Content uploaded by Mariusz Balcerek
Author content
All content in this area was uploaded by Mariusz Balcerek on Apr 15, 2019
Content may be subject to copyright.
Mariusz Balcerek
Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu
e-mail: m.balcerek@ksiaznica.torun.pl
ORCID ID: 0000-0002-1007-8042
Cel rozrywkowy bibliotek we współczesnym świecie. Na marginesie dewiz z „Katechizmu
biblioteki” Paula Ladewiga
Wprowadzenie
Ponad 100 lat temu w swoim Katechizmie Paul Ladewig stwierdził, że „stawianie celu
rozrywkowego na planie pierwszym jest przyczyną słabego poziomu biblioteki ludowej, jej
stagnacji i słabnącego nią zainteresowania” („Das Vorkehren des Untergaltungszweckes ist ein
Grund des Tiefstandes der Volksbücherei, ihren Stagnation und des mangelnden Interesses für
sie”)1. Czy dzisiaj jego słowa są tak samo ważne?
W ostatnich latach notujemy powolny proces kładzenia przez biblioteki, przede wszystkim
te publiczne, większego nacisku na szeroko rozumianą działalność kulturalną. Przypomina to
przekształcanie książnic w domy kultury lub świetlice, określane mianem „trzeciego miejsca”. Czy
jest dobry kierunek rozwoju dla bibliotek?
Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie o przyszłość książnic. Przy okazji
spróbujemy zweryfikować słowa Paula Ladewiga na temat rozrywki i jej miejsca we
współczesnych i przyszłych bibliotekach. Czy jego dewiza była prorocza?
Aby odpowiedzieć na powyższe pytania będziemy musieli dokonać przeglądu
piśmiennictwa poświęconego zagadnieniu rozwoju bibliotek. Dodatkowo, opracowując dane z
Głównego Urzędu Statystycznego i Biblioteki Narodowej, posłużymy się się metodą statystyczną.
Badaniem objęto polskie biblioteki wszystkich typów, przy czym największy nacisk położono na te
publiczne. W celu poglądowym odniesiono się również do wybranych przykładów ze świata, gdyż
trend ma charakter globalny.
Główne kierunki rozwoju bibliotek
W dzisiejszych czasach dwa czynniki posiadają największy wpływ na rozwój bibliotek.
Pierwszym z nich jest Internet, który wkracza coraz bardziej w życie ludzkości. Z roku na rok
przybywa książek, czasopism, czy po prostu informacji dostępnych w sieci. Biblioteki dygitalizując
1 Ladewig, Katechizm biblioteki, 44, 113.
1
swoje zbiory zwiększają tylko to zjawisko. Z drugiej strony notujemy powolny, ale konsekwentny
spadek czytelnictwa. Zjawisko to wraz z przenoszeniem obiegu informacji do Internetu skutkuje
swoistym pustynnieniem bibliotek, gdzie obserwujemy puste przestrzenie, które kilkanaście lat
temu były pełne czytelników.
Maurice B. Line w swoim referacie o bibliotece przyszłości, wygłoszonym w Bibliotece
Królewskiej w Kopenhadze w kwietniu 2001 roku, powiedział: „W ciągu najbliższych kilku lat
będę mógł dotrzeć do każdego tekstu nie odwiedzając biblioteki”2. Obecnie jesteśmy coraz bliżej
momentu spełnienia się tych słów3. Rozwój mobilnych technologii pozwala nam wyjść z książnic,
ale również z domów, gdyż korzystać z bibliotecznych usług można teraz niemal w każdym
miejscu4. Biblioteka nastawiona wyłącznie na rozwój cyfrowy nie cieszy się jednak pełną aprobatą5.
Istnieje potrzeba miejsca z Internetem dla osób, które go jeszcze nie mają6.
W swoim referacie Maurice B. Line, po przedstawieniu wizji dostępności informacji poza
biblioteką, pyta: „Dlaczego zatem powinienem chcieć tam nadal chodzić?” Sam udziela takiej
odpowiedzi: „Ponieważ mogą zdarzyć się rzeczy, których nie będę mógł lub chciał zrobić bez
biblioteki i takie, które biblioteka będzie chciała zrobić dla mnie”. Dalej przeczytać możemy m.in. o
tym, że biblioteka powinna być miejscem, „gdzie naukowcy mogą się spotkać ponad zakresem
swoich badań i znaleźć wzajemną stymulację i inspirację. Może niektóre z tych wizyt nie będą
niezbędne, bo potrzeba dostępu do informacji zostanie zaspokojona inaczej i wyparta przez
społeczną potrzebę intelektualnego i towarzyskiego kontaktu z bibliotekarzami oraz innymi
czytelnikami”7.
Korzeni pomysłu biblioteki jako miejsca spotkań należy szukać w teorii „trzeciego
miejsca” (ang. third place), która po raz pierwszy pojawiła się w artykule The Third Place Ramona
Oldenburga i Dennisa Brissetta z 1982 roku. Autorzy zdefiniowali je jako: „exist outside the home
and beyond the „work lots” of modern economic production”8. Siedem lat później wyszła drukiem
książka amerykańskiego socjologa Raya Oldenburga pod tytułem: The Great Good Place. Cafes,
Coffee Shops, Community Centers, General Stores, Bars, Hangouts, and How They Get You
through the Day, która spopularyzowała ideę9. Przeczytać w niej można, że “the third place is a
generic designation for a great variety of public places that host the regular, voluntary, informal, and
2 Line, „Biblioteka przyszłości”.
3 Joseph i Mohan, „Transforming traditional libraries into Digital Libraries”, 150–59.
4 Singh, „Digital Transformation of library services in the Mobile World: The future trends”, 335–49.
5 Boeske, „Biblioteka humansize”, 5; Osłowska, „Biblioteki - nowoczesne przestrzenie kultury”, 575.
6 Houghton, Foth, i Miller, „The continuing relevance of the library as a third place for users and non-users of IT: the
case of Canada Bay”, 27–39.
7 Line, „Biblioteka przyszłości”.
8 Oldenburg i Brissett, „The third place”, 269.
9 Oldenburg, The Great Good Place. Cafes, Coffee Shops, Community Centers, General Stores, Bars, Hangouts, and
How They Get You through the Day.
2
happily anticipated gatherings of individuals beyond the realms of home and work”10. W sławnej
pracy Oldenburga pojawia się również wątek bibliotek. Za pierwszym razem porównuje on
angielski pub do małej biblioteki11, za drugim opisuje pojawienie się we wiedeńskiej kawiarni
prasy, co przełożyło się na nazywanie jej przez użytkowników mianem biblioteki ze względu na
atmosferę i układ stolików12.
Obecnie obserwujemy proces przekształcania bibliotek w miejsca przyjazne czytelnikom,
na wzór „trzeciego miejsca” Oldenburga. Już w swoim Katechizmie Paul Ladewig pisał, że skoro
„publiczność domaga się wygody: niech będzie jej dana”13. Oprócz lub zamiast klasycznych
czytelni powstają przestrzenie do nauki w grupie i indywidualnie14. Do tego dochodzi zaplecze
naukowo-edukacyjne w postaci sal konferencyjnych, lekcyjnych, a także kawiarnie i bary, określane
mianem centrów nauki. W związku z przenoszeniem informacji do Internetu nacisk kładziony jest
na tradycyjną komunikację i spotkania, nie tylko środowiska akademickiego (np. seniorzy)15.
Amerykańska projektantka Zaha Hadid widzi w uniwersyteckich książnicach miejsce na kluby
studenckie i różnego rodzaju imprezy16.
Milena Śliwińska odpowiadając na pytanie, jaka biblioteka jest potrzebna studentowi
stwierdza, że „aby chronić bibliotekę trzeba ją przekształcić w swoiste centrum kultury, animacji
kulturalnej, organizować wystawy, projekcje, prelekcje, przygotowywać spektakle”17. O tym, że
proces ten jest już zaawansowany możemy przeczytać w tekście Łukasza Boeske. Według niego
książnica „oprócz wypożyczalni książek, czytelni i mediateki, jest miejscem, gdzie znajduje się:
teatr dla dzieci, salki wykładowe, pokoje do pracy grupowej, w których odbywają się spotkania
grup hobbystycznych, kółek zainteresowań i stowarzyszeń. Proporcje uległy zmianie, gdyż spora
część usług oferowanych przez biblioteki dotyczy spraw niezwiązanych z książkami. To kurs
obrany w kierunku centrum kultury, quasi-świetlicy”18. Dodatkowo Jacek Ladorucki stwierdza, że
10 Oldenburg, 16.
11 Oldenburg, 143.
12 Oldenburg, 196–97.
13 Ladewig, Katechizm biblioteki, 122.
14 Baran i Kotowska, „Przestrzeń społeczna w nowoczesnej bibliotece akademickiej miejscem nauki i spotkań”, 139–
41; Łobocka, „Centra informacji i galerie – współczesne tendencje organizacji przestrzeni publicznej w
bibliotekach polskich”, 53–64; Borońska, „Centrum nauki jako przykład wykorzystania przestrzeni bibliotecznej w
działalności bibliotek naukowych”, 590–602.
15 Ciesielska-Kruczek, „Przestrzeń biblioteczna – miejscem nauki, działalności społeczno-kulturalnej, pracy”, 43, 46;
Szczygłowska, „Architektura bibliotek”, 25–26; Matras-Mastalerz, „Strefa nauki, strefa kultury - biblioteka na
miarę XXI wieku”, 89–92; Borońska, „Centrum nauki jako przykład wykorzystania przestrzeni bibliotecznej w
działalności bibliotek naukowych”, 593–94; Felińska i Górniak, „Miejsce biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego w
życiu osób starszych”, 128–49.
16 Szczygłowska, „Architektura bibliotek”, 26.
17 Śliwińska, „Jaka biblioteka jest potrzebna studentowi? Próba odpowiedzi na pytanie”, 257.
18 Boeske, „Biblioteka humansize”, 5.
3
misją środowiska bibliotekarzy jest dbałość o tożsamość instytucji i jej wizerunek. Biblioteka jest
dla niego miejscem spotkań i aktywności kulturalnych środowiska (powrót ludzi do kultury)19.
Zgodnie z ideą „trzeciego miejsca” skarbnice wiedzy, jak się pogardliwie nazywa
tradycyjne biblioteki, przekształcane są w domy kultury i świetlice. Znajdziemy tam również sale
sportowe, kinowe, bilardowe, kreatywne przestrzenie (ang. makerspace), escape roomy, miejsca do
gier i place zabaw20. Na horyzoncie pojawiają się wizje ze specjalnymi przestrzeniami i usługami
dla bezdomnych osób21. Elżbieta Zybert krytykuje nawet książnice za brak działań w tej sprawie:
„Niestety, często biblioteki nie podejmują działań na rzecz grupy społecznej i szukają argumentów
usprawiedliwiających swoją niechęć i bierność w tym zakresie”22. To samo dotyczy miejsc dla
imigrantów i środowisk LGBTQ23.
Będąc trochę złośliwym można stwierdzić, że łatwiej jest wymienić atrakcje, jakich nie ma
jeszcze w bibliotekach. W końcu książnica nie ma być już tylko miejscem pracy, ale również, a
może przede wszystkim, rozrywki. Zmiany te widać wyraźnie w bibliotekach publicznych, ale
dostrzegamy je również w tych akademickich.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę na kwestię budowania doświadczenia
bibliotecznego użytkownika (ang. Library User Experience)24. Może mieć ona pozytywny wpływ na
odbiorcę imprez bibliotecznych, zwiększając prawdopodobieństwo korzystania z tradycyjnych
usług biblioteki. Z drugiej strony, jeśli przyzwyczai się użytkownika do biblioteki, jako domu
kultury, to tak go zapamięta i tak będzie kojarzyć.
Łączenie bibliotek z innymi instytucjami kultury
Przedstawiony powyżej proces przekształcania bibliotek w domy kultury odbywa się w
sposób nieformalny. Książnica, mimo położenia nacisku na działalność kulturalną, nadal posiada w
nazwie słowo związane z książkami. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na zagadnienie łączenia
instytucji kultury, co umożliwiła nowelizacja ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności
19 Ladorucki, „Uwarunkowania misji bibliotek w społeczeństwie wiedzy i informacji. Wizerunek i tożsamość”, 30–
35.
20 Piotrowska i Witczak, „Zastosowanie idei «trzeciego miejsca» na przykładzie wybranych bibliotek europejskich
(Hjorring, Blanes)”, 53–55; Morawiec, „Biblioteka w Oleśnie wie jak to się robi!”; Grodecka, „Czytanie z
klockami LEGO. Biblioteka zaprasza na warsztaty”; Marchewska, „Praktyka pozyskiwania czytelników w małej
bibliotece publicznej”, 17; Osłowska, „Biblioteki - nowoczesne przestrzenie kultury”, 555–56; Tucholska,
„Makerspace, hackerspace i fablab, czyli kreatywne przestrzenie w bibliotekach publicznych”, 4–8; Jezierski,
„Kluby jako formy aktywizacji lokalnych społeczności”, 7–8; Orange, „Pracownie Orange - Nasze programy”;
Sopyło, „Fatnomatyka. Rzeczywistość wirtualna w bibliotece”, 30–32; „Gry planszowe”.
21 Zybert, „Bezdomni w bibliotekach - doświadczenia zagraniczne”, 27–45; Zybert, „Osoby doświadczające
bezdomności i biblioteki”, 4–5.
22 Zybert, „Osoby doświadczające bezdomności i biblioteki”, 10.
23 Khoir, „An information behaviour perspective into Asian immigrants’ settlement in urban South Australia:
Investigating their everyday life information seeking and the value of public library services”; Cegiełko, Siekierska,
i Zwierzyńska, „Brawo wy! brawo my! Relacja z 9. Kongresu Bibliotek Publicznych”, 33.
24 Wójcik, „Library User Expirience, czyli o budowaniu doświadczenia użytkownika w bibliotece”, 393–402.
4
kulturalnej z 2011 roku. W jej wyniku organizator zyskał możliwość łączenia podlegających mu
placówek, w tym biblioteki25.
Przyjrzyjmy się bliżej temu zagadnieniu. W 2015 roku odbyła się w Szczecinie sesja
poświęcona temu problemowi. Z wygłoszonych tam referatów wynika, że efekty łączenia bibliotek
są trudne do jednoznacznej oceny. Padały w nich argumenty za i przeciw, choć więcej było tych
drugich. Barbara Budyńska z Biblioteki Narodowej podsumowując statystyki za lata 2012-2014
stwierdziła w większości województw spadki i to często znaczne26. Andrzej Marcinkiewicz,
dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie uznał na podstawie danych, że „biblioteki
w instytucjach połączonych rejestrują nieco niższe wyniki działalności od pracujących
samodzielnie”27. W referacie Grzegorza Figiela i Małgorzaty Pieczykolan z Wojewódzkiej
Biblioteki Publicznej w Lublinie możemy przeczytać bardziej gorzkie słowa: „w trzyletnim okresie
funkcjonowania znowelizowanej ustawy w województwie lubelskim żadna z połączonych bibliotek
nie osiągnęła pokładanych przez organizatorów korzyści, zarówno finansowych jak i
organizacyjnych. Zaburzone zostały relacje pomiędzy pracownikami, nastąpił trudny okres
transformacji, budowania zespołu. Odpowiedź więc na pytanie zadane w tytule jest jednoznaczna
[„Czy razem znaczy lepiej?” – M.B.]”28.
Oczywiście zaprezentowano również rzadkie pozytywne przypadki. Najbardziej
transparentnym był Sianów w województwie zachodniopomorskim, gdzie Centrum Kultury i
Biblioteka Publiczna zanotowało znaczne wzrosty wskaźników bibliotecznych (zapisani czytelnicy,
wypożyczenia, udostępnienia na miejscu), i to mimo zmniejszenia wydatków na nowości, liczby
zakupionych książek i samego księgozbioru29! Tego typu przypadków było więcej (np. Choceń w
woj. kujawsko-pomorskim)30.
Oprócz statystyk możemy w referatach przeczytać wnioski za i przeciw, w których
przeważają te drugie. Wśród nich są wymieniane takie jak: „zniknięcie z „obiegu” świadomości
społecznej biblioteki i marginalizacja placówek bibliotecznych, co prowadzi nieuchronnie do
ograniczania ich rozwoju oraz obniżenia jakości usług dla czytelników. Argumentami za mają być
25 „Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej”.
26 Budyńska, „O «uszczerbku» w działalności bibliotek publicznych”, 28–29.
27 Marcinkiewicz, „Łączenie bibliotek – suma dylematów wójta, bibliotekarza i dyrektora WBP”, 41.
28 Figiel, i Pieczykolan, „Czy razem znaczy lepiej? Sytuacja bibliotek w województwie lubelskim po zmianie
ustawy”, 71.
29 Berlicki, „Nie tylko biblioteki”, 34.
30 Antczak-Sabala, „Łączenie bibliotek w podregionie toruńsko-włocławskim: zysk czy strata?”, 53.
5
zwiększone możliwości prowadzenia różnych form pracy z czytelnikiem: dostęp do sprzętu
ułatwiającego organizację imprez”31.
Z krótkiego przeglądu zagadnienia łączenia bibliotek z innymi instytucjami kultury
wynikają wnioski zbieżne z procesem zachodzącym w „stuprocentowych” książnicach. Tym
samym, typowe biblioteki, przynajmniej te publiczne, nie muszą zmieniać swojego statusu, aby stać
się domem kultury, gdyż zgodnie z obowiązującym trendem i tak się nimi powoli stają.
Statystyki
Jak wyglądają statystyki bibliotek w ostatnich latach? Czy urozmaicenie oferty przez
książnice ma wpływ na zwiększenie bibliotecznych wskaźników? To podstawowe pytanie, które
winniśmy postawić sobie analizując zmiany, jakim podlegają biblioteki.
W literaturze możemy przeczytać o różnych sposobach pozyskiwania czytelników.
Przytoczmy tutaj jeden z nich: „Kolejnym skutecznym sposobem na zwiększenie czytelnictwa była
organizacja warsztatów, zajęć, spotkań odpowiadających na różnorodne zapotrzebowanie wśród
mieszkańców gminy. I tak uczestnicy spotkań z grami planszowymi, wypożyczają książki dla
dzieci, panie przychodzące na pilates wypożyczają książki na temat zdrowia, czytelnicy
zainteresowani spotkaniami autorskimi wypożyczają literaturę piękną, uczniowie biorący udział w
zajęciach językowych – wypożyczają materiały do nauki języków obcych, itd.”32 Czy znajduje to
potwierdzenie w statystykach?
Z danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że liczba wypożyczeń
w latach 2010-2017 spadła z 119,9 do 105,4 mln woluminów. Tendencję zniżkową ma również
liczba czytelników, czyli osób, które wypożyczają książki, z 6,5 do 6 mln. Odwrotny kierunek
notuje wskaźnik odbiorców imprez w latach 2011-2017, z 6,9 na 7,2 mln, w latach 2013 i 2016
osiągający poziom prawie 8 mln. Jak widać biblioteki odwiedzane są częściej przez odbiorców niż
czytelników i wszystko wskazuje, że różnica pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami będzie się
powiększać. Dodatkowo spada procentowy udział bibliotek publicznych w źródłach czytanych
książek. W 2012 r. wynosił on 23%, aby po pięciu latach spaść do poziomu 16. Wzrósł udział
własnego księgozbioru, prezentów i innych bibliotek (nieszkolnych, akademickich?). Tym samym,
publiczne książnice przestają być powoli miejscami zdobywania książek.
Na podstawie danych statystycznych o publicznych książnicach z GUS-u trudno stwierdzić
korelację pomiędzy grami planszowymi i pilatesem a liczbą wypożyczeń książek. Możliwe, że
31 Budyńska, „O «uszczerbku» w działalności bibliotek publicznych”, 32; Figiel, i Pieczykolan, „Czy razem znaczy
lepiej? Sytuacja bibliotek w województwie lubelskim po zmianie ustawy”, 70.
32 Marchewska, „Praktyka pozyskiwania czytelników w małej bibliotece publicznej”, 17.
6
dodatkowe atrakcje w bibliotekach mają pozytywny wpływ na typowo biblioteczne wskaźniki.
Możliwe, że bez tych form liczba czytelników i wypożyczeń byłyby niższe, ale brak obecnie na to
przekonywujących dowodów.
Tab. 1 Wypożyczenia, czytelnicy i imprezy
Data Liczba wypożyczeń (mln) Liczba czytelników (mln) Liczba imprez (tys.) Liczba odbiorców imprez (mln)
2010 119,9 6,5 brak danych brak danych
2011 120,4 6,5 371,6 6,9
2012 122 6,5 410,7 7,5
2013 118,9 6,4 449,3 7,9
2014 115,4 6,3 326,9 7,8
2015 112,4 6,2 317,4 7,7
2016 110,2 6,1 291,7 7,9
2017 105,4 6,0 298,9 7,2
Źródło: opracowanie własne podstawie danych z GUS (dane z BN są inne)33.
Tab. 2 Źródła czytanych książek w latach 2014–2017 (dane w proc.)
Data Biblioteka
publiczna
Inna biblioteka Księgozbiór
domowy
Prezent Zakup
2012 23 2 16 15 38
2014 15 2 30 16 31
2015 17 1 30 15 33
2016 13 3 25 21 30
2017 16 5 22 23 34
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BN34.
Warto również zapoznać się z wynikami badań na temat biblioteki jako „trzeciego
miejsca”. Zwolennicy transformacji książnic często argumentują swój pomysł sugestiami
użytkowników. Na przykład z wyników ankiet przeprowadzonych w Concord Library w Australii i
opublikowanych w 2013 roku wynika, że naukę i ciszę w bibliotece preferują tylko studenci. Wśród
osób w wieku emerytalnym pojawia się wypożyczanie książek i czytanie gazet, ale większość
przychodzi tam na kawę i spotkania35. Specyficzne preferencje studentów potwierdzają inne
badania36. Efekty badań Katalonii opublikowane w 2018 roku wyglądają podobnie37.
33 Łysoń, Kultura w 2011 r., 80; Łysoń, Kultura w 2012 r., 71; Łysoń, Kultura w 2013 r., 70; Łysoń, Kultura w 2014 r.,
74; Łysoń, Kultura w 2015 r., 76; Łysoń, Kultura w 2016 r., 81; Urząd Statystyczny w Krakowie. Ośrodek
Statystyki Kultury, „Biblioteki publiczne w 2016 roku”, 1,5; Budyńska i Jezierska, „Biblioteki w Polsce w 2016 r.”,
2–3, 16–18; Plata i Polit, „Biblioteki publiczne w 2017 roku”, 2.
34 Michalak, Koryś, i Kopeś, Stan czytelnictwa w Polsce 2015 roku, 44; Izabela i in., Stan czytelnictwa w Polsce 2017
roku, 23.
35 Houghton, Foth, i Miller, „The continuing relevance of the library as a third place for users and non-users of IT: the
case of Canada Bay”, 31.
36 Webb, Schaller, i Hunley, „Measuring Library Space Use and Preferences:Charting a Path Toward Increased
Engagemen”, 413.
37 Fernández-Ardèvol i in., „The public library as seen by the non-users”, 663–64, figure 7.
7
W 2015 roku opublikowano wyniki ankiet przeprowadzonych wśród użytkowników
bibliotek publicznych w USA. 30% stwierdziło, że biblioteki winny usunąć książki i regały, aby
zrobić miejsce na technologiczne centra, czytelnie, miejsca spotkań i kulturalne wydarzenia, 40%
rozważało taką możliwość, a tylko 25% było przeciwko. Trzy lata wcześniej odpowiedzi
kształtowały się odpowiednio 20, 39 i 36%, co pokazuje tylko tendencję zmierzającą do
unowocześnienia bibliotek38. Nie wynika z nich wyraźnie, aby użytkownicy chcieli zmiany funkcji
książnicy.
Szukając efektów badań odnoszących się bezpośrednio do interesującej nas kwestii
natrafiamy na wyniki przedstawiające tę sprawę w innym świetle, choć od razu należy zaznaczyć,
że pochodzą one sprzed kilku lat. Jednymi z nich są opublikowane w 2011 roku efekty ankiet
wypełnionych przez użytkowników afrykańskich bibliotek publicznych (Etiopia, Ghana, Kenia,
Tanzania, Uganda i Zimbabwe). Pokazują one, że liczba zwolenników i przeciwników wydarzeń
(ang. events) w książnicach jest na podobnym poziomie; 1/3 nie ma zdania w tej kwestii39.
Ciekawym faktem jest również to, że rozrywkę (ang. entertainment) jako cel wizyty w bibliotece
częściej wskazały osoby, które nie są tam zapisane (43%, w Tanzanii aż 66%, w Kenii tylko 23%);
wśród zarejestrowanych czytelników wskaźnik ten wyniósł tylko 26%; w Kenii tylko 16%40. O
dziwo, tylko 17% lokalnych urzędników uważa rozrywkę za cel biblioteki; w Etiopii tylko 8% 41.
Tylko 34% lokalnych urzędników powiązało inne aktywności i rozrywkę z książnicą, choć w
poszczególnych państwach wyniki były bardzo różne, np. w Kenii odsetek ten wyniósł aż 78%, a w
Etiopii tylko 5%42.
Dla Polski dysponujemy obecnie rezultatami tylko jednej ankiety, którą przeprowadzono
wśród 100 studentów Wydziału Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu w 2011 roku, ale za to bardzo interesującymi.
Na pytanie, „czy biblioteka wydziałowa mogłaby zaistnieć w mediach”, 42%
odpowiedziało nie, uzasadniając to m.in. takim stwierdzeniem: „Nie widzę takiej potrzeby,
zainwestowałabym raczej w kolejne tomy i pozycje książkowe”. Siedmiokrotnie padła sugestia, że
„Biblioteka powinna służyć studentom, a nie szerszemu gronu”43! Na pytanie, „czy biblioteka
38 Horrigan, „Libraries at the Crossroads. The public is interested in new services and thinks libraries are important to
communities”, 3–5.
39 TNS RMS East Africa, „Perceptions of Public Libraries in Africa Combined Report Presentation Prepared for EIFL
by TNS RMS East Africa”, 29.
40 TNS RMS East Africa, 26.
41 TNS RMS East Africa, 70.
42 TNS RMS East Africa, 90.
43 Burnicka i Cupa, „Public relations i promocja współczesnej biblioteki naukowej – oczekiwania i opinie
czytelników Biblioteki Wydziału Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w
Toruniu”, 245–46.
8
wydziałowa, oprócz podstawowych zadań, może (powinna) być miejscem spotkań”, uzyskano aż
51% negatywnych odpowiedzi. W uzasadnieniach można przeczytać m.in. takie stwierdzenie:
„Biblioteka to nie jest miejsce spotkań towarzyskich, jest przystanią nauki i skupienia”44.
Jak widać, czytelnicy wydziałowej biblioteki okazali się być konserwatywnymi
odbiorcami usług swojej książnicy. Autorki badania, Katarzyna Burnicka i Marzenna Cupa, będąc
wyraźnie niezadowolonymi z tego faktu, podsumowały negatywne odpowiedzi wnioskiem o
błędnym rozumieniu przez studentów roli biblioteki jako „trzeciego miejsca” i wskazały na
potrzebę uświadomienia im ich pomyłki45.
Badania pokazują, że tam, gdzie odbiorca musi korzystać z biblioteki, tam rozrywka nie
jest przez wszystkich mile widziana. Ten przymus jest związany z koniecznością studiowania, która
nierozłącznie wiąże się z czytaniem i nauką, wymagającymi ciszy i skupienia. W bibliotekach
publicznych wygląda to inaczej. Afrykańskie i polskie wyniki badań wskazują na wyraźny konflikt
pomiędzy rekreacyjnym trendem w rozwoju bibliotek a oczekiwaniami „klasycznych” czytelników.
Pochodzą one jednak sprzed kilku lat i trudno stwierdzić, czy opór wobec rozrywki w książnicy
kształtuje się na tym samym poziomie.
Krytyka rozrywki w bibliotece
Przy okazji omawiania zagadnienia łączenia bibliotek i analizy danych statystycznych
pojawiły się krytyczne głosy pod adresem procesu przekształcania biblioteki w domy kultury i
miejsca spotkań. Spróbujmy teraz przyjrzeć się bliżej tej krytyce.
W 2010 roku francuski pisarz, krytyk i historyk literatury William Marx napisał krótki lecz
treściwy artykuł pod znamiennym tytułem: Variations sur le lecteur de bibliothèque (Wariacje na
czytelnika biblioteki), w którym zanegował rozwój bibliotek eliminujący czytelników46.
Przeczytać w nim możemy m.in., że „lecteurs (…) ils ne vont pas à la bibliothèque pour
s’amuser et se divertir, mais pour lire et travailler, et ils consacrent à cette activité en elle-même
assez légitime tout le temps qu’ils peuvent lui consacrer, pas une minute de moins” (czytelnicy (…)
nie chodzą do biblioteki dla zabawy i rozrywki, ale żeby czytać i pracować, i poświęcają się temu
działaniu jako całkiem uzasadnionemu przez cały czas)47. Zdaniem samego autora jego osąd nie jest
odosobniony. To co nas winno w tym dziwić, to fakt że należy o tym przypominać i że robi to
44 Burnicka i Cupa, 246–47.
45 Burnicka i Cupa, 246–47.
46 Marx, „Variations sur le lecteur de bibliothèque”.
47 Marx.
9
czytelnik! William Marx widzi w bibliotekach również miejsce na działania edukacyjne i kulturalne
w postaci np. wystaw, ale jego zdaniem nie mogą one przesłaniać tych podstawowych celów48.
W 2011 roku Piotr Witt na postawie tekstu Williama Marxa w artykule zatytułowanym:
Biblioteka istnieje. Jak długo jeszcze? napisał: „biblioteka pojmowana jako miejsce, gdzie można
czytać w skupieniu i możliwie najlepszych warunkach, dostarcza narodowi, albo raczej całej
ludzkości, możliwości dla lepszego poznania jej samej — oto prawdziwa użyteczność publiczna i
demokratyczna biblioteka. Co do troski o ożywienie biblioteki należy przypominać czynnikom
odpowiedzialnym, że uczeni, badacze, ludzie pióra i myśli są najlepszym, najbardziej naturalnym i
w rezultacie najkorzystniejszym elementem ożywienia placówki. Wszelka próba przekształcenia jej
w miejsce rozrywki nie tylko zniszczy bibliotekę, ale także zaszkodzi w poważnym stopniu
rozwojowi myśli ludzkiej i kultury w najszerszym i najlepszym tego słowa znaczeniu i bez tego
wystawionej w ostatnich czasach na ciężkie próby”49.
W tym samym roku Agata Zysiak w artykule pod tytułem: Jak pozostać wiernym w
niestałym świecie? Czym, gdzie i dla kogo ma być nowoczesna biblioteka?, zwróciła uwagę na
niebezpieczeństwo przekształcania książnic w „trzecie miejsca”. „Co może niepokoić, to znacząca
redefinicja funkcji tego zacnego i uświęconego tradycją miejsca, które pragnie wkroczyć w obszar
działalności klubokawiarni, centrów kultury czy pubów. Takie zabiegi mogą być oczywiście
skuteczne, jednak nigdy nie powinny być wprowadzane kosztem podstawowych funkcji biblioteki,
a zwłaszcza biblioteki uniwersyteckiej. To właśnie wierność podstawowym funkcjom, pewien
konserwatyzm wobec współczesnych tendencji powinien stać się kamieniem węgielnym
wprowadzania zmian. Nie jest to bynajmniej postulat sprzeczny, choć na taki może pozornie
wyglądać”50.
W tym miejscu warto przytoczyć historię funkcjonowania centrum rozrywki „Hulakula” w
Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Zaczęła się ona w 2000 roku, przyczyniając się do bardzo
dobrych opinii o BUW-ie jako „trzecim miejscu” i związanym z nią „buwingu”51. Zdaniem jednego
z ówczesnych dyrektorów BUW-u Ewy Kobierskiej-Maciuszko: „Rozsądny pomysł finansowy
(koszty eksploatacji nowego gmachu BUW były kilkakrotnie wyższe niż starego) wzmocniono
wdzięczną teorią, że otóż znużeni studenci po wielogodzinnej pracy w BUW z przyjemnością
spędzą kolejną godzinę na godziwej rozrywce, np. grze w kręgle. (…) Na efekty nie musieliśmy
długo czekać – trudno policzyć szyby wybite w drzwiach, zanieczyszczone klatki schodowe i nocne
48 Marx.
49 Witt, „Biblioteka istnieje. Jak długo jeszcze?”
50 Zysiak, „Jak pozostać wiernym w niestałym świecie? Czym, gdzie i dla kogo ma być nowoczesna biblioteka?”, 25–
26.
51 Kisilowska, „Czy lubicie się państwo zakładać? O zaufaniu w bibliotece”, 15; Baran i Kotowska, „Przestrzeń
społeczna w nowoczesnej bibliotece akademickiej miejscem nauki i spotkań”, 140.
10
interwencje policji”52. Czytając te słowa trudno uwierzyć, że centrum rozrywki funkcjonowało w
podziemiach biblioteki do 2015 roku, kiedy zostało przeniesione do innej lokalizacji53.
Wcześniej wspominaliśmy o pomysłach na specjalne przestrzenie i usługi dla bezdomnych
osób. W tym miejscu warto przytoczyć relację Jana Witta o paryskim Centrum Pompidou:
„Czytelnik nieuprzedzony, który znalazłby się nagle w paryskim Centrum Pompidou, odniósłby
wrażenie, że przybył do luksusowego przytułku dla bezdomnych. Przy kilkudziesięciu monitorach
telewizyjnych przeznaczonych do odtwarzania dokumentów audiowizualnych siedzą od rana
kloszardzi. Ze słuchawkami na uszach oglądają programy telewizyjne, filmy, czytają. W sekcji
muzycznej, za przepierzeniem, inni odepchnięci przez życie słuchają techno i rapu. Studenci w
okresie sesji egzaminacyjnej muszą stawić się przy wejściu do biblioteki w chwili otwarcia, jeżeli
mają ochotę pracować. W niektóre dni główna sala czytelni zajęta jest w połowie przez
bezdomnych, sale audio i wideo w 80%. Dzieje się tak nie wbrew, ale za zgodą, a nawet zachętą
władz. Rosnące bezrobocie i niebotyczne ceny mieszkań w Paryżu wygnały na ulicę rzesze byłych
mieszkańców. Trzeba ich gdzieś pomieścić”54.
Czytając powyższy opis trudno nie zauważyć, że bezdomny użytkownik wypiera
czytelnika. Można nawet pokusić się o politycznie mało poprawne stwierdzenie o „złym i dobrym
czytelniku”, co nasuwa skojarzenie z teorią o „złym i dobrym pieniądzu” (prawo Kopernika-
Greshama). Zgodnie z nią ten pierwszy wypiera tego drugiego z obiegu. Odnosząc to do całego
procesu można stwierdzić, że „dobry czytelnik” pozostaje w domu, gdzie w ciszy czyta i uczy się, a
w bibliotece pozostaje ten „zły”, który szuka tam rozrywki.
Podsumowując przegląd krytycznych uwag pod adresem książnicy jako miejsca zabawy
widzimy, że takie głosy są rzadkie, ale jednak są. Ich autorzy dostrzegają problem w
bezkrytycznym transformacji bibliotek w miejsca rozrywki. Wskazują oni na granicę, której nie
należy przekraczać w dostosowywaniu książnic do zmieniających się okoliczności. W cytowanych
wyżej tekstach nie widać zagrożenia w przekształceniu miejsc pracy i nauki w bardziej
komfortowe. Problem pojawia się, gdy ta funkcja schodzi na dalszy plan. Nie trzeba prowadzić
badań, aby dojść do wniosku, że tętniąca życiem kręgielnia będzie przyciągać więcej chętnych niż
cicha czytelnia. Bibliotek nie zakładano jednak dla celów rozrywkowych i nie powinny one
przesłaniać tych podstawowych tylko dlatego, że zainteresowanie na nie słabnie.
W tym kontekście należy sobie postawić trudne pytanie o granicę wychodzenia naprzeciw
potencjalnym użytkownikom. Ponad 100 lat temu Paul Ladewig pisał, że „punktem wyjścia dla
biblioteki może być jedynie punkt widzenia publiczności”, ale nie do końca, gdyż na na samym
52 Kobierska-Maciuszko, „Najwyższy czas dla BUW-u, by rozstać się z Hulakulą [LIST DO REDAKCJI]”.
53 Kobierska-Maciuszko; Jankowska, „Hulakula już nie w BUWie! Słynne centrum rozrywki przenosi się na...”
54 Witt, „Biblioteka istnieje. Jak długo jeszcze?”
11
początku jego Katechizmu czytamy, że „pierwszoplanowym zadaniem współczesnej biblioteki jest
podniesienie przeciętnego poziomu wykształcenia narodu”55. Trudno postawić znak równości
pomiędzy podnoszeniem poziomu wykształcenia a graniem w kręgle.
Zakończenie
Przegląd literatury tematu i dane statystyczne pokazują, że położenie nacisku na rozwój
działalności kulturalnej, edukacyjnej i rozrywkowej bibliotek pozytywnie wpływa na ich recepcję
w społeczeństwie i ogólne statystyki. Trudno jednak stwierdzić to samo na temat stricte
„bibliotekarskich” wskaźników, które co roku spadają. Istnieje prawdopodobieństwo, że dodatkowe
atrakcje w książnicach wpływają pozytywnie na liczbę wypożyczeń książek i czytelników, że bez
tych form te dane byłyby jeszcze niższe, ale obecnie brak na to przekonywujących dowodów.
Z drugiej strony, biblioteki stając się powoli domami kultury i świetlicami tracą swoją
ideową tożsamość. Wskazują na to efekty łączenia książnic z innymi instytucjami kultury. Istnieje
duże prawdopodobieństwo, że biblioteki przyjmując funkcję „trzeciego miejsca” będą powoli
marginalizować elementy związane z wypożyczaniem i udostępnianiem książek. Warto w tym
kontekście zadać pytanie o granicę zasięgu wprowadzanych zmian.
Próbując walczyć ze słabnącym zainteresowaniem bibliotekami, próbuje się nakłonić ludzi
różnymi sposobami do ich odwiedzania. W efekcie traci na znaczeniu cel wizyty, gdyż na pierwsze
miejsce wysuwa się sama wizyta. Nie jest już ważne po co idzie się do biblioteki, ważne że się
idzie. Nie jest istotne kto odwiedza biblioteki, liczy się liczba odwiedzin. Powstaje pytanie, czy
biblioteka powinna być miejscem dla wszystkich? Albo inaczej, czy książnica jest dla czytelników,
czy dla użytkowników? W tych publicznych coraz więcej jest tych drugich, za to mniej tych
pierwszych, co w dłuższej perspektywie może być zagrożeniem dla idei biblioteki, rozumianej jako
miejsce do czytania i nauki.
Wiele wskazuje na to, że ten niebezpieczny dla bibliotek proces będzie nabierał tempa za
sprawą budowania doświadczenia bibliotecznego użytkownika. Albowiem użytkownicy w coraz
większym stopniu będą identyfikować książnicę z domem kultury ze znaczącym udziałem
rozrywkowej funkcji.
Znacznie lepsze perspektywy mają akademickie książnice. Ich czytelnicy muszą czytać i
uczyć się, gdyż tego wymaga studiowanie. Biblioteki, które zapewnią im dostęp do płatnych
55 Ladewig, Katechizm biblioteki, 108.
12
zasobów cyfrowych i urządzą komfortowe warunki do pracy nie będą musiały martwić się o swoją
przyszłość.
Powyższe wyniki pozwalają potwierdzić dewizę Paula Ladewiga o negatywnym wpływie
celu rozrywkowego na biblioteki. Dewiza niemieckiego bibliotekarza, mimo upływu ponad 100 lat,
pozostaje nadal aktualna. W dzisiejszych czasach nabiera ona nawet większego znaczenia, gdyż nie
mamy do czynienia z odosobnionymi przypadkami, ale z całym trendem. Czy jest to dobry kierunek
rozwoju dla bibliotek? Dla samej idei wiele wskazuje, że nie, ale dla instytucji pod zmienioną
nazwą, budynku i pracujących tam ludzi możliwa jest pozytywna odpowiedź. Czytelnicy będą
zadowoleni, o ile oferta dla nich nie zostanie zmniejszona, aby za tak zaoszczędzone pieniądze
zadowolić użytkowników.
13
Bibliografia
Antczak-Sabala, Beata. „Łączenie bibliotek w podregionie toruńsko-włocławskim: zysk czy
strata?” W Łączenie bibliotek. Skutki społeczno-kulturalne. Materiały z ogólnopolskiej
konferencji zorganizowanej przez Książnicę Pomorską, Szczecin, 4–5 listopada 2015 r.,
zredagowane przez Monika Kwaśniak, 42–54. Szczecin: Książnica Pomorska im.
Stanisława Staszica w Szczecinie, 2016.
Baran, Scholastyka, i Katarzyna Kotowska. „Przestrzeń społeczna w nowoczesnej bibliotece
akademickiej miejscem nauki i spotkań”. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
2011. http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/136/49-63.pdf?
sequence=1.
Berlicki, Maciej. „Nie tylko biblioteki”. W Łączenie bibliotek. Skutki społeczno-kulturalne.
Materiały z ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej przez Książnicę Pomorską, Szczecin,
4–5 listopada 2015 r., zredagowane przez Monika Kwaśniak, 33–35. Szczecin: Książnica
Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie, 2016.
Boeske, Łukasz. „Biblioteka humansize”. Poradnik Bibliotekarza, nr 6 (2018): 4–7.
Borońska, Renata. „Centrum nauki jako przykład wykorzystania przestrzeni bibliotecznej w
działalności bibliotek naukowych”. Przegląd Biblioteczny 84, nr 4 (2016): 590–602.
Budyńska, Barbara. „O «uszczerbku» w działalności bibliotek publicznych”. W Łączenie bibliotek.
Skutki społeczno-kulturalne. Materiały z ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej przez
Książnicę Pomorską, Szczecin, 4–5 listopada 2015 r., zredagowane przez Monika Kwaśniak,
13–32. Szczecin: Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie, 2016.
Budyńska, Barbara, i Małgorzata Jezierska. „Biblioteki w Polsce w 2016 r.” Biblioteka Narodowa,
2017. https://www.bn.org.pl/download/document/1518520996.pdf.
Burnicka, Katarzyna, i Marzenna Cupa. „Public relations i promocja współczesnej biblioteki
naukowej – oczekiwania i opinie czytelników Biblioteki Wydziału Politologii i Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu”. zredagowane przez
Maria Wrocławska i Justyna Jerzyk-Wojtecka, 241–50. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, 2011. http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/136/49-
63.pdf?sequence=1.
Cegiełko, Małgorzata, Kinga Siekierska, i Jolanta Zwierzyńska. „Brawo wy! brawo my! Relacja z
9. Kongresu Bibliotek Publicznych”. Bibliotekarz, nr 3 (2019): 30–33.
Ciesielska-Kruczek, Renata. „Przestrzeń biblioteczna – miejscem nauki, działalności społeczno-
kulturalnej, pracy”. W Fizyczna przestrzeń bibliotek, zredagowane przez Maia
Wojciechowska, 40–52. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, 2013.
Felińska, Renata, i Teresa Górniak. „Miejsce biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego w życiu osób
starszych”. W Biblioteka w społeczeństwie wiedzy, zredagowane przez Tomasz Piestrzyński
i Justyna Jerzyk-Wojtecka, 128–49. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016.
10.18778/8088-191-4.10.
Fernández-Ardèvol, Mireia, Núria Ferran-Ferrer, Javier Nieto-Arroyo, i Carme Fenoll. „The public
library as seen by the non-users”. El Profesional de la Informacion 27, nr 3 (2018).
https://doi.org/10.3145/epi.2018.may.19.
Figiel, Grzegorz, i Małgorzata Pieczykolan. „Czy razem znaczy lepiej? Sytuacja bibliotek w
województwie lubelskim po zmianie ustawy”. W Łączenie bibliotek. Skutki społeczno-
kulturalne. Materiały z ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej przez Książnicę
Pomorską, Szczecin, 4–5 listopada 2015 r., zredagowane przez Monika Kwaśniak, 64–71.
Szczecin: Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie, 2016.
Grodecka, Maria. „Czytanie z klockami LEGO. Biblioteka zaprasza na warsztaty”. PetroNews, 20
styczeń 2017. http://petronews.pl/czytanie-z-klockami-lego-biblioteka-zaprasza-na-
warsztaty/.
14
„Gry planszowe”. Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego, 2019. https://www.bg.ug.edu.pl/inne/gry-
planszowe.
Horrigan, John. „Libraries at the Crossroads. The public is interested in new services and thinks
libraries are important to communities”. Pew Research Center, 2015.
https://www.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/9/2015/09/2015-09-
15_libraries_FINAL.pdf.
Houghton, Kirralie, Marcus Foth, i Evonne Miller. „The continuing relevance of the library as a
third place for users and non-users of IT: the case of Canada Bay”. The Australian Library
Journal 62, nr 1 (2013): 27–39. https://doi.org/10.1080/00049670.2013.771764.
Izabela, Koryś, Dominika Michalak, Zofia Zasacka, i Roman Chymkowski. Stan czytelnictwa w
Polsce 2017 roku. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2018.
Jankowska, Ewa. „Hulakula już nie w BUWie! Słynne centrum rozrywki przenosi się na...” Metro.
Warszawa, 24 lipiec 2015.
http://metrowarszawa.gazeta.pl/metrowarszawa/1,141635,18414762,hula-kula-juz-nie-w-
buwie-znamy-nowa-lokalizacje-slynnego-centrum.html.
Jezierski, Paweł. „Kluby jako formy aktywizacji lokalnych społeczności”. Bibliotekarz, nr 3 (2018):
7–8.
Joseph, V. Edwin, i V[ellivel] Mohan. „Transforming traditional libraries into Digital Libraries”. W
Knowledge Mangement: Issues and strategies, zredagowane przez P. Visakhi i et al., 150–
59. New Delhi: U-Day Publishers and Printers, 2010.
https://www.researchgate.net/publication/284717742_Transforming_traditional_libraries_int
o_Digital_Libraries.
Khoir, Safirotu. „An information behaviour perspective into Asian immigrants’ settlement in urban
South Australia: Investigating their everyday life information seeking and the value of
public library services”. University of South Australia, 2016. https://ap01-
a.alma.exlibrisgroup.com/view/delivery/61USOUTHAUS_INST/12145033070001831.
Kisilowska, Małgorzata. „Czy lubicie się państwo zakładać? O zaufaniu w bibliotece”.
zredagowane przez Maria Wrocławska i Justyna Jerzyk-Wojtecka, 17–17. Łódź:
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2011.
http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/136/49-63.pdf?sequence=1.
Kobierska-Maciuszko, Ewa. „Najwyższy czas dla BUW-u, by rozstać się z Hulakulą [LIST DO
REDAKCJI]”. Gazeta Wyborcza. Warszawa, 4 luty 2015.
http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17359733,Najwyzszy_czas_dla_BUW_u__
by_rozstac_sie_z_Hulakula.html?disableRedirects=true.
Ladewig, Paul. Katechizm biblioteki. Zredagowane przez Zdzisław Gębołyś. Przetłumaczone przez
Zdzisław Gębołyś i Bernhard Kwoka. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza
Wielkiego, 2016.
Ladorucki, Jacek. „Uwarunkowania misji bibliotek w społeczeństwie wiedzy i informacji.
Wizerunek i tożsamość”. W Biblioteka w społeczeństwie wiedzy, zredagowane przez Tomasz
Piestrzyński i Justyna Jerzyk-Wojtecka, 19–32. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, 2016. 10.18778/8088-191-4.02.
Line, Maurice B. „Biblioteka przyszłości”. Forum Akademickie, nr 11 (2001).
Łobocka, Agnieszka. „Centra informacji i galerie – współczesne tendencje organizacji przestrzeni
publicznej w bibliotekach polskich”. W Fizyczna przestrzeń bibliotek, zredagowane przez
Maia Wojciechowska, 53–64. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, 2013.
Łysoń, Piotr. Kultura w 2011 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd
Statystyczny w Krakowie, 2012.
———. Kultura w 2012 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny w
Krakowie, 2013.
15
———. Kultura w 2013 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny w
Krakowie, 2014.
———. Kultura w 2014 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny w
Krakowie, 2015.
———. Kultura w 2015 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny w
Krakowie, 2016.
———. Kultura w 2016 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny w
Krakowie, 2017.
Marchewska, Kamilla. „Praktyka pozyskiwania czytelników w małej bibliotece publicznej”.
Bibliotekarz, nr 11 (2018): 16–17.
Marcinkiewicz, Andrzej. „Łączenie bibliotek – suma dylematów wójta, bibliotekarza i dyrektora
WBP”. W Łączenie bibliotek. Skutki społeczno-kulturalne. Materiały z ogólnopolskiej
konferencji zorganizowanej przez Książnicę Pomorską, Szczecin, 4–5 listopada 2015 r.,
zredagowane przez Monika Kwaśniak, 36–41. Szczecin: Książnica Pomorska im.
Stanisława Staszica w Szczecinie, 2016.
Marx, William. „Variations sur le lecteur de bibliothèque”. Bulletin des bibliothèques de France
(BBF), nr 6 (2010). http://bbf.enssib.fr/consulter/bbf-2010-06-0032-007.
Matras-Mastalerz, Wanda. „Strefa nauki, strefa kultury - biblioteka na miarę XXI wieku”. W
Bibliotekarz 2.0. Nowoczesność na bazie tradycji, 86–98. Kraków: Wydawnictwo Naukowe
UP, 2015.
Michalak, Dominika, Izabela Koryś, i Jarosław Kopeś. Stan czytelnictwa w Polsce 2015 roku.
Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2016.
Morawiec, Barbara Maria. „Biblioteka w Oleśnie wie jak to się robi!” Lustro Biblioteki (blog), 16
styczeń 2017. http://lustrobiblioteki.pl/2017/01/biblioteka-olesnie-wie-sie-robi/.
Oldenburg, Ramon, i Dennis Brissett. „The third place”. Qualitative Sociology 5, nr 4 (1982): 265–
84. https://doi.org/10.1007/BF00986754.
Oldenburg, Ray. The Great Good Place. Cafes, Coffee Shops, Community Centers, General Stores,
Bars, Hangouts, and How They Get You through the Day. New York: Paragon House, 1989.
Orange, Fundacja. „Pracownie Orange - Nasze programy”. Fundacja Orange. Udostępniono 16
styczeń 2019. https://fundacja.orange.pl/nasze-programy/pracownie-orange/.
Osłowska, Iwona. „Biblioteki - nowoczesne przestrzenie kultury”. Przegląd Biblioteczny 86, nr 4
(2018): 554–82.
Piotrowska, Agnieszka, i Magdalena Witczak. „Zastosowanie idei «trzeciego miejsca» na
przykładzie wybranych bibliotek europejskich (Hjorring, Blanes)”. zredagowane przez
Maria Wrocławska i Justyna Jerzyk-Wojtecka, 49–63. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, 2011. http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/136/49-
63.pdf?sequence=1.
Plata, Mirosław, i Aleksandra Polit. „Biblioteki publiczne w 2017 roku”. stat.gov.pl, b.d.
Udostępniono 13 styczeń 2019.
Singh, B. P. „Digital Transformation of library services in the Mobile World: The future trends”.
Publishing Technology and Future of Academia [referat na konferencji], 2018, 335–49.
Sopyło, Tomasz. „Fatnomatyka. Rzeczywistość wirtualna w bibliotece”. Bibliotekarz, nr 5 (2018):
24–33.
Szczygłowska, Lidia. „Architektura bibliotek”. W Fizyczna przestrzeń bibliotek, zredagowane przez
Maia Wojciechowska, 22–39. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, 2013.
Śliwińska, Milena. „Jaka biblioteka jest potrzebna studentowi? Próba odpowiedzi na pytanie”. W
Fizyczna przestrzeń bibliotek, zredagowane przez Maia Wojciechowska, 247–60. Gdańsk:
Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, 2013.
TNS RMS East Africa. „Perceptions of Public Libraries in Africa Combined Report Presentation
Prepared for EIFL by TNS RMS East Africa”. TNS RMS East Africa, 2011.
16
http://www.eifl.net/
system/files/resources/201408/perceptions_of_public_libraries_in_africa_-
_full_report_hi.pdf.
Tucholska, Milena. „Makerspace, hackerspace i fablab, czyli kreatywne przestrzenie w bibliotekach
publicznych”. Poradnik Bibliotekarza, nr 11 (2018): 4–8.
Urząd Statystyczny w Krakowie. Ośrodek Statystyki Kultury. „Biblioteki publiczne w 2016 roku”.
stat.gov.pl. Udostępniono 13 styczeń 2019.
https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5493/14/1/1/biblio
teki_publiczne_2016.pdf.
„Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej”,
b.d.
Webb, Kathleen M., Molly A. Schaller, i Sawyer A. Hunley. „Measuring Library Space Use and
Preferences:Charting a Path Toward Increased Engagemen”. Libraries and the Academy 8,
nr 4 (2008): 407–22.
Witt, Piotr. „Biblioteka istnieje. Jak długo jeszcze?” Biuletyn EBIB, nr 2 (2011).
http://www.ebib.pl/images/stories/numery/120/120_witt.pdf.
Wójcik, Magdalena. „Library User Expirience, czyli o budowaniu doświadczenia użytkownika w
bibliotece”. Przegląd Biblioteczny 86, nr 3 (b.d.): 393–402.
Zybert, Elżbieta Barbara. „Bezdomni w bibliotekach - doświadczenia zagraniczne”. Przegląd
Biblioteczny 84, nr 1 (2016): 27–45.
———. „Osoby doświadczające bezdomności i biblioteki”. Bibliotekarz, nr 11 (2018): 4–10.
Zysiak, Agata. „Jak pozostać wiernym w niestałym świecie? Czym, gdzie i dla kogo ma być
nowoczesna biblioteka?” zredagowane przez Maria Wrocławska i Justyna Jerzyk-Wojtecka,
18–27. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2011.
http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/136/49-63.pdf?sequence=1.
17
