Κεχαγιάς, Χ-Θ., & Μπούτσικα, Ε. (2018). Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66, 34-47.

Abstract

The scope of this article is to explore the body of Aeschylus’ play Prometheus Bound and to analyze the meanings attributed to the concept of teaching and learning. According to Aeschylus, all of man’s technical and coginitive skills derive from Prometheus: especially
teaching at a very early stage using specific techniques and skills such as guidance, education, the ability to improve, managing student behavior, setting goals, and understanding. It seems that the history of the duality ‘teaching-learning’ is deeply rooted in the ancient theatrical play Prometheus Bound. It appears that the educational role of ‘fire’ and ‘time’ is of such great significance in Aeschylus’ philosophical conception that constitutes them as the primary principles over many others. And Prometheus, the ontological equivalent of these principles, teaches mankind to teach itself, through sciences and disciplines such as mathematics, geography, astronomy, and medicine.

Full text

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
Διδασκαλία και μάθηση
στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
Εισαγωγή: «Διδάσκω» και «μανθάνω» στο αισχυλικό corpus
Ως γνωστόν, μία από τις κύριες αποστολές της τραγωδίας ήταν να «διδάσκε-
ται» στους θεατές που παρακολουθούν το δράμα στο αρχαίο θέατρο (Aeschyli
Prometheus vinctus, 1822: 135). Ωστόσο, φαίνεται ότι, ως είδος που διδάσκει
και διδάσκεται, εμφανίζει και αξιόλογα στοιχεία γύρω από την «μάθηση» και
την «διδασκαλία» εν γένει, καθώς η αναφορά των παραπάνω όρων εγκαινι-
άζεται στα αρχαιότερα σωζόμενα θεατρικά κείμενα του δυτικού κόσμου, τις
τραγωδίες του Αισχύλου. O Προμηθέας Δεσμώτης είναι ίσως το παλαιότερο
που έχει σωθεί (πρβλ. Sutton, 1983: 289-94, που διατείνεται ότι συνετέθη πριν
το 456 π.Χ. με την Ορέστεια, αλλά και συζήτηση στους Lesky (1983), Lefèvre
(2003: 137-46), Bees (1993), Hammond (1988) κ.λπ. (στην Kokkiou, 2014),
και μάλιστα η παλαιότερη τραγωδία, στην οποία όλοι οι χαρακτήρες είναι μη-
θνητοί. Σε αυτή την τραγωδία, τη μόνη σωζόμενη στο ακέραιο της οικείας τρι-
λογίας (Προμηθεύς Δεσμώτης, Πυρφόρος, Λυόμενος και το σατυρικό δράμα
Πυρκαεύς, βλ. Wecklain, 1896), εμφανίζονται λέξεις που αναφέρονται άμεσα
στην διδασκαλία και την μάθηση και η επισήμανση αυτή δεν έχει τύχει κατάλ-
ληλης προσοχής και μελέτης (εξαιρείται η μικρή μελέτη της Inoue, 1977, στην
οποία όμως αφιερώνεται μόλις μία παράγραφος στο υπό πραγμάτευση θέμα).
Από τις επτά τραγωδίες του αισχυλικού corpus, που έφτασαν ως τις μέρες μας
στην αυθεντική τους μορφή, οι όροι «διδάσκω» και «μανθάνω» εμφανίζονται
συχνότερα στον Προμηθέα Δεσμώτη.
term Prometheus
Vinctus
Aeschyli
tragoediae Percentage
διδάσκειν 4 16 0.25
διδάσκαλος 4 7 0.57
έκδιδάσκω 2 2 1.00
μανθάνω 13 42 0.31
έκμανθάνω 5 6 0.83
προσμαθάνω 1 1 1.00
*διδάσκ* 10 25 0.40
*μανθάν*/*μάθ* 19 49 0.39

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
35
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
Λήμμα
Αγαμέμνων
Ευμενίδες
Χοηφόροι
(libation)
Πέρσες
Προμηθεύς
Δεσμώτης
Ικέτιδες
Επτά επί Θήβας
Αριθμός
εμφανίσεων
λήμματος
διδάσκω 4 3 1 1 43 - 16
έκδιδάσκω - - - - 2- - 2
διδάσκαλος - 2 - - 4- 1 7
μανθάνω 9 6 7 3 13 2 2 42
έκμανθάνω - - - 1 5- - 6
προσμαθάνω - - - - 1- - 1
Στην τραγωδία αυτή, μέσα στους δέκα πρώτους στίχους, συνοψίζεται ο σκο-
πός του εν λόγω έργου, αλλά και οι όροι και οι βασικοί άξονες πραγμάτευσης
του μύθου: «αμαρτία.. δίκη.. μάθηση.. φιλανθρωπία». Στον απόμακρο βράχο
της έρημης Σκυθικής γης, όπου δένεται ο Προμηθέας και γύρω από τον οποίο
διαδραματίζεται σαν να είναι ακίνητος ο χρόνος, καθίσταται ολοφάνερη η βού-
ληση του Κράτους, του αντιπροσώπου και εντολοδόχου του Δία, να επιβάλλει
την τιμωρία που έχει αποφασιστεί στον Προμηθέα: να δεθεί από τον Ήφαιστο
με ατσάλινα, άρρηκτα δεσμά πάνω σε ψηλό, απάνθρωπο βράχο (πανθρπ,
στ. 20). Για να τον βοηθήσουν, προστρέχουν οι Ωκεανίδες και ο πατέρας τους
Ωκεανός, η περιπλανώμενη Ιώ, που θέλει να μάθει πώς θα λυτρωθεί από το
κυνήγι του Οίστρου και τέλος, ο Ερμής, ως απεσταλμένος του Δία, προκειμέ-
νου να αποσπάσει από τον τιτάνα το μυστικό για το τέλος της εξουσίας του
Δία, που γνωρίζει. Στην Έξοδο του δράματος, Προμηθέας και Ωκεανίδες κα-
ταβαραθρώνονται χτυπημένοι από τους κεραυνούς του Δία.
Είναι η εποχή της ανάληψης της εξουσίας από τους νέους θεούς, με προε-
ξάρχοντα το Δία, ο οποίος, αμετακίνητος στις αποφάσεις του, επιβάλλει δικούς
του, νέους νόμους και τρόπους (δι νι κρατνων, στ. 403), γκρεμίζοντας
οτιδήποτε μεγάλο προϋπήρχε. Σύμφωνα με το Κράτος, το έγκλημα (αρτα,
στ. 9) που διέπραξε ο Προμηθέας, είναι ότι έκλεψε (κλέψας, στ. 8) το άνθος του
Ηφαίστου, τη φωτιά. Η «αμαρτία» αυτή πρέπει να τιμωρηθεί (δ θ δναι

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
36 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
δκην, στ. 9) προκειμένου ο τιτάνας να διδαχθεί ( ν διδαχθ, στ. 10), να μά-
θει να στέργη την εξουσία του Δία (Konstan, 1977) και να αφήσει κατά μέρος
την αγάπη του για τον άνθρωπο (φιανθρπ δ πασθαι τρπ, στ. 11). Τα
παραπάνω εξαγγέλλονται στους πρώτους δέκα στίχους από το Κράτος. Πώς
όμως θεματοποιείται το ζήτημα της μάθησης και διδασκαλίας στον Προμηθέα
Δεσμώτη και ποιά τα χαρακτηριστικά που του αποδίδει ο δραματικός ποιητής;
Γνώση ως πρό-γνωση
Ο ίδιος ο Προμηθέας, χρησιμοποιώντας τα ρήματα «προεξεπίσταμαι» (=γνωρί-
ζω από πριν), «γιγνσκω» και «δα» (=γνωρίζω, κατά ετεροίωση από το θέμα
Fειδ- του ρ. εἴδω, εξ ου και «δαισιν»), δηλώνει ότι «γνωρίζει» περασμένα και
μελλοντικά γεγονότα και μάλιστα, κατέχοντας ένα είδος γνώσης πρόγνωσης
(Σύμφωνα με μια ετυμολογία του ονόματος, αυτό επιβεβαιώνεται και ετυμο-
λογικά από το όνομά του [πρὸ+μανθάνω] ο σώφρων, νουνεχής, προνοητικός,
διορατικός, βλ. λήμμα λεξ. Liddell & Scott). Ας δούμε τί γνωρίζει:
α) Γνωρίζει από πριν όλα τα μέλλοντα (προυξεπίσταμαι) και δεν μπορεί να
τον βρει ποτέ πάθημα ανέλπιστο (στ. 101-3), όπως ακριβώς του μάθαινε η μη-
τέρα του η Θέμις για τα μέλλοντα (προυτεθεσπίκει, στ. 211) και ότι τίποτα δεν
θα κερδηθεί με την ισχύ ή την επιβολή, αλλά με δόλο (στ. 213-4).
β) Γνωρίζει την αδήριτη ισχύ της ανάγκης (γιγνώσκονθ’, στ. 105), την ανά-
γκη που θα κυριαρχήσει (χρείαν, στ. 169) και ότι θα καμφθεί από τα μαρτύρια
και μετά θα ελευθερωθεί, όπως αυτή ορίζει (στ. 511-4).
γ) Γνωρίζει, όπως γνωρίζουν (δαισιν) και οι Ωκεανίδες, ότι ο ίδιος ρύθ-
μισε τις εξουσίες (γέρα) στους θεούς και ότι προσωρινά μόνο ο Δίας κρατά στα
χέρια του το δίκιο (στ. 186-7) και με την πάροδο του χρόνου θα χάσει εξουσία
και τιμές (τιμάς, στ. 171), και με αγάπη (φιλότητα) θα προσέλθει πρόθυμος στην
προθυμία του Προμηθέα (στ. 186-92), όταν το θελήσει (257-8).
Πώς διδάσκει ο Προμηθέας; Θεμελίωση της σχέσης διδάσκω-μανθάνω
με βάση το πυρ
Ο Προμηθέας δηλώνει, με διάφορες εκφράσεις, ότι είναι διδάσκαλος, επειδή
δίδαξε στους θνητούς:
α) να μην προβλέπουν τον θάνατο (στ. 248), β) βάζοντας μέσα τους τυφλές
ελπίδες (Lawler, 2015), που είναι το μεγαλύτερο δώρο στην ανθρωπότητα (στ.
250-1), γ) δώρισε την φωτιά, μέσω της οποίας οι άνθρωποι μαθαίνουν (κα-
θσνται, στ. 254) τέχνες. δ) Η φωτιά είναι δάσκαλος κάθε τέχνης (διδάσκαλος

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
37
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
τέχνης πάσης, στ. 110-11, πρβλ. Fowler, 1957) και μεγάλος πόρος (στ. 111) για
οτιδήποτε. ε) Ο Χορός του ζητά να τον διδάξει (δδαξν , στ. 196), χρησι-
μοποιώντας τον λόγο (γ, βλ. Subirats, 2018, για σχέση με αιτία). Ο Προ-
μηθέας τους ζητά να μάθουν (μάθητε, στ. 273) από τη διδασκαλία του, αρκεί
να τον ακούσουν (κσαθ’.. πθσθ ι, στ. 274) και ο Χορός ανταποκρίνεται
σε αυτό το κάλεσμα και λαμβάνει θέση ακροατηρίου-μαθητών.
Η μη πρόβλεψη του θανάτου (Grondin, 2004) είναι προφανές ότι οδηγεί
στη θνητότητα του όντος και στη διάκρισή του από το γένος των αθανάτων
κ.λπ. Ωστόσο, ισοδυναμεί με την αλήθεια (Castoriadis, 2007), και το δώρο
της φωτιάς γίνεται μέσο επιβίωσης, αλλά και «πόρος» (αγαθό, εχέγγυο, πέρα-
σμα) και διδακτικό μέσο, καθώς οι θνητοί χρησιμοποιώντας την, θα διδαχθούν
κάθε τέχνη στ. 110-11). Πέρα όμως από τις παραπάνω σημαντικές υποδείξεις,
στον Προμηθέα Δεσμώτη έχουμε για πρώτη φορά σε θεατρικό έργο του δυ-
τικού κόσμου την κατάδειξη της σχέσης διδασκαλίας-μάθησης. Οι δάσκαλοι
στο έργο του εξανθρωπισμού του ανθρώπου γίνονται δύο: αφενός ένα εξω-
φυσικό, υπεράνθρωπο ον, ο Προμηθέας, που με την τιτανική του φύση, ανή-
κει στο «μεταξύ» ανθρώπων και θεών, αφετέρου το πυρ. Το ίδιο το διδακτικό
μέσο, σύμφωνα με τον δάσκαλο-Προμηθέα, θα εξελιχθεί σε διδάσκαλο πάσης
τέχνης (στ. 110-11), ιδέα που αν μη τι άλλο, προξενεί εντύπωση. Αυτό το θεϊ-
κό μέσο-δάσκαλος υποκλέπτεται από τους θεούς και δωρίζεται στους θνητούς
για να τους μαθαίνει στο διηνεκές.
Ακολουθεί στο Α’ επεισόδιο, ένας είδος «διάλεξης», γύρω από την προ-
ανθρώπινη κατάσταση των ανθρώπων, που παραδίδει στον Χορό. Καθώς απο-
χωρεί ο Ωκεανός, με την έναρξη του Β΄ επεισοδίου, ο Προμηθέας μπαίνει στη
θέση του δασκάλου-αφηγητή αφού πρόκειται να αποκαλύψει την δική του ευ-
εργεσία στο ανθρώπινο γένος, ενώ εξηγεί (ξηγν, στ. 446) την εύνοιά του
(στ. 446) απέναντι στον άνθρωπο. Ποιά όμως ήταν –σύμφωνα με τον ίδιο- η
προανθρώπινη κατάσταση του όντος, πριν την δική του καταλυτική παρέμβαση;
Οι άνθρωποι ενώ προηγουμένως ήταν «νήπιοι» (
νηπ ντα τ πρν
, στ. 443),
εκείνος τους κατέστησε νοήμονες και έμφρονες (νν θηκα κα φρνν πηβ-
, στ. 444). Ενώ πρώτα έβλεπαν, δηλαδή διέθεταν την αίσθηση της όρασης,
έβλεπαν μάταια (
βπν την
, στ. 447). Ζούσαν όλη τη ζωή τους όμοια με μορ-
φές ονείρων (νιρτων γκιι ρφασι, στ. 448-9), τυχαία, ανακατεύοντας τα
πράγματα όπως να ‘ναι (φρν κ πντα, στ. 450). Δεν είχαν προσήλια πλινθό-
χτιστα σπίτια (στ. 450-1), ούτε κατείχαν την ξυλουργική (στ. 451). Ζούσαν χωμέ-
νοι σε σπηλιές, σαν μυρμήγκια (κατώρυχες.. μύρμηκες, στ. 452-3). Δεν διέθεταν
κανένα σίγουρο σημάδι (τέκμαρ.. βέβαιον) για τις εποχές (στ. 454-6). Έπρατταν
χωρίς κρίση (’ τρ γνη πρασσν, στ. 456-7). Ώσπου ο Προμηθέας τους

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
38 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
έδειξε τις ανατολές των άστρων (διξα ..ντ στρων, στ. 457). Βρήκε για
τους ανθρώπους τους αριθμούς (ριθν) που είναι ο καλύτερος συλλογισμός
(ξχν σφιστων ξηρν ατ, στ. 459-60), τις συνθέσεις των γραμμάτων,
που είναι η μνήμη των πάντων και μητέρα των μουσών (γρατων τ σνθ-
σι, νην πντων, στ. 460-1). Έζευξε πρώτος τα ζώα, για να σηκώνουν τον
μόχθο των θνητών (στ. 462-4), έδεσε με χαλινάρια τα άλογα σε άρματα (στ.
465-6), εφηύρε πλοία (νατων χατα), με πανιά, μηχανήματα για τους αν-
θρώπους και δεν κράτησε κανένα τέχνασμα (σόφισμα) που θα γλύτωνε τον ίδιο
από τα μαρτύριά του (στ. 469-71).
Ο Χορός πιάνεται από την τελευταία «θυσία» του ευεργέτη-Προμηθέα και τον
αμφισβητεί! Ωστόσο, ο Προμηθέας, σαν να μην ακούει τίποτα, προαναγγέλλει
τα λοιπά ευεργετήματά του στην ανθρωπότητα, για το ποιές τέχνες και πόρους
(τχνα τ κα πρ) βρήκε. Χρησιμοποιεί το ρήμα «μήδομαι» (ησην, στ.
477, πρβλ. «Μήτις») που σημαίνει σκέφτομαι, προνοώ, συλλογίζομαι, εφευρίσκω.
Το πιο μεγάλο ευεργέτημα του Προμηθέα, κατά τον ίδιο, είναι η γνώση των
φαρμάκων. Πριν από αυτόν, εάν κάποιος αρρώσταινε, δεν υπήρχε αντίδοτο (
-
ξηα), να φάει, να πιει ούτε να αλειφθεί, δεν υπήρχαν φάρμακα (φαρμάκων) και
οι άνθρωποι μαραίνονταν. Εκείνος όμως έδειξε (διξα) πώς να αναμιγνύουν τα
βότανα και να πολεμούν κάθε νόσο (στ. 478-83). Χώρισε (στχισα) τους δια-
φορετικούς τρόπους μαντικής (στ. 484) και έκρινε (κκρινα) πρώτος τα όνειρα
και τους κλήδονες, τα δυσδιάκριτα ακούσματα των πουλιών, ενώ έμαθε στους
ανθρώπους (γνρισα) πώς να πορεύονται με την μαντική των ενοδίων. Επίσης,
τους διέκρινε (διώρισα) τα πετάγματα των πουλιών και τα σπλάχνα τους (στ.
487-98). Και με τη φωτιά, άνοιξε τα μάτια των θνητών (ξωτωσα) σε δρόμο
δύσκολης τέχνης, που πριν ήταν τυφλά (στ. 498-9). Επιπλέον, βρήκε πρώτος τα
κρυμένα στους ανθρώπους «ωφελήματα», χαλκό, σίδηρο, άργυρο, χρυσό (στ. 500-
3). Ο Προμηθέας ζητά από τον Χορό να μάθει (μάθε, στ. 505) ότι οι άνθρωποι
οφείλουν όλες τις τέχνες στον ίδιο (στ. 505-6), αλλά και ότι η (δική του) τέχνη
είναι ανίσχυρη μπροστά στην ανάγκη (τχνη δ’ νγκη σθνστρα ακρ, στ.
514, πρβλ. εκτενή συζήτηση στον Daitz, 1985).
Ο Χορός θεωρεί ότι όλα τα ωφελήματα του Προμηθέα στους ανθρώπους
ήταν πέρα από το όριο, αφού άφησε τον εαυτό του στη δυστυχία ( φι και-
ρ πρα, στ. 507-10), εκείνος όμως γνωρίζει την έκβαση των πραγμάτων που
έχουν οριστεί από τη Μοίρα και την Ανάγκη (στ. 511 κ.ε.), γεγονός που πυροδο-
τεί την απορία του Χορού για το ποιός κυβερνά την ίδια την Ανάγκη. Αξιοσημεί-
ωτο ότι ο όρος «ακστρφ» (στ. 515) που χρησιμοποιεί ο Χορός παραπέμπει
στον κυβερνήτη πλοίου που έχει στα χέρια του το δοιάκι. Η στιχομυθία Προ-

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
39
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
μηθέα-Χορού οδηγεί σε μια καίρια θέση του Προμηθέα: Οι τρίμορφες Μοίρες
και οι Ερινύες που δεν ξεχνούν (νν τ’ ριν, στ. 516) διαμορφώνουν το
πεπρωμένο (τν ππρωνην, στ. 518) από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει ούτε
ο Δίας. Αυτό το σχήμα: Μοίρες-Ερινύες που μορφοποιούν το πεπρωμένο όλων
διαμορφώνει και ένα κλειστό πλαίσιο δράσης, στο οποίο υπάγονται όλοι, θνη-
τοί και αθάνατοι. Στο μεταφυσικό επίπεδο, ο Προμηθέας εγκαινιάζει αυτή την
αρχαϊκή σκέψη της κοσμικής τάξης, που έχει αφ’ εαυτή κανόνες λειτουργίας
και όρια απαράβατα.
Ο Χορός των Ωκεανίδων, σε ένα εξαιρετικό, από λυρικής και μετρικής από-
ψεως στάσιμο, δηλώνει ότι έμαθε (αθν τδ, στ. 553) σαν είδε τα τρομερά
πάθη του Προμηθέα. Η μάθηση έγινε δηλαδή με παραδειγματισμό. Ο Χορός δι-
δάσκεται από το παράδειγμα του Προμηθέα που εμπνέει θάρρος στην αντίσταση
ανεξάρτητα από την τιμωρία που μπορεί να επιφέρει αυτή η αντίσταση. Έτσι ο
Χορός επανέρχεται υμνώντας την σοφία (στ. 887 κ.ε., που εν τέλει θα γίνει ύμνος
στην Αδράστεια, στ. 936) και ο Προμηθέας στις συμφορές που θα πάθει ο Δίας,
μαθαίνοντας (μαθήσεται, στ. 926) -καθώς πέφτει- πως άλλο το «
ρχιν
» και άλλο
το «δουλεύειν» (στ. 927). Ο Χορός του προσάπτει ότι αυτά που προμαντεύει και
καταλογίζει στον Δία είναι μόνον αυτά που ο ίδιος επιθυμεί, ενώ ο τελευταίος
συνεχίζει να προκαλεί, μέχρι την εμφάνιση του αγγελιαφόρου των θεών.
Η πριν την παρέμβαση του Προμηθέα, προ-ανθρώπινη κατάσταση των αν-
θρώπων, ομοιάζει με εκείνη των νηπίων. Χρησιμοποιούσαν τις αισθήσεις τους
μάταια και ζούσαν κατά τύχη. Ο Προμηθέας φέρεται να τους δίδαξε όλες τις
τέχνες: αριθμητική, γλώσσα, γεωργία, ναυπηγική, γεωγραφία, μετεωρολογία,
αστρονομία κ.λπ. Η επιλογή παράθεσης αυτών των τεχνών από τον Αισχύλο
δεν μοιάζει να είναι τυχαία. Αποτελούν το ανώτερο μορφωτικό και εκπαιδευ-
τικό πλαίσιο της εποχής και δεν περιστέλλονται μόνο σε οιονεί μυθικές συν-
δηλώσεις. Η γνώση της αστρονομίας ιδιαιτέρως είναι απαραίτητη για την αν-
θρώπινη επιβίωση τόσο στη γεωργία, μετεωρολογία και ναυσιπλοϊα, όσο και
στη λατρεία (Boutsikas, 2015). Ο αισχυλικός Προμηθέας φέρεται να είναι ο
εκπολιτιστής της ανθρωπότητας, με έναν διττό ρόλο, αφενός δωρητή άπαξ,
αφετέρου δασκάλου που φροντίζει τις προϋποθέσεις αυτοδιδασκαλίας των αν-
θρώπων. Οι όροι που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι δηλωτικοί αυτού του διττού
ρόλου και της διδακτικής παρέμβασης, που μετατρέπει «το νήπιον», που ζει
τυχαία με βάση «την γνώμην», σε νοήμον ον: τκαρ, αριθ, σφισα, γρ-
α, ωφηα, νη, και τα ρατα ανθνω, δκνι, γνωρζω, στιχζω, κρνω,
διρζω, ξατω (=ανοίγω τα μάτια). Διότι, είναι γνωστό ότι η διδακτική/
μαθησιακή διαδικασία είναι συνυφασμένη με την επιβίωση καθεαυτή και δεν
σταματά ποτέ (Κεχαγιάς, 2009). Στον Προμηθέα, τα παραπάνω συμβολοποι-

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
40 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
ούνται λειτουργικά με τον χρόνο και το πυρ. Ποιός όμως και για ποιόν λόγο
δεν επέτρεπε αυτή την παιδαγωγική παρέμβαση;
Η τιμωρητική μορφή διδασκαλίας του Κράτους
Σύμφωνα με τις επιταγές του Κράτους του Δία, ο Προμηθέας τιμωρείται για να
διδαχθεί ( ν διδαχθ, στ. 10), να μάθει να αποδέχεται και να υποτάσσεται
στην εξουσία του Δία, αφήνοντας κατά μέρος την αγάπη του για τον άνθρωπο
(φιλανθρώπου παύεσθαι, στ. 11). Αυτή η τιμωρητική μορφή της διδασκαλίας
επανέρχεται στον διάλογο Κράτους-Ηφαίστου: «κάρφωνέ τον για να μάθει..»
(να θ, στ. 61-2). Τα «διδάσκω» και «μανθάνω» αποδίδονται στην εξουσία
του Δία-δασκάλου (Inoue, 1977), που υπό το κράτος της βίας, επιβάλλει την
εξουσία του, απαιτώντας απόλυτη υπακοή.
Ο Ερμής, στην έξοδο της τραγωδίας, αποκαλεί τον Προμηθέα «σοφιστήν» και
αμαρτωλό απέναντι στους θεούς, αφού τίμησε τους θνητούς, κλέφτη της φωτιάς
(πρ κπτην, στ. 946). Τον διατάσσει δε με πολλούς τρόπους (αδν ..φρζ)
προσδίδοντας σε αυτή του την αυθάδεια τις συμφορές του. Ο Προμηθέας αρνεί-
ται να του πει ό,τι εκείνος ζητά να μάθει (στ. 967) και δεν δέχεται να ανταλλά-
ξει την συμφορά του με την δουλική λατρεία του Ερμή προς τον Δία (στ. 970).
Απευθύνεται στον Ερμή σαν σε άμυαλο παιδί (πα ..νστρ, στ. 987) ότι δεν
μπορεί να του μάθει κάτι (πεύσεσθαι, στ. 988), καθώς διδάσκει τα πάντα ο χρόνος
που γερνάει (’ κδιδσκι πνθ’  γηρσκων χρν, στ. 981). Ο Konstan (1977),
ακολουθώντας τον Thomson (1946) και τον Séchan (1951), θεωρεί ότι ο χρόνος
ταυτίζεται με την εμπειρία, και ότι είναι μια «ιατρική μεταφορά», ωστόσο θεω-
ρούμε ότι η χρησιμοποίηση «του χρόνου που γηράσκει» γενικώς, έχει άλλη ισχύ
και νοηματοδότηση στον Αισχύλο. Ας θυμηθούμε εδώ ότι στο Α΄ επεισόδιο, ως
διδακτικό μέσο δηλώνεται το πυρ (στ. 110-11), ενώ στο κλείσιμο του έργου μα-
θαίνουμε ότι τον ίδιο ρόλο μπορεί να διαδραματίσει και ο χρόνος.
Ο Ερμής του ζητά να συνέλθει και να σκεφτεί ορθά (
ρθ φρνν
, στ.
1000) μπροστά στις συμφορές που περνά, διότι η αυθάδεια κυριαρχεί σε εκεί-
νον που δεν έχει σκέψη και φρόνηση (στ. 1011-4). Γι’ αυτό θα συνεχίσει ο
Προμηθέας να πάσχει (στ. 1030). Ο Χορός συντάσσεται με αυτή την αποστρο-
φή του Ερμή και ζητά από τον Προμηθέα να αφήσει κατά μέρος την «αθαδ-
αν» και να επιλέξει να ερευνά με «σφν βαν», καθώς είναι ντροπή για
έναν σοφό να αμαρτάνει (ξααρτνι· στ. 1036-9). Ο Προμηθέας παραμένει
αμετακίνητος. Λέει πως ήξερε τί θα του μηνύσει ο Ερμής (δτι τ ι τσδ’,
στ. 1040) και ότι δεν μπορεί να τον θανατώσει, όσο κι αν τον απειλεί. Ο Ερ-
μής του απαντά ότι μόνον τρελοί συμπεριφέρονται έτσι (στ. 1055-6) και ζητά

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
41
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
από τις Ωκεανίδες να φύγουν από κοντά του, όμως εκείνες του απαντούν σε
άψογους αναπαίστους, ότι δεν είναι δυνατόν να τις διατάσσει να κάνουν κάτι
κακό (στ. 1066) και ότι θέλουν να πάσχουν μαζί του, καθώς έμαθαν (αθν,
στ. 1068). Ο Ερμής ζητά να θυμηθούν τα λόγια του, ότι αφού πάθουν τη συμ-
φορά να μην μέμφονται την τύχη ή τον Δία, αλλά μόνον τον εαυτό τους (
ατ
), γιατί γνωρίζοντας καλά από πριν (
δαι
) και όχι ξαφνικά ή στα κρυφά,
μπλέχτηκαν στο απέραντο δίχτυ της Άτης, από άνοια (π’ να, στ. 1071-9).
Πράγματι, Ωκεανίδες και Προμηθέας κατακρημνίζονται σε ένα εντυπωσιακό
σκηνικό (στ. 1080-1093), με τον λόγο του Προμηθέα να δηλώνει «ργ» (κα
ν ργ κκτι θ, στ. 1080) αυτή την άδικη τιμωρία, (σρ ’  κδικα
πσχω, στ. 1093), ενώπιον του αιθέρα που τυλίγει το φως.
Ο Ωκεανός ξεκινά ως δάσκαλος και τελικά διδάσκεται
Στον στ. 284 είχε εμφανιστεί, με ωραία αναπαιστικά μέτρα, ένα πλάσμα μυ-
θικό, ο Ωκεανός, πατέρας των Ωκεανίδων, ιπτάμενος, πάνω σε ένα μεγάλο
πτηνό (ωνν), «που το κυβερνά με τη θέλησή του» (γν, στ. 287) και όχι
με κάποιο χαλινάρι. Αυτή η «γνώμη» με την οποία κατευθύνει (θνων) το
άρμα του έρχεται να παρατεθεί στην «απόδειξη» (γνσ δ τδ’  τ’, στ.
293) που θα έχει ο ίδιος ο Προμηθέας, ότι ο Ωκεανός αποτελεί πιστό συγγενή
και φίλο του, που τον εκτιμά περισσότερο απ’ όλους. Ο Ωκεανός προτίθεται
με πράξεις να αποδείξει στον Προμηθέα την φιλία του, υποσχόμενος να τον
βοηθήσει. Δηλώνει ότι μεγαλύτερη ανάγκη (μείζονα μοίραν νείμαιμ’, στ. 292)
που τον ωθεί είναι η συγγένεια (στ. 289) [και αυτή η νομή (νείμαιμ’) πιθανώς
αντιπαραβάλλεται στο «νέμει γέρα» (στ. 229), δηλαδή στην άδικη απονομή
των δώρων/προνομίων του Δία, μέσω της οποίας έδωσε εξουσίες μόνο στους
θεούς]. Ο Ωκεανός, γνωρίζει να νέμει (<νόμος) με βάση τις παραδοσιακές αξί-
ες (στ. 151) και με ισορροπημένους ιάμβους, προσπαθεί να πείσει τον Προμη-
θέα, ξετυλίγοντας το σχέδιό του, εφαρμόζοντας σημαντικά ρητορικά σχήματα.
Αρχικά, του δηλώνει ότι βλέπει το μαρτύριο του τιτάνα (ρ, στ. 307), δεί-
χνοντας και ότι συντάσσεται, αλλά και θέλει να τον παραινέσει κάνοντας το
καλύτερο δυνατό (στ. 307-8). Εκείνο που του ζητάει, αμέσως, είναι -σαν άλ-
λος Σωκράτης ή σαν το γνωστό δελφικό ρητό- ο Προμηθέας να γνωρίσει τον
εαυτό του (γίγνωσκε σαυτόν, στ. 309) και να προσαρμοστεί στα νέα ήθη και
τη νέα εξουσία, καθώς είναι νέος και αυτός που εξουσιάζει (θρσαι τρ-
π ν ν γρ κα τρανν, στ. 309-10). Τον καλοπιάνει, λέγοντάς του
μεταξύ άλλων «εσύ δεν ήσουν ταπεινός, να σκύβεις το κεφάλι ή να λυγίζεις στα

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
42 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
δεινά και κοίτα τί παθαίνεις. Αν όμως με ακούσεις…θα σε γλυτώσω, αρκεί να
ησυχάσεις» (στ. 320-9). Το υποθετικό σχήμα που χρησιμοποιεί θα μπορούσε
να πείσει οποιονδήποτε βρισκόταν στην δεινή θέση, στην οποία έχει περιέλ-
θει ο Προμηθέας. Ο Ωκεανός του ζητά να τον ακούσει, σαν δάσκαλο: «κν
ιγ χρν διδασκ» (στ. 322). Ο Προμηθέας αντιτείνει στον Ωκεανό,
που δεν είναι άπειρος, ούτε χρειάζεται τον Προμηθέα για δάσκαλο (δ’ 
διδασκ χρζι, στ. 373-4) να σώσει τον εαυτό του. Ουσιαστικά, αντιστρέ-
φει το σχήμα που του πρότεινε ο Ωκεανός, λίγους στίχους παραπάνω, όταν
εκείνος του ζητούσε να του γίνει δάσκαλος.
Ο Ωκεανός, από πρόθυμος δάσκαλος, μπαίνει στη θέση του μαθητή. Επα-
νέρχεται τεχνηέντως στο θέμα της γνώσης (γιγνώσκεις, στ. 377) σε μια απέλ-
πιδα προσπάθεια να τον νουθετήσει. Του λέει ότι οι λόγοι είναι γιατρικό στην
νόσο της οργής (στ. 377-8), ζητώντας τον να τον διδάξει (δίδασκέ με, στ. 382,
βλ. Konstan, 1977) πώς γίνεται να θεωρεί κάποιος ότι είναι ζημία η προθυμία
για παροχή βοήθειας. Η προσπάθειά του είναι καταδικασμένη να αποτύχει,
καθώς ο Προμηθέας αντιστέκεται σθεναρά, λέγοντας ότι είναι άδικος κόπος
και ότι καλά θα κάνει ο Ωκεανός να κρατά τη γνώμη του για τον εαυτό του
(σζ τν παρντα νν, στ. 392) κι έτσι, ο τελευταίος εγκαταλείπει τη μάχη
δια παντός, με το περίφημο: « σ, Πρηθ, σφρ διδσκα» (στ. 391)
δηλαδή, δάσκαλός μου η συμφορά σου, Προμηθέα, φεύγοντας με το ιπτάμε-
νο άρμα του, όπως ήρθε.
Μάθηση δίχως κέρδος για την Ιώ
Στο στ. 561 κάνει την είσοδό του ένα άλλο εξωφυσικό πλάσμα, μετά τον Ωκε-
ανό, η μεταμορφωμένη (βκρ) και οιστροπληγείσα (στρδιντ, στ. 589),
υπό την επίδραση του οίστρου, Ιώ. Του ζητά να της δείξει (σήμηνον, στ. 564) σε
ποιό σημείο του κόσμου περιπλανιέται, καθώς την κυνηγά ο οίστρος και παρακα-
λεί τον θεό να της δώσει τέλος στη ζωή της, παρά να μην ξέρει πότε τελειώνουν
τα πάθη της (δ’ χω αθν, στ. 586). Ο Προμηθέας της λέει ποιά είναι και το
λόγο για τον οποίο τιμωρείται, που δεν είναι άλλος από το μίσος της Ήρας για
τον έρωτα του Δία (ι ..ρωτι, στ. 590-1). Η Ιώ αναρωτιέται από πού (πθν,
στ. 593) γνωρίζει ο Προμηθέας όλα αυτά και του ζητά με προστακτικές, να της
φανερώσει (τκηρν, στ. 605) τί μέλλει να πάθει, να της δείξει, να μιλήσει, να
την διαφωτίσει (δξν...θρι...φρζ, στ. 605-608). Ο Προμηθέας της υπόσχεται
ότι θα της πει όσα θέλει εκείνη να μάθει (ξω...αθν, στ. 609), όχι με αινίγματα
και υπαινιγμούς, αλλά με απλά λόγια (κ ...ανγατ’, ’ π γ, στ. 610),

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
43
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
όπως ταιριάζει σε φίλους. Θα λέγαμε ότι θα της μιλήσει όπως ακριβώς πρέπει
να κάνει ο καλός δάσκαλος, που χρησιμοποιεί λόγια απλά, ενώ ο μαθητής ζητά-
ει επιπλέον να του δείξει, να φανερώσει, να διαφωτίσει.
Ο Προμηθέας, σαν σωστός δάσκαλος, της λέει επί λέξει: ζήτα μου ό,τι θέ-
λεις και θα το μάθεις (γ’ ντινα ατ πν γρ ν πθι , στ. 617). Κι εκεί-
νη ζητά να της δείξει (δξν, στ. 623) ποιό θα είναι το τέλος της περιπλάνησής
της. Σε αυτό το τελευταίο, ο Προμηθέας της απαντά συβιλλικά: «το να μη το
μάθεις είναι καλύτερο από το να το μάθεις» (τ  αθν σι κρσσν  αθν
τδ, στ. 624). Ο Χορός παρεμβαίνει και ζητά να του κάνει τη χάρη (...τ ιπ
δ’ θων σ διδαχθτω πρα, στ. 631-4) να εξιστορήσει πρώτα εκείνη τα πάθη
της και στη συνέχεια εκείνος να διδάξει όσα της μέλλουν. Η Ιώ αφηγείται ότι
ο πατέρας της ο Ίναχος έστειλε θεοπρόπους στα μαντεία για να μάθουν (
θ τ χρ, στ. 659) τί πρέπει να κάνει με τα όνειρα της κόρης του, το πώς
έλαβε χρησμό να την διώξει από το σπίτι για να αρχίσει την περιπλάνηση και
τα βάσανά της. Ο Χορός νιώθει φρίκη με όσα ακούει και ο Προμηθέας του
λέει να κρατηθεί για να μάθει (πρσθ, στ. 697) και τα υπόλοιπα. Ο Χορός
ζητά από τον Προμηθέα να τον διδάξει τα μελλούμενα (
γ’, κδδασκ
, στ.
698) και εκείνος δηλώνει ότι οι Ωκεανίδες έμαθαν (αθν, στ. 701) από την
ίδια τα πάθη της, ενώ τώρα θα πρέπει και η Ιώ να μάθει (κθ, στ. 706) από
τον ίδιο το τέλος της περιπλάνησής της. Εκείνη οδύρεται, ενώ ο Προμηθέας
της ζητά να περιμένει να μάθει (πνθν, στ. 744) και τα υπόλοιπα βάσανά
της. Είναι πρόδηλο ότι πάσχουν και οι δύο από τον Δία και η Ιώ ζητά επιπλέ-
ον να μάθει (αθν, στ. 760) πότε και ποιός θα τον ρίξει από την εξουσία. Ο
Προμηθέας απαντά ότι φταίχτης θα είναι ο ίδιος ο Ζευς με την κενοδοξία του
με γάμο που θα τελέσει και θα γεννήσει τέκνο δυνατότερο του πατέρα του. Η
Ιώ τον ρωτά αν μπορεί ο Δίας να ξεφύγει από αυτή την τύχη και ο Προμηθέας
προλέγει ότι μόνον αυτός μπορεί να το κάνει, αν λυθεί από τα δεσμά και ότι
λυτρωτής του θα είναι κάποιος απόγονος της Ιούς δεκατρείς γενιές μετά. Η Ιώ
χάνεται, μπερδεύεται μέσα σε αυτή την «χρησμωδία» (στ. 775) και ο Προμη-
θέας επανέρχεται στο προηγούμενο σχήμα των αρνήσεων: «μη ζητάς να μά-
θεις (καθν, στ. 776) τώρα και τα δικά σου».
Ο Προμηθέας καταλαβαίνει τις δυσκολίες που δημιούργησε με την αφήγηση
του μέλλοντός της, και καθώς έχει αρκετό χρόνο (σχ) λέει: «αν είπα σε σένα
κάτι σκοτεινό και δύσκολο να καταλάβεις, ρώτησέ με και θα σου το πω πάλι να
το καταλάβεις» (
πανδπαζ κα σαφ κνθαν
, στ. 816-8, ανάλυση στον Dolin,
1969). Αντί για την Ιώ απαντά ο Χορός και του ζητά χάρη (χάριν, στ. 821) να πει
και ό,τι άλλο απομένει και ο Προμηθέας καλύπτει τις λοιπές λεπτομέρειες, όσων

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
44 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
του εξιστόρησε η τιτανίδα Θέμις λέγοντας ότι η διήγηση θα έπαιρνε πολύ, ενώ
η Ιώ δεν θα αποκόμιζε κανένα κέρδος αν μάθαινε (δν καθσα κρδαν,
στ. 876). Η κόρη του Ινάχου φεύγει από τη σκηνή, με το νου της σε παραζάλη,
όπως ήρθε και την εκ νέου επέλαση του οίστρου. Επί σκηνής, χρησιμοποιήθηκε
γι’ αυτήν περίπου δεκαπέντε φορές ο όρος μανθάνω, αλλά η ίδια δεν έμαθε πώς
θα λυτρωθεί άμεσα από τα πάθη της. Θα λέγαμε ότι ο ποιητής, στο επεισόδιο
που της αφιέρωσε, πραγματεύθηκε ένα είδος μάθησης δίχως κέρδος για την ίδια.
Συζήτηση
Η χρήση της φωτιάς και των εφευρέσεων με τις οποίες ο Προμηθέας προμήθευ-
σε το ανθρώπινο γένος δεν θα μπορούσαν να παραμείνουν εν ισχύ, αν δεν εφευ-
ρίσκετο και η διδασκαλία τους από γενιά σε γενιά. Αλλά η ιδέα της φωτιάς, ως
κληροδότημα στο ανθρώπινο είδος, εμπεριέχει και την ιδέα της διδαχής μέσω
της παράδοσης γνώσης από τον θεό στον άνθρωπο. Γνώση που αποσκοπεί στην
επιβίωση του ανθρώπου, υποβοηθώντας όχι μόνο τη σωματική, αλλά και την
πνευματική επιβίωση σε έναν πολύπλοκο εσωτερικό κόσμο. Η γνώση της φω-
τιάς απαιτεί κρίση ως προς τη σωστή χρήση της. Μια γνώση που έχει τη δύνα-
μη να επιφέρει την εξέλιξη (και την καταστροφή)· δύναμη η οποία μπορεί να
καταστήσει το ανθρώπινο είδος «αθάνατο». Έτσι ο πρωταγωνιστής του έργου
προβάλλεται ως διδάσκαλος και πολιτισμικός ευρετής όλων αυτών, ενώ μέσα
στην εν λόγω τραγωδία, ο ρόλος αυτός αποδίδεται –προκειμένου να διαιωνιστεί-
στο οντολογικό του ισοδύναμο, το πυρ, αλλά και τον χρόνο, που εκδιδάσκει τα
πάντα. Είναι πιθανό, ο ήρωας-εκπολιτιστής να σχετίζεται και με τη διδασκαλία
των ηθικών αξιών, που σχετίζονται με το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο ανα-
φοράς, ενεργοποιώντας «σχήματα», σύμφωνα με την εποικοδομιστική άποψη
της ανάπτυξης (Μαλαφάντης, 2006). Επιπλέον, μέσα από την εξέταση του εν
λόγω μύθου, ο ήρωας διδάσκει με τις πράξεις του, ανθίσταται σθεναρά σε κάθε
μορφή τυραννίας, έστω κι αν χρειαστεί να θυσιαστεί ο ίδιος για τα πιστεύω και
τις πράξεις του που ευεργετούν την κοινωνία και συνεκδοχικά την ανθρωπότη-
τα (Κεχαγιάς, 2016). Ο στόχος του Προμηθέα, να εξασφαλίσει το δικαίωμα του
ανθρώπου στην ύπαρξη και την εξέλιξη (μέσω της φωτιάς), έχει καθαρά εκπαι-
δευτικό χαρακτήρα και αντιτίθεται στο χαρακτήρα του Δία που δεν διστάζει να
εξαφανίσει το ανθρώπινο είδος αντί να το βελτιώσει.
Εικοσιεννέα (29) φορές εμφανίζονται άμεσα οι όροι «διδάσκω» και «μαν-
θάνω» με διαφορετικές μορφές στο έργο. Εν αντιθέσει προς την δια της βίας
επιβολή της εξουσίας του Δία-δασκάλου, που δηλώνεται δύο (2) φορές, ο Προ-
μηθέας-δάσκαλος διδάσκει κυρίως χρησιμοποιώντας αφήγηση, εξήγηση και

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
45
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
ρητορικά σχήματα, σε μία εργώδη σχέση με τις αρχές που δεν θέλει να απαρ-
νηθεί. Τα παλαιά, πομπώδη, ρητορικά σχήματα και οι τεχνικές διδασκαλίας,
που αποτυπώνονται στο λόγο του Ωκεανού, αποκρούονται άμεσα από τον
Προμηθέα, αναγκάζοντας τον πρώτο, να μετατρέψει τον ρόλο του, από εκεί-
νον του δασκάλου σε μαθητή. Μα ούτε αυτό επιζητά ο Προμηθέας για την
γλαφυρή, αρχαΐζουσα μορφή του πατέρα των Ωκεανίδων, γι’ αυτό του ζητά
να φύγει, κρατώντας τη γνώμη του και τη ρητορική του συμβιβασμού. Ο ίδιος
είναι αποφασισμένος να συγκρουστεί κατά μέτωπο με την νέα τάξη πραγμά-
των. Το «ντχνν πρ» (βλ. λεξ. Liddell & Scott) είναι «πόρος» και μαθαίνει
στον άνθρωπο τις τέχνες, ενώ ο «χρόνος» διδάσκει τα πάντα. Ο Χρόνος, που
σύμφωνα με τον Φερεκύδη ανήκει στις οντότητες που υπήρχαν πάντα «σαν
» (μαζί με τον Δία και τη Γη) (Frag.1.119, Kirk et al 2007: 54, 56).
Η πολιτική κοινωνία των Αθηνών, στην οποία διδάσκεται αρχικά το προ-
μηθεϊκό δράμα -και κατ’ επέκτασιν η ανθρωπότητα- φαίνεται ότι στη μυθική
σύλληψη του Αισχύλου θα βρει το μυθικό πρότυπο του δασκάλου της στα πα-
ραπάνω (πρβλ. De Kerckhove, 1980) και δρώντας αναστοχαστικά θα διερωτη-
θεί για το πώς και για ποιό σκοπό μπορεί να διδάσκει τον εαυτό της (Κεχαγιάς,
2006), παρεμβαίνοντας αναδρασιακά στην ίδια της την πορεία.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Αισχύλος (2010). Προμηθεύς Δεσμώτης. (μτφρ. Γ. Θέμελης). Αθήνα: Δαίδαλος
Ι. Ζαχαρόπουλος.
Βρεττός, Ι. (2005). Θεωρίες της Αγωγής. Τόμ. Α΄. Πλάτων, Comenius, Rousseau.
Αθήνα.
Κεχαγιάς, Χ. (2016). Αμοιβαιότητα και ανταπόδοση, μορφές και οι απαρχές
της Φιλοσοφίας της Παιδείας, ΗΩΣ, 4, 2.
Κεχαγιάς, Χ. (2018). Λειτουργικές αρχές και κοινωνική δομή του Ελληνικού
πολιτισμού. Αθήνα: Διάδραση.
Κεχαγιάς, Χ., & Τζάνη, Μ. (2005). Φιλοσοφία και Ρόλος της Αγωγής και
Εκπαίδευσης στον 21ο αιώνα. Στο Α. Τριλιανός, & Ι. Καράμηνας, Μάθηση
και Διδασκαλία στην Κοινωνία της Γνώσης (σσ. 81-89). Αθήνα: Κ.Ε.ΕΠ.ΕΚ.
Μαλαφάντης, Κ. (2006). Παιδαγωγικές διαστάσεις της λογοτεχνίας. Νέα
Παιδεία, 119.
Μαλαφάντης, Κ. (2006). Το παραμύθι στην Εκπαίδευση, Ψυχοπαιδαγωγική
διάσταση και αξιοποίηση. Αθήνα: Ατραπός.

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
46 Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς, Ευφροσύνη Μπούτσικα
Ξενόγλωσση
Aeschyli Prometheus vinctus ad dem manuscriptorum emendavit. (1822).
Couverture. Eschyle. sumpt. C.H.F. Hartmanni
Beatson, B.W. (1830). Index Graecitatis Aeschyleae. Londini/ Cantabrigia: Grant.
Boutsikas, E. (2015). Greek Temples and Rituals. In Handbook of Archaeoastronomy
and Ethnoastronomy (pp. 1573-1581). New York: Springer.
Boutsikas, E. (2017). The Role of Darkness in Ancient Greek Religion and
Religious Practice. In The Oxford Handbook of Light in Archaeology.
Castoriadis, C. (2007). Figures of the Thinkable. Stanford University Press.
Daitz, S. G. (1985). A re-interpretation of Prometheus Bound 514. Transactions
of the American Philological Association, 115, 13-17.
De Kerckhove, D. (1980). A theory of Greek tragedy. SubStance, 9(4), 23-36.
Dolin, E. (1969). Prometheus Psellistes. California Studies in Classical Antiquity,
2, 85-105.
Fowler, B. H. (1957). The imagery of the Prometheus Bound. The American
Journal of Philology, 78(2), 173-184.
Grondin, J. (2004). Gadamer's hope. Renascence, 56(4), 287-292.
Inoue, E. (1977). Prometheus as Teacher and the Chorus's Descent, PV. 278 ff.
The Classical Quarterly, 27(2), 256-260.
Kechagias, C., Papaioannou, G., & Antoniou, A.-S. (2018). Burning Socrates'
School down with Aristophanes: Learning and Teaching under Clouds.
Dramaturgias. Revista do Laboratório de Dramaturgia (LADI-UnB), (7),
512-527.
Kirk G.S., Raven, J.E., & Schoeld, M. (2007). The Presocratic Philosophers. A
critical history with a selection of texts. Cambridge and New York: Cambridge
University Press.
Kokkiou, C. (2014). Choral self-referentiality in the Prometheus Bound. song,
dance, and the emotions. Logeion, (4), 127.
Konstan, D. (1977). The Ocean Episode in the “Prometheus Bound”. In History
of Religions, 17, 1, 61-72.
Lawler, P. A. (2015). Blind Hope. The National Review, September 25.
O'Hara, J. J. (1996). True Names: Vergil and the Alexandrian Tradition of
Etymological Wordplay. Ann Arbor.
Podlecki, A. J. (2005). Aeschylus: Prometheus Bound. Oxford.
Sechan, L. (1951, 21985). Le Mythe de Prométhée. Paris: P.U.F.
Smyth, H.W. (1926). Aeschylus. Aeschylus, with an English translation by Herbert
Weir Smyth, Ph. D. in two volumes. 1. Prometheus. Cambridge: Cambridge
Mass., Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd.

Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 66/2018
47
Διδασκαλία και μάθηση στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου
Subirats, E. (2018). Enlightenment in an Age of Destruction. In Enlightenment
in an Age of Destruction (pp. 127-163). Cham: Palgrave Macmillan.
Sutton, D. F. (1983). The Date of Prometheus Bound. GRBS, 24.4, 289-294.
Thomson, G. D. (1946). Aeschylus and Athens: a study in the social origins of
drama (pp. 307-9). Lawrence & Wishart.
West, M. L. (1979), “The Prometheus Trilogy”, JHS, 99, 130-148.
Abstract
The scope of this article is to explore the body of Aeschylus’ play Prometheus
Bound and to analyze the meanings attributed to the concept of teaching and
learning. According to Aeschylus, all of man’s technical and coginitive skills
derive from Prometheus: especially teaching at a very early stage using specic
techniques and skills such as guidance, education, the ability to improve, managing
student behavior, setting goals, and understanding. It seems that the history of
the duality ‘teaching-learning’ is deeply rooted in the ancient theatrical play
Prometheus Bound. It appears that the educational role of ‘re’ and ‘time’ is of
such great signicance in Aeschylus’ philosophical conception that constitutes
them as the primary principles over many others. And Prometheus, the ontological
equivalent of these principles, teaches mankind to teach itself, through sciences
and disciplines such as mathematics, geography, astronomy, and medicine.
Key-words: Philosophy of Education, Theory of Education, teaching
terminology, Prometheus
Χρήστος-Θωμάς Κεχαγιάς
Ε.ΔΙ.Π., Διδάσκων Φιλοσοφία Παιδείας, Π.Τ.Δ.Ε. Ε.Κ.Π.Α.
Ιπποκράτους 20, 106 80 Αθήνα
Τηλ.: 210-3688525
E-mail: kechagias@primedu.uoa.gr
Ευφροσύνη Μπούτσικα
Lecturer in Archaeology
Department of Classical and Archaeological Studies
University of Kent, Canterbury
Cornwallis West CG36 UK
Τηλ.: +44(0)1227 827909
E-mail: E.Boutsikas@kent.ac.uk