Content uploaded by Nadine Nys
Author content
All content in this area was uploaded by Nadine Nys on Apr 10, 2019
Content may be subject to copyright.
1:
D E S CHORPIOEN-HYBRIDEN….
C O M P L EX E WEZENS IN HET OUDE NABIJE O O S T E N
Goed of Kwaad?
Na het ontstaan van de Oerstad op de Oeroceaan (bestaande uit Apsû, zoet water, en Tiamat,
zout water), geven de geslachtsloze oergoden zich over aan luidruchtige gevechten, die Apsû,
Heer van de Onderwereld, storen; hij wil de lawaaimakers vernietigen, maar de Watergod Enki
kan dit voorkomen door Apsû te verslaan en zijn woonst in te nemen. Tiamat wil hiervoor
wraak, en voert een leger op van verschrikkelijke monsters, die ze creëert of die mogelijk zelfs
haar kinderen zijn: o.m. de Grote Leeuw, de Visman, de Verschrikkelijke Hond, Mušhuššu-
slangen en de Schorpioenman. Tiamat en haar vreselijke leger worden echter verslagen door
de god Mardoek.
In dit Babylonische Scheppingsverhaal (Enuma Elish), dat moet verklaren hoe Mardoek de
hoofdgod van het Babylonische pantheon wordt, blijkt de Schorpioen-hybride dus
oorspronkelijk een angstaanjagend en gevaarlijk wezen te zijn. In een vroegere mythe echter,
het Epos van Gilgamesh (zie kaderstuk), spelen een paar schorpioen-hybriden, één mannelijk
en één vrouwelijk exemplaar, een positieve rol waarbij ze verbonden zijn aan de Zonnegod
Shamash. Ze zijn hier mee verantwoordelijk voor het handhaven van de kosmische orde.
FANTASTISCHE WEZENS IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Mengwezens zijn in het algemeen onvoorspelbaar, maar in principe kan gesteld
worden dat hun gedrag twee kanten uit kan: ze helpen goden en/of mensen, of ze
berokkenen hen kwaad, ofwel op eigen initiatief, ofwel straffen ze de mensen in
opdracht van de goden.
De schorpioenmens is slechts één van de vele fantastische mengwezens die de
mythologische wereld van de Mesopotamiërs bevolken. Zij maken deel uit van de
zogenaamde diermensen, wezens samengesteld uit menselijke en dierlijke
lichaamsdelen. Deze mengwezens ontstonden pas toen de eerste visuele kunst het
licht zag. Voordien waren het beschrijvingen van dieren die de mens angst
aanjoegen (bv. de giftige staart van de schorpioen), maar, doordat dit niet kon
uitgedrukt worden in de beeldende kunst, ging men aan deze dieren menselijke
en/of andere dierlijke lichaamsdelen toevoegen zodat monsters werden gecreëerd.
Bij de schorpioen-hybride is deze evolutie zeer duidelijk.
2:
Opvallend is, dat wanneer schorpioenmensen opgevoerd worden in onze hedendaagse
populaire cultuur (onder meer in de films The Mummy Returns (2002) of in The Scorpion King
(2008) en bijvoorbeeld in het computerspel Dungeons & Dragons), ze steevast als agressief en
gevaarlijk worden voorgesteld, terwijl wetenschappers en onderzoekers ze meestal als
goedaardig beschouwen. Wie heeft gelijk?
EPOS VAN GILGAMESH
Gilgamesh was een mythische half goddelijke koning die 126 jaar
regeerde over Uruk. Zijn epos, geschreven op 12 kleitabletten, berust op
Sumerische verhalen uit het 3de mill. v.C., maar de versies die wij kennen
dateren van ca. 1200 v.C.:
Tablet 1 & 2: Gilgamesh en Enkidu
Tablet 3 & 4: De tocht naar het Cederwoud
Tablet 5: Gilgamesh en Humbaba
Tablet 6: Ishtar en de Hemelse Stier
Tablet 7 & 8: De dood van Enkidu
Tablet 9 & 10: De Grote Reis
Tablet 11: De Zondvloed
Tablet 12: Appendix: Enkidu en de Onderwereld
Op tablet 9 worden schorpioen-hybriden genoemd, namelijk als
bewakers van de Berg Mashu, waar de Zonnegod Shamash elke ochtend
verrijst om de dag te beginnen, en elke avond verdwijnt om de nacht in
te luiden. Die zonsopgang en -ondergang zijn belangrijk voor de
kosmische orde, zonder welke de mens en ook de goden niet zouden
kunnen overleven.
3:
Bij goden en hun symbolen, dieren, mythologische wezens, …
Uiteraard is het mogelijk dat de betekenis van de
schorpioen-hybride afhangt van de omgeving waarin hij
wordt afgebeeld of van de motieven die hem omringen.
Immers, in de kunst van het oude Nabije Oosten hadden
alle delen van een afbeelding een symbolische
betekenis. Er bestond geen echt pure decoratieve
kunst; met een afbeelding wilde men voornamelijk
politieke, religieuze, sociale of maatschappelijke ideeën
illustreren.
Schorpioen-hybriden komen voor in allerlei media: als
vrijstaand beeld, als reliëf, op meubilair, op zegels, op
ceramiek, op muziekinstrumenten, op zogenaamde
kudurrus (grensstenen) en in muurschilderingen.
Ook de contexten zijn zeer divers: bij goden (bv. de
zonnegod Shamash, de vruchtbaarheids- en
oorlogsgodin Ishtar, …) of hun symbolen (bv. de 8-
puntige ster van Ishtar, de spade van de Babylonische
god Mardoek, de gevleugelde zonneschijf van Shamash,
…), bij andere mythologische schepsels (bv. sfinx,
gevleugelde leeuw, stierman, visman, …), soms nemen
ze deel aan zogenaamde gevechts-scènes (die de strijd
tussen Goed en Kwaad symboliseren), vallen ze aan (bv.
een gevleugeld paard, een naakte man, …) of worden ze
zelf aangevallen (bv. door een boogschutter), en soms
staan ze in een verdedigende positie met pijl en boog in
de handen zonder dat duidelijk is wie de vijand is. In
enkele gevallen worden ze vastgehouden en
gecontroleerd door een zogenaamde Meester van de
Dieren, een zeer gekend en populair motief in het Oude
Nabije Oosten (zie kadertekst).
VERSCHILLEN IN VOORKOMEN –
TYPES SCHORPIOEN-HYBRIDEN
In principe zijn er twee verschillende
iconografische types schorpioen-hybriden te
onderscheiden.
De schorpioenman is een wezen met een
menselijk bovenlichaam en hoofd, het
onderlichaam van een schorpioen en de poten
van een vogel, een penis uitlopend in een
slangenkop, en een schorpioenstaart. Van dit
type bestaat ook een iets minder gevaarlijk
uitziende variant, met de poten van een vogel,
en ofwel een menselijk onderlichaam, ofwel
dat van een vogel, waardoor deze
vogelschorpioenman minder dreigend
overkomt. Deze twee types hebben altijd
menselijke armen, soms vleugels en
verschillende varianten ervan komen al voor in
het 3de mill. v.C.
Een tweede type schorpioen-hybride, dat pas
optreedt aan het einde van het 2de mill. v.C.,
bevat minder menselijke lichaamsdelen: een
menselijk hoofd wordt geplaatst op een
vogellichaam of een schorpioenenlichaam,
telkens met de gevaarlijke schorpioenstaart,
maar zonder menselijke armen. Het
onderscheid tussen het vogellichaam en het
schorpioenenlichaam is op afbeeldingen
echter meestal moeilijk te zien. Dit
schorpioenwezen, waarvan ook weeral
diverse variaties bestaan, wordt dan ook als
één type bekeken. Hun belangrijkste kenmerk
is immers dat ze geen armen hebben.
4:
Welkom, maar pas toch maar op!
Alhoewel context en omringende motieven zeker een rol spelen, blijkt het voornamelijk de
positie te zijn waarin hij wordt afgebeeld, en dan voornamelijk het gebaar dat hij maakt met
zijn handen, dat doorslaggevend is voor de subtiele betekenisverschillen van de schorpioen-
hybriden.
De (vogel)schorpioenman staat soms afgebeeld met de armen opgetild boven het hoofd in
wat kan beschouwd worden als een (letterlijk of figuurlijk) ondersteunende functie. De
contexten waarin deze houding voorkomt, kunnen nogal verschillen; soms ondersteunt de
hybride symbolisch de gevleugelde zonneschijf (symbool van de zonnegod Shamash), de
maansikkel (symbool van de Maangod Sin), soms letterlijk een troon, soms is het
ondersteunde niet echt duidelijk. Deze taak van de (vogel)schorpioenman vloeit niet alleen
DEMEESTER VAN DE DIEREN
Een afbeelding van een Meester (vaak ook Meesteres) van
de Dieren verwijst in het algemeen naar de strijd tussen
tegengestelde concepten: zwak-sterk, getemd-wild,
natuur-cultuur, aards-hemels, onderdanig-autoritair,
dood-leven, chaos-orde, en dit op alle niveaus:
sociaaleconomisch, politiek en religieus. Mesopotamische
afbeeldingen van een Meester van de Dieren zijn
waarschijnlijk een soort symmetrische variant van de
vroegere gevechts-scènes, en staan uiteindelijk dus ook
symbool voor de eeuwigdurende en alomtegenwoordige
strijd tussen Goed en Kwaad.
Wanneer schorpioen-hybriden afgebeeld worden met een
Meester van de Dieren die hen controleert, herinnert dit
aan hun oorspronkelijk verwoestende en onvoorspelbare
natuur die door superieure krachten, hetzij van de mens,
van een held, of van een god, moeten in toom gehouden
worden.
5:
voort uit de relatie die bestond tussen het wezen en de zonnegod Shamash, zoals verteld in
het Epos van Gilgamesh, maar ook uit het eerdere geloof dat de schorpioen zelf een kosmische
functie had; van schorpioenen werd immers verondersteld dat ze met hun scharen hemelse
lichamen verplaatsten terwijl ze ondertussen ook toekeken op het ongehinderde verloop van
zonsopgang en -ondergang. Ook het schorpioenwezen, zonder armen, wordt vaak afgebeeld
naast of onder de gevleugelde zonneschijf, waardoor mag aangenomen worden dat het
dezelfde functie had. Alleen al door zijn aanwezigheid steunt het de zonnegod in al zijn taken
en bezigheden.
De meest gekende functie van de (vogel)schorpioenman, is echter de wachter- en
verwelkomingsfunctie wanneer hij afgebeeld staat aan deuren, poorten en aan in- en
doorgangen in Assyrische paleizen (9de E. v.C.), en in tempels Deze wachter- en
verwelkomingsfunctie, die ook voorkomt wanneer het schepsel bij de basis van het firmament
wordt afgebeeld of bij een ontmoeting tussen een gelovige en een god, wordt voornamelijk
uitgedrukt door de karābu-houding, met de armen in de verwelkomende positie waarin ook
huisgoden aan deuren werden afgebeeld om bezoekers een warm welkom te bieden. Deze
houding maakt duidelijk dat het exotische uitzicht van het schepsel bedoeld is om het kwade
af te weren en om bezoekers met slechte intenties weg te jagen. Het schepsel kon deze
functie opnemen doordat het leger van Tiamat, waar het oorspronkelijk deel van uitmaakte,
verslagen werd door Mardoek, waardoor deze de negatieve en verwoestende krachten van
de monsters kon omzetten in gunstige, beschermende entiteiten, die voortaan goden en
mensen zouden helpen. Andere mengwezens voerden die wachter- en verwelkomingsfunctie
echter al uit vanaf het 2de mill. v.C., terwijl de schorpioenman deze rol pas opnam in het 1ste
mill. v.C. Ook deze kwaad-afwerende functie is terug te voeren op een gebruik van
schorpioenen in vroegere tijden; om tekeningen te kunnen maken die het kwade moesten
afweren, werden vaak schorpioenen verbrand zodat hun as als tekenmateriaal kon gebruikt
worden.
6:
Wanneer de schorpioen-hybride afgebeeld staat met een wapen in de handen, meestal pijl en
boog, wordt het wachter- en beschermend aspect benadrukt en versterkt. Hij zal door zijn
aanwezigheid niet alleen het kwaad afweren, maar zal het ook letterlijk bestrijden.
Je mag gerust zijn…
De oudste functie van de schorpioen-hybride was dus de ondersteunende functie, eerst alleen
van hemelse lichamen en goden (de zon en de zonnegod Shamash), later ook van andere
objecten en andere goden en godinnen. De actief beschermende rol wordt door de
schorpioenman al opgenomen vanaf de tweede helft van het 2de mill. v.C. De louter kwaad-
afwerende of apotropaïsche functie (passief beschermend) is waarschijnlijk een aspect van
alle afbeeldingen van schorpioen-hybriden, maar treedt pas tijdens het 1ste mill. v.C. op de
voorgrond. (Kijk voor een visueel overzicht van functies en contexten naar de volgende
Infografiek.)
7: