O jeziku stripa Dušana Vukotića

Abstract

In the history of visual arts, comics by Dušan Vukotić and Božidar Stošić titled Špiljo i Goljo – Prehistoric People, created in 1953, have the position of The Flintstones before The Flintstones. In this paper, the authors analyse the above comics from the point of view of language as an issue of visual codification and translation system in the context of several different theoretical and craft settings concerning the medium.

Key words: language of comics, visual arts, satire, Špiljo i Goljo, The Flintstones

Full text

Cetinjski
filološki
dani I
(7. i 8. septembar 2017)
I sesija:
Život i djelo Vojislava P. Nikčevića
II sesija:
Crnogorski jezik
u južno slovenskome kontekstu
III sesija:
Crnogorska književnost i kultura
u južnoslovenskome kontekstu
Cetinje, 2018.

393CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I
UDK 741.5:81ʼ367
Nenad VUJADINOVIĆ (Podgorica)
Luka RAKOJEVIĆ (Nikšić)
Nikola VUKČEVIĆ (Podgorica)
Univerzitet Donja Gorica – Podgorica
O JEZIKU STRIPA DUŠANA VUKOTIĆA
In the history of visual arts, comics by Dušan Vukotić and Božidar
Stošić titled Špiljo i Goljo – Prehistoric People, created in 1953, have
the position of The Flintstones before The Flintstones. In this paper, the
authors analyse the above comics from the point of view of language as
an issue of visual codication and translation system in the context of
several dierent theoretical and craft settings concerning the medium.
Key words: language of comics, visual arts, satire, Špiljo i Goljo,
The Flintstones
Za rad Dušana Vukotića u mediju stripa i karikature može se,
svakako, reći da je ostao u sjenci njegovog angažmana u kinematogra-
ji.1 Ipak, strip Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi, njegovo najvažnije
1 Dušan Vukotić (Vud) rođen je 7. februara 1927. godine u Bileći. Prvo se selio u
Vranjske Njive, pa u Podgoricu. Osnovnu školu završava u Šibeniku, Gospiću i
Bihaću. Srednjoškolsko obrazovanje stiče u podgoričkoj Gimnaziji Slobodan Ške-
rović. Za vrijeme studija između 1949. i 1951. godine, objavljuje radove u brojnim
listovima. Za Duga lm 1951/52. godine stvara Kako se rodio Kićo, a 1954/55.
snima trinaest reklamnih djela u Zora lmu. Sredinom pedesetih, tačnije 1956. go-
dine, prelazi u Zagreb lm. Zatim nastaju Nestašni robot i Cowboy Jimmy koji je
odlikovan u Berlinu. Dva naredna lma su bila Veliki strah i Koncert za mašinsku
pušku. Kraj te decenije obilježili su lmovi Abrakadabra i Krava na Mjesecu.
Nakon njih nastaju Rep je ulaznica i ekranizacija Čehova Osvetnik i Piccolo. Na
samom početku naredne dekade dešava se njegov najveći profesionalni uspjeh.
Naime, 1961. godine lm Surogat postaje prvo Oskarom ovjenčano ostvarenje sa
vanameričkog tla. Takođe, i lm Igra je bio kandidat za najprestižniju lmsku na-
gradu. Uslijedili su eksperimenti Opera cordis, Mrlje na savjesti i Ars gartia artis,
te igrani Sedmi kontinent, Akcija stadion i Gosti iz galaksije. Predavao je tehnike
animacije na Akademiji za kazalište, lm i televiziju. Na desetogodišnjicu Suroga-
ta postao je član Američke lmske akademije, a šest godina kasnije i Crnogorske

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I394
Nenad Vujadinović & Luka Rakojević & Nikola Vukčević
ostvarenje realizovano u okviru „devete umjetnosti“, predstavlja izu-
zetno značajno umjetničko nasljeđe i utiče na formiranje Vukotićevog
autentičnog crtačkog stila, kojeg često odlikuje jedna vrsta sosticira-
nog minimalizma.
Strip Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi premijerno je objavlji-
van u periodu od 9. januara do 12. juna 1953. godine u zagrebačkom
satiričnom nedjeljniku Kerempuh. Riječ je o je ranom crtačkom po-
duhvatu Dušana Vukotića nastalom po scenariju Božidara Stošića, a
ovaj naš rad ticaće se nekih aspekata jezika stripa kao pitanja vizuelne
kodikacije i sistema translacije upravo u kontekstu ovog Vukotićevog
i Stošićevog djela.
Gledajući stripovsku istoriju, uviđa se da su počeci oblikovanja
i stvaranja autonomije tog medija vezani za ilustrovane listove, te da
su prva djela najčešće podrazumijevala komične zaplete, maštovita de-
šavanja i lucidan crtež, a kratke stripovske forme obično se vežu za
humoristički žanr.2 Ovo polje obuhvata opseg od Alija Slopera i Žutog
akademije nauka i umjetnosti. Dobitnik je brojnih nagrada među kojima se ističu:
AVNOJ, Nagrada Vladimir Nazor, Nagrada oslobođenja grada Podgorice, Trinae-
stojulska nagrada i Nagrada grada Zagreba, čiji je sedmostruki laureat. Umire 8.
jula 1998. godine i ostaje upamćen kao jedan od najvećih evropskih stvaralaca
u oblasti animacije (v.: R. Pavićević, Dušan Vukotić: Zaboravljeni vizionar/The
Forgotten Visionary, Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske/Skaner studio,
Zagreb, 2014, str. 267–275).
2
Talas humorističkih listova je zapljusnuo Evropu sredinom devetnaestog vijeka.
Slična pojava desila se i u našem okruženju. U Novom Sadu se 1860. godine po-
javljuje list Mesečar, a samo godinu dana kasnije ilustrovani šaljivi list Komarac.
Istog ljeta nastaje Podrovski jež. Zatim na red dolazi Humorist 1864. godine, a
potom i Zmaj koji je tvorevina Jovana Jovanovića (ovaj satirični list nastao je u
Budimpešti). Zmaj prelazi u Novi Sad 1868. godine i objavljuje ilustrovane priloge
koji bi se mogli okarakterisati kao preteča stripova na našim prostorima. Strip-geg
se javlja u štampi 1872. godine u humorističkim novinama Jazavac. Naredne go-
dine se pojavljuje Kamila čiji drugi broj donosi strip-šalu od osam slika Vladislava
Titelbaha (v.: S. Draginčić, Z. Zupan, Istorija jugoslovenskog stripa, Forum/Mar-
ketprint, Novi Sad, 1986, str. 5–6). Sličnom formom će se poslužiti Milivoj Man-
ković pola decenije kasnije pri ilustrovanju prvog broja Šaljivog astronauta (v.:
S. Draginčić, Zlatno doba jugoslovenskog stripa, Forum/Marketprint, Novi Sad,
1985, str. 6). Deceniju između 1880. i 1890. godine obilježilo je štampanje lista
Neven i Čika Jovinog lista, a na samom kraju devetnaestog vijeka pojavilo se neko-
liko humorističkih i zabavnih listova u Zagrebu, Beogradu, Ljubljani, Novom Sadu
i Kikindi. Početkom dvadesetog vijeka počeli su da izlaze zagrebački Čauš i Satir,
beogradski Satir, Vragolan, Stradija i Kića i ljubljanski Jež. Pojava lista Koprive

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I 395
O jeziku stripa Dušana Vukotića
Klinca, preko Hogara i Garlda do Kalvina i Hobsa. Najrazličitiji su
načini artikulacije vinjeta, kaiševa i tabli vezanih za novinske listove ili,
danas, internet portale.
I sam Vukotić u nadahnutom tekstu pod naslovom Hvala stripu!
odaje zasluženo priznanje svojem, još od djetinjstva, omiljenom mediju.
3
Strip Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi u prvom redu otkriva
Vukotićevo crtačko umijeće proisteklo iz majstorskog metjea, koje se
odlično usaglašava sa Stošićevim duhovitim tekstom. Crtež nije pre-
cizan i pipkav, već karikaturalan, gestualan i ekspresivan. Kvadrati su
puni uidnosti, dinamike, pokreta i događaja. S druge strane, tekst (koji
nije u oblačićima) nalikuje dramskom predlošku. Preplitanjem osnov-
nih stripovskih elemenata ovo djelo u potpunosti dobija na raskoši kad
je riječ o humoru i postaje prava kolekcija malih ironičnih i sarkastičnih
1906. godine predstavlja veliki pomak kad je riječ o razvoju „devete umjetnosti“
na našem području, jer se u prilozima koje objavljuju razvija jezik stripa. Potom
su uslijedili novosadski Starmladi i Švigar, zagrebački Kerempuh Petrica, a onda
i beogradski listovi Karikature, Srpski list, Raketla i splitski Duje balavac, sve do
1913. godine i uvođenja dodatka Vic u sklopu Novosti. U toku rata Zagreb pokreće
Nos, a Novi Sad Stođavo i Dečije novine. Po završetku rata dolazi do ekspanzi-
je publikovanja sadržaja humorističkog i satiričnog karaktera. Tako se u periodu
od 1919. do 1923. godine pokreću bjelovarski i novosadski Bič, vršački Bata iz
Banata, splitski Grom, mostarski Jež, banjalučki Čičak, sarajevski Satir, maribor-
ski Planinski šaljivec, a od beogradskih listova nastaju Crveni smeh, Vic (dodatak
dnevnim novinama Epoha), Jež, Humor, Vesela zona, Bajaco i Vesele novine.
3 D. Vukotić: Hvala stripu!, u: D. Vukotić, B. Stošić, Špiljo i Goljo – prethistorij-
ski ljudi, ART9 – Udruga za očuvanje baštine i popularizaciju hrvatskog stripa,
Zagreb, 2013, str. 76–77 [„Dječja literatura poklanjala nam je maštovite priče i
bajke, prve junake našeg djetinjstva, vidljive i prisutne do opipljivosti, svemoguće
i neuništive pružao nam je strip. Dan kada je izlazio neki strip-list, očekivan je
sa nestrpljenjem. Bio je to dan susreta sa prijateljima koji su živjeli i kretali se u
malim omeđenim kvadratima novinskog papira, s čitateljima kojima su nacrtani
pokreti i situacije bile daleko važnije od riječi napisanih i složenih ispod slike ili
ucrtanih u male balončiće s repom koji se savijao prema ustima govornika. Ovaj
način gračkog izražavanja, toliko puta anatemiran, uporno se održavao i razvijao
jer je bio potreban i tražen ne samo od najmlađih. Od niza crteža na frizovima egi-
patskih piramida koji su opisivali razne obrede, od tih početaka stripa pa do naših
dana, čovjek je imao potrebu da kroz serije crteža i slika prati događaje, istinite
ili izmišljene, komične situacije, sentimentalne i uzbudljive priče, da se prepušta
igri mašte i avanturi duha. (...) Grupa crtača, karikaturista i gračara, od kojih se
većina okušala i u stripu, stvorila je temelje našem crtanom lmu. Za ovo i radosti
pružene u djetinjstvu, hvala stripu.“].

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I396
osvrta u odnosu na veliki broj raznorodnih tema. Taj široki spektar čine:
istorija, muzika, slikarstvo, lm, običaji, sport, izumi i mnogo drugih
uže fokusiranih oblasti.
Mark Evanie ističe da je mnogo teže stvarati u okviru humori-
stičkog žanra, nego djelovati u bilo kojem drugom. Uz to napominje i
jednu veoma važnu činjenicu: da se komični stripovi moraju zabavno
i zanimljivo vizuelizovati.4 Vukotić u potpunosti odgovara tom kanon-
skom zahtjevu. Njegove razbarušene linije, artikulisane u okviru jed-
nog sotsticiranog minimalističkog manira, istovremeno odaju crtačko
majstorstvo i daju jak identitetski pečat njegovim likovima.
Lazar Džamić u knjizi Cvjećarnica u Kući cveća, koja se bavi
fenomenom stripa Alan Ford na jugoslovenskom prostoru zapisuje:
linija je čovek.
5
Analogno tome i Vukotićeva linija postaje njegov pot-
pis. Ona će evoluirati i postati razigrana kroz medij animiranog lma,
ali će zadržati tu nesumnjivu lucidnost, stilsku zrelost, punoću volu-
mena i vanredni šarm imanentan duhovitnim i dovitljivim slikovnim
pripovijedanjima.
Skot Meklaud, takođe, naglašava da je vizuelna identikacija
specična komponenta stripa, te da ekspresivnost linija određuje ka-
rakterizaciju subjekta u nekom pravcu. On suštinu samog stripovskog
djela fragmentira i određuje u šest segmenata za koje smatra da se ra-
zvijaju kao koncentrični krugovi, a to su: ideja, forma, idiom, struktura,
vještina i površina.6 Ako na osnovu tog principa pogledamo na strip
Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi, možemo uočiti brojne zanimljivosti
u svakom sloju. Ideja se tiče kritike savremenog društva u nesvaki-
4 D. O’Neil, Making comics, Watson-Guptill Publication, New York, 2001, p. 120.
5
L. Džamić, Cvjećarnica u Kući cvijeća, Naklada Jesenski i Turk/Heliks, Zagreb/
Smederevo, 2012, str. 110–111 [„Linija je čovek. Ova tvrdnja je vizuelni ekviva-
lent čuvene izreke Stranka i Rajta, autora Elemenata stila, da je i stil pisanja isto
čovek. U smislu: način na koji pišemo neodvojivo je povezan sa time ko smo, šta
smo i kako doživljavamo svet. Stil je literarni ekvivalent otiska prsta. Linija je
takođe čovek, možda to nije nigde očigledno kao u staroj priči o Mikelanđelu. Po
legendi, kada je jednom otišao da poseti starog prijatelja i nije ga zatekao kod kuće,
kao poruku da je bio na vratima je nacrtao krug. Ali ne bilo kakav krug: savršen,
perfektno okrugao krug, nacrtan golom rukom u jednom potezu. Za tako nešto je
bila potrebna veština vrhunskog majstora – i više od toga... Taj krug je bio Mike-
lanđelova vizit karta u istoj meri prepoznatljiv kao ˙on˙ koliko i njegovo lice.“].
6 S. McCloud, Understanding comics, Harper Perennial, New York, 1993, p. 70–74,
125, 170–171.
Nenad Vujadinović & Luka Rakojević & Nikola Vukčević

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I 397
dašnjem kontekstu – kroz parodiju iz perspektive praistorije. Djelo je
arktikulisano kao forma kratkog novinskog stripa humorističkog karak-
tera s pseudoistorijskim odlikama. Idiom, u smislu osobenosti jezika,
predstavlja veoma zanimljiv segment ovog artefakta i ogleda se u izra-
zito naglašenoj eksibilnosti jezičkog izraza. Struktura se oslanja na
jednostavnost vinjeta u kompozicionom smislu i na svedenu jukstapo-
ziciju koju određuju brzi rezovi. Vještinu odražavaju Stošićev duhoviti
scenario i Vukotićev autentični crtež, koji su apsolutno kompatibilni u
tendenciji da u priču unesu moderan i kritički ton. Površina predstavlja
onaj najočigledniji dio umjetničkog produkta, odnosno plod kalemlje-
nja svih prethodno spomenutih slojeva.
U savjetima za autore Meklaud ukazuje na još jednu značajnu se-
gmantaciju u okviru stripovskog miljea koja se tiče komponenti: vreme-
na, okvira, slike, riječi i ritma.
7
Vrijeme u kontekstu stripa Špiljo i Goljo
– prethistorijski ljudi predstavlja složenu odrednicu. Radnja je smješte-
na u praistorijsko doba, a tiče se saznanja i otkrića koja su vezana za
savremeni svijet. Tako da predstavlja svojevrsnu parodiju oba vremena
istodobno. Okvir vinjeta je potpuno sveden i čvrst, te lišen emocionalne
funkcije. Slika, odnosno vizuelni sadržaj isporučen u formi crteža, ve-
oma je specična i odlikuje je ironičan pristup i to opet – istovremeno,
u odnosu na praistorijskog i savremenog čovjeka u vizuelno očuđenom
kontekstu jednog kreativno i vješto izukrštanog imaginarnog doba. Tek-
stualni dio najupečatljivije karakterišu eksibilni pristupi jeziku, odno-
sno pseudoarhaizacija i pseudotranslacija. Ritam je posebno važna kom-
ponenta ovog djela. Izuzetno je naglašen, brz i impulsivan.
Što se već spomenute jukstapozicije tiče, ona se, principijelno,
može bazirati na šest različitih modela: od momenta do momenta, od
akcije do akcije, od subjekta do subjekta, od scene do scene, od aspekta
do aspekta, te nepovezano.8 Vukotić u stripu Špiljo i Goljo – prethi-
storijski ljudi nikad ne koristi prvi i posljednji način jer je prvi previše
usporen za njegovu brzu tranziciju, a šesti previše apstraktan za ovakav
vid djela. Dakle, ritmičnost je, u zavisnosti od kreativnih zadataka, kon-
sekventno diktirana kroz preostale opcije slaganja kvadrata.
7 S. McCloud, Making comics, Harper, New York, 2006, p. 37, 53, 173, 249.
8 Isto, str. 15.
O jeziku stripa Dušana Vukotića

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I398
Vil Ajzner potencira da je ključno pitanje: kome se priča priča,
odnosno kakva su iskustva i kulturološke odlike percipijenta.9 Nesum-
njivo je da je Vukotićev i Stošićev koautorski rad namijenjen odrasloj
publici što je potpuno očigledno iz izbora tema koje obrađuje, iako bi
infantilni crtež na prvi pogled mogao navesti na pogrešan trag. Teme
kojima se bavi ovaj strip izuzetno su ozbiljne i tiču se i različitih politič-
kih previranja i brojnih tačaka čija spoznaja je svojstvena informisanom
starijem čitaocu.
Bitni aspekti stripovskog jezika u vizuelnom smislu su kodikaci-
ja emocija i neverbalna komunikacija. Crtač je dužan da ih artikuliše na
čitoacu razumljiv način. Njegov zadatak je da ih preuzme iz „rječnika“
ljudske gestualnosti. Gestovi moraju imati primarnu funkciju u odnosu
na tekst, te se uzdišu na nivo idioma.10 Upravo se na ove kanonske pre-
mise oslanja Dušan Vukotić prilikom crtanja svog stripa i eksploatiše ih
tako što ih naglašava do krajnjih granica. Napuštajući realistični pristup
on vizuelnim sredstvima hiperbolizuje ljudsku facijalnu i tjelesnu ek-
spresiju i namjerno i uspješno „pretjeruje“ kod naglašavanja određenih
stanja i emocija.
Rakurs iz kog posmatra svijet je ugao pogleda intelektualca i kre-
ativca. Strip Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi se najpreciznije može
svrstati u stripove koje odlikuju karakteristike avanturističkog, humo-
rističkog i pseudoistorijskog. To je djelo smješteno u vrijeme prije naše
ere, čiji su glavni protagonisti dva lika od kojih je jedan, čak, saradnik
imaginarnog humorističkog časopisa Ledeni smijeh. Oni imaju „sje-
ćanja iz budućnosti“, odnosno informacije kao neko ko živi u dvade-
setom vijeku, ali su zarobljeni u svom dobu, čime se postiže uistinu
kompleksna slojevitost, koja se, između ostalog, ogleda i u mogućnosti
ostvarivanja dvostruke ironije.11 Umjesto rečenica poput: „Sto mu gro-
9 W. Eisner, Graphic storytelling and visual narrative, Poorhouse Press, Florida,
1996, p. 47.
10 W. Eisner, Comic and sequential art, Poorhouse Press, Florida, 1985, p. 100–104.
11 Interesantno je da se ovaj kreativni obrazac, karakterističan i za megapopularnu
američku televizijsku seriju Porodica Kremenko (The Flinstons), javlja čak 7 go-
dina prije serije koju je realizovala kompanija Hanna-Barbera; pa se i za strip Špiljo
i Goljo (s obzirom na spomenutu slojevitost, čini nam se čak i više nego za američku
seriju kratkih animiranih lmova Stone Age Cartoons, koju je tokom četrdesetih
godina 20. vijeka uradila producentska kuća Fleischer Studios) – slobodno može
reći da u istoriji vizuelnih umjetnosti ima poziciju Kremenkovih prije Kremenkovih.
Nenad Vujadinović & Luka Rakojević & Nikola Vukčević

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I 399
mova!“, „Grom i pakao!“ ili „Svih mi brkova moje porodice!“, koje ka-
snije postaju prepoznatljive i autentične za svijet stripa, ovdje se može
naći izjava poput one „Sto mu brontosaurusa i konobara!“ Likovi ovog
stripa znaju da će Kolumbo doći do otkrića, da će se pojaviti Pikaso,
znaju za Gretu Garbo i Bastera Kitona, a za sliku jajeta pretpostavljaju
da predstavlja Paju Patka iz mladosti. Slušaju kompozicije Smrt Majke
Jugovića i Mama Huanita. Oni znaju da će doći do pojave atomske
bombe i mašine za kucanje (koja će učiniti da se ne dobija reuma od
klesanja kamenih ploča), isto tako spominju električne centrale i brojne
globalne i lokalne brendove. Nose kože brenda Montgomeri i slušaju
saopštenje da još nije izmišljena televizija, ali da je izmišljeno tele bez
vizije. Ironizovan je i fudbal, kao gruba igra i primjer netrpeljivosti
prema sportskim sudijama, a jedan kvadrat prikazuje i najavu utakmice
između splitskog Hajduka i argentinske Boke Juniors.
Svi ovi primjeri predstavljaju samo nagovještaj mogućih tema
za dalju analizu ovoga u umjetničkom i u širem kulturološkom smi-
slu, izuzetno vrijednog i izazovnog (iako, donekle, i nepravedno zapo-
stavljenog) ostvarenja i navodimo ih, na kraju, uz nadu da će u bliskoj
budućnosti poslužiti kao osnova za razmišljanje u traganju za novim
tumačenjima stripa Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi iz najrazličitijih
istraživačkih uglova.
Izvori i literatura:
– Draginčić, S., Zlatno doba jugoslovenskog stripa, Forum/Market-
print, Novi Sad, 1985.
– Draginčić, S., Zupan Z., Istorija jugoslovenskog stripa, Forum/Mar-
ketprint, Novi Sad, 1986.
– Džamić, L., Cvjećarnica u Kući cvijeća, Naklada Jesenski i Turk/
Heliks, Zagreb/Smederevo, 2012.
– Eisner, W., Comic and sequential art, Poorhouse Press, Florida, 1985.
– Eisner, W., Graphic storytelling and visual narrative, Poorhouse
Press, Florida, 1996.
– McCloud, S., Making comics, Harper, New York, 2006.
– McCloud, S., Understanding comics, Harper Perennial, New York,
1993.
O jeziku stripa Dušana Vukotića

CETINJSKI FILOLOŠKI DANI I400
– O’Neil, D., Making comics, Watson-Guptill Publication, New York,
2001.
– Pavićević, R., Dušan Vukotić: Zaboravljeni vizionar/The Forgotten
Visionary, Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske/Skaner stu-
dio, Zagreb, 2014.
– Vukotić, D., Stošić, B., Špiljo i Goljo – prethistorijski ljudi, ART9
– Udruga za očuvanje baštine i popularizaciju hrvatskog stripa, Za-
greb, 2013.
Nenad Vujadinović & Luka Rakojević & Nikola Vukčević