’den sonra

İngiltere’de

geliştirilmiştir,

ABD’de ve diğer

ülkelerde etkili

olmuştur.

20. yüzyılda ABD’de

[geliştirilmiş ve

diğer ülkelerde de

etkili olmuştur].

Sovyetler Birliği ve

benzerleri, Naziler

ve İtalyanlar

tarafından da

uygulanmıştır.

Kaynakları Monarkın mutlak iktidarı

düşüncesi

Milton, Locke ve

Mill’in yazıları,

rasyonalist felsefe

ve doğal haklar

doktrini

W.E. Hocking’in

yazıları, Basın

Özgürlüğü

Komisyonu, medya

profesyonelleri ve

kodları

Hegel Felsefesi

ve 19. yüzyıl Rus

düşüncesinin,

Marksist-

Leninist-Stalinist

düşünceyle

bileşimi

Amaçları

Hükûmet görüşünü

desteklemek ve devlete

hizmet etmek

Bilgilendirmek,

eğlendirmek ve

reklam ama asıl

olarak hakikat

arayışı ve hükûmeti

denetlemek

Bilgilendirmek,

eğlendirmek ve

reklam ama asıl

olarak tartışma

ekseninde çoğul

oluşturmak

Sovyet-sosyalist

sistemin

başarısına,

devamlılığına ve

bilhassa da parti

diktatörlüğüne

destek olmak

Medyayı

Kullanma Hakkı

Kraliyet izni ya da benzeri

izinlere sahip olanlar

Yeterli ekonomik

araçlara sahip

olanlar

Söyleyecek sözü olan

herkes Parti üyeleri

Medya DenetimiHükûmet izni, lisans

verme, sansür

“serbest fikir

pazarı”nda

“hakikatin”

kendi yönünü

tayin etmesi ve

mahkemeler

Topluluk görüşü,

tüketici etkinliği ve

profesyonel etik

Gözetim,

hükûmetin

ekonomik ve

siyasal kararları

Yasaklar İktidardaki politik aygıtın

eleştirisi

Onur ve haysiyet

kırıcı yayın,

müstehcenlik, savaş

kışkırtıcılığı

Özel hakların ve

hayati toplumsal

çıkarların ihlali

Parti ilke ve

amaçlarına yönelik

eleştiri

304

TEMELLERİ VE UYGULAMALARIYLA İŞ AHLAKI

SahiplikÖzel ya da kamu(sal) Temel olarak özel

Hükûmet

kamu yararını

garantilemek

zorunda kalmadığı

sürece özel

Kamu(sal)

Diğerlerinden

Farkı

Doğrudan kontrol altında

olmasa bile hükûmet

siyasalarını etkinleştirme

aracı

Hükûmet

denetiminin ve

toplumun diğer

ihtiyaçlarının aracı

Medya toplumsal

sorumluluk işlevini

karşılamalı;

karşılayamadığı

durumlarda

bu noksanlık

giderilmelidir.

Devlet

mülkiyetinde

ve devletin sıkı

kontrolündeki

medya açıkça

devletin bir

parçasıdır.

Kaynak: Sibert, Peterson ve Schramm, 1963, s. 7’den aktaran Taş, 2012, s. 104.

Tablo hâlinde Sibert ve arkadaşlarının Basının Dört Kuramı adlı 1956 tarihli ça-

lışmasında formüle edilen bu dört medya kuramına ek olarak 1983 yılında

Dennis Mcquail’in katkısıyla literatüre gelişmeci medya kuramı ve katılımcı

demokratik medya kuramı adıyla iki normatif medya kuramı daha eklenmiştir.

Gelişmeci medya kuramı; ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasi boyutlarıyla

ulusal gelişmişlik görevi, kültürel ve enformasyonel otonominin sağlanması,

demokrasi için medyayı destekleme ve diğer gelişen ülkelerle dayanışma gibi

unsurları barındırmaktadır. Katılımcı demokratik medya kuramı ise kamu veya

özel sektörün tekelinde bulunan geleneksel medyanın belirleyiciliğine getiri-

len eleştirilerin artışı ve yeni medyanın gelişmesiyle liberal medya kuramının

bir tür revizyonudur. Yayıncı kurumların merkezileşmesi ve bürokratikleşme-

ye yol açmasına ve kitle toplumuna tepki olarak liberal ve sosyal sorumluluk

kuramlarının ortaya koyduğu çerçevenin aksine halkın müdahalesinin meş-

ruluğunu sağlama, hatta gerçek bağımsızlığı getirecek olan kollektif sahiplik,

katılım ve kanaatlerin çeşitliliğini savunur (McQuail, 1994, s. 131-132).

Normatif medya kuramları, medyanın toplumdaki rolü ve işlevi, hak ve sorumlu-

lukları noktasındaki hem hukuki hem de ahlaki normları belirlemede makro bir

çerçeve sunmaktadır. Özellikle de medya ahlakı tartışmalarında ve bu çerçevede

ortaya konulan mesleki normların belirlenmesinde sözü edilen kuramsal çaba-

lar ve arayışlar önemlidir, hatta belirleyici etkiye sahip olduğu da söylenebilir.

Medya Ahlakı: Hedeﬂer ve Prensipler

Medya-toplum ilişkisi ve siyasal-toplumsal düzen içerisinde medyanın ko-

numu tartışmalarında makro izah çabaları ve iş yapma pratiğinin genel çer-

çevesini belirlemesiyle ilgili üzerinde durduğumuz bu kuramsal birikimden

SahiplikÖzel ya da kamu(sal) Temel olarak özel

Hükûmet kamu

yararını garantilemek

zorunda kalmadığı

sürece özel

Kamu(sal)

Diğerlerinden

Farkı

Doğrudan kontrol altında

olmasa bile hükûmet

siyasalarını etkinleştirme

aracı

Hükûmet

denetiminin ve

toplumun diğer

ihtiyaçlarının aracı

Medya toplumsal

sorumluluk işlevini

karşılamalı;

karşılayamadığı

durumlarda

bu noksanlık

giderilmelidir.

Devlet

mülkiyetinde

ve devletin sıkı

kontrolündeki

medya açıkça

devletin bir

parçasıdır.

Kaynak: Sibert, Peterson ve Schramm, 1963, s. 7’den aktaran Taş, 2012, s. 104.

305