Content uploaded by Yvonne van Mil
Author content
All content in this area was uploaded by Yvonne van Mil on Sep 20, 2019
Content may be subject to copyright.
Kaartessay
Stedelijke patronen en
patronen van steden
Jaap Evert Abrahamse, Yvonne van Mil, Reinout Rutte & Marcel IJsselstijn
Dit katern geeft een overzicht van ruim duizend jaar verstedelijking in Nederland.
De kaartenreeks toont niet alleen de chronologie van het verstede lijkingsproces,
maar ook hoe dit samenhangt met de landschappelijke onder grond en de infra-
structuur. Dit kaartkatern vormt het pendant van hoofdstuk 2, ‘Stadswording in
Nederland’, waarin de kaartbeelden nader worden toegelicht.
Het katern bestaat uit twee series kaarten. Het eerste deel, ‘Stads wording
en verstedelijking’, toont de ontwikkeling van het verstedelijkingspatroon in
Nederland. Om de relatie met het huidige stedenpatroon te leggen, wordt de
algemene ontwikkeling vergeleken met de 35 grootste stedelijke gemeenten in
2010. Op de eerste twee kaarten staat de periode van ongeveer 1000 tot 1400
centraal, toen de meeste Nederlandse steden ontstonden, bijna allemaal aan
bevaarbaar water. De volgende kaart en plattegronden laten zien hoe die steden
van de veertiende tot en met de zeventiende eeuw uitbreidden. Op de kaarten
daarna wordt duidelijk dat de spoorwegen van invloed waren op de verstede-
lijking in de decennia rond 1900. Tot slot komt het effect van de autosnelwegen
vanaf de jaren vijftig in beeld.
In het tweede deel, ‘Stad in fasen’, is van zes steden een fasenkaart en een
schetskaart opgenomen: van de oudste, Maastricht, tot een der jongste, Almere.
De fasenkaarten geven de ruimtelijke ontwikkeling door de eeuwen heen weer.
Uit de schetskaarten kan worden afgelezen in hoeverre de landschappelijke onder-
grond en de infrastructuur van water, spoor en wegen richtinggevend waren voor
de stadsvorming en -ontwikkeling.
24
/
25
Deel I Nederland s tede nlan d
Dokkum
Leeuwarden
Franeker
Harlingen
Bolsward
Sneek
IJlst
Workum
Hindeloopen
Groningen
Steenwijk
Vollenhove
Genemuiden
Hasselt
Kampen
Zwolle
Hattem
Ommen
Hardenberg
Ootmarsum
Oldenzaal
Enschede
Almelo
Rijssen
Delden
Goor
Lochem
Groenlo
Bredevoort
Doetinchem
's-Heerenberg
Doesburg
Arnhem
Harderwijk
Elburg
Amersfoort
Medemblik
Enkhuizen
Hoorn
Alkmaar
Edam
Monnickendam
Amsterdam Muiden
Naarden
Weesp
Beverwijk
Haarlem
Utrecht
Montfoort
IJsselstein
Vianen
Woerden
Leiden
Den Haag
Delft
Schiedam
Rotterdam
Dordrecht
Brielle
Goedereede
Brouwershaven
Zierikzee
Veere
Goes
Sint-Maartensdijk Tholen
Bergen op Zoom
Middelburg
Vlissingen
Oostburg
Aardenburg
Axel
Hulst
Breda
Geertruidenberg Heusden Den Bosch
Eindhoven
Helmond
Gouda Schoonhoven
Nieuwpoort Leerdam
Asperen
Heukelum
Gorinchem
Woudrichem
Wijk bij Duurstede
Culemborg
Buren Rhenen
Wageningen
Nijmegen
Grave
Megen
Batenburg
Ravenstein
Venlo
Roermond
Montfort
Nieuwstadt
Sittard
Maastricht
Valkenburg
Deventer
Zutphen
Coevorden
Gennep
Stavoren Sloten
Appingedam
Tiel
Zaltbommel
Vlaardingen
Oudewater
Geervliet
Sluis
Zevenbergen
Steenbergen
Purmerend
Legenda
Oudste stedel ijke nederzettingen
Vlaams-Zeeuwse havens teden
(12e-13e eeuw )
Steden door land sheerlijke
stedenpolitiek en stads-
planning (ca. 12 00-1270)
Andere steden uit de 13e eeuw
Laatmiddeleeuwse nieuwe
steden (ca. 1270 -1400)
Havensteden in het westen
(ca. 1270-140 0)
Andere steden uit de 14e eeuw
Duinen/strandwallen
Zeeklei
Rivierklei
Veen
Zand
Löss
Rivierterras
11e – 14e eeuw
Stadswording en waterwegen
Zeven soorten steden met ondergrond
0 50 km
Amersfoort
Utrecht
Amsterdam
Haarlem
Leiden
Den Haag
Delft
Rotterdam
Dordrecht
Den Bosch
Breda
Arnhem
Nijmegen
Deventer
Zwolle
Leeuwarden
Groningen
Venlo
Maastricht
Alkmaar
26
/
27
0 50 km
11e – 14e eeuw
Stadswording en waterwegen
Twintig grootste steden en twee soorten
waterinfrastructuur
Legenda
Grote rivieren
Kleinere rivieren en binnenwateren
Oudste steden
Tweede generatie steden
Amsterdam, Rotterdam, Den Haag
Dokkum
Leeuwarden
Franeker
Harlingen
Bolsward
Sneek
IJlst
Workum
Hindeloopen
Stavoren
Groningen
Appingedam
Steenwijk
Vollenhove
Genemuiden
Hasselt
Kampen
Zwolle
Hattem
Ommen
Hardenberg
Ootmarsum
Oldenzaal
Enschede
Almelo
Rijssen
Delden
Goor
Lochem
Groenlo
Bredevoort
Doetinchem
's-Heerenberg
Doesburg
Arnhem
Harderwijk
Elburg
Amersfoort
Medemblik
Enkhuizen
Hoorn
Alkmaar
Edam
Monnickendam
Amsterdam
Muiden
Naarden
Weesp
Beverwijk
Haarlem
Utrecht
Montfoort
Oudewater
IJsselstein
Vianen
Woerden
Leiden
Den Haag
Delft
Schiedam
Rotterdam
Dordrecht
Brielle
Vlaardingen
Goedereede Geervliet
Brouwershaven
Zierikzee
Veere
Goes
Sint-Maartensdijk
Zevenbergen
Tholen
Bergen op Zoom
Middelburg
Vlissingen
Oostburg
Sluis
Aardenburg
Axel Hulst
Breda
Geertruidenberg
Heusden
Den Bosch
Eindhoven
Helmond
Gouda
Schoonhoven
Nieuwpoort Leerdam
Asperen
Heukelum
Gorinchem
Woudrichem
Wijk bij Duurstede
Culemborg
Buren
Zaltbommel
Wageningen
Rhenen
Tiel Nijmegen
Grave
Megen
Venlo
Roermond
Montfort
Nieuwstadt
Sittard
Maastricht
Valkenburg
Deventer
Zutphen
Purmerend
Coevorden
Batenburg
Ravenstein
Gennep
Sloten
Legenda
Stedelijke nederzetting in de 14e eeuw
Uitbreiding 14e eeuw
Uitbreiding 15e eeuw
Uitbreiding 16e eeuw
Uitbreiding 17e eeuw
meer dan 200 ha.
130 – 200 ha.
90 – 130 ha.
60 – 90 ha.
40 – 60 ha.
20 – 40 ha.
minder dan 20 ha.
14e – 17e eeuw
Stadsuitbreidingen
Omvang steden en selectie stads-
plattegronden (rechter pagina)
0 50 km
28
/
29
Enkhuizen Harlingen
Groningen
Zwolle
HaarlemLeiden Delft
Gouda
Amsterdam
Rotterdam
Amersfoort
Vlissingen
Middelburg
Den Bosch Breda
Dordrecht
Maastricht
Leeuwarden
Alkmaar
UtrechtUtrecht
Den Haag
0 1500 m
Amsterdam
Rotterdam
Leeuwarden
Zwolle
Amersfoort
Alkmaar
Delft
Den Bosch
Venlo
Utrecht
Nijmegen
Dordrecht
Maastricht
Deventer
Leiden
Hoorn
Roosendaal
Middelburg
Alphen a/d Rijn
Schiedam
Vlaardingen
Gouda
Den Helder
Amstelveen
Zeist
Almelo
Rijswijk
Den Haag
Haarlem
Groningen
Arnhem
Breda
Bussum
Hilversum Apeldoorn
Hengelo
Tilburg
Heerlen
Zaandam
Eindhoven
Helmond
Sittard-Geleen
Enschede
Legenda
Nieuwe woons teden
Nieuwe industriesteden
Steden met grote villawijken /
villadorpen
Overige stede n met minimaal
10.000 inwoners
Duinen/strandwallen
Zeeklei
Rivierklei
Veen
Zand
Löss
Rivierterras
Droogmakerijen
Eind 19e – eerste helft 20e eeuw
Stedelijke ontwikkeling
en spoorwegen
Vier soorten steden met ondergrond
0 50 km
Hilversum
Apeldoorn
Hengelo
Tilburg
Heerlen
Zaandam
Eindhoven
Helmond
Sittard-Geleen
Enschede
Legenda
Spoorwegennet 1860 (350 km)
Spoorwegennet 1890 (2650 km)
Spoorwegennet 1930 (3650 km)
Nieuwe industriesteden
Nieuwe
woonsteden
Eind 19e – eerste helft 20e eeuw
Stedelijke ontwikkeling
en spoorwegen
Tien grootste industrie- en woonsteden
met spoornetwerk
0 50 km
30
/
31
1950 – 2010
Stedelijke ontwikkeling
en autosnelwegen
Bebouwd gebied met ondergrond
0 50 km
Legenda
Bebouwd gebie d
Duinen/strandwallen
Zeeklei
Rivierklei
Veen
Zand
Löss
Rivierterras
Droogmakerijen
Amsterdam
Rotterdam
Leeuwarden
Zwolle
Amersfoort
Alkmaar
Delft
Den Bosch
Venlo
Utrecht
Nijmegen
Dordrecht
Maastricht
Deventer
Leiden
Den Haag
Haarlem
Groningen
Arnhem
Breda
Hilversum Apeldoorn Hengelo
Tilburg
Heerlen
Eindhoven
Helmond
Sittard-Geleen
Enschede
Zoetermeer
Almere
Emmen
Ede
Zaanstad
Haarlemmermeer
32
/
33
Legenda
Autosnelwegen 1960 (350 km)
Autosnelwegen 1990 (2200 km)
Autosnelwegen 2010 (2450 km)
Bebouwing 190 0
Bebouwing 195 0
Bebouwing 201 0
1950 – 2010
Stedelijke ontwikkeling
en autosnelwegen
Groei 35 grootste steden
en wegennet
0 50 km
0 2 km
Stad in fasen
Oudste steden:
Maastricht
Waterlopen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Spoorlijnen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Hoofdwegen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Landschap
(reliëf, bodem,
ontginnings-
structuur, wegen,
dorpskern)
1200
1350
1500
1650
1750
1850
1900
1950
1980
2010
Schetskaart Fasenkaart
Fasenkaart
34
/
35
0 2 km
Stad in fasen
Oudste steden:
Deventer
Schetskaart
Stad in fasen
13e- en 14e-eeuwse steden:
Haarlem
Waterlopen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Spoorlijnen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Hoofdwegen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Landschap
(reliëf, bodem,
ontginnings-
structuur, wegen,
dorpskern)
1200
1350
1500
1650
1750
1850
1900
1950
1980
2010
0 2 km
Schetskaart Fasenkaart
36
/
37
Stad in fasen
13e- en 14e-eeuwse steden:
Amsterdam
0 4 km
Schetskaart Fasenkaart
Stad in fasen
Industrie- en woonsteden:
Eindhoven
0 2 km
Waterlopen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Spoorlijnen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Hoofdwegen
(en daaraan
gerelateerde
bebouwing)
Landschap
(reliëf, bodem,
ontginnings-
structuur, wegen,
dorpskern)
1200
1350
1500
1650
1750
1850
1900
1950
1980
2010
Schetskaart Fasenkaart
38
/
39
Stad in fasen
Industrie- en woonsteden:
Almere
0 2 km
Schetskaart Fasenkaart
Verantwoording
Voor dit kaartkatern is gebruikgemaakt van een keur aan kaartmateriaal en
literatuur. De belangrijkste kaartbronnen zijn: stadsplattegronden van Jacob van
Deventer (omstreeks 1560) en Joan Blaeu (omstreeks 1649); Topographische en
Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden (1850–1864); Chromo topo-
grafische kaart des Rijks (1884–1930); Topografische kaarten van Nederland
(diverse bladen omstreeks 1900, 1950 en 1980 en 2010); Top 10 vectorkaart schaal
1:10.000 (2010). De belangrijkste literatuur is: S. Barends e.a., Het Nederlandse
landschap, Utrecht 2010; G. Borger e.a., ‘Twaalf eeuwen ruimtelijke transformatie
in het westen van Nederland in zes kaartbeelden: landschap, bewoning en infra-
structuur in 800, 1200, 1500, 1700, 1900 en 2000’, OverHolland 10/11 (2011), 5-125;
De Bosatlas van Nederland, Groningen 2007; H. Lambooij, Getekend land, Alkmaar
1987; A. Thurkow e.a., Atlas van Nederland 2. Bewoningsgeschiedenis, ’s-Gravenhage
1984; G.P. van der Ven, Leefbaar laagland, Utrecht 1993; P. Vos e.a., Atlas van
Nederland in het Holoceen, Amsterdam 2011.
Dit kaartkatern en hoofdstuk 2 vloeien voort uit het onderzoeksproject ‘Atlas
van de verstedelijking in Nederland’. Dit project is een samenwerkingsverband
tussen de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft en de Rijks-
dienst voor het Cultureel Erfgoed onder leiding van Jaap Evert Abrahamse en
Reinout Rutte. Yvonne van Mil en Marcel IJsselstijn zijn bij het project betrokken
als onderzoekers, Arnoud de Waaijer, Iskandar Pané, Otto Diesfeldt en Menne
Kosian als kaartenmakers.