Content uploaded by Nuray Karapinar
Author content
All content in this area was uploaded by Nuray Karapinar on Apr 24, 2019
Content may be subject to copyright.
15 Nisan 2015
72
Makale
www.madencilik-turkiye.com
Derin Deniz Madenciliği
Doç. Dr. Nuray Karapınar
Maden Yük. Mühendisi
MTA Genel Müdürlüğü
karapinarnuray@hotmail.com
…okyanusun dernlklernde şletlmes oldukça
kolay olan çnko, demr, gümüş ve altın madenler vardır…
Jules Verne, 1870
Denzler Altında 20000 Fersah
Artan dünya nüfusu ve endüstrleşme
le brlkte mneral ham madde kay-
naklarına olan talep de doğal olarak
artmaktadır. Talep artışına bağlı ola-
rak ham madde fyatlarının yükselmes, bazı
ham madde kaynakları çn şeffaf olmayan
pazar şartları ve aynı zamanda ham madde
kaynak zengn ülkelern kend ekonomlerne
avantaj yaratma grşmler gb nedenler,
ham madde kaynakları bakımından thalata
dayalı olan ülkelern bu kaynaklara erşm
kablyetn zayıflatmaktadır. Dolayısıyla, ne
zaman k mneral ham madde fyatları yüksel-
mş ve/veya mneral ham madde kaynakları
temn rsk artmış, ülkeler htyaç duydukları
mneral ham madde temnn garant altına almak çn yen
stratejler gelştrmştr. Bu stratejlerden br de “Dern Denz
Madenclğ”dr. Bu bağlamda brçok ülke ve madenclk şr-
ket gelecektek mneral ham madde temnn garant altına
almak çn dern denz madenclğn hem ekonomk hem de
jeopoltk sebeplerle potansyel alternatf madenclk olarak
görmektedr.
Aslında, denzden mneral ham madde kaynaklarının
çıkarılması yen br konu değldr. Çünkü geçmşten
günümüze brçok ülkede sahllerde ve sığ sularda plaser
madenclk (altın, kalay, ttanyum, zrkonyum, nadr top-
raklar ve dğer ağır mneraller), elmas, fosfat ve agrega
üretm yapılmaktadır. Ancak, dern denz madenclğ
yen br grşmdr.
Derin Deniz Mineral Ham Madde Kaynakları
Okyanuslar dünya yüzeynn %71’n kaplar ve bu alanın
%55’ 1.000 m’den daha dern olan dern okyanus base-
ndr. Dern denz basennde ana mneral potansyel söz
konusu olduğunda farklı değerl metaller çeren üç tp
kaynak üzerne odaklanılmaktadır:
Manganez yumruları (polimetalik yumrular): Manganez
yumruları, okyanusun 4.000-6.500 m dernlkte sedman kaplı
engn düzlüklernde görülür. Cevz ve patates büyüklüğü
arasında değşen boyutta mneral yumruları olup temelde
mangan ve demr olmak üzere ekonomk mktarlarda nkel,
kobalt ve bakır ayrıca eser mktarda molbden, nadr toprak
elementler ve ltyum gb değerl elementler çerrler.
Manganez yumruları brçok denz alanında bulunmakla brlkte,
okyanusun 4 bölgesnde öneml mktarda bulunur (Şekl 1).
Clarion-Clipperton Bölgesi (CCZ): yaklaşık 9 mlyon km2’lk
br alan olup dünyanın en büyük manganez yumruları böl-
gesdr. Pasfk Okyanusu’nda yer alan bölge, Mekska’nın batı
sahllernden Hawa’ye kadar uzanır. Bölge çersnde değş-
mekle brlkte ortalama yoğunluk 15 kg yumru/m2’dr. En zen-
gn bölgesnde manganez yumruları yoğunluğu 75 kg/m2’ye
kadar ulaşır. Bölgedek toplam kütlenn yaklaşık 21 mlyar ton
cvarında olduğu hesaplanmıştır.
Peru Baseni (PB): Peru Basen, Peru kıyı bölgesnden 3.000
km uzaklıktadır. Alan olarak Claron-Clpperton Bölges’nn
yarısı kadardır. Bölge ortalama 1 m2‘de 10 kg manganez yum-
rusu çerr.
Penrhyn Baseni (PEN):
Pasfkte yer alan 3. öneml manganez
yumruları bölges olup Cook Adaları yakınında ve Avustralya’nın
brkaç bn klometre doğusunda yer alır. Bölge yaklaşık 750.000
km2 alana sahptr. Cook Adaları kıyı sularının büyük br bölü-
münde denz tabanında manganez yumru yoğunluğu 25 kg/
m2‘dr.
Şekil 1- Mor foloji, kabuk y aşı ve metal içeriğ ine göre mangane z yumruları
olma potansiyeli yüksek alanlar (ECORYS, 2014)
CCZ
PEN
PB
HO
Hint Okyanusu (HO): Manganez
yumruları bölges Merkez Hnt
Okyanusu’nda yer alır ve 1 m2‘de
yaklaşık 5 kg yumru çerr.
Manganez yumrularının oluşum
şartları aynı olmasına rağmen
metal çerkler bölgesne göre
değşeblmektedr (Çzelge 1). En
yüksek mangan çerğ %34 le
Peru Basenndek yumrulardır.
En yüksek demr çerğ se %16,1
le Penrhyn basen yumrularıdır.
En yüksek kobalt derşm de bu
bölgede yer almaktadır (%0,4).
Kobalt kabukları (polimetalik kabuklar): Kobalt kabukları, denz
altı dağları olarak adlandırılan denz altı volkanları, sırtlar ve platolar
yamaçlarında 6.000-7.000 m su dernlklernde oluşan sert metalk
tabakalardır. Suda çözünmüş haldek mnerallern çökelerek brk-
mes sonucu oluşurlar ve temelde demr, kobalt, nkel, platn ve
nadr toprak elementlern çerrler. Manganez yumrularında olduğu
gb çökelmler oldukça yavaş gelşr (1-5 mm/mlyon yıl). Denz
suyundak metal derşmne bağlı olarak farklı okyanus bölgelernde
farklı kalınlıklarda oluşur. Bazı denz altı dağlarında 2 cm kalınlığında
ken, en zengn alanda kalınlık 26 cm ye kadar ulaşmaktadır. Dünya
genelnde 33.000 denz dağı olduğu tahmn edlmektedr. Bunların
%57‘s kobalt kabukları bakımından en zengn bölge olan Pasfk’te
yer almaktadır. En esk denz altı dağlarını barındıran Batı Pasfk de
bu anlamda lg odağıdır. Bu bölgedek denz altı dağlarının Jura
dönemnde oluştuğu ve dolayısıyla nspeten daha kalın br kabuk
olduğu belrtlmektedr. Bu alan Japonya’nın 3.000 km güney batı-
sında yer almakta olup “Brncl Kabuk Zonu” olarak adlandırılmak-
tadır. Buradak kabuğun 7,5 mlyar ton olduğu tahmn edlmektedr.
Şekl 2’de Uluslararası Denz Yatağı Otortes (ISA) ver bankasında yer
alan ve ağırlıkça %5 üzernde kobalt çeren polmetalk kabuk örnek-
ler lokasyonları görülmektedr.
İsmnden de anlaşılacağı üzere kobalt kabuklarının, kara bazlı yataklar
ve manganez nodüller le karşılaştırıldığında kobalt çerğ yüksektr.
Fazla mktarda çerdğ dğer elementler se mangan ve demrdr. Bu
sebeple bu kabuklar kobalt zengn ferro manganez kabuk olarak da
adlandırılmaktadır. Kobalt kabukta tellür de nspeten öneml oran-
larda bulunablmektedr. Çzelge 2’de farklı bölgelerde bulunan pol-
metalk kabukların çerdğ bazı metal çerk değerler verlmştr.
Polimetalik sülfitler (deniz tabanı masif sülfitleri, SMS):
Denz tabanı masf sülftler genelde okyanus tabanında sıcak su
çıkışlarının olduğu hdrotermal baca alanlarında, volkank aktvte
ve denz suyu arasındak etkleşmle kabuksal kayaç ve okyanus
arasında gelşen ısı ve element değşm sonucu oluşur. Bu böl-
gelerde soğuk denz suyu, çatlaklardan denz tabanından brkaç
klometre dernlere kadar nüfuz eder ve magma odası yakınlarına
kadar lerleyen su 400°C’y aşan sıcaklıklara ısınır. Isınan su kayaç-
lardak sülfür ve metaller çözer. Denz suyundan daha az yoğun
olan sıcak su hızla yukarı çıkar ve denze boşalır. Bu karışım soğuk
denz suyu le karşılaşınca, çözünmüş haldek mneraller çökelr
ve hdrotermal bacalar etrafında masf sülft cevher yatakları şek-
lnde brkr. Bu tür yataklar günümüzde karada bulunan ancak
Element CCZ Bölgesi
manganez yumruları
Peru Baseni
manganez yumruları
Hint okyanusu
manganez yumruları
Cook Adaları bölgesi
manganez yumruları
Manganez, Mn (%) 28,4 34,2 24,4 16,1
Demir, Fe (%) 6,16 6,12 7,14 16,1
Bakır, Cu (gr/ton) 10714 5988 10406 2268
Nikel, Ni (gr/ton) 13002 13008 11010 3827
Kobalt, Co (gr/ton) 2098 475 1111 4124
Titan, Ti (gr/ton) 0,32 0,16 0,42 1,15
Tellür, Te (gr/ton) 3,6 1,7 40 23
Talyum, Tl (gr/ton) 199 129 347 138
Nadir toprak elementleri
ve Itriyum (gr/ton) 813 403 1039 1707
Zirkonyum, Zr (gr/ton) 307 325 752 588
Çizelge 1- Manganez yumruları kimyasal bileşimi (MARIBUS, 2014)
Şekil 2- ISA veri bankasında yer alan ağırlıkça %5 üzerinde kobalt içeren
polimetalik kabuk örnek lokasyonları (N=465) (ECORYS, 2014)
İşletmelerdeki sorumlu yöneticilerin rahatlıkla
erişim kayıtlarını kontrol edebileceği ve
yönetebileceği özelliklere sahip olan G-Risk
sistemin de birim ve bölüm çalışanları için ayrı
ayrı kategorize edilebilmektedir. Aynı modül
içerisinde dahi yöneticiler kullanıcıların hangi
fonksiyonlara ulaşabileceklerine karar
verebilmektedir. Sistem yöneticileri tarafından
risk, kontrol ve tehlike kayıtlarının kolaylıkla yapılandırılabildiği sistem aracılığıyla etkin ve önleyici risk
yönetimi kolaylıkla sağlanabilmektedir. Çeşitli kaza ve olay kayıtlarının hazırlanabildiği sistem ile
standart ve hadiselere özel olarak rapor ve kayıt form taslakları hazırlanabilmektedir. G-Risk sistemi ile
merkezi olarak kayıt altına alınan bu olay/kaza kayıtları istenildiği anda belirlenen rapor formatlarına
çevrilebilmekte, analitik analizler için uygun veri sınırlandırmaları yapılabilmekte, etkili risk
değerlendirme ve önleme faaliyetleri takip edilebilmektedir. Bu sayede organizasyon yapısı içerisinde
sadece işletme/ocak bazlı denetimler değil anlık olarak merkezi İSG ve risk yönetimi sağlanabilmektedir.
Kurulan bu merkezi denetim sistemi içerisinde, sadece iş sağlığı ve güvenliği ve risk yönetimi değil diğer
kalite, çevre, havalandırma ve hijyen kontrol ve denetimleri de yapılabilmektedir. Bu sayede tüm
organizasyon içerisinde etkin, sürdürülebilir ve sağlıklı risk ve İSG yönetimi sağlanabilmektedir.
E-posta: info.tr@minerpsolutions.com
Te l : +90 216 468 88 68
MineRP uzmanlarının sahip olduğu en son teknolojik yazılım araçları,
uluslararası madencilik tecrübesi ve sunduğu mühendislik hizmetleri size çok yakın…
MineRP tüm açık/yeraltı madencilik projeleri için ihtiyaçlara en uygun çalışmaları,
uluslararası standartlarda, son teknoloji araçlarını kullanarak size uygun fiyatlar ile sunuyor.
Detaylı bilgi için lütfen bizimle iletişime geçin.
REZERV TAHMİN ve MADEN EKONOMİ
DEĞERLENDİRMELERİ
MÜHENDİSLİK TASARIM VE MADEN
PLANLAMA
KREDİLENDİRİLEBİLİR FİZİBİLİTE ÇALIŞMALARI
TEKNİK DEĞERLENDİRMELER / SAHA
ÇALIŞMALARI
OCAK OPTİMİZASYON ve SÜREÇ İYİLEŞTİRME
15 Nisan 2015
74
1957
www.fkk.com.tr
adres : Kerimbey Mahallesi Işık Sok. No:2
Tekkekoy Samsun / Turkey
55300
telefon : 90 362 266 80 91
faks
: 90 362 266 80 94
Samsun Fabrika ve Ofis
telefon : 90 216 660 04 69 - 660 07 62
faks
: 90 216 660 05 48
adres
: Mimar Sinan Mahallesi
Yedpa Ticaret Merkezi F Caddesi
No: 11/12 Ataşehir / İstanbul
İstanbul Ofis
telefon : 90 312 418 30 00
faks
: 90 312 425 12 21
adres
: Tepe Prime İş Merkezi
B Blok Kat:9 No: 74
Eskişehir Yolu 9. km 06800 / Ankara
Ankara Ofis
DEGIRMEN KAUÇUK ASTAR VE LIFTERBARLARI
RUBBER MILL LINERS FOR GRINDING MILLS
2.700 mlyon yıl önce geçmş okyanuslarda oluşan volkanojenk masf
sülft (VMS) yatakları le benzerlk gösterr.
Yüksek sıcaklık bacaları le lşkl hdrotermal srkülasyona bağlı
değşk tp SMS yatak oluşumu söz konusudur: Brncl hdroter-
mal sıvılar ve denz suyu karışımının denz tabanı altında gelş-
mes durumunda (sızma sstem) masf sülft yatağı okyanusal
kabuk çnde oluşur. Hdrotermal sıvıların bacadan çıkarak denz
suyuna karıştığı durumda se (gergn sstem) masf sülft yatakları
denz tabanında oluşur. Gergn sstemlerde brncl hdrotermal
sıvıdak metal sülftlern çökelmes baca oluşumuna yol açar, baca
çökmes ve br araya gelmes le sülft dağları oluşur. Genellkle
masf sülft olarak adlandırılmalarına rağmen, hdrotermal baca-
lardak yataklar 3 farklı sülfür bleşğ le karakterze edlr; sülft,
sülfat ve doğal sülfür. Hang türün baskın olduğunu hdrotermal
sıvının bleşm ve sıcaklığı belrler.
(Oluşan bacalar görünüşleri itibariyle “smokers” olarak adlandırılır.
Sülfit türünün baskın olduğu durumda bu bileşikler siyahtır ve baca
şeklindeki yapılar “black smokers” olarak adlandırılır. Bu bacalarda
sıcaklık 330-380°C arasındadır. Sıcaklığın 300°C altında olduğu
bacalarda sülfat bileşikleri baskındır, beyaz renginden dolayı “white
smokers” olarak adlandırılır. Hem sülfit hem de sülfat bileşiklerinin
bulunduğu “grey smokers” ile aktif
volkanlarda görülen, doğal sülfür
çıkışı ve sıcaklığın 150°C’den düşük
olduğu “yellow smokers”lar da
mevcuttur)
Masf sülft yataklarının hang
metaller ne derşmde çe-
receğ, hdrotermal bacanın
üzernde bulunduğu kayaç
bleşmne ve çıkan suyun sıcak-
lığına bağlıdır. Bölgeye bağlı
olarak bakır, çnko, kurşun,
altın ve gümüş gb elementler
değşk oranlarda çerr. Ayrıca
manganez, bzmut, kadmyum,
galyum, germanyum, ant-
muan, tellür, talyum ve ndyum gb brçok öneml element eser
mktarda çerr. Bazı yataklarda özellkle ada yay volkanlarında
bu elementler daha yüksek derşmlerde zengnleşeblmektedr.
Tektonk ortamına göre denz tabanı masf sülftlern ortalama
metal çerkler Çzelge 3’te verlmştr. Toplamda brkaç yüz ml-
yon ton olan masf sülftler (şmdye kadar keşfedlen yatakların
çoğunun rezerv 1 ton-15 mlyon ton arasındadır) manganez
yumruları ve kobalt kabuk le karşılaştırıldığında (mlyar ton)
mktarca daha küçüktür.
Masf sülft yatakları plaka sınırları boyunca oluşur. 4 farklı hd-
rotermal baca ve berabernde masf sülft oluşum alanı tanım-
lamıştır. Bunlar; Okyanus ortası sırtları, ada yay volkanları, ada
yayları arkasındak volkanlar ve levha ç volkanlardır.
Masf sülft yatakları genellkle 1.500-3.500 m dernlkte bulu-
nurlar. Yakın zamanda keşfedlen masf sülft yatakları nspeten
sığ dernlklerde (100 m-2.000 m) yay ardı yayılma merkezle-
rnde olmuştur.
Bunların çoğu Japonya, Papua Yen Gne ve
Solomon Adaları gb ülkelern münhasır ekonomk bölge sınır-
ları çnde yer almaktadır.
Günümüze kadar masf sülft çeren 187 aktf hdrotermal baca
keşfedlmştr. Ayrıca günümüzde aktf olmayan ancak geçmşte
oluşmuş masf süft yatağı çeren 80 hdrotermal baca vardır.
Bunlardan başka, masf sülftlern oluşmadığı ancak denz taba-
nından yüksek sıcaklıkta hdrotermal solüsyonların çıktığı 30
alan blnmektedr. Buralarda da yüzeyn altında sülft yatakları
olableceğ tahmn edlmektedr. Halen hazırda blnen hdro-
termal baca ya da masf sülft yataklarının %58’ okyanus ortası
sırtlarında, %26’sı yay ardı yayılma zonunda, %16’sı ada yay
volkanlarında ve %1’ de levha ç volkanlarında yer almaktadır
(Şekl 3).
Araştırmacılar, Dünya’nın hdrotermal ısı akısı tahmnne dayalı
olarak dünya genelnde hdrotermal bacaların ve dolayısıyla masf
sülftlern sayısının daha fazla olduğunu düşünmektedr. Ancak,
son brkaç on yılda yapılan çalışmalarda alınan örneklern analz
sonuçlarında, ekonomk madenclğn söz konusu olableceğ
Tektonik Ortam N Cu (%) Zn (%) Pb (%) Fe (%) Au ppm Ag ppm As ppm
MOR*- sediman
bulunmayan 2302 4,9 8,0 0,2 26,9 1,2 93 365
MOR– ultramafik
kayaç barındıran 556 13,6 9,8 0,1 27,0 8,5 84 212
MOR- sediman
barındıran 173 1,1 3,6 0,5 24,7 0,5 84 1692
Okyanusal
kabuk içinde
gelişen yay ardı
898 3,5 15,7 0,7 13,5 6,1 226 885
Geçişli yay ardı
(gerisi) 789 5,6 18,4 1,5 7,1 12,0 312 10573
Kıta içi
riftleşmiş yay 136 3,3 19,0 9,7 7,1 5,3 916 495
Volkanik yaylar 178 3,8 12,7 2,0 9,8 12,6 328 2010
Çizelge 3. Tektonik ortamına göre deniz tabanı masif sülfitlerin ortalama metal içeriği (ECORYS, 2014)
MOR:ok yanus ortas ı sırtı; N: örnek s ayısı (Kaynak GE OMAR)
Element Kuzeybatı Pasifik Güney Pasifik Atlantik Hint
Fe (%) 16,8 18,1 20,9 22,3
Mn(%) 22,8 21,7 14,5 17
Ni(%) 0,42 0,46 0,26 0,26
Cu(%) 0,1 0,11 0,09 0,11
Co(%) 0,67 0,62 0,36 0,33
Bi (ppm) 42 22 19 30
Nb (ppm) 54 59 51 61
Pt (ppm) 0,5 0,5 0,6 0,2
REE + Y(ppm) 2454 1634 2402 2541
T (ppm) 60 30 43 31
Y (ppm) 222 177 181 178
Zr (ppm) 559 754 362 535
Çizelge 2 . Farklı bölgel erdeki poli metalik kabu kları bazı met al ortalama i çerikleri (ECO RYS, 2014)
15 Nisan 2015
76
yeterlkte bakır ve altın
çeren masf sülft yatakları
barındıran hdrotermal vent
sayısının nspeten az olduğu
belrtlmektedr. Hatta bazı
yataklar değerl metal çer-
meyeblmektedr (Doğu
Pasfk yükselm ve Atlantk
ortası sırtı bölges genelde
ekonomk değer olmayan
demr sülfür çerr). Ayrıca,
brçok bölge madenclk ekp-
manlarının kullanımına zn
vermeyecek şeklde engebel
arazden oluşmaktadır.
Papua Yen Gne’nn Bsmark
Denz doğusundak yatak-
lar ekonomk masf sülft
yataklarına br örnektr. Bu
yatakların bakır ve çnko
çerğ yüksek olup, ayrıca
öneml sayılablecek mktarda gümüş ve altın çermektedr. Bazı
yataklarda altın derşm tonda 15 grama ulaşmaktadır (kara
bazlı kaynaklardan yaklaşık 3 katı daha zengn). Gümüş mktarı
se tonda 100-300 gram arasında değşmektedr. Bsmark Denz
batısındak Solware bölgesnde en yüksek değere(642 gram/
ton) ulaşmaktadır. Manganez yumruları ve kobalt kabukları le
karşılaştırıldığında oldukça yüksek derşmlerdr (Çzelge 4).
Kızıldeniz’deki Metalce Zengin Sedimanlar
Kızıldenz’de bulunan sülftçe zengn sedmanlar özel br tür SMS
yatağıdır. Hper tuzlu sulardak hdrotermal sstemlerde, hdroter-
mal sıvı yoğunluğa göre tabakalanmış hper tuzlu su tarafından
hapsedlr ve sülft çökeltler taban basenne çökelr. Sülftler burada
katı formda olmayıp, vskoz metalferrous çamur şeklndedr. Suud
Arabstan ve Sudan arasında yer alan 2.000 m dernlktek ve dünya
üzerndek en büyük SMS yatağı olarak kabul edlen Atlants II
basennde 89,5 mlyon ton çamur (kuru bazda) olduğu tahmn
edlmekte, sedmanın metal çerğ düşük olmakla brlkte toplam
metal mktarı bakımından Basen’n 3 mlyon ton çnko, 740.000 ton
bakır, 6.500 ton gümüş ve 46 ton altın çerdğ belrtlmektedr.
Yasal Düzenleme
Dern denz madenclk faalyetler, projenn yer aldığı alanının
hukuk statüsüne bağlı olarak farklı yasal rejm le yönetlmek-
tedr. Şöyle k; madenclk projes herhang br ülkenn kıta
sahanlığı ya da münhasıran ekonomk bölge (MEB) sınırları
çersnde yer alıyor se lgl yasal düzenleme ve faalyetn
yönetm o ülke yetksnde, bu alanlar dışında kalan denz
tabanı alanlarında yapılacak madenclk faalyetler le lgl
yasal düzenleme ve faalyetn yönetm se 1982 Brleşmş
Mlletler Denz Hukuku Sözleşmesne (BMDHS) dayalı olarak
kurulan Uluslararası Denz Yatağı Otortes (Internatonal
Seabed Authorty, ISA) yetksndedr.
BMDHS’ye göre dünya denzlernn ulusal yetk sınırları dışında
kalan bölümler tüm ülkelern serbest kullanımına bırakılmış,
«Uluslararası Alan» olarak ntelendrlen bu alanlarda denz
tabanındak ve altındak zengnlkler nsanlığın ortak mrası
olarak kabul edlmştr. Bu kaynakların yönetm se kurulması,
sözleşmede öngörülen uluslararası br kuruluşa “Uluslararası
Denz Yatağı Otortes”ne bırakılmıştır. Bu otortenn amaçla-
rından br de uluslararası sularda yapılacak madenclk faal-
yetlernden sağlanacak faydanın, denz çevresnn korunmasını
da gözeterek, adl olarak paylaşımını garant altına almaktır.
Uluslararası alanın herhang br bölümü veya onun çerdğ
kaynaklar çn hçbr ülke egemenlk hakkı dda ve beyanında
bulunamaz. Ancak, BMDHS’ye taraf herhang br ülke, BMDHS
ve ISA kurulanlarına uymak şartı le uluslararası alanlarda yapı-
lacak madenclk faalyet görevn üstleneblr. Bu, uluslararası
alanda mneral ham madde arama ve şletme faalyetlernn
ISA le mzalanacak sözleşme altında yapılableceğ anlamına
gelmektedr.
Dern denz madenclğnn temel yasal çerçeves, “Bölüm XI
Uygulama Anlaşması” le değştrlmş BMDHS’de yer almaktadır.
Bölge Altın (gr/ton) Gümüş (gr/ton)
Manganez yumruları
(Clarion-Clipperton Zonu -CCZ) 0,0045 0,17
Kobalt Kabukları
(Birincil Kabuk Zonu) 0,013 4
Solwara 03 masif sülfit yatağı
(Merkez Manus Baseni) 15,2 642
Solwara 09 masif sülfit yatağı
(Doğu Manus Baseni) 19,9 296
Solwara 18 masif sülfit yatağı
(Batı Manus Baseni) 0,2 110
Çizelge 4- Bazı derin deniz mineral kaynakları altın ve
gümüş içeriği (MARIBUS, 2014)
Gakkel Ridge
Hellenic
Arc
Aleutian Arc
Kuril Arc
Izu-Bonin Arc
Manus Basin
Okinawa Trough
Woodlark
Basin
New
Hebrides
Arc
N. Fiji
Basin
Tonga Arc
and Lau
Back-Arc
Kermadec Arc
Chile Rise
Galápagos
Rift
Lesser
Antilles
Arc
East Paci c Ris e
Branseld
Strait
E. Scotia
Ridge
Pacic-Antarct ic Ridge
Mariana Arc
and Back-Arc
Juan
de Fuca
Ridge
Red
Sea
Central
Indian
Ridge
S.E. Indian R idge
S.W. Indian Ridge
Aeolian
Arc
180˚ 150˚ W150˚E 12 0˚W120˚E 9 0˚W90˚E 60˚W60˚E 30˚W30˚E
30˚N
30˚S
60˚N
90˚N
90˚S
60˚S
0˚0˚
0˚
Global Distribution of Hydrothermal Vent Fields
Unconrmed
Active
Mid-ocean ridge
Unconrmed Unconrmed
Active
Arc volcano
Active
Back-arc spreading center
Active
Intra-plate volcano
& Other
Ridge & Transform
Tren ch
Exclusive Economic Zones
M
i
d
-
A
t
l
a
n
t
i
c
R
i
d
g
e
Şekil 3- Hidrotermal baca sistemi küresel dağılımı (Beaulieu, 2013)
Okyanus Ortası Sırtı
Doğrulanmamış Doğrulanmamış Doğrulanmamış
Aktif Aktif Aktif
Aktif
Diğer
Volkanik Yay Yay Ardı Yayılma Merkezi Levha İçi Volkan
Münhasır Ekonomik Bölge
Sırt ve Transform
Hendek
15 Nisan 2015
78
BMDHS’nn XI. Bölümü genel olarak uluslararası alanda yapıla-
cak maden arama ve şletme faalyetler le lgldr. Sözleşmenn
dern denz madenclğ le lgl dğer potansyel bölümler se
Bölüm XII (denz çevresnn korunması ), Bölüm XIII (denz blm
araştırmaları) ve Bölüm XV (teknoloj transfer)’tr
Dern denz madenclğ yasal rejm öncelkle Sözleşmenn
EK-3’ünde düzenlenmş (Bölüm XI Uygulama Antlaşması le
değştrlen şekl le), ISA tarafından benmsenen kurallar,
yasal düzenleme ve prosedürler sers le güçlendrlmştr.
Uluslararası alanda mneral ham madde kaynaklarının pros-
peksyonu ve aranmasına dar olan tüm bu düzenlemeler
“Madenclk Kodu” altında toplanmıştır.
Otorte, uluslararası denz alanlarında mneral ham madde
kaynaklarının aranmasına yönelk şmdye kadar 3 yasal düzen-
leme yapmıştır:
•Polmetalk yumruların prospeksyonu ve aranmasına dar
düzenleme (13 Temmuz 2000’de kabul edlmş, 25 Tem-
muz 2013’te revze edlmştr)
•Polmetalk sülftlern prospeksyonu ve aranmasına dar
düzenleme (7 Mayıs 2010’da kabul edlmştr)
•Kobalt zengn kabukların prospeksyonu ve aranmasına
dar düzenleme (27 Temmuz 2012’de kabul edlmştr)
Bu düzenlemeler, onaylı br plan çn başvurunun nasıl yapıla-
cağının yanı sıra arama lsans sözleşmesnn çerğ ve formunu
da tanımlamaktadır.
BMDHS uluslararası denz alanlarında yapılacak madenclk
faalyetlernn, taraf devletler tarafından veya devlet kuruluşu
veya taraf devlet vatandaşlığına sahp gerçek veya tüzel kşler
veya taraf devletler tarafından desteklenmes durumunda
onlarca veya onların vatandaşları tarafından etkn olarak kont-
rol edlen gerçek ve tüzel kşlerce yapılmasını şart koşmaktadır.
Prospeksyon ve arama faalyetler, onaylanmış detaylı ş planla-
rında belrtlen alanlarda fnansal ve teknk bakımdan yeterl olan
ntelkl adaylarca ISA tarafından verlecek lsansa bağlı yapılır
(maksmum arama lsans alanı 150.000 km2’dr). Prospeksyon
lsansı herhang br kaynak hakkı sağlamayıp, sadece test amaçlı
makul br mktarda ham maddenn çıkarılmasına müsaade verr.
Araştırmacı taraf, prospeksyonun durumu ve elde edlen sonuç-
lar le lgl ISA’ya yıllık rapor sunmak zorundadır. Arama lsansı se
alanın ekonomk olup olmadığını belrlemeye yönelk yapılacak
analz ve testler çn numune toplanmasını çerr ve lsans 15 yıllık
düzenlenr. ISA karşısında, ş yüklenc taraf arama lsans ücret
ödemek zorundadır. Lsans sahb arama yapan taraf lsans alanı-
nın sadece yarısını kullanablr. Arama faalyetlernden sonra dğer
yarı, gelşmekte olan ülkeler çn rezerve edlr. Faalyet yürüten
taraf, faalyet alanında çevresel mevcut durumu (baselne) belr-
lemek, çevresel zleme programlarını yürütmek ve krllk ve denz
çevresne olablecek dğer zararları önleme, azaltma ve kontrol
altında tutmak çn gerekl tedbrler almakla yükümlüdür. Masf
sülftlere dar planlanan arama faalyetlernde, yatırımcı hdroter-
mal baca le lşkl hassas denz canlılarına olablecek potansyel
zararları değerlendrmek zorundadır. Bu değerlendrme sonu-
cunda planlanan faalyetn denz çevresne cdd br zarar rsk
çermes le lgl sağlam delllern olması durumunda madenclk
uygulaması reddedleblecektr. Uluslararası alanda yürütülen
maden arama faalyetler de yıllık olarak raporlanmak zorundadır.
İşletme lsansı se lsans sahbne uluslararası alandak mneral
ham madde kaynaklarını şletme ve madenclk faalyetlernden
fayda sağlama hakkını sağlar. Arama lsans süres sonrasında
maden şletme faalyet başlamalı yoksa ülke madenclk hakla-
rını kaybedecektr.
Uluslararası denz alanlarında planlanan maden şletme faalyet-
lerne yönelk olan ve “Maden İşletme Kodu” altında toplanacak
yasal düzenleme çalışmaları ISA tarafından başlatılmış ancak henüz
tamamlanmamıştır. Bu düzenleme, dğer hususların yanı sıra
geçerl fnansal ve çevresel rejmn de dkkate alınmasını gerektren
kaçınılmaz olarak karmaşık ve zor br konudur. Klt konular, ISA’ya
ödenecek royalt yaklaşımı, royaltnn hesaplanma yöntem ve ulu-
sal verglendrme rejmler le lşksdr. Ancak, lk arama lsansının
süres 2016 yılında sona ereceğnden ISA 2016 yılına kadar maden
şletme le lgl yasal çerçevey oluşturmayı planlamaktadır. Çünkü,
“Bölüm XI Uygulama Antlaşması”na göre Konsey, yasal düzenleme
ve prosedürler yürürlükte olmasa ble şletme planını dkkate almak
ve geçc onay vermek durumundadır. Bu nedenle, fayda paylaşımı
sorununu dern denz madenclğnden sağlanacak faydaya dar
daha net br resmn ortaya çıkacağı br sonrak aşamaya bırakarak
maden şletme koduna odaklanılması ISA tarafından önerlmştr.
Bunun yanı sıra ISA, öncelkl olarak 3 yıl sürel “Plot” şletme lsansı
vermey ve 3 yıllık plot ölçekl faalyet sonrasında elde edlen sonuç-
ların projenn fzbltesn ve kârlılığını ortaya koyduktan sonra uzun
vadel mtyazlı şletme lsansı vermey planlamaktadır.
Devletlern kend denz yetk alanlarında kalan dern denz
madenclğ yasal mevzuatı se ülkeler tarafından belrlenmekte
ve genellkle de spesfk dern denz madenclğ mevzuatından
daha çok kara bazlı madenclk faalyetlern düzenleyen mev-
zuat le yönetlmektedr. Ayrıca, Stockholm Deklarasyonu, Ro
Deklarasyonu, Byo-çeştllk Sözleşmes, Sürdürüleblr Kalkınma
Dünya Zrves gb uluslararası sözleşmeler, bunları mzalamış
ülkelerde, dern denz madenclk düzenlemelern etklemektedr.
Yasal düzenlemelern yanı sıra gönüllülük esasına dayanan bazı
kodlar vardır. Bunlar, hdrotermal bacalardak brlktelklern sürdü-
rüleblrlğn etkleyecek ve uzun dönemde bozulmasına yol açacak
faalyetlerden (gereksz numune alma, sahalar arasında malzeme yer
değştrmes gb) kaçınacağına dar InterRdge Beyanı le çevresel en
y uygulamanın yapılacağı ve şeffaf olacağına dar çevre prenspler
beyanını çeren Uluslararası Denz Mneral Brlğ Kodu’dur.
Derin Deniz Madenciliği Girişimleri
Mneral ham madde kaynaklarına erşmde alternatf br yol
olarak görülen dern denz madenclğne olan lg 1960’lı
yılların ortasında öncelkl olarak polmetalk yumrular
odaklı gelşmeye başlamıştır. 1970’l yıllarda metal fyat-
larının yükselmes ve stratejk ve krtk metallern temnn
15 Nisan 2015
80
güvence altına almak stemenn br sonucu dern denz
madenclğne olan lg artmıştır. Ancak, manganez yumru-
ları odaklı dern denz madenclğ blg ve teknolojs gelş-
tkçe, malyetn önceden tahmn edlenden çok daha fazla
olacağı anlaşılmış ayrıca kara bazlı yen yatakların bulun-
ması ve pazar fyatlarının düşmes le bu alandak grşmler
duraksamıştır.
Polmetalk sülft yatakları se yüksek baz metal derşm ve
tcar olarak şletleblr altın ve gümüş derşmler nedenyle
geçmşten günümüze madenclk frmalarının lgsn çekmş-
tr. Bu alanda lk keşfler ve fzblte çalışmaları Doğu Pasfk
yükselm 21°N ve Kızıldenz’de yapılmıştır. Kızıl Denzn
Atlants II Deep basennde 1970’l yıllarda masf sülft yatağına
dar yoğun br arama programı Alman Frması Presssag tara-
fından uygulanmış, 490 adet arama kuyusu açılmış ve 1979
yılında 15.000 m3 çamur yüzeye çıkarılmıştır. Dğer dern denz
temell madenclk faalyetler gb bu çalışmada 1980’l yıllarda
terk edlmştr.
Dern denz madenclğ lk grşmlern metal fyatlarının
nspeten düşük sevyelerde kalması, mneral hammadde
pazarında kara bazlı yeternce ham madde olması ve metallere
erşmde sıkıntı yaşanmaması, malyetnn yüksek olması ve
poltk grşmler gb faktörler kısıtlamıştır. Ayrıca, o dönem-
dek yasal düzenleme eksklğ de dern denz madenclğ lk
grşmlernn başarısız olmasının temel nedenler arasındadır.
Son yıllarda dern denz madenclğne olan lg tekrar artmıştır.
Bunun k neden vardır;
1. Dern denzlerdek mneral ham madde kaynaklarına 70’l
yıllardan günümüze kadar devam eden lg ve buna bağlı
yapılan araştırma ve teknolojk gelşmelern, nsanoğlunun
bu yatakları kullanmasına zn verecek dereceye ulaşmış
olması,
2. 2000’l yılların başından tbaren Çn, Hndstan, Brezlya
gb ülkelerde yaşanan hızlı endüstrleşme ve kentleşme
le brlkte uluslararası mneral ham madde pazarında kuv-
vetl br artış olması ve buna bağlı ham madde fyatlarının
yükselmes, ham madde kıtlığı ve bazı ülkeler çn özellkle
krtk ve stratejk ham madde kaynaklarına erşm rsknn
artmış olmasıdır.
Dünya mneral ham madde pazarındak gelşmelern etks
altında, Kızıldenz Atlants II basenndek metalk çamura olan
lg de tekrar artmış, 2010 yılında Suud Arabstan-Kanada
konsorsyumu 30 yıllık üretm lsansı almış ve alman araştırma-
cılarla şbrlğ yapılarak tekrar arama çalışmaları başlatılmıştır.
1990’lı yıllarda, Japon Metal Madenclk Acentası ve ortakları
bazı pasfk ada ülkeler MEB sınırları çnde ve başka dğer
yerlerde denz tabanı araştırmaları başlatmıştır. 90’lı yılların
sonlarından tbaren denz tabanı polmetalk yatakların bulun-
masına yönelk özel sektör tarafından yürütülen faalyetlerde
de dramatk br artış olmuştur (Nautlus Mnerals Corporaton,
Neptune Resources gb). Nautlus Mnerals Papua Yen Gne
hükümetnden 1997 yılında arama lsansı, 2011 yılında da
madenclk zn almıştır.
Mayıs 2014 yılına kadar ISA tarafından verlen 19 arama lsansı
vardır. Bunlardan;
•13 tanes polmetalk yumru arama lsansı
•4 tane polmetalk sülft yatağı arama lsansı
•2 tane kobalt zengn polmetalk kabuk arama lsansıdır
2001-2011 dönemnde yapılan başvuruların heps manganez
yumruları aramacılığına dardr. Verlen 19 lsanstan 12 tanes
Pasfk Okyanusunun uluslararası sularında (CCZ bölges), 3
tanes Hnt Okyanusunda, 2 tanes Atlantk Okyanusunda ve 2
tanes de Pasfk Okyanusu'ndadır. 19 lsansın kapladığı alan 1
mlyon km2’dr. Bu lsanslardan 6 tanesnn süres 2016 yılında
dolacaktır. 2013 yılında ulusal hükümetler ve özel teşebbüs-
ler tarafından yapılan 7 adet lsans başvurusu olup 2014 yılı
Temmuz’unda başvurular onaylanmış, sözleşme aşamasında-
dır. Onaylanan bu başvuruların 3 tanes manganez yumruları,
2 tanes polmetalk sülftler ve 2 tanes de kobalt kabukları
arama lsans başvurularıdır. 7 başvuru le brlkte toplam alan
1,2 mlyon km2’dr. Arama lsansı çn başvuru yapan gelşmş
ülkeler arasında br çok gelşmekte olan ülke (Nauru, Krbat
ve Tonga) gelşmş ülke frmaları le brlkte başvuruda bulun-
muştur. Bu başvurular, orjnal yatırımcı tarafından keşfedlmş
ve gelşmekte olan ülkelere rezerve edlen alanlar olup şmd
bu ülkelere ayrılacak sahalardır. Bu alanlarda devam edecek
arama faalyetler ve nhayetnde bu alanların gelştrlmes bu
3 ada ülkes tarafından değl de endüstr ortakları tarafından
sağlanacaktır.
Ülke Yumru Kobalt kabuk SMS
Interoceanmetal* 2001
Rusya 2001 2014 2012
Kore 2001 2014
Çin 2001 2014 2011
Japonya 2001 2014
Fransa 2001 2014
Hindistan 2002 2014
Almanya 2006 2014
Nauru 2011
Tonga 2012
Belçika 2013
İngiltere 2013 +
2014
Kiribati 2014
Singapur 2014
Brezilya 2014
Cook Adaları 2014
Çizelge 5- ISA tarafından verilen lisanslar ve onaylanan lisans başvuruları (ACRYS, 2014)
*Bulgaristan, Küba, Çek Cumhuriyeti, Polonya, Rusya Federasyonu ve Slovakya
15 Nisan 2015
82
ISA tarafından verlen maden şletme lsansı henüz bulun-
mamaktadır. Ulusal hükümetler tarafından verlen se 2 tane
maden şletme lsansı bulunmaktadır. Bunlardan br Papua
Yen Gne hükümet tarafından verlen Bsmark Denz'ndek
Solwara 1 Projes dğer se hem Sudan hem de Suud Arabstan
tarafından verlen Kızıldenzdek Atlants II Projes’dr.
Her k alanda da madenclk faalyetler henüz başlamamıştır.
Ulusal hükümetler tarafından verlen dğer lsanslar se maden
arama lsanslarıdır ve ülkelern ulusal yetk sınırları çersnde
kalan alanlarda verlen maden arama lsansları hakkında br
ver bankası olmaması sebebyle kesn sayı blnmemektedr.
Ulusların yetk alanı çersnde kalan arama lsans başvurularının
kapladığı alanın toplam 800.000-900.000 km2 olduğu tahmn
edlmektedr.
Kobalt kabuklarına dar madenclk grşmlernn, brçok
endüstr çn öneml olan metaller çeren oldukça büyük
kaynaklar olmasına rağmen, daha az olduğunu görmekteyz.
Çünkü kobalt kabuk maddeclğn sınırlayan 2 temel konu
vardır. Brncs; kobalt kabuğun kayaç yüzeynden parçalan-
ması veya keslmes gerektğnden madenclk teknolojsnn
daha zor olmasıdır. İkncs se kobalt kabuk açısından zengn
bölgelern uluslararası sulardan daha çok ülkelern ulusal yetk
sınırları çnde yer almasından kaynaklı hukuk durumdur. ISA
buralarda yapılacak madenclk faalyetler şartlarını belrle-
mekte yetkl değldr ve şmdye kadar da herhang br ülkenn
konu le lgl br plan sunmadığı belrtlmektedr.
Sonuçlar ve Değerlendirmeler
Geçmşten günümüze kadar devam eden dern denz madenc-
lğ grşm ve çabalarının gelecekte de devam edeceğ aşkârdır.
Bu alanda yapılagelen araştırmalar, teknolojk gelşmeler ve
gösterlen çaba yakın gelecekte dern denz madenclğnn baş-
layacağını şaret etmektedr. Özellkle nspeten sığ dernlklerde
keşfedlen ve bazı ülkelern münhasır ekonomk bölge sınırları
çersnde kalan yataklardak madenclk grşmlernn, Slowara
projes gb, öncü faalyetler olacağı anlaşılmaktadır. Aslında,
temelde metal fyatlarının dünya genelndek gelşm, dern
denzlerdek bu madenclğn yapılıp yapılmayacağını, yapıla-
caksa da ne zaman yapılacağını belrleyecektr.
Metal fyatlarındak ve mneral ham madde talebndek artış ve de
teknolojdek gelşmeler dern denz madenclğn ekonomk ola-
rak geçerl hale getreblr. ISA şmdye kadar brçok arama lsansı
vermştr. Ancak, henüz gerçek br madenclk faalyet yoktur. ISA
tarafından verlen bazı arama lsanslarının sürelernn 2016 yılında
dolacak olması, plot ölçekte de olsa madenclk faalyetlernn
çnde bulunduğumuz 10 yıl çersnde başlayacağını göstermek-
tedr. Ülkelern dern denzlerdek yatakların şletlmesne dar
artan teknoloj gelştrme çabaları ve ISA’nın uluslararası alanda
yürütülecek maden şletme faalyet le lgl yasal mevzuatı 2016
yılına kadar tamamlama çabaları da bu durumu desteklemektedr.
Ancak, kaydedlen bunca gelşmeye rağmen hala cevap-
lanması gereken brçok soru olduğu da blnmektedr:
dern denzlerde yapılacak madenclk faalyet teknkler
ve denz çevresne zarar vermeden madenclğn nasıl yapı-
lacağı konusu ayrıca uluslararası alanda bulunan ve tüm
nsanlığın ortak mrası olarak kabul edlen kaynaklardan
sağlanacak faydanın nasıl paylaşılacağı da çözüm bekleyen
sorulardır.
Denze kıyısı olan veya olmayan veya ulusal denz yetk alanı
çersnde öneml mneral rezervler olan veya olmayan brçok
ülke ve özel grşmcler, denzlerde başlayacak bu madenclk
faalyetler çn yürütülen araştırma ve gelştrme çalışmaları
çersnde yer almaktadır. Örneğn, Avrupa Brlğ hem mne-
ral ham madde temnn garant altına almak hem de kara
bazlı madenclkte olduğu gb dern denz madenclğnde
de teknoloj ve hzmet sağlayıcı olarak katılımını devam ettr-
mek çn AB Çerçeve Programları gb uygun mekanzmalar
le dern denz madenclğ alanında araştırma ve yenlkç
odaklı projeler (ör. bluemnng ve mdas projeler gb)
desteklemektedr.
Ülkemz ulusal denz yetk alanlarında mneral ham madde
kaynaklarının var olup olmadığını bu aşamada blmemekle
brlkte, dern denz madenclğ alanında global ölçekte
gerçekleşen bu gelşmeler karşısında ülkemz ve ülke maden-
clk sektörünün kendler çn belrledğ durum ve rol ne
olacaktır?
Kaynaklar
1. Amann, H., 1985. Development of ocean mining in the Red Sea. Mar. Min. 5,
103-116.
2. Beaulieu, S.E., 2013, InterRidge Global Database of Active Submarine Hydrothermal
Vent Fields: prepared for InterRidge, Version 3.1. World Wide Web electronic
publication. Version 3.2 son erişim mart 2015, http://vents-data.interridge.org"
3. Boschen R.E, Rowden A.A, Claerk M.R ve Gardner J.P.A, 2013. Mining of deep-sea
seaflor massive sulfides: A review of the deposits, their benthic communities,
impacts from mining, regulatıory frameworks and management strategies. Ocean
and Costal Management, 84, 54-67.
4. BLUEMINING Projesi, “Breakthrough Solutions for the Sustainable Exploration and
Extraction of Deep SeaMineral Resources”. AB 7. Çerçeve Programı kapsamında
desteklenen proje http://www.bluemining.net
5. Crawford, A.M., Hollingshead, S.C., Scott, S.D., 1984. Geotechnical engineering properties
of deep-ocean polymetallic sulfides from 21 °N, East Pacific Rise. Mar.Min. 4, 337-354.
6. ECORYS 2014. Study to investigate the state of knowledge of deep-sea mining.
Final Report, commissioned by the European Commission- DG Maritime Affairs and
Fisheries, Rotterdam, Brussels, 192 p.
7. Halfar J. And Fujita R.M., 2002. Precoutionary management of deep-sea mining.
Marine Policy, 26(2), 103-106.
8. Hein et al. (2013): Deep-ocean mineral deposits as a source of critical metals for
high- and green-technology applications: Comparison with land-based resources
(Vol. 51). Santa Cruz: Ore Geology Reviews, Elsevier
9. Hoagland P., Beaulie S., Tivey M.A., Eggert R.G., German C., Glowka L. and Lin J.,
2010. Deep-sea mining of seafloor sulphides. Marine Policy, 34, 728-732.
10. IMMS (International Marine Mineral Society) code for environmental management
(http://www.immsoc.org/IMMS_code.htm)
11. InterRidge (International Cooperation in Ridge-Crest Studies), http://interridge.
org/IRStatement
12. ISA (International Seabed Authority) http://www.isa.org.jm/mining-code (son
erişim Mart 2015)
13. MARIBUS, 2014. World Ocean Review 3. Marine resources- oppurtunities and risk.
Chapter 2. Seafloor mining.
14. MIDAS Projesi, “Managing Impacts of Deep-seA reSource exploitation”. AB 7.
Çerçeve Programı kapsamında desteklenen proje http://www. eu-midas.net
15. Mineral Policy Institute http://www.mpi.org.au/issues/deep-sea-mining/
precationary-management-of-deep-sea-mining/ (son erişim Mart 2015)
16. Scott S.D, 2001. Deep Ocean Mining, 28,(2), 87-95.
17. Turgay M.I., 1984, Deniz Hukuku ve Denizlerdeki Mineral Kaynakları, Madencilik, 22(2) 43-52.
18. http://www.unep.org/Documents
19. http://www.cbd.int/convention/text