Polska myśl geopolityczna w latach 1989-2009
ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.
Książka zajmuje się kwestią osobliwości rozwojowych społeczeństw środkowoeuropejskich: Czech, Węgier i Polski, która rozpatrywana jest w perspektywie metodologicznej, teoretycznej i historiograficznej. Książka składa się z wprowadzenia i trzech zasadniczych części.
W części " Wprowadzenie. Konceptualizacje odrębności historycznej Europy Środkowej" krytycznie analizuję występujące w literaturze przedmiotu koncepcje wyjaśniające odrębność naszej części kontynentu. W części pierwszej Założenia metodologiczne analizuję osobliwości i rozmaite sposoby zastosowania metody modelowej w historii gospodarczej i naukach historycznych. W rozdziale tym opierając się na idealizacyjnej teorii nauki identyfikuję pewną osobliwość procesów historycznych. Polega ona z grubsza na tym, że struktury esencjalne zjawisk przyrodniczych są tak zbudowane, że wystarczy określenie wpływu czynnika głównego by uzyskać zadowalające wyjaśnienie zachowania danego zjawiska. W procesach historycznych nie zawsze tak bywa. Nawet jeżeli da się zidentyfikować czynniki główne to bardzo często skumulowany efekt działania czynników ubocznych osłabia, a nawet przeważa nad działaniem czynników głównych. W przypadku tym może dojść do zjawiska, który nazywam procesem kaskady. Polega ono na tym, że stopniowo kumulujące się rozmaite czynniki uboczne w pewnym momencie przeważają wpływ czynnika głównego. Tak skonceptualizowana koncepcja kaskady wykorzystywana jest w wyjaśnieniu dualizmu gospodarczego w Europie w XVI - XVII wieku.
W płaszczyźnie teoretycznej za wyjściową teorię rozwoju historycznego przyjmuję nie-Marksowski materializm historyczny. W drugiej części ("Założenia teoretyczne"). Rozwijam tę koncepcję w taki sposób by mogła ona uchwycić podstawowe odrębności rozwojowe pomiędzy Europą Zachodnią a Środkową. Modyfikuję wyjściowy model rozwoju ekonomiczno-społecznego, poszerzając go o koncepcję dwóch typów rewolucji ekonomicznych oraz konstruuję dwa nowe modele społeczeństwa ekonomicznego: z nadmiarem i z niedoborem siły roboczej. Model z nadmiarem siły roboczej, który wycinkowo tylko aproksymuje rozwój społeczeństw zachodnioeuropejskich zakłada pogorszenie położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów oraz zaostrzenie konfliktu społecznego pomiędzy tymi ostatnimi a właścicielami. Natomiast model z niedoborem siły roboczej zakłada poprawę położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów i złagodzenie form konfliktu społecznego.
W części trzeciej "Próba konceptualizacji środkowoeuropejskiej odrębności rozwojowej" opierając się na literaturze przedmiotu przedstawię aplikacje skonstruowanych modeli. W historycznej rzeczywistości Europy Środkowej model gospodarki z niedoborem siły roboczej jest jednak w stanie wyjaśnić tylko fragment dziejów społeczeństw tej części Europy, mianowicie okres kolonizacji na prawie niemieckim w XIII - XIV w., w którym nastąpiła znaczna poprawa położenia ekonomicznego chłopstwa. Dalszy rozwój społeczeństw środkowoeuropejskich przeczy tendencjom rozwojowym zakładanym przez ten model. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej interpretować bowiem można jako pogorszenie, a nie poprawę sytuacji chłopstwa. Przyczyniła się do tego kaskada czynników ubocznych, których łączny wpływ przeważył działanie podstawowych mechanizmów rozwojowych zakładanych przez model. W XII-XIV w. niedobór siły roboczej wpłynął nie tylko na poprawę sytuacji chłopstwa ale i na warunki powstawania miejskiej sfery gospodarki w Europie Środkowej. Spadek alienacji pracy ograniczył rozmiary migracji chłopskich do miast. To zaś wpłynęło na słabszy rozwój sfery miejskiej i zachwiało równowagę społeczną pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą. Pozwoliło to tej ostatniej klasie społecznej podporządkować swoim interesom władzę. Dominacja polityczna szlachty umożliwiła dalsze ograniczanie rozwoju miast oraz zaostrzenie poddaństwa i wprowadzenie folwarku pańszczyźnianego. Dalszy wzrost wyzysku ekonomicznego następował w instytucjonalnych ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Dopóki szlachta pozbawiona była wsparcia państwa, dopóty prowadziła politykę ustępstw wobec chłopstwa. Kiedy jednak zdobyła wyłączny wpływ na władzę państwową, zdołała ograniczyć przywileje mieszczaństwa oraz wycofać się z ustępstw wobec wsi. Procesom tym towarzyszył wzmożony popyt na zboże Europy Zachodniej. Czynniki te działały w każdym z wyróżnionych społeczeństw środkowoeuropejskich. Jednakże w historii każdego z nich można wyróżnić pewne czynniki specyficzne. W przypadku Polski będzie to na przykład nierównomierne zaludnienie, które przesunęło walkę klasową z centrum na peryferie, w przypadku Czech - dominacja Habsburgów i skutki wojny 30 - letniej, w przypadku Węgier - okupacja turecka, itd. Wpływ tych czynników powodował dalsze różnicowanie ewolucji każdego z omawianych społeczeństw ale już w ramach środkowoeuropejskiej ścieżki rozwojowej.
The scientific and teaching activity of Wacław Nałkowski took place in the time period when geography developed as science primarily under the influence of German geographers. The great geographical systems of K. Ritter and F. Ratzel, who attempted to accommodate the entirety of relations between man and environment within the framework of a single approach, were elaborated and extended at that time. The system of Ritter attached a bigger weight to the role played by the natural environment in human life. On the other hand, Ratzel sought the laws which would explain in a precise and quantitative manner the very same relations. Wacław Nałkowski was, however, an independent thinker, and this is why his concepts and theories preserved after so many years their aspect of originality, and in many cases even of discovery. Nałkowski used to look at geography not only in the perspective of natural evolutionism, so popular in that period, but in the perspective of social and cultural evolutionism, as well. He was one of the first, if not the first of all of the Polish geographers to consider the problems of man and the natural environment in the light of the then emerging sociological and economic theories. His concepts bear an especially deep imprint of the French humanist sociology, particularly of the theories of E. Durkheim, and of the economic and anthropological naturalism of Polish thinker L. Krzywicki. Owing to these theories he treated man not only as a natural being, but as primarily a social one, subject to strong influences of other people, groups and social classes. In this manner relations between human being and the broadly conceived environment took on a more complex, and also a more comprehensive character. The Ritterian determinism did not suffice already for understanding these laws and for formulation of laws which govern them. Hence, it was necessary to apply in this type of studies also the methodologies used with success in such domains as sociology, economic history, cultural anthropology, and even ethnology. It was exactly this perfect philosophical and methodological background which caused that Nałkowski never was a doctrinaire. The concepts of Ritter and Ratzel were just the starting point for him in construction of his own geographical systems. He would always select from these concepts some rational core, which would then become in the course of a theoretical and methodological discourse the basis for formulation of new propositions and theories. Owing to this, geography acquired, as well, the aspect of a precise knowledge, operating with the same principles of scientific explanation as the other empirical disciplines. Wacław Nałkowski was a rationalist, critical with respect to all kinds of dogmas and untested axioms. It is because of this that he treated with a reserve the German geography, which was essentially linked with the idealist philosophy, and especially with the work of I. Kant, J. Herder, J. G. Fichte, and G. W. F. Hegel. In the proper geographical thought it was first of all manifested in the radical postulate of determinism. The author of "rational geography" did not negate, of course, the existence of determinism as such, present, after all, in definite spheres of the real universe. He was of the opinion that - as we would have put it today - it is a "medium reach" theory in terms of the scope of scientific explanation. Nałkowski would not accept, though, the extreme determinism, or teleologism, which had been present already in the thought of G. W. F. Hegel, from whom it was taken over by K. Ritter, and to an extent also by F. Ratzel, particularly in the geopolitical theories of the latter.
Presentation of the history of changes of the shape of the Polish eastern border during WWII, the history of the political and diplomatic struggle to determine the postwar shape of this border. Demographic, social and cultural losses and transformation relating to the shift of the border, and Poland's loss of large eastern territories (given up to the USSR) were evaluated here. It was acknowledged that the postwar shift of the eastern border, together with the concomitant shift of the western one was a turning point in Poland's history. -Author
The energy strategy of East Central European countries have joined to EU in 2004 is dif- ferentiated. It can be stated that majority of these countries have already energy policy and strategy to secure their own energy supply. All of them are making fl uent eff orts to be independent from considerable part of the Russian oil and gas import in the near or farer future. To avoid negative eff ects of the future's unforeseen gas wars and unfriendly actions originated from Russia or Ukraine, the new member states of the European Union have worked out more scenarios and projects for the future. Additionally, they have also declared targets to increase the rate of renewable energy in their domestic energy produc- tion. Opposite to it Hungary is still stuck into powerful energy economies that drive to international energy-security politics. The county has just switched sides when turned off from US initiations and gave preference to Russian connections. Furthermore there are no visible indication of a coherent national energy security strategy. It is not surprising that the country is not taken into account when decisions are made, neither to the extent is should. It shoud be priority to take pending political decisions and form a real national strategy.
1. wyd Bibliogr. s. 91-96. - Angl. souhrn
Ruch prometejskiważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej
- E Charaszkiewicz
E. Charaszkiewicz, Przebudowa
wschodu Europy, London 1955; Por. M. Kornat, Ruch prometejskiważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, "Nowa
Europa Wschodnia" 2008, nr 2;
Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej
- S Mikulicz
S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II
Rzeczypospolitej, Warszawa 1971;
The Promethean Movement in Interwar Poland
- R Woytak
Woytak R., The Promethean Movement in Interwar Poland,
"East European Quarterly" 1984, vol. XVIII, No. 3.
Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926-1939
- I P Maj
Maj I. P., Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie
1926-1939, Warszawa 2007;
- R Potocki
R. Potocki, Instytut Naukowo-Badawczy Europy
Wschodniej w Wilnie (1930-1939), "Przegląd Zachodni" 2000, nr 2, s.
211-219.
- R Wraga
R. Wraga [właśc. J. Niezbrzycki], Geopolityka, Strategia i Granice, Rzym 1945;
Przegląd Geograficzny" 1958, t. 30, z. 1, s. 97-110. Por. M. Sobczyński, Historia geografii politycznej
- M Kiełczewska
- Podstawy Geograficzne Polski
M. Kiełczewska, o podstawy geograficzne Polski, Poznań 1946.
"Przegląd Geograficzny" 1958, t. 30, z. 1, s. 97-110. Por. M. Sobczyński,
Historia geografii politycznej, [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A.
Richling, Historia geografii polskiej, Warszawa 2008, s. 228-229.
Geografia polityczna ogólna
- J Barbag
Barbag J., Geografia polityczna ogólna, Warszawa 1978.
Polska droga do wolności
- D Kisielewicz
D. Kisielewicz, Przełom 1989 r. w ocenie polityków, historyków
i publicystów w 20. rocznicę Okrągłego Stołu, [w:] M. Białokur, J.
Raźniewska, K. Stecka (red.), Polska droga do wolności. Rok 1989.
Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie
- . J Por
- Kukułka
Kukułka J. (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie
Środkowej po zimnej wojnie, Warszawa 1994.
Dotyczy on także innych konceptualizacji regionalnych jak np. Europa Bałtycka 154 czy lewski, Europa Środkowa -zakres pojęcia
Europy Wschodniej 153. Dotyczy on także innych konceptualizacji regionalnych jak np. Europa Bałtycka 154 czy
lewski, Europa Środkowa -zakres pojęcia, Lublin 1991;
Europa Środkowa jako region geostrategiczny. Materiały z konferencji naukowej
- Z Lach
- A Łaszczuk
Lach Z., Łaszczuk A. (red.), Europa Środkowa jako region geostrategiczny. Materiały z konferencji naukowej, Warszawa
2002.
Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna
- M Rościszewski
Rościszewski M., Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna, "Przegląd Geograficzny" 1992, t. 64, z. 1-2.
Prace Komisji Środkowoeuropej-skiej" 1993 nr 1, s
- A Podraza
- Europa Środkowa
A. Podraza, Europa Środkowa. Zarys
przestrzenny i historia regionu, "Prace Komisji Środkowoeuropej-skiej" 1993 nr 1, s. 23-34;
Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska
- K Harasimiuk
- Europy Geopolitycznych Dotyczących
- Środkowej
Harasimiuk K., z historii koncepcji geopolitycznych dotyczących Europy Środkowej, "Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska" 2002, sectio B, vol. LVII, 2.
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K: Politologia" 1994 nr 1, s
- A Czarnocki
- Europa Środkowa
A. Czarnocki, Europa Środkowa. Europa Środ-kowowschodnia: geopolityczne a historyczno-kulturowe rozumienie
pojęć, "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K:
Politologia" 1994 nr 1, s. 23-35;
Mitteleuropy" do Europy Środkowej: zarys dziejów idei
- M Buchowski
- I Kołbon
- Od
Buchowski M., Kołbon I., Od "Mitteleuropy" do Europy Środkowej: zarys dziejów idei, "Sprawy Narodowościowe" 2001
z. 19
Polska a perspektywy Europy Środkowej i Wschodniej
- S Bieleń
Bieleń S., Polska a perspektywy Europy Środkowej i Wschodniej, "Studia Europejskie" 1998, nr 3.
Polska a Europa Środkowa i Wschodnia. Poszukiwanie wspólnej drogi (wprowadzenie)
- M Jakubowski
- M Rościszewski
Jakubowski M., Rościszewski M., Polska a Europa Środkowa
i Wschodnia. Poszukiwanie wspólnej drogi (wprowadzenie), [w:] M. Jakubowski (red.), Polska i jej sąsiedzi wobec
przemian cywilizacyjnych i geopolitycznych, "Geopolitical
Studies" 1998, vol. 4.
Europa Bałtycka na drodze ku europejskiej integracji
- Np A Zob
- Piskozub
Zob. np. A. Piskozub, Europa Bałtycka na drodze ku europejskiej
integracji, [w:] Cz. Ciesielski (red.), Ku wspólnocie Europy Bałtyckiej.
Materiały konferencji naukowej [w Gdańsku] z 29 listopada 1994 r.,
Marpress, Gdańsk 1995, s. 7-19;
Miejsce Polski w Europie Bałtyckiej, Ku wspólnocie Europy Bałtyckiej. Materiały konferencji naukowej
- J Zaleski
Zaleski J., Miejsce Polski w Europie Bałtyckiej, Ku wspólnocie
Europy Bałtyckiej. Materiały konferencji naukowej [w
Gdańsku] z 29 listopada 1994 r., Gdańsk 1994.
Europa Bałtycka. Rozwój koncepcji. Opracowanie dedykowane Profesorowi
- M Pacuk
M. Pacuk (red.), Europa
Bałtycka. Rozwój koncepcji. Opracowanie dedykowane Profesorowi
Międzymorza" w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926
- P Okulewicz
- Koncepcja
Okulewicz P., Koncepcja "Międzymorza" w myśli i praktyce
politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926,
Poznań 2001.
Pomostu bałtycko-czarnomorskiego
- M Rościszewski
- Geopolityczny Wymiar
M. Rościszewski, Geopolityczny wymiar "Pomostu
bałtycko-czarnomorskiego", Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego" 2000, nr 63, s. 69-87.
Potential regions of frontier cooperation in the area of eastern frontier
- P Eberhardt
Eberhardt P., Potential regions of frontier cooperation in the
area of eastern frontier, [w:] J. Kitowski, Z. Zioło (ed.),
Changes of the socio-economic structures in frontier regions, Warszawa 1995.
Analiza zmian przenikalności w latach 1990-1996
- T Komornicki
- Granice Polski
Komornicki T., Granice Polski. Analiza zmian przenikalności
w latach 1990-1996, Warszawa 1999.
The eastern border of Poland. An attempt of geopolitical reflection
- M Rościszewski
Rościszewski M., The eastern border of Poland. An attempt of
geopolitical reflection, [w:] J. Kitowski, Z. Zioło (ed.),
Changes of the socio-economic structures in frontier regions, [b.w.], Warszawa 1995.
Strategiczne znaczenie polskiej granicy wschodniej i polskiego pogranicza wschodniego
- M Jakubowski
Jakubowski M. (red.), Strategiczne znaczenie polskiej granicy
wschodniej i polskiego pogranicza wschodniego, Warsaw
1997.
Polska a nowy ład polityczny w Europie
- S Bieleń
Bieleń S., Polska a nowy ład polityczny w Europie, "Sprawy
Międzynarodowe" 1991, nr 2.
Współczesne zmiany geopolityczne w Europie Środkowej
- J Wendt
Wendt J., Współczesne zmiany geopolityczne w Europie Środkowej, [w]: "Kwartalnik Geograficzny" 1997, nr 1.
Geopolityczne miejsce Polski i integracja Polski z Unią Europejską
- K Bachman
Bachman K., Geopolityczne miejsce Polski i integracja Polski
z Unią Europejską, "Geopolitical Studies" 1998, vol. 4.
Strefy wpływów w stosunkach międzynarodowych. Aspekty teoretyczne i praktyczne na przykładzie supermocarstw
- J Bryła
Bryła J., Strefy wpływów w stosunkach międzynarodowych.
Aspekty teoretyczne i praktyczne na przykładzie supermocarstw, Poznań 2002.
Stosunki Ukrainy z NATO jako nowy aspekt ukraińsko-polskiej współpracy strategicznej
- W S Budkin
Budkin W. S., Stosunki Ukrainy z NATO jako nowy aspekt
ukraińsko-polskiej współpracy strategicznej, "Geopolitical
Studies" 1998, vol. 4, pp. 127-137;
Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO -ujęcie geograficzne -wyniki badań, Warszawa
- Z Lach
- J Skrzyp
- A Łaszczuk
Lach Z., Skrzyp J., Łaszczuk A., Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO -ujęcie geograficzne -wyniki badań, Warszawa 2000.
Przestrzeń euroatlantycka jako przedmiot badań geograficznych
- Z Lach
- E Sobczyński
Lach Z., Sobczyński E., Przestrzeń euroatlantycka jako przedmiot badań geograficznych, [w:] Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO -ujęcie geograficzne, Warszawa, 2000.
Świat i Europa na progu XXI wieku, [w:] z badań nad transportem i polityką gospodarczą
- A Piskozub
Piskozub A., Świat i Europa na progu XXI wieku, [w:] z badań
nad transportem i polityką gospodarczą, Uniwersytet
Szczeciński 2007.