Content uploaded by Mustafa Kan
Author content
All content in this area was uploaded by Mustafa Kan on Aug 15, 2019
Content may be subject to copyright.
i
i
ii
ii
HASAT ULUSLARARASI TARIM VE ORMAN
KONGRESĠ
(21-23 Haziran 2019, Ankara, Türkiye)
HASAT INTERNATIONAL AGRICULTURE AND
FOREST CONGRESS
(21-23 June 2019, Ankara, Turkey)
Editörler / Editors
Doç. Dr. Nurhan KESKĠN
Doç. Dr. Halil DEMĠR
Birinci Basım
/
First Edition• ©
ISBN: 978 – 605 – 7602 – 92 – 3
iii
iii
Kurullar
Onur Kurulu
Dr. Bekir PAKDEMĠRLĠ, T.C. Tarım ve Orman Bakanı, Türkiye
Prof. Dr. Osman Selçuk ALDEMĠR, Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi Rektörü, Türkiye
Düzenleme Kurulu BaĢkanı
Doç. Dr. Nurhan KESKĠN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Van, Türkiye
Düzenleme Kurulu
Prof. Dr. Ergin DURSUN, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarım Makinanaları ve Teknolojileri Mühendisliği Bölümü, Ankara,
Türkiye
Prof. Dr. Hasan ÇELĠK, European University of Lefke, Faculty of
Agricultural Sciences & Technologies, Department of Horticultural
Production & Marketing, Gemikonağı, Lefke, KKTC
Prof. Dr. Ġbrahim GENÇSOYLU, Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Aydın-Türkiye
Prof. Dr. Khalid JAVED, University of Veterinary and Animal
Sciences, Department of Livestock Production, Lahore-Pakistan
Prof. Dr. Khalid Mahmood KHAWAR, Ankara Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
iv
iv
Prof. Dr. Koray ÖZRENK, Siirt Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe
Bitkileri Bölümü, Siirt, Türkiye
Prof. Dr. Mahmoud Mohamed Ahmed ABDEL-AZIZ, Alexandria
University, Faculty of Agriculture D epartment of Animal Production,
Alexandria, Mısır
Prof. Dr. Michael Henry BÖHME, Humboldt-University of Berlin,
Faculty of Life Sciences Deptartment of Horticultural Plant Systems,
Almanya
Prof. Dr. Mohammad AL-ALAWI, Al-balga' Applied University
Faculty of Agricultural Technology, Assalt, Ürdün
Prof. Dr. Semih TANGOLAR, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Bahçe Bitkileri Bölümü, Adana, Türkiye
Prof. Dr. Semra DEMĠR, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Van, Türkiye
Prof. Dr. Stéphane DECLERCK, Université Catholique de Louvain,
Earth and Life Institute, Faculté des bioingénieurs, Belçika
Prof. Dr. Younes REZAEE DANESH, Urmiye University, Faculty of
Agriculture, Department of Plant Protection, Urmiye, Iran
Doç. Dr. Halil DEMĠR, Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe
Bitkileri Bölümü, Antalya, Türkiye
Dr. Alfonso CUESTA MARCOS, Bayer Crop Science, ABD
Dr. Anil, KHAR, ICAR-Indian Agricultural Research Institute,
Hindistan
Dr. Eda KARAAĞAÇ CUESTA MARCOS, Bayer Crop Science,
ABD
Sürur KIR, T. C. Tarım ve Orman Bakanlığı Eğitim ve Yayım Daire
BaĢkanı, Türkiye
v
v
Bilim ve Hakem Kurulu
Prof. Dr. Abdullah ÖKTEM, Harran Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarla Bitkileri Bölümü, ġanlıurfa, Türkiye
Prof. Dr. Alaaddin YÜKSEL, Bingöl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Bingöl, Türkiye
Prof. Dr. Amrakh MAMEDOV, Tottori Üniversitesi, Kurak Arazi
AraĢtırma Merkezi, Japonya
Prof. Dr. Atakan KOÇ, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Zootekni Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Aydın TÜFEKÇĠOĞLU, Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Artvin/ Türkiye
Prof. Dr. Ayfer ALKAN TORUN, Çukurova Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Adana, Türkiye
Prof. Dr. Azize TOPER KAYGIN, Bartın Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Bartın / Türkiye
Prof.Dr. Bedri SERDAR, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Trabzon/ Türkiye
Prof. Dr. Birhan KUNTER, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Bahçe Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. CoĢkun GÜLSER, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Samsun-Türkiye
Prof. Dr. Deniz ÇOBAN, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Ercüment GENÇ, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su
Ürünleri Mühendisliği Bölümü, Ankara, Türkiye
vi
vi
Prof. Dr. Erdoğan GÜNEġ, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarım Ekonomisi Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Filiz KARADAġ, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Zootekni Bölümü, Van, Türkiye
Prof. Dr. Füsun GÜLSER, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Van, Türkiye
Prof. Dr. Gulnara DJUMANIYAZOVA, Microbiology Research
Institute of Uzbek National Academic Science, Özbekistan
Prof. Dr. Hafiz Ashfaq AHMED, PMAS-Arid Agricultural
University, Department of Horticulture, Rawalpindi, Pakistan
Prof. Dr. Hakan ULUKAN, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Halil Turgut ġAHĠN Isparta Uygulamalı Bilimler
Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü,
Isparta, Türkiye
Prof. Dr. Hayrettin KENDĠR, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Ġbrahim GENÇSOYLU, Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Ġbrahim ÖZDEMĠR Isparta Uygulamalı Bilimler
Üniversitesi, Orman Fakültesi, Yaban Hayatı Ekolojisi ve Yönetimi
Bölümü, Isparta, Türkiye
Prof. Dr. Khalid JAVED, University of Veterinary and Animal
Sciences, Department of Livestock Production, Lahore-Pakistan
Prof. Dr. Khalid Mahmood KHAWAR, Ankara Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
vii
vii
Prof. Dr. Köksal DEMĠR, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Bahçe Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Mahmoud Mohamed Ahmed ABDEL-AZIZ, Alexandria
University, Faculty of Agriculture D epartment of Animal Production,
Alexandria, Mısır
Prof. Dr. Metin TUNA, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Tekirdağ, Türkiye
Prof. Dr. Mikail BAYLAN, Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Zootekni Bölümü, Adana, Türkiye
Prof. Dr. Münevver Ayçe GENÇ, Ġskenderun Teknik Üniversitesi,
Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Fakültesi, Su Ürünleri YetiĢtiriciliği
Bölümü, Ġskenderun-Hatay, Türkiye
Prof. Dr. Nalan TÜRKOĞLU, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Van, Türkiye
Prof. Dr. Nilsun DEMĠR, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su
Ürünleri Mühendisliği Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Nuray GÜZELER, Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Gıda Mühendisliği Bölümü, Adana, Türkiye
Prof. Dr. Nurdan TUNA GÜNEġ, Ankara Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Olcay ARABACI, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Ömer ERĠNCĠK, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Sait ADAK, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla
Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
viii
viii
Prof. Dr. Serpil TANGOLAR, Çukurova Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Adana, Türkiye
Prof. Dr. Sıddık KESKĠN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Tıp
Fakültesi, Biyoistatistik AD. Van, Türkiye
Prof. Dr. Süleyman TABAN, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. ġevket ALP, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Mimarlık ve
Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Van, Türkiye
Prof.Dr. Türker DÜNDAR, Ġstanbul Üniversitesi, CerrahpaĢa Orman
Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği, Ġstanbul/Türkiye
Prof. Dr. Younes REZAEE DANESH, Urmiye University, Faculty of
Agriculture, Department of Plant Protection, Urmiye, Iran
Prof. Dr. Zöhre POLAT, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Peysaj Mimarlığı Bölümü, Aydın, Türkiye
Prof. Dr. Zuhal DĠLAVER, Ankara Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım
Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Ankara, Türkiye
Doç. Dr.Abdullah SÜTÇÜ Isparta Uygulamalı Bilimler Üniversitesi,
Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, Isparta,
Türkiye
Doç. Dr. Alper Serdar ANLI, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Ankara, Türkiye
Doç. Dr. Anwar SHAHZAD, Aligarh Muslim University,
Department of Botany / Plant Biotechnology, Hindistan
Doç. Dr. Anwar Ahmad KHAN, PMAS-Arid Agricultural University,
Department of Food Technology, Rawalpindi, Pakistan
Doç. Dr. AĢkın BAHAR, Selçuk Üniversitesi, Silifke TaĢucu Meslek
Yüksek Okulu, Mersin, Türkiye
ix
ix
Doç. Dr. AĢkın GALĠÇ, Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Zootekni Bölümü, Antalya, Türkiye
Doç. Dr. Atilla DURMUġ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen
Fakültesi, Biyoloji Bölümü Van, Türkiye
Doç.Dr. Bülent TURGUT, Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Artvin, Türkiye
Doç. Dr. Elvan OCAK, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Mühendislik
Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Van, Türkiye
Doç. Dr. Fariba MEHRKHOU, Urmiye University, Faculty of
Agriculture, Department of Plant Protection, Urmiye, Iran
Doç. Dr. Fethi Ahmet ÖZDEMĠR, Bingöl Üniversitesi, Fen Edebiyat
Fakültesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik bölümü, Bingöl, Türkiye
Doç. Dr. Gazel SER, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Zootekni Bölümü, Van, Türkiye
Doç. Dr. Ġlker SÖNMEZ, Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Antalya, Türkiye
Doç.Dr. Mehmet ÖZALP, Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Artvin, Türkiye
Doç. Dr. Müttalip GÜNDOĞDU, Bolu Abant Ġzzet Baysal
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Bolu, Türkiye
Doç. Dr. Mücahit Taha ÖZKAYA, Ankara Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Doç. Dr. Nurhan KESKĠN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Van, Türkiye
Doç.Dr. Oğuz KURDOĞLU, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Trabzon, Türkiye
x
x
Doç. Dr. Osman Orkan ÖZER, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Aydın, Türkiye
Doç. Dr. Özgür KOġKAN, Isparta Uygulamalı Bilimler Üniversitesi,
Tarım Bilimleri ve Teknolojileri Fakültesi, Zootekni Bölümü, Isparta,
Türkiye
Doç. Dr. Pınar ġANLIBABA, Ankara Üniversitesi, Mühendislik
Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Ankara, Türkiye
Doç. Dr. Sait M. SAY, Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım
Makinanaları ve Teknolojileri Mühendisliği Bölümü, Adana, Türkiye
Doç. Dr. Sinan GÜNER, Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman Fakültesi,
Orman Mühendisliği Bölümü, Artvin/ Türkiye
Doç. Dr. Reza AMIRNIA Urmia University, Faculty of Agriculture,
Department of Field Crops, Urmia, Iran
Doç. Dr. Saime SEFEROĞLU, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Aydın,
Türkiye
Doç. Dr. Selim AYTAÇ, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Samsun, Türkiye
Doç. Dr. Serhat KARACA, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Zootekni Bölümü, Van, Türkiye
Doç. Dr. Sina BESHARAT Urmia University, Faculty of Agriculture,
Department of Water Engeneering, Urmia, Iran
Doç. Dr. ġahane Funda ARSLANOĞLU, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Samsun,
Türkiye
Doç.Dr. ġeyda ÇAVUġOĞLU, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
xi
xi
Doç. Dr. Uğur ġĠRĠN, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Aydın, Türkiye
Doç. Dr. Zehra EKĠN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Ahmad ALI, University of Mumbai, Department of
Life Sciences, Mumbai, Hindistan
Dr. Öğr. Üyesi Ahmet DUYAR, Karabük Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Karabük /Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Ali Murat TATAR, Dicle Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Zootekni Bölümü, Diyarbakır, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Dilek SAY, Çukurova Üniversitesi, Pozantı MYO,
Adana, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Erkan EREN, Ege Üniversitesi Bergama Meslek
Yüksek Okulu, Ġzmir, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Fatih ġevki ERKUġ, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Biyosistem Mühendisliği Bölümü, Van, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Ferhat KĠREMĠT, Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Biyoteknoloji Bölümü, Aydın,
Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Filiz Yıldız AKGÜL, Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Süt Teknolojisi Bölümü, Aydın,
Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Gülgün ÖKTEM, Harran Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, ġanlıurfa, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Hakan ÇETĠNKAYA, Kilis 7 Aralık Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Kilis, Türkiye
xii
xii
Dr. Öğr. Üyesi Ġpek ATILGAN HELVACIOĞLU, Trakya
Üniversitesi, Ġpsala MYO, Edirne, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Issam M. QRUNFLEH, Al-Balqa‘ Applied University,
Faculty of Agricultural Technology, Dept. of Plant Production &
Protection, Al-Salt, Ürdün
Dr. Öğr. Üyesi Jafar AMIRI, Urmia University, Faculty of
Agriculture, Department of Horticulture, Urmia, Iran
Dr. Öğr. Üyesi Kerim GÜNEY, Kastamonu Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kastamonu/ Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Mahdi GHIASI Urmia University, Faculty of
Agriculture, Department of Field Crops, Urmia, Iran
Dr. Öğr. Üyesi Muammer ġENYURT, Çankırı Karatekin Üniversitesi,
Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Çankırı / Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Muhammad KHURSID, Haripur University,
Department of Environmental Sciences, Haripur, Pakistan
Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Ali DAYIOĞLU, Ankara Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarım Makinanaları ve Teknolojileri Mühendisliği Bölümü,
Ankara, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Mina RASTGOU, Urmiye University, Faculty of
Agriculture, Department of Plant Protection, Urmiye, Iran
Dr. Öğr. Üyesi Muhammad Zafar, Quaid-i-Azam University, Plant
Systematics & Biodiversity, Islamabad, Pakistan.
Dr. Öğr. Üyesi Murat ALAN, Karabük Üniversitesi, Orman Fakültesi,
Orman Mühendisliği Bölümü, Karabük, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa TERĠN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Van, Türkiye
xiii
xiii
Dr. Öğr. Üyesi Nafiye ADAK, Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Bahçe Bitkileri Bölümü, Antalya, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Nasrin SEYYEDI, Urmia University, Faculty of
Naturel Resources, Department of Forestry, Urmia, Iran
Dr. Öğr. Üyesi Özkan EVCĠN, Kastamonu Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kastamonu/ Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Solmaz NAJAFI, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi ġemsettin KULAÇ, Düzce Üniversitesi, Orman
Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Çankırı Orman Mühendisliği
Bölümü, Düzce /Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Yafes YILDIZ, Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi,
Orman Mühendisliği Bölümü, Isparta/ Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Yasin ÜNAL Isparta Uygulamalı Bilimler
Üniversitesi, Orman Fakültesi, Yaban Hayatı Ekolojisi ve Yönetimi
Bölümü, Isparta, Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi Zohreh JABBAZADEH, Urmia University, Faculty of
Agriculture, Department of Horticulture, Urmia, Iran
Dr. Alex MORGOUNOV, International Maize and Wheat
Improvement Center (CIMMYT), Meksika
Dr. Anil, KHAR, ICAR-Indian Agricultural Research Institute, India
Dr. Ignacy KITOWSKI, State School of Higher Education in Chelm,
Polonya
Dr Mahmoud AZIMI, Agricultural and Natural Resources Research
Center, Iran
Dr. Surendra BARPETE , ICARDA-India Research Platform,
Amlaha, Hindistan
xiv
xiv
Davetli KonuĢmacılar/Keynote Speakers
Prof. Dr. Katarzyna Turnau
Jagiellonian Üniversitesi, (Polonya)
Prof. Dr. Gulnara Djumaniyazova
Özbekistan Bilimler Akademisi, Özbekistan,
Prof. Dr. Younes Rezaee Danesh
Urmia Üniversitesi (Ġran)
Prof. Dr. Seyit Mehmet ġen
Kastamonu Üniversitesi, (Türkiye)
Doç. Dr. László Kredics
Szeged Üniversitesi (Macaristan)
Dr. Metin TÜRKER
Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdür Yardımcısı,
Türkiye
Doç. Dr. Ahmad Mushtaq
Quaid-i-Azam Üniversitesi (Pakistan)
xv
xv
ĠÇĠNDEKĠLER / CONTENTS
Kurullar .............................................................................................. iii
Düzenleme Kurulu BaĢkanı .............................................................. iii
Düzenleme Kurulu ............................................................................ iii
Bilim ve Hakem Kurulu ..................................................................... v
Davetli KonuĢmacılar/Keynote Speakers ...................................... xiv
BAHÇE BĠTKĠLERĠ ......................................................................... 1
Asmanın Sessil Doğasında Ġndolaminlerin Önemi .......................... 2
Gaziantep Ekolojisinde YetiĢtirilen Bazı Üzüm ÇeĢitlerinin
Biyoaktif BileĢen Ġçeriği ..................................................................... 8
Sofralık Üzüm ÇeĢitlerinde Salkım Seyreltme Uygulamalarının
Verim ve Kalite Üzerine Etkileri..................................................... 14
Çerezlik Kabakta (Cucurbita pepo L.) Farklı Bitki
Aktivatörlerinin Bitki Büyümesi ve Mineral Madde Ġçeriği
Üzerine Etkileri ................................................................................ 33
Topraksız Çilek YetiĢtiriciliğinde Fide Tipinin Bitki GeliĢimi ile
Fizyolojik Bozukluklar Üzerine Etkileri ........................................ 52
Farklı Çilek Genotiplerinin in vitro Tuzluluk Tolerans Düzeyleri
Üzerine AraĢtırmalar ....................................................................... 65
Organik Gübre Uygulamalarının Marulun Verim ve Verim
Özellikleri Üzerine Etkileri .............................................................. 78
Farklı Organik Gübrelerin Ispanakta (Spinacia oleraceae L.)
Verim, Bazı Kalite Özellikleri ve Bitki Besin Ġçeriklerine Etkileri
............................................................................................................ 91
Tespih Çiçeğinde (Canna indica) Rizom Büyüklüğünün Bitki
GeliĢimi Üzerine Etkileri ............................................................... 105
xix
xix
Yemde Bitkisel Protein Kaynakları Kullanımının GökkuĢağı
Alabalıklarının (Onchorhynchus mykiss) Karaciğer ve Bağırsak
Yapısı Üzerine Etkisi ...................................................................... 621
Doğal Kurutulan Zeytin Yapraklarından Elde Edilen
Ekstraktların Antioksidan Ve Antimikrobiyal Etkilerinin
Belirlenmesi ..................................................................................... 630
TARIM EKONOMĠSĠ ................................................................... 639
Üreticilerin Coğrafi ĠĢaretli Kastamonu TaĢköprü Sarımsağını
Üretmesine ve Tüketicilerin Ödeme Ġstekliliğine Etki Eden
Faktörler ......................................................................................... 640
TR 32 Bölgesi Teknokentlerinde Tarimsal GiriĢimcilik ............. 653
Türkiye’de Genç Nüfusun Çay Tüketim AlıĢkanlıklarının
Belirlenmesi ..................................................................................... 672
Dünyada ve Türkiye’de Gıda Güvencesinin Ortak Paydası: Aile
Çiftçiliği ........................................................................................... 688
TR71 VE TRC2 Bölgelerinde Nohut Üretiminde Arz
Duyarlılığının Panel Veri Yöntemi Ġle Analizi ............................. 699
7139 Sayılı Sulama Birlikleri Kanunu Çerçevesinde Sulama
Birliklerinin Değerlendirilmesi: KırĢehir Ġli Sulama Birlikleri* 717
Türkiye’ de Bazı Baklagil Ürünlerinin Üretim Trendi ve
Projeksiyonlar (Nohut, Kuru Fasulye ve Kırmızı Mercimek
Örneği)............................................................................................. 733
AB, DTÖ Çerçevesinde Dünya Tarım Piyasalarında Örgütlenme
ve Türkiye Ġçin Öneriler ................................................................ 749
Manisa Ġli Nar Üretim Ekonomisi ................................................ 766
Tekirdağ Bağ ĠĢletmelerinin Genel Yapısı, Üretici Eğilimleri ve
Üzüm Üretim Maliyetleri ............................................................... 782
Tarımsal Üretimde Verimlilik ....................................................... 801
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
733
Türkiye’ de Bazı Baklagil Ürünlerinin Üretim Trendi ve
Projeksiyonlar (Nohut, Kuru Fasulye ve Kırmızı Mercimek Örneği)
Hasan Gökhan DOĞAN1 - Mustafa KAN1 - Arzu KAN1
hg.dogan@ahievran.edu.tr, mustafa.kan@ahievran.edu.tr
arzu.kan@ahievran.edu.tr
1Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
Özet
Ekonomi biliminin uğraĢı alanı, Alfred Marshal‘ ın tanımına göre sınırsız
insan ihtiyaçlarının kıt kaynaklarla karĢılanabilmesine iliĢkin konuları
kapsar. Bu çerçeveden bakıldığında, hızla artan dünya nüfusunda en
temel ihtiyaçlardan birisi gıda olarak görünmektedir. Gıda güvencesi, bir
taraftan nüfusa bağlı olarak artan talep, diğer tarafta ise bu talebin
karĢılanmasına yönelik geliĢtirilen üretim metotları arasında durmaktadır.
Ülkeler, gıda güvencesinin sağlanması yönünde farklı politika senaryoları
ortaya koyabilmektedir. Söz konusu senaryolar oluĢturulurken zaman
içerisindeki değiĢimler ve mevcut durumun ortaya doğru Ģekilde
koyulmasıyla doğru politika senaryolarının yapılması yakından ilgilidir.
Bu araĢtırmada da, Türkiye tarımı içerisinde önemli bir yere sahip olan ve
tahıllardan sonra ekiliĢ alanı bakımından ikinci sırada yer alan baklagiller
incelenmiĢtir. Baklagillerden ise nohut, kuru fasulye ve kırmızı mercimek
araĢtırmada ele alınacak baĢlıca ürünler olarak belirlenmiĢtir. Zaman
serisi ekonometrisiyle kurgulanan araĢtırma, 2000/2001-2017/2018
üretim dönemi arasını kapsamaktadır. Söz konusu baklagil ürünlerinin,
üretim, ekiliĢ alanı, fiyatlar, ithalat, ihracat ve kendine yeterlilik gibi
durumları ele alınan zaman dilimi içerisinde incelenmiĢtir. Ayrıca, ürün
bazlı olarak bazı parametrelerin 2023 yılı projeksiyonları yapılmıĢtır.
Yapılan değerlendirmeler sonucunda, üretim miktarı olarak kuru
fasulyede %3,91 artıĢ, kırmızı mercimekte %42,85 artıĢ ve nohutta
%14,23 azalıĢ olmuĢtur. EkiliĢ alanı olarak, kırmızı mercimekte %49,02,
kuru fasulyede %30,94 ve nohutta %37,84 azalıĢ olmuĢtur. Buna ek
olarak, ithalat kuru fasulyede 2,1 kat, kırmızı mercimekte 2,8 kat ve
nohutta 26 kat artmıĢtır. Ġhracat ise, kuru fasulyede %21,65 azalıĢ,
kırmızı mercimekte %121,56 artıĢ ve nohutta %28,05 azalıĢ göstermiĢtir.
Türkiye‘ nin kendine yeterlilik düzeyleri inceleme dönemi içerisinde,
kuru fasulyede %13,40, kırmızı mercimekte %7,72 ve nohutta %24,37
azalmıĢtır. Mevcut durum değerlendirildiğinde ve tarım sektöründe
uygulamaya konulan politikaların orta ve uzun vadede sonuçlarının
görülebildiği düĢünüldüğünde, Türkiye‘ nin acil olarak baklagil üretimi
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
734
konusunda farklı ve rasyonel politikalarla harekete geçmesi
gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Nohut, Kuru Fasulye, Kırmızı Mercimek, Tarım
Politikası, Türkiye.
Projections And Production Trend Of Some Legume Crops In
Turkey (Case Of Chickpea, Horicot Beans And Red Lentil)
Abstract
The economics, according to Alfred Marshall's definition, covers the
issue of meeting unlimited human needs with scarce resources. From this
perspective, one of the most basic needs of the rapidly growing world
population seems to be food. Food security, on the one hand, increased
demand depending on the population, on the other hand, stands between
production methods developed to meet this demand. Countries, different
policy scenarios can occur for ensuring of food security. While
developing these scenarios, it is closely related to making the right policy
scenarios with the changes in time and presenting the current situation
correctly. In this study, legumes was examined which has an important
place in agriculture sector fo Turkey and the second place in term of
cultivation area after from cereals. Among the legumes, chickpeas,
haricot beans and red lentils were identified as the main products to be
studied. The research, planned with time series econometrics, covers the
production period between 2000 / 2001-2017 / 2018. The production,
cultivation area, prices, import, export and self-sufficiency of these
legume products were examined within the specified time frame. In
addition, 2023 projections of some parameters were made on product
basis. As a result of the evaluations made, 3.71% increase in haricot
beans, 42.85% increase in red lentils and 14.23% decrease in chickpeas
have been realized. As cultivation area, red lentils, haricot beans and
chickpeas decreased by 49.02%, 30.94% and 37.84% respectively. In
addition, imports increased by 2.1 times in haricot beans, by 2.8 times in
red lentils and by 26 times in chickpeas. Exports decreased by 21.65% in
haricot beans, increased by 121.56% in red lentils and decreased by
28.05% in chickpeas. Turkey's self-sufficiency in the review period
decreased by 13.40%, 24.37%, 7.72% of haricot beans red lentils and
chickpeas respectively. When the current situation is evaluated and
considering the effects of the policies implemented in the agricultural
sector that can be seen in the medium and long term, Turkey's urgent
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
735
need to take action in the production of pulses with different and rational
policy.
Keywords: Chickpea, Haricot Beans, Red Lentil, Agricultural Policy,
Turkey.
GĠRĠġ
Ekonomilerin sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaĢılabilmeleri için
tüm sektörlerin en üst kapasite düzeyinde üretim sürecine dahil edilmeleri
önemlidir. Bu nedenle sektörlerin stratejik bir bakıĢ açısıyla
değerlendirilmesi ve yönetilmesi esastır. Buna bağlı olarak, katma değer
ve çıktı düzeyi de artıĢ gösterebilmektedir. Ekonomilerin temelini
oluĢturan üç ana sektör bulunmaktadır. Sanayi, hizmetler ve tarım sektörü
olarak ifade edilecek olursa, bunların içerisinde tarım sektörü farklı bir
yaklaĢımla değerlendirilmeye esastır. Çünkü tarım sektörü üstlendiği
ekonomik misyonun ötesinde canlıların biyolojik olarak yaĢamlarını
sürdürebilmeleri için gerekli olan gıdanın üretildiği bir sektör olarak var
olmaktadır.
Tarım sektörü, tarihin en eski medeniyetlerinden günümüze kadar
süregelen bir sektördür. Ancak, sanayi devriminin baĢlamasıyla birlikte
üretim anlayıĢı yön değiĢtirmiĢtir. Bu durum artan dünya nüfusunun besin
ihtiyacının karĢılanmasına yönelik tehlikenin fark edilmesine kadar
sürmüĢtür. Ek olarak, enerji talebine yönelik girdi materyallerinin elde
edilmesindeki kilit rolü, bu farkındalığı misliyle arttırmıĢtır. Dolayısıyla,
tarım sektörünün ülkesel dinamikleri de dikkate alarak, rasyonel
politikalarla organize edilmesi çok önemlidir (Peker, 2016). Tarım
sektörü içerisinde, tahıllardan sonra en fazla ekiliĢ alanı ve üretime konu
olan ürün grubu baklagillerdir. Baklagiller, insanlık tarihinin
baĢlangıcından beri kültür bitkisi olarak yetiĢtirilen en önemli ürün
gruplarından biridir. Türkiye‘de yetiĢtiriciliği yapılan baklagil bitkileri
baĢlıca mercimek, nohut, kuru fasulye ve bakladan oluĢmaktadır (Akova,
2008). Baklagiller, insan beslenmesinde bitkisel proteinin temel kaynağı
olarak tarihin ilk çağlarından beri üretilmektedir (Kılıç 1997). Bunun yanı
sıra, havadaki serbest azotu tutarak toprağa bağlayıcı özelliği olması
nedeniyle, çevreci ve sürdürülebilir üretim metodolojisine uygun
özellikleriyle Türkiye gibi tarım ülkesi olarak ifade edilebilen ülkelerde
yerleĢik üretim kültürü oluĢmuĢtur (Anonim 2002a). Mercimeğin, 8.000
yıl öncesi üretime konu olduğu bilinmektedir (Pellet 1988). Bu yönüyle
baklagiller içerisinde en eski ürün olarak ifade edilebilir. Benzer durum
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
736
nohut için de ifade edilebilir. Nohut tarımının 7.000 yıl öncesine kadar
uzanan bir üretiminin olduğu söylenebilir (Anonim, 1999). Gerek nohut,
gerekse mercimekte üretim ve tüketimi günümüz koĢullarında tüm
dünyaya yayılmıĢ olsa da, odak olarak Akdeniz bölgesi ve Hindistan
merkezli olarak tanımlanması daha doğru olacaktır. Anadolu‘ da ise
kültüre alınarak tüketime konu olması M.Ö 5000 yılına kadar
dayanmaktadır. (Pellet 1988).
Beslenmede temel öge olarak ifade edilebilecek olan baklagiller
hemen hemen tüm dünya ülkelerinde önemli bir kaynak niteliğindedir.
Nohut, mercimek ve kuru fasulyenin içerisinde barındırdığı ortalama
%20-24 düzeyindeki protein oranı düĢük ve orta gelirli tüketicinin baĢlıca
beslenme kaynağı arasında yer almaktadır. Özellikle düĢük gelir grubuna
sahip insanların yöneldiği baklagil ürünleri geniĢ spektrumlu bir üretime
konu olmaktadır (ġehirali ve ark., 2000). Ġnsan beslenmesinin yanı sıra,
yem, yeĢil gübre, silaj olarak kullanılmaktadırlar. Ayrıca tarımsal üretim
sistemleri içeresinde önemli bir münavabe bitkisi olarak yer alıp toprak
iyileĢtirmesi ve bir sonraki yetiĢtirilecek ürün için zengin toprak içeriği
oluĢturabilmektedirler (Direk ve ark., 2002; Ofuya ve Akhidue, 2005).
Türkiye‘ de nadas alanlarının daraltılması projesi kapsamında önemli bir
ürün grubu olarak yer alan baklagillerden nohut ve mercimek kurak ve
yarı kurak koĢullarda yetiĢtirilirken, kuru fasulye ise sulu koĢullarda
üretilmektedir.
Bu yönüyle birçok ülkenin tarımsal üretim yelpazesi içerisinde yer
almasına rağmen, baklagil ürünlerinde ürün bazlı olarak Dünya‘ da ön
plana çıkan birkaç ülke bulunmaktadır. Bu araĢtırmada, kuru fasulye,
nohut ve kırmız mercimeğin Türkiye‘ de geliĢim trendi ve bazı
projeksiyonlar yapılması amaçlanmıĢtır. Söz konusu projeksiyonlar
yapılmadan önce incelemeye alınan ürünler bazında Dünya‘ da ön plana
çıkan ülkeler üretim miktarı bakımından değerlendirilmiĢ, sonrasında ise
bazı parametreler ile Türkiye‘ nin durumu ortaya koyulmuĢtur. Nohut,
kuru fasulye mercimekte ön plana çıkmıĢ ülkelerin inceleme dönemine
iliĢkin üretim miktarı trendleri ġekil 1, 2, 3‘ de verilmiĢtir.
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
737
ġekil 1. Dünya‘ da kuru fasulye üretiminde ön plana çıkmıĢ bazı ülkelerin
üretim trendi (2000-2017 Yılları Arası)
Kuru fasulye üretiminde Dünya‘ da ön plana çıkmıĢ bazı ülkeler
incelendiğinde, Breziya, Hindistan ve Mymmar dikkat çekmektedir. 2000
yılında Hindistan 2.847.000 ton, Mynmar 1.285.259 ton ve Brezilya
3.056.289 ton olarak üretim gerçekleĢtirmiĢlerdir. 2017 yılında ise,
Hindistan 6.390.000 ton, Mymmar 5.466.166 ton ve Brezilya 3.033.017
ton kuru fasulye üretmiĢlerdir. Hindistan, Mynmar ve Brezilya‘ da üretim
değiĢimleri sırasıyla %124 artıĢ, %325 artıĢ ve %0,76 azalıĢ olarak
görülmektedir. 2000 yılı itibariyle kiĢi baĢına düĢen kuru fasulye üretimi
Brezilya‘ da 17,43 kg, Hindistan‘ da 2,70 kg ve Mynmar‘ da 27,88 kg dır.
2017 yılında ise Brezilya‘ da 14,49, Hindistan‘ da 4,77 kg ve Mynmar‘ da
102,41 kg olarak belirlenmiĢtir.
Nohut üretimi için 2000-2017 yılları arası Dünya‘ da ön plana çıkmıĢ
bazı ülkelerin durumu ġekil 2‘ de verilmiĢtir.
3.056.289
3.033.017
2.847.000
6.390.000
1.285.259
5.466.166
0
1000000
2000000
3000000
4000000
5000000
6000000
7000000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Kuru Fasulye Üretimi (ton)
Brezilya Hindistan Mynmar
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
738
ġekil 2. Dünya‘ da nohut üretiminde ön plana çıkmıĢ bazı ülkelerin
üretim trendi (2000-2017 Yılları Arası)
ġekil 2 incelendiğinde, 2000 yılında Hindistan 5.118.100 ton,
Mymmar 117.400 ton ve Pakistan 564.500 ton nohut üretimi
gerçekleĢtirdiği görülmektedir. 2017 yılı itibariyle Hindistan 9.075.000
ton, Mynmar 526.772 ton ve Pakistan 330.000 ton nohut üretmiĢtir.
Hindistan, Mynmar ve Pakistan‘ ın nohut üretimindeki değiĢimler sırsıyla
%77,31 artıĢ, %348,69 artıĢ ve %41,54 azalıĢ olarak boyutlanmıĢtır. 2000
yılında Hindistan‘ da kiĢi baĢına nohut üretimi 4,86 kg, Pakistan‘da 4,07
kg ve Mynmar‘ da 2,54 kg olarak görülmüĢtür. 2017 yılında ise,
Hindistan‘ da 6,77 kg, Pakistan‘ da 1,67 kg ve Mynmar‘ da 9,87 kg
olarak belirlenmiĢtir.
Mercimek üretimi için 2000-2017 yılları arası Dünya‘ da ön plana
çıkmıĢ bazı ülkeler ve Türkiye‘ nin durumu ġekil 3‘ de verilmiĢtir.
5.118.100
9.075.000
P-564.500 P-330.000
MY-117.400
MY.526.772
0
2000000
4000000
6000000
8000000
10000000
12000000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Nohut Üretimi (ton)
Hindistan Pakistan Mynmar
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
739
ġekil 3. Dünya‘ da mercimek üretiminde ön plana çıkmıĢ bazı ülkelerin
üretim trendi (2000-2017 Yılları Arası)
ġekil 3 incelendiğinde, 2000 yılı itibariyle Kanada 914.100 ton ve
Hindistan 1.078.900 ton mercimek üretimi gerçekleĢtirmiĢtir. 2017
yılında ise, Kanada 3.732.900 ton ve Hindistan 1.220.000 ton mercimek
üretmiĢ olup Türkiye 430.000 ton üretim gerçekleĢtirmiĢtir. 2000-2017
yılları arası Kanada ve Hindistan‘ ın mercimek üretimindeki değiĢim
sırasıyla %308,36 artıĢ ve %13,08 artıĢ olarak belirlenmiĢtir. 2000 yılında
kiĢi baĢına mercimek üretimi Kanada‘ da 29,74 kg ve Hindistan‘ da 1,02
kg olarak görülmüĢtür. 2017 yılında ise, Kanada‘ da 101,92 kg ve
Hindistan‘ da 0,91 kg olarak ifade edilebilir.
MATERYAL VE YÖNTEM
AraĢtırma, Türkiye‘ de kuru fasulye, nohut ve kırmızı mercimek
üretim, ekiliĢ alanı, ithalat, ihracat, kendine yeterlilik ve cari fiyatların
2000/2001 üretim yılı ile 2017/2018 üretim yılı arasındaki geliĢim
trendini incelemek ve mevcut durumu ortaya koymak amacıyla
kurgulanmıĢtır. AraĢtırmaya iliĢkin ilgili yılları kapsayan veri seti
Türkiye Ġstatistik Kurumu (TUĠK) ve BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım
Örgütü (FAO) istatistiklerinden yararlanılarak oluĢturulmuĢtur.
AraĢtırma, zaman serisi analizi ile boyutlandırılmıĢ ve değerlendirmeler
bu yönlü olarak ele alınmıĢtır. Mevcut durum analiz edildikten sonra
914.100
3.732.900
1.078.900 1.220.000
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
3500000
4000000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Mercimek Üretimi (ton)
Canada Hindistan
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
740
trend denklemleri yardımıyla 2023 yılı projeksiyonları oluĢturulmuĢtur.
Trend denklemleri oluĢturulurken en uygun denklem tipinin seçilmesinde
MAPE, MAD ve MSD gibi hata kriterlerinin en düĢük ve R2‘ nin
(determinasyon katsayısı) en yüksek görülen denklem tipi seçilmiĢtir
(Doğan ve Gürler, 2014). Söz konusu kriterler, oluĢturulan modelin
temsil kabiliyetinin en fazla olduğu modeli iĢaret etmesi yönüyle
belirleyici olmuĢtur.
BULGULAR
Türkiye‘ de kuru fasulye, nohut ve kırmızı mercimekle ilgili olarak
bazı doneler araĢtırmanın ana eksenini oluĢturmaktadır. Bu doneler,
üretim miktarı, ekiliĢ alanı, üretim miktarı, ekiliĢ alanı, ithalat, ihracat,
kendine yeterlilik düzeyi ve cari fiyatlar olarak ele alınmıĢtır. Kuru
fasulye için söz konusu donelerin 2000/2001 üretim dönemi ve
2017/2018 üretim dönemi arasındaki seyri ġekil 4‘ de verilmiĢtir.
239 000
230 000
0
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kuru Fasulye Üretim Miktarı (ton)
89 722
176 000
0
20 000
40 000
60 000
80 000
100 000
120 000
140 000
160 000
180 000
200 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kuru Fasulye EkiliĢ Alanı (ha)
66 573
32 604 10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
60 000
70 000
80 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kuru Fasulye Ġthalat (ton)
17 159
21 902
5 000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
35 000
40 000
45 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kuru Fasulye Ġhracat (ton)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
741
ġekil 4. Türkiye‘ de 2000/2001 üretim dönemi-2017/2018 üretim dönemi
arası kuru fasulye üretimi, ekiliĢ alanı, ithalatı, ihracatı, kendine yeterlilik
düzeyi ve cari fiyatları
ġekil 4 incelendiğinde, 2000/2001 üretim döneminde Türkiye‘ de kuru
fasulye üretimi 230.000 ton, ekiliĢ alanı 176.000 ha, 32.604 ton, ihracat
21.902 ton, kendine yeterlilik düzeyi %92,50 ve fiyatı 0,58 kg/TL olarak
belirlenmiĢtir. 2017/2018 üretim döneminde ise, üretim 239.000 ton,
ekiliĢ alanı 89.722 ha, ithalat 66.573 ton, ihracat 17.159 ton, kendine
yeterlilik düzeyi %82,7 ve kg fiyatı 3,98 olarak görülmektedir.
Ġncelemeye alınan dönem içerisinde üretim miktarındaki değiĢim %3,91
artıĢ, ekiliĢ alanındaki değiĢim %49,02 azalıĢ, ithalatta %104,18 artıĢ,
ihracatta %21,65 azalıĢ, kendine yeterlilikte %13,40 azalıĢ ve cari
fiyatlarda 6,87 kat artıĢ belirlenmiĢtir. KiĢi baĢına kuru fasulye üretimi
incelendiğinde ise, 2000 yılında 3,63 kg iken 2017 yılında 2,95 kg
düzeyine gelmiĢtir.
Kuru fasulye için incelemeye alınan donelere ait 2023 yılı
projeksiyonları Tablo 1‘ de verilmiĢtir.
82,7
95,5
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kuru Fasulye Kendine Yeterlilik Düzeyi (%)
0,579
3,98
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
2000/'01
2001/'02
2002/'03
2003/'04
2004/'05
2005/'06
2006/'07
2007/'08
2008/'09
2009/'10
2010/'11
2011/'12
2012/'13
2013/'14
2014/'15
2015/'16
2016/'17
2017/'18
Kuru Fasulye Cari Fiyatı (kg/TL)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
742
Tablo 1. Türkiye‘ de kuru fasulye üretimi, ekiliĢ alanı, ithalat ve ihracat
Trend denklemleri
Trend Denklemi
2023 yılı
tahmini
Üretim (ton)
Yt = 271439 - 16364t + 828t2
332.963
EkiliĢ Alanı (ha)
Yt = 206399 - 14815t + 464,2t2
111.229
Ġthalat (ton)
Yt = 26225,6 * (1,0492t)
79.142,4
Ġhracat (ton)
Yt = 41182 - 6414t + 269,5t2
36.243,6
Tablo 1 incelendiğinde, mevcut koĢullar ve politikaların sabit kalacağı
varsayımı altında 2023 yılı itibariyle kuru fasulye üretim miktarının
332.963 ton, ekiliĢ alanının 111.229 ha, ithalatın 79.142 ton ve ihracatın
36.243 ton olacağı ifade edilebilir.
Türkiye‘ de kırmızı mercimek için 2000/2001 üretim dönemi ve
2017/2018 üretim dönemi arasında üretim miktarı, ekiliĢ alanı, ithalat,
ihracat, kendine yeterlilik düzeyi ve cari fiyatların seyri ġekil 5‘ de
verilmiĢtir.
400 000
280 000
100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
700 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kırmızı Mercimek Üretim (ton)
269 318
390 000
0
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
350 000
400 000
450 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kırmızı Mercimek EkiliĢ Alanı (ha)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
743
ġekil 5. Türkiye‘ de 2000/2001 üretim dönemi-2017/2018 üretim dönemi
arası kırmızı mercimek üretimi, ekiliĢ alanı, ithalatı, ihracatı, kendine
yeterlilik düzeyi ve cari fiyatları
ġekil 5 incelendiğinde, 2000/2001 üretim döneminde Türkiye‘ de
kırmızı mercimek üretimi 280.000 ton, ekiliĢ alanı 390.000 ha, ithalat
117.547 ton, 109.535 ton, kendine yeterlilik düzeyi %97.1 ve cari
fiyatları 0,35 kg/TL olarak boyutlanmıĢtır. 2017/2018 üretim döneminde
ise, kırmızı mercimek üretimi 400.000 ton, ekiliĢ alanı 269.318 ha, ithalat
287.798 ton, ihracat 242.664 ton, kendine yeterlilik düzeyi %89,6 ve cari
fiyatlar 2,33 kg/TL olarak gerçekleĢmiĢtir. Ġnceleme dönemi içerisindeki
değiĢimler ise, üretim miktarında %42,86 artıĢ, ekiliĢ alanında %30,94
azalıĢ, ithalatta %144,84 artıĢ, ihracatta %121,56 artıĢ, kendine yeterlilik
düzeyinde %7,72 azalıĢ ve cari fiyatlarda 6,62 kat artıĢ olarak
belirlenmiĢtir. KiĢi baĢına kırmızı mercimek üretimi incelendiğinde ise,
2000 yılında 5,58 kg iken 2017 yılında 5,32 kg düzeyine gerilemiĢtir.
Kırmızı mercimek için incelemeye alınan donelere ait 2023 yılı
projeksiyonları Tablo 2‘ de verilmiĢtir.
287 798
117 547
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
350 000
400 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kırmızı Mercimek Ġthalat (ton)
242 664
109 525 50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Kırmızı Mercimek Ġhracat (ton)
89,6
97,1
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
2017/'18
2016/'17
2015/'16
2014/'15
2013/'14
2012/'13
2011/'12
2010/'11
2009/'10
2008/'09
2007/'08
2006/'07
2005/'06
2004/'05
2003/'04
2002/'03
2001/'02
2000/'01
Kırmızı Mercimek Kendine Yeterlilik (%)
0,352
2,33
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
2000/'01
2001/'02
2002/'03
2003/'04
2004/'05
2005/'06
2006/'07
2007/'08
2008/'09
2009/'10
2010/'11
2011/'12
2012/'13
2013/'14
2014/'15
2015/'16
2016/'17
2017/'18
Kırmızı Mercimek Fiyatı (kg/TL)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
744
Tablo 2. Türkiye‘ de kırmızı mercimek üretimi, ekiliĢ alanı, ithalat ve
ihracat Trend denklemleri
Trend Denklemi
2023 yılı
tahmini
Üretim (ton)
Yt = 460985 - 6348,75t
314.963
EkiliĢ Alanı
(ha)
Yt = 475621 - 28611t + 819*t2
250.812
Ġthalat (ton)
Yt = 2383,24 * (1,370t)
333.764,1
Ġhracat (ton)
Yt = 132338 * (1,0308t)
265.746
Tablo 2 incelendiğinde, mevcut koĢullar ve politikalar sabit kaldığı
varsayımı altında Türkiye‘ nin 2023 yılı kırmızı mercimek üretimi
314.963 ton, ekiliĢ alanı 250.812 ha, ithalatı 333.764 ton ve ihracatının
265.746 ton olacağı söylenebilir
Türkiye‘ de nohut için 2000/2001 üretim dönemi ve 2017/2018 üretim
dönemi arasında üretim miktarı, ekiliĢ alanı, ithalat, ihracat, kendine
yeterlilik düzeyi ve cari fiyatların seyri ġekil 6‘ da verilmiĢtir.
470 000
548 000
0
100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
700 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Nohut Üretim (ton)
395 310
636 000
0
100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
700 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Nohut EkiliĢ Alanı (ha)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
745
ġekil 6. Türkiye‘ de 2000/2001 üretim dönemi-2017/2018 üretim dönemi
arası nohut üretimi, ekiliĢ alanı, ithalatı, ihracatı, kendine yeterlilik düzeyi
ve cari fiyatları
ġekil 6 incelendiğinde, Türkiye‘ de 2000/2001 üretim döneminde
nohut üretim miktarı 548.000 ton, ekiliĢ alanı 636.000 ha, ithalatı 4.436
ton, ihracatı 77.622 ton, kendine yeterlilik düzeyi %115,7 ve cari fiyatları
0,42 kg/TL olarak gerçekleĢmiĢtir. 2017/2018 üretim döneminde ise,
üretim miktarı 470.000 ton, ekiliĢ alanı 395.310 ha, ithalatı 121.925 ton,
ihracatı 55.844 ton, kendine yeterlilik düzeyi %87,5 ve cari fiyatları 5,46
kg/TL olarak belirlenmiĢtir. Ġnceleme dönemi içerisindeki değiĢimler ise,
üretim miktarında %14,23 azalıĢ, ekiliĢ alanında %37,84 azalıĢ, ithalatta
26 kat artıĢ, ihracatta %28,05 azalıĢ, kendine yeterlilikte %24,37 azalıĢ ve
cari fiyatlarda 13 kat artıĢ olarak boyutlanmıĢtır. KiĢi baĢına nohut
üretimi incelendiğinde, 2000 yılında kiĢi baĢına 8,66 kg iken, 2017
yılında 5,82 kg düzeyine gerilemiĢtir.
Nohut için incelemeye alınan donelere ait 2023 yılı projeksiyonları
Tablo 3‘ de verilmiĢtir.
121 925
4 438 20 000
40 000
60 000
80 000
100 000
120 000
140 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Nohut Ġthalat (ton)
55 844
77 622 50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Nohut Ġhracat (ton)
87,5
115,7
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
140,0
160,0
2017/'18
2015/'16
2013/'14
2011/'12
2009/'10
2007/'08
2005/'06
2003/'04
2001/'02
Nohut Kendine Yeterlilik (%)
0,42
5,46
0
1
2
3
4
5
6
2000/'01
2002/'03
2004/'05
2006/'07
2008/'09
2010/'11
2012/'13
2014/'15
2016/'17
Nohut Fiyatı (kg/TL)
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
746
Tablo 3. Türkiye‘ de nohut üretimi, ekiliĢ alanı, ithalat ve ihracat Trend
denklemleri
Trend Denklemi
2023 yılı
tahmini
Üretim (ton)
Yt = 589590 - 1286t - 391t2
353.113
EkiliĢ Alanı
(ha)
Yt = 705267 - 27444t + 458t2
316.510
Ġthalat (ton)
Yt = 512,670 * (1,3316t)
371.673
Ġhracat (ton)
Yt = 188140 * (0,9019t)
17.484,9
Tablo 3 incelendiğinde, mevcut koĢullar ve politikaların
değiĢmeyeceği varsayımı altında Türkiye‘ nin 2023 yılı nohut üretim
miktarı 353.113 ton, ekiliĢ alanı 316.510 ha, ithalatı 371.673 ton ve
ihracatı 17.484 ton olarak gerçekleĢeceği tahmin edilmektedir.
SONUÇ
Ġnsan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan baklagiller Dünya
ülkelerinin bir çoğunda üretime konu olmaktadır. Ancak, ürün bazlı
olarak ön plana çıkan bazı ülkeler bulunmaktadır. Örneğin, kuru
fasulyede Brezilya, Hindistan ve Mynmar, nohutta Hindistan, Pakistan ve
Mynmar ve mercimekte ise Kanada ve Hindistan önemli üretim
merkezleri olarak durmaktadır. Söz konusu üretimleri ile gerek kendi
ülkelerinde gerekse dıĢ ticaret yoluyla birçok ülkenin ihtiyacı olan
baklagil ürünlerini satabilmektedirler. Baklagil ürünleri, içerisinde
bulundurduğu ortalama %20-24 oranında protein oranıyla düĢük gelirli ve
orta gelirli tüketicilerin baĢlıca besin ögeleri arasında yer almaktadır.
Türkiye‘ de bu anlamda, ihtiyacı olan ve dıĢ ticaretini de yaptığı baklagil
ürünlerini uzun yıllardan beri yetiĢtirmektedir. Özellikle nohut, kuru
fasulye ve kırmızı mercimeğin anavatanlarından birisinin de Anadolu
toprakları oluĢu, bu ürünlerin üretimiyle ilgili bir kültür oluĢturmuĢtur.
Tahıllardan sonra en fazla üretim alanına sahip olan ürün grubu
baklagiller olarak görülmektedir. Ancak, son birkaç on yıl boyunca bu
araĢtırmada da ele alınan ürünlerin üretim ve ekiliĢ alanlarında
çarpıcı/dikkate değer değiĢimler gözlenmektedir. Üretim miktarı olarak,
kuru fasulye %3,91 artıĢ, kırmızı mercimek %42,85 artıĢ ve nohut
%14,23 azalıĢ göstermiĢtir. EkiliĢ alanı olarak, kırmızı mercimekte
%49,02, kuru fasulyede %30,94 ve nohutta %37,84 azalıĢ olmuĢtur. Buna
ek olarak, ithalat kuru fasulyede 2,1 kat, kırmızı mercimekte 2,8 kat ve
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
747
nohutta 26 kat artmıĢtır. Ġhracat ise, kuru fasulyede %21,65 azalıĢ,
kırmızı mercimekte %121,56 artıĢ ve nohutta %28,05 azalıĢ göstermiĢtir.
Türkiye‘ nin kendine yeterlilik düzeyleri inceleme dönemi içerisinde,
kuru fasulyede %13,40, kırmızı mercimekte %7,72 ve nohutta %24,37
azalmıĢtır. KiĢi baĢına üretim kuru fasulyede 2000 yılında 3,63 kg iken
2017 yılında 2,95 kg, kırmızı mercimekte 2000 yılında 5,58 kg iken 2017
yılında 5,32 kg ve nohutta 2000 yılında kiĢi baĢına 8,66 kg iken, 2017
yılında 5,82 kg olarak boyutlanmıĢtır. Son yıllarda ekonomi alanında
görülen dalgalanmalar tarım sektörüne de yansımıĢtır. Kur eksenli
girdilerdeki artıĢ, maliyet olarak üretime yansımıĢ ve bunun da üretici
kararlarında etkili olduğu düĢünülebilir. Yapılan bazı çalıĢmalarda da
ifade edilen, değiĢen iklim koĢulları, baklagillerde görülen hastalıkların
yaygınlaĢması, bu hastalıklardan kaçınmak amacıyla ekim tarihinde
yaĢanan gecikmeler, yeni ıslah edilen çeĢitlerin yaygınlaĢtırılamaması,
hasat kayıpları, mekanizasyon düzeyinin yeterli olmaması gibi birçok
neden de baklagillerin üretim süreci üzerinde olumsuz etki oluĢturmuĢtur.
Öte yandan, ürün fiyatlarındaki dalgalanmalar, maliyet artıĢının altında
kalan ürün fiyatları gibi etkenler de üreticinin baĢkaca ürünlere
yönelmesine yol açmıĢtır. Bu durum üreticinin daha fazla kazanma isteği
ve/veya risk algısı ile yakından ilgilidir. Örneğin 2018 yılında yükselen
nohut fiyatları, TMO‘ nun nohut alımı yapacağını açıklaması gibi
etkenler üreticiyi buğday üretiminden nohut üretimine kaymasına neden
olmuĢtur. Neticede, olumlu bir durum gibi görünse de, plansızlıktan
kaynaklı olarak üretim fazlası, bir sonraki yıl fiyat düĢüĢü, vazgeçilen
ürünün üretiminde aksamalar gibi birçok sorun ortaya çıkabilmektedir.
Sonuç olarak, insan beslenmesinde ve yem sanayiinde de etkin olarak
kullanılabilen baklagillerin üretim süreçleri tarladan sofraya kadar bir
plan dahilinde organize edilmelidir. Özellikle, yerleĢik bir üretim
kültürüne sahip bu ürünlerin üretim ve fiyat volatilitesinin önüne
geçecek, planlı ve organizasyonel adımların atılması önemli
görülmektedir. Bu çerçevede, nadas alanlarının daraltılması yaklaĢımının
tekrar göz önünde bulundurulması (iĢlenen tarım arazileri küçülüyor),
hastalıklara dayanıklı çeĢitlerin ve ekolojik koĢullara uygun çeĢitlerin
kullanımının teĢvik edilmesi, hasat kayıplarının önüne geçebilecek
uygulamaların hayata geçirilmesi, üretim maliyetlerine yönelik tedbirlerin
yada destekleme unsurlarının tekrar değerlendirilmesi gibi adımlar
sektöre/tüketiciye/ekonomiye yönelik somut öneriler olarak sıralanabilir.
HASAT, 2019
ANKARA/TURKEY
748
KAYNAKÇA
Anonim, 2002a. TAGEM Web Sayfası, url:
http://www.tagem.gov.tr/haberler/makale2.html , IĢık, M., Yemeklik
Baklagiller YetiĢtirme Tekniği ÇalıĢmaları
Akova, Y., 2008. Pulses. Export Promotion Center of Turkey,
http://www.igeme.org.tr/Assets/sip/tar/Pulses.pdf
Direk, M., Bayramoğlu, Z., Paksoy, M., 2002. Konya Ġlinde Fasulye
Üretiminde KarĢılaĢılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri. S.Ü. Ziraat
Fakültesi Dergisi, 16(30): 21-27.
Doğan H.G., 2014. Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme
Modeli Kapsamında YeĢilırmak Tarım Havzasında YetiĢtirilen Tarım
Ürünlerinin Arz Duyarlılığı, GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Tokat.
FAO, 2019. BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü. www.fao.org.tr.
Kılıç, T., 1997. Türkiye‘de Yemeklik Baklagil Üretim Tüketim Ticaret
ve DıĢsatım Pazarlama Yapısı. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım
Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Adana.
Peker, A. (2016). Türkiye Hububat Ve Baklagil Alt Sektörünün Avrupa
Birliği Pazarı KarĢısındaki Rekabet Gücü. KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam
Üniversitesi Ġktisadi Ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(2), 1-20.
Pellet, P., 1988. Ġnsan Beslenmesinde Mercimek ve Nohutun Yeri.
Herkes Ġçin Mercimek Sempozyumu, 29-30 Eylül 1988, Marmaris, TMO
yayınları, sayfa: 37-135, Ankara
ġehirali, S., Gençtan, T., Birsin, M.A., Zencirci, N., Uçkesen, B., 2000.
Türkiye Tahıl ve Yemeklik Tane Baklagil Üretiminin Bugünkü ve
Gelecekteki Boyutları, V. Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi, s. 431-
452, Ankara
TUĠK, 2019. Türkiye Ġstatistik Kurumu. www.tuik.gov.tr
Ofuya, Z.M., Akhidue, V., 2005. The Role of Pulses in Human Nutrition:
A Review, J. Appl. Sci. Environ., 9(3): 99-104