Content uploaded by Maja Brkic
Author content
All content in this area was uploaded by Maja Brkic on Sep 13, 2019
Content may be subject to copyright.
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
Autor za korespondenciju / Corresponding author: Maja Brkić, Rate Dugonjića bb, 75000, Tuzla, Bosna i Hercegovina, e-mail: maja_b76@yahoo.com, Tel: +387 61 290 597
1
PROCJENA BOLI U PACIJENATA SA PSIHIČKIM POREMEĆAJIMA
ASSESSMENT OF PAIN IN PATIENTS WITH PSYCHICAL DISORDERS
Maja BRKIĆ1, Esmina AVDIBEGOVIĆ1,2, Meliha BIJEDIĆ3, Alma GLINAC4
1Klinika za psihijatriju, Univerzitetsko-klinički centar Tuzla
Rate Dugonjića bb, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
2Medicinski fakultet Univerziteta u Tuzli
Univerzitetska 1, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
3Edukacijsko –rehabilitacijski fakultet Univerziteta u Tuzli
Univerzitetska 1, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
4Klinika za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju, Univerzitetsko-klinički centar Tuzla
Trnovac bb, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
Originalan naučni rad Rad primljen / Received: 06.04.2016.
Original scientific articles Rad prihvaćen / Accepted: 19.06.2016.
APSTRAKT
Bol je neprijatna senzacija i emocionalno iskustvo povezano sa stvarnim i potencijalnim oštećenjem tkiva ili ekvivalentom
takvog oštećenja. Glavna karakteristika boli je da kada se pojavi onda trenutno prekida sve mentalne procese koji su se
odvijali u to vrijeme i istovremeno zahtjeva pažnju osobe. Doživljaj boli uvijek označava psihološko stanje, iako je bol u
većini slučajeva izazvana fiziološkim uzrokom. Postoje mišljenja da psihogena bol ima svoje fizičke korijene koji još
nisu otkriveni zbog toga što još uvijek nisu otkriveni dijagnostički instrumenti koji bi ih detektirali. Procjena boli je bitna
u procesu kontrole i ublažavanja boli, te u proučavanju boli.
Cilj ovog istraživanja je bio analizirati karakteristike boli, najčešća mjesta i distribuciju boli u pacijenata sa dijagnostici-
ranim psihičkim poremećajima.
Ključne riječi: procjena, bol, psihički poremećaji
ABSTRACT
Pain is unpleasant sensation and emotional experience related to real and potential tissue damage or equivalence of such
damage. Main characteristic of pain is that when it appears, then it immediately terminates mental processes which were
proceeding in that period and requires attention of the person. Perception of pain always characterizes psychological
condition, although in most of the times pain is physiologically caused. There are certain opinions that psychogenic pain
has its physical roots which are not discovered yet because diagnostic instruments which would detect those roots are not
yet developed. Assessment of pain is important in process of control and soothing of pain, and in study of pain. The aim
of this research was to analyze characteristics of pain, the most frequent place of pain and distribution of pain with diag-
nosed psychical disorders.
Key words: assessment, pain, psychical disorders.
UVOD
Bol je neprijatna senzacija i emocionalno iskustvo
povezano sa stvarnim i potencijalnim oštećenjem
tkiva ili ekvivalentom takvog oštećenja. Glavna ka-
rakteristika boli je da kada se pojavi onda trenutno
prekida sve mentalne procese koji su se odvijali u to
vrijeme i istovremeno zahtjeva pažnju osobe. Ova
karakteristika boli je adaptivna. Bol na ovaj način
predstavlja alarm koji upozorava osobu da nešto
nije uredu. Percepcija boli služi kao dobar podsjet-
nik da je osoba prekoračila svoje fizičke i mentalne
mogućnosti1. Bol je mulitidimenzionalno, složeno i
neugodno iskustvo s emocionalnim, kognitivnim, a-
fektivnim, ponašajnim i senzornim komponen-
tama2. S obzirom da pri nastajanju boli učestvuju fi-
ziološki, psihološki i socijalni faktori, te podražaj
jednakog intenziteta koji dovodi do doživljaja boli
kod iste osobe nekada izaziva osjet boli a nekada ne.
Navedeno ovisi o psihosocijalnim faktorima, kulturi
iz koje pojedinac potiče, značenju koje bolni podra-
žaj ima za pojedinca kao i o ranijem iskustvu. Do-
življaj boli uvijek označava psihološko stanje, iako
je bol u većini slučajeva izazvana fiziološkim uzro-
kom. Sam doživljaj boli je subjektivni doživljaj, a
patnja je termin koji se najčešće koristi uz bol i
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
2
označava svjesnost o podnošenju boli ili nelagode.
Patnja upućuje na intenzivno subjektivno stanje ne-
lagode3. Bol je modulirana i kognicijom. Doživlja-
vanje boli je pod uticajem pažnje, predodžbi boli,
značenja same boli, individualnih očekivanja i emo-
cija. Među ovim faktorima, emocije i pažnja su naj-
značajniji faktori koji pogađaju kvalitet doživljene
boli. Pažnja mijenja odgovore neurona prema bol-
nim ili ne bolnim stimulusima i može odabrati bolni
stimulus i učiniti da bolni događaj dođe u svjesnost.
Pažnja usmjerena na osjećaj boli povećava doživljaj
boli dok ga distrakcija smanjuje4. U hroničnoj boli
koja nema biološku upozoravajuću vrijednost jako
usmjeravanje pažnje na bol je kontraproduktivno.
Postoji nekoliko modela razumijevanja prelaska a-
kutne boli u hroničnu: kognitivno-bihevioralni mo-
del, model straha – izbjegavanje mišićnoskeletne
boli, kognitivno-afektivni i model vezan uz traumu
i stres5. Generalno, psihosocijalni faktori mogu se
svrstati u tri glavne grupe: a) faktori vezano za po-
sao i radno okruženje, a uključuju različite aspekte
posla, radnog okruženja, percipiranog opterećenja
poslom, nezadovoljstvo poslom, dosadan posao, si-
stem kompenzacija i sl.; b) faktori van radnog okru-
ženja kao što su porodična situacija, aktivnosti u
slobodno vrijeme, društvene i porodične relacije i
podrška i c) individualne faktore kao što je anam-
neza o ranijem iskustvu lumbalne boli, dob, spol,
pušenje, emocionalni distres, crte ličnosti, kogni-
tivna procjena, strategije suočavanja, socioekonom-
ske karakteristike. Bol se često spominje kao simp-
tom koji ukazuje na postojanje depresije. Sa psihi-
jatrijskog aspekta važna je tzv. neorganska ili „psi-
hogena“ lumbalna bol odnosno nespecifični i hroni-
čni i hronični lumbalni bolni sindrom. Također,
grupa pacijenata s ovim tipom lumbalne boli preds-
tavlja i najveći izazov za ljekare ali izaziva i osjećaj
bespomoćnosti i vodi ka frustraciji. Neorganska
lumbalna bol opisivana je različitim terminima.
Walter (1961) je označava kao „bol bez determini-
ranog somatskog ili perifernog izvora“ tj. „psiho-
gena regionalna bol“, Sarno (1991) je opisuje kao
„tenzioni miozitis sindrom“, Schechter i Smith
(2005) opisuju kao „sindrom distrakcione boli“, dok
Ruden (2008) koristi termin „kompleksna psiho-
gena bol“6,7,8,9. Gledano kroz istoriju, od antičkog
perioda pa nadalje histerija i hipohondrija su obolje-
nja koja su bila karakterizirana somatskim simpto-
mima bez jasnog organskog uzroka. U psihijatriji
„psihogena bol“ različito se klasificirala tokom is-
torije. Danas, prema Međunarodnoj klasifikaciji bo-
lesti–10 (MKB-10) svrstava se u grupu somatofor-
mnih poremećaja kao perzistirajući somatoformni
bolni poremećaj u što je uključena i psihogena bol-
nost leđa10. Postoje mišljenja da psihogena bol ima
svoje fizičke korijene koji još nisu otkriveni zbog
toga što još uvijek nisu otkriveni dijagnostički ins-
trumenti koji bi ih detektirali11. Drugo stajalište je
da se u osnovi psihogene boli nalaze emocionalni i
psihološki problemi i ono je temeljeno na nekoliko
modela kojim se objašnjava razvoj psihogene boli.
Neki od tih modela u su: ličnost i bol, bol kao vari-
janta depresije, ponašajni i biopsihosocijalni model
boli. U okviru ovih modela navodi se da pacijenti s
hroničnom boli uvijek pokazuju abnormalni profil
ličnosti. Abnormalne crte ličnosti mogu biti predis-
ponirajući faktori za razvoj boli. Engel (1959) je o-
pisao „boli sklone ličnosti“ i vjerovao je da postoje
specifično ličnosti za hroničnu bol. Smatrao je da se
ovakve crte ličnosti razvijaju kao rezultat psihičkog
konflikta vezanog za ranu dječiju traumu. Bol se ov-
dje javlja kao mehanizam odbrane12. No, istraživa-
nja pokazuju da nema specifičnih relacija između
boli i traumatskih događaja u djetinjstvu, kao što
nema niti dokaza da osobe s hroničnom boli imaju
specifičan tip ličnosti, ali podaci upućuju da među
pacijentima s hroničnom boli postoji visok procenat
poremećaja ličnosti13. Najčešće žalbe bolesnika sa
hroničnom boli su osjećaj umora, razdražljivosti u-
slijed trajnog bola koji ih iscrpljuje. Smanjivanje
depresije kod bolesnika, čini se da dovodi do sma-
njivanja jačine boli, dok povećani stupanj depresije
dovodi do pojačavanja doživljaja boli. Procjena boli
je bitna u procesu kontrole i ublažavanja boli, te u
proučavanju boli. Kako je doživljaj boli subjektivno
iskustvo, to do procjene jačine boli može se doći na
osnovu lične procjene i izjave ispitanika, opažanja
ponašanja, fizioloških pokazatelja boli, te na osnovu
strukturiranog intervjua za vrednovanje boli.
Cilj ovog istraživanja je bio analizirati karakteris-
tike boli, najčešća mjesta i distribuciju boli u paci-
jenata sa dijagnosticiranim psihičkim poremeća-
jima.
ISPITANICI I METODE
Analizirano je 79 pacijenata sa psihičkim pore-
mećajima koji su se u periodu od mjesec dana kon-
sekutivno javljali na liječenje na Kliniku za psihija-
triju u Tuzli i od kojih se dobio informirani prista-
nak. U istraživanje nisu uključeni pacijenti koji su
na MMSE imali skor manji od 25, koji nisu bili spo-
sobni razumjeti postavljena pitanja i koji su bili a-
kutno psihotični. Korišteni su opšti upitnik sa soci-
demografskim podacima, «body» dijagram za loka-
lizaciju boli, skraćeni oblik McGill-Melzackova u-
pitnika za bol (SF-MPQ) za procjenu boli i struktu-
rirani psihijatrijski intervju za procjenu psihičkog
poremećaja. McGill-Melzackov upitnik za bol služi
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
3
za kvantificiranje pacijentovog doživljaja boli.
Skraćena verzija McGill upitnika sadrži 15 čestica
koje opisuju doživljaj boli. Čestice od 1 do 11 pred-
stavljaju senzornu komponentu, a od 12 do 15 afek-
tivnu komponentu boli. Pacijentov doživljaj boli se
kvantificira sumiranjem dobivenih vrijednosti po-
nuđenih odgovora (0-nikako, 1-slabo, 2-srednje, 3-
jako). U analizi dobivenih rezultata su korišteni
standardni statistički parametri: srednja vrijednost,
standardna devijacija, t-test, χ2 test. Razlike su sma-
trane značajnim za p<0.05. Podaci su obrađeni po-
moću Statistical Package for the Social Sciences
(SPSS) statističkog programa verzija 10.0.
REZULTATI
Prosječna dob ispitivane grupe pacijenata bila je
46.67±8.40 godina, a najveći broj ih je bio ženskog
spola, u braku, sa srednjom stručnom spremom, ne-
zaposlen i imao dijagnosticiran depresivni pore-
mećaj (Tabela 1.). Dužina psihijatrijskog liječenja
je bila od dvije do pet godina kod najvećeg broja
ispitanika (n=30). Značajno veći broj pacijenata
imao je hroničnu bol (χ2=116.19, P<0.001), koristio
analgetike (χ2=27.96, P<0.001) i kao uzrok boli na-
veo psihička napetost i stres (χ2=60.97, P<0.001).
Srednja vrijednost broja bolnih mjesta na cijelom ti-
jelu bila je 10.59±7.19. Glava (χ2=32.92, P<0.001),
čelo (χ2=25.63, P<0.001), potiljak (χ2=6.69,
P=0.010), prekardijalni dio (χ2=13.78, P<0.001), te
slabinski dio leđa (χ2=12.16, P<0.001) su značajno
češća bolna mjesta (Tabela 2.). Bol je češće bila na
unutrašnjoj strani tijela (χ2=94.88, P<0.001) i zna-
čajno više bolnih mjesta bilo je na prednjoj
(χ2=41.98, P=0.001) i lijevoj strani tijela (χ2=38.26,
P=0.001). Prema broju bolnih mjesta, distribuciji
boli između muškaraca i žena nije bilo značajne ra-
zlike (χ2=0.060, P=0.806). Nije dobivena značajna
razlika u broju bolnih mjesta između ispitanika koji
su u braku i koji nisu (χ2=1.28, P=0.257), te u od-
nosu na zaposlenost (χ2=3.17, P=0.365). Značajno
više žena je navelo bol u stopalima (χ2=6.16,
P=0.012) i donjem dijelu stomaka (χ2=3.89,
P=0.048). Pacijenti sa PTSP-om u komorbiditetu sa
depresijom imali su najveći prosječan broj bolnih
mjesta (14.29±5.68), dok su pacijenti sa psihotičnim
poremećajem imali najmanji (5.91±4.39).
Tabela 1. Sociodemografske karakteristike isptivane grupe pacijenata
Table 1. Sociodemographic characteristics of questioned group of patients
SOCIODEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE
N
%
Spol
muškarci
32
40.5
žene
47
59.5
Dob (u godinama)
26 – 35
6
7.6
36 – 45
32
40.5
46 – 55
28
35.4
56 - 65
13
16.5
Bračni status
u braku
54
68.4
nije u braku
25
31.6
Školska sprema
bez škole
3
3.8
osnovna škola
20
25.3
srednja stručna sprema
49
62.0
viša/visoka stručna sprema
7
8.9
Zaposlenost
zaposlen
30
38.0
nezaposlen
43
54.4
penzioner
3
3.8
domaćica
3
3.8
Psihički poremećaji
Depresivni poremećaj
39
49.4
PTSP
12
13.9
Psihotični poremećaj
11
15.2
Neurotski poremećaj
3
3.8
Organski uslovljen psihički poremećaj
3
3.8
PTSP i depresivni poremećaj
7
8.9
PTSP i alkoholizam
3
3.8
Alkoholizam
1
1.3
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
4
Tabela 2. Distribucija pacijenata (N=79) u odnosu na bolna mjesta prema dijagramu boli
Table 2. Distribution of patients(N=79) according to painfull places according pain diagram
Bolna mjesta
Prisustvo boli
DA
NE
N
%
N
%
glava
65
82.3
14
17.7
čeoni dio
62
78.5
17
21.5
potiljačni dio
51
64.6
28
35.4
vrat
14
17.7
65
82.3
ramena
14
17.7
65
82.3
nadlaktice
9
11.4
70.
88.6
laktovi
20
25.3
59
74.7
podlaktice
15
19.0
64
81.0
šake
20
25.3
59
74.7
prednja strana grudnog koša
20
25.3
59
74.7
prekardijalno
56
70.9
23
29.1
stomak
29
36.7
50
63.3
donji dio stomaka
16
20.3
63
79.7
leđa gornji dio
32
40.5
47
59.5
slabinski dio leđa
55
69.6
24
30.4
duž kičme
22
27.8
57
72.2
kukovi
17
21.5
62
78.5
natkoljenice
23
29.1
56
70.9
koljena
33
41.8
46
58.2
potkoljenice
46
58.2
33
41.8
stopala
29
36.7
50
63.3
Prosječni skor intenziteta boli bio je 29.05±11.40. U
odnosu na intenzitet boli između muškaraca i žena
nije bilo razlike (χ2=1.587, P=0.208). Prema vrsti
boli žene su značajno više navodile da je bol osjet-
ljiva (χ2=5.438, P=0.020) i mučna (χ2=5.654,
P=0.017). Najčešća vrsta boli bila je iscrpljujuća,
zastrašujuća, probadajuća, oštra, bolna i teška, dok
je nešto rjeđa bila žareća, kažnjavajuća i prskajuća
bol (Tabela 3.).
Tabela 3. Distribucija pacijenata (N=79) u odnosu na vrstu i intenzitet boli
Table 3. Distribution of patients(N=79) according to kind and pain intensity
Vrsta boli
Intenzitet boli
ne osjeća
slabo
srednje
jako
n
%
n
%
n
%
n
%
lupajuća
13
16.5
2
2.5
26
32.9
38
48.1
isijavajuća
21
26.6
1
1.3
23
29.1
34
43.0
probadajuća
8
10.1
3
3.8
23
29.1
45
57.0
oštra
19
24.1
4
5.1
12
15.2
44
55.7
grči
18
22.8
7
8.9
21
26.6
33
41.8
izjedajuća
25
31.6
3
3.8
18
22.8
33
41.8
žareća
23
29.1
2
2.5
23
29.1
31
39.2
bolna
25
19.0
2
2.5
19
24.1
43
54.4
teška
11
13.9
7
8.9
15
19.0
46
58.2
osjetljiva
16
20.3
8
10.1
20
25.3
35
44.3
prskajuća
33
41.8
5
6.3
21
26.6
20
25.3
iscrpljujuća
8
10.1
1
1.3
19
24.1
51
64.6
mučna
11
13.9
6
7.6
24
30.4
38
48.1
zastrašujuća
14
17.7
3
3.8
11
13.9
51
64.6
kažnjavajuća
37
46.8
3
3.8
14
17.7
25
31.6
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
5
U značajno većeg broja pacijenata (χ2=32.848,
P<0.001) bila je podjednako prisutna i senzorna i a-
fektivna komponenta boli. U odnosu na psihičke po-
remećaje najveći intenzitet boli bio je u pacijenata
sa PTSP-om u komorbiditetu sa depresijom i depre-
sivnim poremećajem, dok je najniži bio u pacijenata
sa psihotičnim poremećajem (Tabela 4.). Histerična
distribucija boli je bila u značajno većeg broja ispi-
tanika (t=4.617, P<0.001) (Slika 1.). U odnosu na
distribuciju boli nije utvrđena značajna razlika iz-
među muškaraca i žena (χ2=0.99, P=0.318).
Tabela 4. Prosječni nivo intenziteta boli u pacijenata sa psihičkim poremećajima
Table 4. Avarage level of intensity of pain in patients with psychical disorders
Psihički poremećaji
Intenzitet bola
N
M
SD
Minimum
Maximum
depresivni poremećaj
39
12.3
2.7
4
15.0
psihotični poremećaj
11
7.7
5.7
0.0
15.0
PTSP
12
12.3
2.7
7.0
15.0
neurotski poremećaj
3
9.3
8.1
0.0
15.0
organski psihički poremećaj
3
11.0
2.6
9.0
14.0
depresivni poremećaj i PTSP
7
13.6
1.8
11.0
15.0
PTSP i alkoholizam
3
12.0
1.7
11.0
14.0
alkoholizam
1
Total
79
11.5
3.8
0.0
15.0
Slika 1. Histerična distribucija boli u odnosu na psihičke poremećaje
Picture 1. Hysterical distribution of pain according to psychical disorders
Maja BRKIĆ, Esmina AVDIBEGOVIĆ, Meliha BIJEDIĆ, Alma GLINAC Copyright © 2016, University of Tuzla
Defektologija 2016; 22(1): 1-49
6
DISKUSIJA
Ovo istraživanje je pokazalo da su najviše bolnih
mjesta naveli pacijenti sa PTSP-em u komorbidetu
sa depresijom, organski uslovljenim psihičkim po-
remećajem, te pacijenti sa depresijom, što je po-
tvrđuju i druga istraživanja14. Pacijenti sa hronič-
nom boli imaju emocionalne poteškoće te su psiho-
socijalno i biohemijski osjetljivi. Najčešća bolna
mjesta u psihijatrijskih pacijenata bili su glava, pre-
kardijalni dio, te slabinski dio leđa, što također po-
tvrđuju i druga slična istraživanja15,16. Distribucija
boli bila je značajno više histerična. Buljan (2009)
navodi da je poremećaj boli češći kod žena nego kod
muškaraca, dok su rezultati ovog istraživanja poka-
zali da nije utvrđena značajna razlika u odnosu na
spol i psihičke poremećaje u broju bolnih mjesta17.
Hronična bol značajno je prisutna u psihijatrijskih
pacijenata sa približno podjednako zastupljenom
senzornom i afektivnom komponentom. Najčešće
prisutna vrsta boli bila je iscrpljujuća i zastrašujuća,
dok je nešto manje bila prisutna žareća i kažnjava-
juća. U pacijenata sa PTSP i depresijom bio je naj-
veći intenzitet boli, dok je u pacijenata sa psihotič-
nim poremećajem bio najniži.
ZAKLJUČAK
Psihijatrijski aspekti boli uključuju psihološke as-
pekte boli i razmatranje uloge psihosocijalnih fak-
tora, te psihijatrijski komorbiditet. Bol u psihijatrij-
skih pacijenta čak i kada nema organsku podlogu,
treba biti shvaćena ozbiljno, jer se zapravo radi o
subjektivnom osjećaju, koji kod pacijenta može uz-
rokovati značajnu patnju. Ovaj segment je jako va-
žan naročito kad se uzme u obzir činjenica da još
uvijek nije dovoljno istraženo da li je bol koju paci-
jent osjeća posljedica depresije ili nekog drugog psi-
hijatrijskog poremećaja, ili se radi o obrnutoj situa-
ciji da je zapravo depresija kod pacijenta rezultat
hronične boli. Bol je često manifestacija nerazrije-
šenog intrapsihičkog konflikta. U svakom slučaju,
bol u pacijenata sa psihičkim poremećajem ne bi
smjela biti zanemarena. Ovaj problem zahtijeva ho-
listički pristup, podrazumijeva primjenu kako psi-
hofarmakoterapije, tako i psihoterapije, te uključi-
vanje multidisciplinarnog tima u rad s pacijentom
kako bi se došlo do redukcije intenziteta boli i patnje
pacijenta uopšte.
LITERATURA
1. Eccleston C. Role of psychology in pain management. Br J Ana-
esth 2001; 87(1): 144-152.
2. Manchikanti L, Pampati V, Beyer C i sar. Evaluation of the psychological
status in chronic low back pain: comparison with general population. Pain
Physician 2002; 52: 149-55.
3. Gregurek R i sur. Suradna i konzultativna psihijatrija: Psihijatrijski i psiho-
loški problemi u somatskoj medicini. Zagreb: Školska knjiga, 2006.
4. Van Damme S , Crombez G, Van Nieuwenborgh-De Wever K, Goubert L.
Is distraction less effective when pain is threatening? An experimental in-
vestigation with the cold pressor task. Eur J Pain 2008; 12(1): 60 – 67.
5. Casey CY, Greenberg MA, Nicassio PM, Harpin RE, Hubbard D. Transi-
tion from acute to chronic pain and disability: A model including cognitive,
affective, and trauma factors. Pain 2008; 134: 69–79.
6. Walters A. Psychogenic regional pain alias hysterical pain. Brain 1961; 84:
1-18.
7. Sarno JE. Healing back pain. New York: Warner Books, 1991.
8. Schechter D, Smith A. Back pain as a distraction pain syndrome: a window
to a whole new dynamic in integrative medicine. Evidence Base Integrative
Medicine 2005; 2: 3-8.
9. Ruden RA. Encoding States: A Model for the Origin and Treatment of
Complex Psychogenic pain. Traumatology 2008; 14: 119-126.
10. Folnegović Šmalc V (ur) Klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja
ponašanja: MKB-10 – deseta revizija/hrvatsko izdanje. Zagreb: Medicinska
naklada, 1999.
11. Hill RJ, Chopra P, Richardi T. Rethinking the psychogenic model of com-
plex regional pain syndrome: Somatoform disorders and complex regional
pain syndrome. Anesth Pain 2012; 2(2): 54-59.
12. Engel GL. “Psychogenic” pain and the pain-prone patient. Am J Med 1959;
26: 899–918.
13. Ehrlich GE. Low back pain. Bull World Health Organ 2003; 81: 671-676.
14. Schwartz, M.S. Biofeedback: A Practitioners Guide. New York: Guiliford
Press, 1987.
15. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manuall of
Mental Disorders, 4th ed. (DSM-IV). American Psychiatric Association:
Washington DC; 1994.
16. Rasmussen BK. Epidemiology of headache. Cephalgia 1995, 15: 45-68.
17. Buljan D. Psychological and psychiatric factors of chronic pain.Medical
Sciences 2009; 33:129-140.
