PEST ANALIZA U FUNKCIJI JAČANJA KONKURENTNOSTI CRNOGORSKE PRIVREDE PEST ANALYSIS IN THE FUNCTION OF STRENGTHENING THE COMPETITIVENESS OF THE MONTENEGRO ECONOMY

Abstract

REZIME: Rad se bavi analizom uticajnih faktora za potrebe ocjene ukupnog ambijenta za razvoj crnogorske privrede i definisanje potencijalnih mjesta i pravaca za unapređenje. Za potrebe analize primijenjena je PEST metoda. Kao objekat koji se istražuje ili bolje rečeno, studija slučaja, razmatra se prerađivačka industrija u Crnoj Gori. Ovakav izbor je značajan iz razloga što je ova industrijska grana u prethodnom periodu imala veoma veliki značaj u Crnoj Gori, ali i to što su aktuelne aktivnosti na izradi strategije reindusrijalizacije crnogorske privrede. Na bazi dostupnih literaturnih izvora, kao i na bazi ekspertske ocjene proširenog tima istraživača/eksperata, izvršena je identifikacija uticajnih faktora, ocjena uticaja i važnosti, čime je dobijena ukupna ocjena po grupama, ali i ocjena za ukupni ambijent razvoja navedene privredne grane. Ključne riječi: pest analiza, crnogorska privreda, prerađivačka industrija. SUMMARY: The paper deals with the analysis of the impact factors for the needs of assessing the overall environment for the development of the Montenegrin economy and defining potential sites and directions for improvement. The PEST method was used for analysis purposes. As an object being explored or, to be more precise, a case study, the processing industry in Montenegro is considered. This choice is significant because this industrial branch in the previous period had a great significance in Montenegro, but also that the current activities on the development of the strategy of reindustralisation of the Montenegrin economy. Based on the available literature sources, as well as on the basis of the expert evaluation of the expanded team of researchers / experts, identification of influencing factors, impact assessment and importance was performed, which resulted in a total score by group, as well as a rating for the overall ambient for the development of the mentioned branch.

Full text

1
PEST ANALIZA U FUNKCIJI JAČANJA
KONKURENTNOSTI CRNOGORSKE PRIVREDE
Aleksandar Vujović
1
Nikola M. Vukčević
2
SrĎan Martić
3
REZIME: Rad se bavi analizom uticajnih faktora za potrebe ocjene ukupnog ambijenta za razvoj
crnogorske privrede i definisanje potencijalnih mjesta i pravaca za unapređenje. Za potrebe analize
primijenjena je PEST metoda. Kao objekat koji se istražuje ili bolje rečeno, studija slučaja, razmatra
se prerađivačka industrija u Crnoj Gori. Ovakav izbor je značajan iz razloga što je ova industrijska
grana u prethodnom periodu imala veoma veliki značaj u Crnoj Gori, ali i to što su aktuelne aktivnosti
na izradi strategije reindusrijalizacije crnogorske privrede. Na bazi dostupnih literaturnih izvora, kao
i na bazi ekspertske ocjene proširenog tima istraživača/eksperata, izvršena je identifikacija uticajnih
faktora, ocjena uticaja i važnosti, čime je dobijena ukupna ocjena po grupama, ali i ocjena za ukupni
ambijent razvoja navedene privredne grane.
Ključne riječi: pest analiza, crnogorska privreda, prerađivačka industrija.
PEST ANALYSIS IN THE FUNCTION OF
STRENGTHENING THE COMPETITIVENESS OF
THE MONTENEGRO ECONOMY
SUMMARY: The paper deals with the analysis of the impact factors for the needs of assessing the
overall environment for the development of the Montenegrin economy and defining potential sites and
directions for improvement. The PEST method was used for analysis purposes. As an object being
explored or, to be more precise, a case study, the processing industry in Montenegro is considered.
This choice is significant because this industrial branch in the previous period had a great
significance in Montenegro, but also that the current activities on the development of the strategy of
reindustralisation of the Montenegrin economy. Based on the available literature sources, as well as
on the basis of the expert evaluation of the expanded team of researchers / experts, identification of
influencing factors, impact assessment and importance was performed, which resulted in a total score
by group, as well as a rating for the overall ambient for the development of the mentioned branch.
Key words: Pest Analysis, Montenegrin Economy, manufacturing Industry.
1
Aleksandar Vujović, Mašinski fakultet UCG, Podgorica, Crna Gora, aleksv@ucg.ac.me
2
Nikola M. Vukĉević, Fakultet za umjetnost i komunikacije UDG, Podgorica, Crna Gora,
nikola.vukcevic@udg.edu.me
3
SrĊan Martić, Mašinski fakultet UCG, Podgorica, Crna Gora, srdjanma@ucg.ac.me

2
1. UVODNA RAZMATRANJA
Svaka organizacija, ili bolje reĉeno svaki sistem mora u kontinuitetu da izgraĊuje / poboljšava
svoju razvojnu strategiju, uzimajući u obzir uticajne faktore (interne i eksterne), kako bi se
razvijala konkurentnost i inovativnost. U tom pravcu se mogu koristiti razliĉite metode ili
pristupi, kao i uobiĉajeno kombinacija više metoda sa ciljem dobijanja relevantnijih rezultata.
Sa aspekta crnogorske privrede, koja je dijelom i predmet istraživanja u ovome, potrebno je
prethodno istaći specifiĉnosti koje se oblikovale sadašnju situaciju. Naime, u periodu druge
polovine prošlog vijeka, došlo je do intezivnog rasta privredne djelatnosti u Crnoj Gori,
posebno u dijelu metalopreraĊivaĉke, ali i drugih industrijskih grana. Nakon poznatih
društveno ekonomskih okolnosti sa kraja prošlog vijeka, u Crnoj Gori, kao i u okruženju
došlo je, moglo bi se reći, do znaĉajnih izmjena i restrukturiranja privrede, pa su time i mnoge
industrijske grane izgubile na znaĉaju. Razvijaju se nove strategije razvoja, posebno u oblasti
poljoprivrede i turizma. TakoĊe, u novije vrijeme se u Crnoj Gori intezivira rasprava na temu
reindustrijalizacije. U tom smislu je u decembru 2013. godine, donešena i Strategija razvoja
preraĊivaĉke industrije Crne Gore za period 2014 – 2018 godine.
Upravo u ovom dokumentu, se prepoznaje potreba da je u Crnoj Gori, u fazi pregovora o
pristupanju Evropskoj uniji, neophodno sprovesti procese tržišnog, tehniĉko-tehnološkog,
finansijskog, kadrovskog i organizacijskog prilagoĊavanja, u cilju povećanja konkurentnosti
proizvoda crnogorske preraĊivaĉke industrije [1]. TakoĊe, istim dokumentom se ukazuje i na
negativne trendove, uĉešća industrijske proizvodnje u ukupnoj proizvodnji. Naime, poĉetkom
1990-ih uĉešće industrijske proizvodnje u ukupnoj proizvodnji je bilo na nivou od 40%, u
2000. godini 19,1%, dok je u 2012. godini iznosilo 10,4% [1]. Dodatno, zakljuĉci sa rasprava
na ovu temu ukazuju i na nisku produktivnost i slabu konkurentnost industrijskog sektora u
Crnoj Gori, ali i na to da se crnogorska industrija više ne može razvijati shodno zaostavštini i
osnovama prethodnog perioda, već da se mora razvijati novi koncept sa intezivnijim razvojem
održivih industrijskih grana, odnosno proizvoda [2].
Znaĉajne specifiĉnosti koje treba istaći, a koje ukazuju na potrebu intezivnijeg razvoja
strategija reindustrijalizacije crnogorske privrede, su planiranje, razvoj i unaprijeĊenja u
oblasti visokog obrazovanja. Naime, kroz mnoge analize tržišta radne snage, kao i broja
studenata na pojedinim studijskim programima (odnos ponude i tražnje), ali i pokazatelji o
funkcionalnosti nastave, potvrĊuju navedene ĉinjenice o stanju industrije u Crnoj Gori. U tom
smislu je i na Univerzitetu Crne Gore, sprovedena sveobuhvatna reforma i optimizacija na
svim studijskim programima koji daju kadrove za potrebe crnogorske industrije. Znaĉajna
unapreĊenja su izvršena kroz reformu modela studija, sa bolje profilisanim i tržišno
orijentisanim ishodima uĉenja, ali i kroz uvoĊenje obaveznog pohaĊanja praktiĉne nastave i
saradnju sa privredom. Na taj naĉin, a u prilog razvoju konkurentnosti crnogorske privrede su
stvoreni preduslovi da se u dogledno vrijeme i kroz ovaj segment da doprinos razvoju
crnogorske privrede i njenoj boljoj profilaciji.
Navedeno stanje i trendovi su upravo dali podstrek autorima rada da, kroz primjenu
adekvatnih metoda za unaprijeĊenje i strateško planiranje, daju pregled stanja, identifikuju
podruĉja od prioritetnog znaĉaja za poboljšavanje i definišu smjernice koje treba analizirati i
ugraditi u dalje strategije razvoja crnogorske privrede, naravno sa ciljem povećanja njene
konkurentnosti.

3
2. PEST ANALIZA – ZNAČAJ I SPECIFIČNOSTI
PEST (akronim od politiĉki, ekonomski, socio-kulturološki i tehnološki faktori) analiza je po
mnogim autorima jedan od najznaĉajnijih i neizbježnih alata za ocjenu eksternih uticaja koje
svaka organizacija/sistem mora primjenjivati u cilju analize stanja i definisanja smjernica i
pravaca za unaprijeĊenje i izradu strategije razvoja [3, 4, 5]. TakoĊe, u literaturi se mogu naći
stavovi da je ova metoda najprikladnija za primjenu na ukupni poslovni ambijent, a ne na
pojedinaĉno svaku organizaciju nekog poslovnog okruženja, jer su upravo tako koncipirani i
faktori koji figurišu u ovom pristupu [6, 7]. Ova analiza se ocjenjuje kao
preduslovna/obavezna metoda koja omogućava identifikovanje faktora od znaĉaja za poslovni
ambijent i pruža podatke i informacije koje omogućavaju organizacijama unutar analiziranog
okruženja da predviĊaju stanje u funkciji prilagoĊavanja novim situacijama i razvoju
konkurentnosti [8, 9]. Kod ove analize se ocjenjivanje faktora vrši pojedinaĉno, bez ocjene
uzajamnog dejstva [10], pa je prikladno metodu primijeniti u kombinaciji sa nekim drugim
metodama iz domena npr. inženjerskih, ali i informatiĉkim metodama i alatima.
Dodatno, na znaĉaj PEST/PESTLE (dodatak LE ukljuĉuje pravnu komponentu_L- Legal i
ekološku, odnosno faktore okruženja_E – Environment) analize ukazuje i njena uloga u
položaj koji se potencira kroz ISO 9001:2015 - QMS, odnosno kroz tipiĉnu hijerarhijsku
ulaza u ovaj sistem prikazanu na slici 1[12].
Slika 1. Tipična hijerarhija ulaza u QMS
PEST analiza je okvir za ocjenjivanje poslovnog okruženja i njegovog uticaja na poslovanje
organizacije [13].
Dakle, ĉetiri kljuĉne dimenzije okruženja, koje se analiziraju kao nacinalni i svjetski trendovi
stanja su [3, 14, 15, 16, 17]:
- Politiĉki faktori
Kod razmatranja ovog aspekta, prioritetno treba odgovoriti na pitanja vezana za stabilnost
politiĉke situacije na ciljnom tržištu. Nakon toga, razmatra se uticaj lokalnih zakona i propisa
Interna
pitanja
Eksterna
pitanja
Zainteresovane
strane
Lokalni faktori
faktori
Makro okruženje
SWOT analiza
PEST/LE analiza
ORGANIZACIONA
STRATEGIJA
Resursi Budžet
Biznis planiranje
Ciljevi KPI
Politika kvaliteta
Kontekst Obim
Menadžment sistemi

4
na poslovanje, zatim etika u poslovanju, porezi, takse, carine i ostali državni doprinosi koji se
razlikuju od države do države. Dodatno, u ovom domenu treba posmatrati i zakon o radu i
njegovu funkcionalnost, tržišne barijere, pitanja zdravstva, poresku politiku.
- Ekonomski faktori
Sa ekonomskog aspekta, uticaj na poslovanje treba posmatrati kroz naĉin finansiranja koji
nude banke, kamatne stope u pojedinim zemljama, valutni kurs, troškovi kvaliteta, stopa
inflacije, cijena i kvalitet radne snage i energenata. Znaĉajni uticaj u ovom domenu ima i
ukupna putna infrastruktura, kao na primjer postojanje i blizina autoputeva, blizina i
funkcionalnost luka, aerodromska i željezniĉka infrastruktura i sliĉno. U ekonomske faktore
se najĉešće razmatra i dohodak po glavi stanovnika, mada se u nekim sluĉajevima on razmatra
i u dijelu socio – kulturoloških faktora.
- Socio – kulturološki faktori
Ovaj skup faktora ima veoma znaĉajni uticaj na cjelokupnu ocjenu. Prvo je potrebno dati
odgovore na uticaj najosnovnijih socio – kulturoloških faktora, kao na primjer: demografska
struktura, religijski uticaj, obiĉaji neke zemlje, nivo obrazovanja, struktura obrazovanja i
sliĉno. Dodatno, u ove faktore se ubrajaju i stanje po osnovu zaštite i bezbjednosti na radu,
životnog osiguranja, penzionog osiguranja i drugo.
- Tehnološki faktori
U današnjim uslovima poslovanja kojeg karakteriše intezivna upotreba i dostupnost
informatiĉkih alata, ova oblast ima posebno znaĉenje. Tehnološki faktori se ne mogu
posmatrati iskljuĉivo na nivou dostupnosti najrazliĉitijim tehnologijama, već i u smislu
postojanja infrastrukture za potrebnu podršku modernim sistemima. Kroz ovu oblast, najĉešće
se razmatra: nivo razvijenosti tehnologije, inovativnost, amortizacija, nivo fleksibilnosti
opreme, nivo automatizacije, tehnološka motivacija, stopa tehnoloških promjena, strategije
tehnološkog razvoja, postojanje i funkcionalnost tehnoloških parkova i sliĉno.
Uopšteno, PEST analiza se sprovodi kroz dvije faze, i to:
1. Identifikacija elemenata koji utiĉu na strategiju,
2. Ocjena elemenata s dva aspekta:
- važnost svakog elemenata se ocjenjuje ocjenama od 0 do +10,
- prijetnja se ocjenjuje od -5 do 0, a prilika od 0 do +5.
3. PRIMJENA PEST METODE U FUNKCIJI JAČANJA KONKURENTNOSTI –
STUDIJA SLUČAJA
Na bazi ranije navedenih uslova koji karakterišu crnogorsku preraĊivaĉku industriju, na bazi
realnih potreba za razvoj i unapreĊenje nacionalnih strategija razvoja preraĊivaĉke industrije,
kao i na osnovu predstavljenog znaĉaja i opravdanosti primjene PEST analize, autori rada
prikazuju primjenu navedene metode u uslovima koji karakterišu preraĊivaĉku industriju u
Crnoj Gori. Kako bi se dobili znaĉajniji rezultati i minimizirala subjektivnost, PEST analiza
se sprovodi u kombinaciji sa Brainstorming metodom. Pored autora, grupi za donošenje
odluka su pridruženi i istaknuti struĉnjaci u oblasti tehnološko industrijskog razvoja, uz

5
preporuku da se ovaj pristup u budućnosti treba sprovesti i sa većim brojem uĉesnika, na
primjer po grupama i u saradnji sa relevantnim uĉesnicima iz privrede.
Za potrebe rada je prihvaćena podjela industrije koja se primjenjuje od 1. januara 2001.
godine, po kojoj se industrija klasifikuje na [1]:
1. VaĊenje ruda i kamena
2. PreraĊivaĉka industrija
3. Snadbijevanje elektriĉnom energijom, gasom i parom
PreraĊivaĉka industrija ĉini najznaĉajniji i najveći dio ukupne industrije, i njena podjela ali i
obim u periodu od 2001. do 2012. je prikazan na slici 2 [1].
Slika 2. Indeks fizičkog obima industrije u periodu od 2001. do 2012. godine [1]
Za potrebe analize, na bazi mišljenja proširenog istraživaĉkog tima, kao i na bazi literaturnih
izvora [3, 14, 15, 16, 17], identifikovani su faktori koji su prikazani u tabeli 1. Zatim su na
bazi definisane metodologije, uz kombinaciju PEST i Brainstorming metode, definisani
koeficijenti znaĉajnosti/važnost svakog faktora i ocjena prilika i prijetnji. Rezultati su
prikazani takoĊe u tabeli 1.
Tabela 1. Rezultati PEST analize
FAKTORI
Prilika (+) / Prijetnja (-)
Uticaj
faktora
Važnost
faktora
UKUPNO
POLITIĈKI
FAKTORI
Međunarodni ugovori i saradnja
+4
9
36
Stopa PDV-a
+3
7
21
Pitanja ekologije
-3
7
-21
Regulatorna tijela i procesi
+4
7
28
Pravila trgovine
-2
8
-16
Ratovi i konflikti
+4
7
28
Uslovi poslovanja i etika
-3
8
-24
Carinska politika
-2
7
-14
Zakon o radu i njegova relevantnost
-3
8
-24
Regionalna saradnja i preraspodjela
– razvoj regionalnih centara za
-2
6
-12

6
različite grane prerađivačke
industrije
UKUPNO ZA POLITIĈKE FAKTORE:
2
EKONOMSKI
FAKTORI
Način finansiranja od strane banaka
4
8
32
Kamatne stope
4
7
28
Valutni kurs
5
9
45
Stopa inflacije
4
8
32
Cijena radne snage
4
9
36
Putna infrastruktura (aerodromi,
luke, željeznica...)
1
7
7
Dohodak po glavi stanovnika
1
7
7
UKUPNO ZA EKONOMSKE FAKTORE:
187
SOCIOLOŠKI
FAKTORI
Demografska struktura i kretanja
1
6
6
Religijski uticaj i značaj
4
2
8
Običaji
4
1
4
Nivo obrazovanja
3
9
27
Struktura obrazovanja i
funkcionalnost
-2
7
-14
Trendovi životnog stila
1
5
5
Mediji i uticaj na industriju
-2
5
-10
Modeli kupovine proizvoda
2
6
12
Odnos imidža i identiteta kompanije
(kakva je slika kompanije iz ugla
javnosti – eksterna slika, a kakva je
slika kompanije iz ugla zaposlenih –
interna slika)
-1
7
-7
Odnos prema društvenoj
odgovornosti
2
6
12
UKUPNO ZA SOCIOLOŠKE FAKTORE:
43
TEHNIĈKO/
TEHNOLOŠKI
FAKTORI
Nivo razvijenosti tehnologije
-1
9
-9
Inovativnost, licenciranje, patenti
1
7
7
Preduzetništvo
2
8
16
Nivo fleksibilnosti opreme
1
7
7
Nivo automatizacije
1
7
7
Tehnološka motivacija
-1
7
-7
Stopa tehnoloških promjena
-1
6
-6
Strategija tehnološkog razvoja
2
6
12
Postojanje i funkcionalnost
tehnoloških parkova
1
7
7
Izdvajanje za istraživanje iz budžeta
-1
8
-8
Tehničko-tehnološka legislativa
2
6
12
Veza istraživačkih i privrednih
kapaciteta
1
8
8
Strane investicije u tehnološki razvoj
– izdati neku prerađivačku indistriju
na određeno vrijeme u zamjenu za
jake investicije
2
8
16
UKUPNO ZA TEHNIĈKO/TEHNOLOŠKE FAKTORE:
62
UKUPNO:
294

7
4. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Primarne aktivnosti svake organizacije koja želi da ostvari profit i razvija tehnologiju, treba
da bude briga o razvoju inovativnosti i konkurentnosti kroz stalno preispitivanje strateških
razvojnih pravaca. Novi uslovi poslovanja i privrednog ambijenta, stalne izmjene koje su
posebno izražene u prethodnim decenijama, nameću obavezu i crnogorskim privrednim
društvima, da izraĊuju svoje strategije na bazi ĉinjenica i utemeljenih istraživaĉkim metoda i
alata. Crna Gora je u svojim strategijama jasno prepoznala prioritetne strateške grane
(turizam, poljoprivreda i energetika), a u novije vrijeme se kroz poboljšavanja, podstiĉu i novi
razvojni pravci, kao što je proizvodnja. U tom smislu je izraĊena i Strategija razvoja
preraĊivaĉke industrije. Kako bi se nastavile aktivnosti u pravcu reindustrijalizacije i kako bi
se na bazi priznatih metoda utemeljili razvojni pravci, literaturni izvori i pozitivni primjeri iz
prakse, ukazuju na obavezu identifikovanja faktora od znaĉaja za poslovni ambijent, ĉime se
organizacijama unutar analiziranog prostora daju informacije i smjernice za razvoj i
prilagoĊavanje novim situacijama. U tom smislu je pogodno koristiti PEST analizu, ĉiji je
primjer prikazan u ovome radu, a za potrebe jaĉanja konkurentnosti preraĊivaĉke industrije u
Crnoj Gori. Kako bi se minimizirala potencijalna subjektivnost u odluĉivanju, ova metoda je
sprovedena u kombinaciji sa brainstorming pristupom, u proširenom timu istraživaĉa.
Rezultati u zbiru ukazuju na povoljne uslove za razvoj preraĊivaĉke industrije u Crnoj Gori,
jer su u konaĉnom, „prilike“ su u znatnoj prednosti u odnosu na „prijetnje“. U tom smislu,
najbolje su ocijenjeni ekonomski uticaji, sa posebnim osvrtom na povoljnost u dijelu valute,
naĉina finasiranja od strane banaka i drugo. TakoĊe, istraživaĉi ocjenuju dobro i tehniĉko-
tehnološki ambijent, prepoznajući prijetnje u dijelu nivoa razvijenosti tehnologije, stope
tehnološke motivacije, stope tehnoloških promjena i sliĉno. Znaĉajno je navesti i da rezultati
PEST analize, ukazuju na povoljnosti ambijenta koje uslovljavaju politiĉki faktori, istina u
najmanjoj mjeri, ali sa znaĉajnim prilikama posebno u dijelu, meĊunarodne saradnje, ali i
funkciji regulatornih tijela, stope PDV-a i meĊunarodnom rejtingu Crne Gore.
Autori posebnu zahvalnost duguju Prof. dr Milanu Peroviću i Prof. dr Milanu Vukĉeviću, koji
su svojim sugestijama, smjernicama i utemeljenim stavovima i znanjima o uslovima
poslovanja u Crnoj Gori i šire, znaĉajno doprinijeli sprovoĊenju analize.
5. LITERATURA
[1] Vlada CG – Ministarstvo ekonomije. (2013). Strategija razvoja preraĊivaĉke industrije u Crnoj
Gori za period 2014. – 2018. Dostupno na: http://www.mek.gov.me/ministarstvo
[2] Strategija razvoja preraĊivaĉke industrije – okrugli sto/zakljuĉci. (2013). Dostupno na:
http://www.privrednakomora.me/poslovni-ambijent-javne-rasprave/strategija-razvoja-
preradivacke-industrije-crne-gore
[3] https://www.k4health.org/sites/default/files/migrated_toolkit_files/Handout%20PEST%20Anal
ysis.pdf
[4] Peng, G.C.A., Nunes, M.B. (2007). Using PEST Analysis as a Tool for Refining and Focusing
Contexts for Information Systems Research. Proceedings of: ECRM 2007: 6th European
Conference on Research Methodology for Business and Management Studies, pp. 229-237.
[5] Vrontis, D., Vignali, C. (2001). Dairy Milk in France - A marketing investigation of the
situational environment. British Food Journal, 103 (4), pp. 201-206.
[6] Fleisher, C.S. Bensoussan, B.E. (2003). Macroenvironmental (STEEP) Analysis - Strategic and
Competitive Analysis: Methods and Techniques for Analyzing Business Competition. Prentice
Hall. Upper Saddle River, New Jersey. pp. 269-283.
[7] Keung Ho, J.K. (2014). Formulation of a Systemic PEST Analysis for Strategic Analysis.
European Academic Research, Vol.2, No 5., pp. 6478-6492.

8
[8] Frynas, J. G., Mellahi, K. (2015). Global strategic management: Oxford University Press, USA.
[9] Thompson, J. L., Martin, F. (2010). Strategic management: awareness & change – 6th Edition.
Cengage Learning EMEA, Hampshire, United Kingdom.
[10] Yüksel, I. (2012). Developing a multi-criteria decision making model for PESTEL analysis.
International Journal of Business and Management, Vol 7, No 24. pp, 52-66.
[11] Vázquez, M.L., Hernández, J.H., Hernández, N.B., Salvatierra, J.A.A., Baryolo, O.G. A
framework for PEST analysis based on fuzzy decision maps. Revista Espacios, Vol. 39, No. 16.,
pp. 3-10.
[12] ISO 9001:2015 Quality Manual Template, Retrieved from https://www.iso-9001-
checklist.co.uk/download/quality-manual-template-example.pdf
[13] Healey, N. M. (1994). The transition economic of central and eastern Europe: A political,
economic, social and technological analysis. The Columbia Journal of World Business, 29(1),
62-70.
[14] Vujović, A. (2014). Marketing u saobraćaju. Univerzitet Crne Gore – Mašinski fakultet.
Podgorica.
[15] Ćelić, Đ. (2014). SWOT i PEST analiza. Retrieved from http://id.clients. webconnect.bg
/upload/albums/16/54.pdf
[16] Jelavić, S.R., Brkić, I. (2016). PEST/LE analiza opće okoline cementne industrije u hrvatskoj.
Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, Vol. 14, No 1, pp. 65-86.
[17] Mandić, J. (2016). Planiranje - SWOT i PEST analiza. Prezentacija: dostupno na
https://www.scribd.com/presentation/361716497/Vaspitaci-Pest-i-Swot-1